537196

Seria REPORTAPawe Smoleski Izrael ju nie frunieMariusz Szczygie GottlandWodzimierz Nowak Obwd gowyMaciej Zaremba Polski hydraulikRenata Radowska Nowohucka telenowelaKlaus Brinkbumer Marzenie o yciu. Afrykaska odysejaMartin Pollack Kto zabi Staszkw

537196

Maciej ZarembaPolski hydrauliki inne opowieci ze Szwecji

Przeoyli Wojciech Chudoba, Katarzyna Tubylewicz, Jan Rost, Anna Topczewska

537196

Projekt okadki i stron tytuowych AGNIESZKA PASIERSKAZdjcie na okadce by PER WAhlbERG/ScANPIxZdjcia Autora by ERIK vON PlATEN

Copyright by mAcIEj ZAREmbA, 2008 Copyright for the Polish translation by WOjcIEch chudObA, 2008Copyright for the Polish translation by KATARZyNA TubylEWIcZ, 2008Copyright for the Polish translation by jAN ROST, 2008Copyright for the Polish translation by ANNA TOPcZEWSKA, 2008

Redakcja bOENA dudKOProjekt typograficzny i redakcja techniczna RObERT OlE / dESIGN PluSKorekta mAGORZATA PASZ / dESIGN PluSmAGORZATA POdZIK / dESIGN PluSSkad: mAGdAlENA KdZIERSKA / dESIGN PluS

Zrealizowano w ramach Programu Operacyjnego Promocja Czytelnictwa ogoszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

I S b N 9 7 8 - 8 3 - 7 5 3 6 - 3 0 7-4

C e n a : 2 5 z

537196

Piotrusiowi

537196

Plakat Polskiej Organizacji Turystycznej z 2005 roku autorstwa Andrzeja Kozowskiego i Krzysztofa Turowskiego. Fot. z archiwum Macieja Zaremby

537196

7Polski hydraulik

1.

Widmo kry po Europie widmo polskiego hydraulika. Polak z kluczem do rur, le plombier polonais, pojawi si we francu-skiej debacie wiosn 2005 roku i zmieni bieg historii. Upir ze Wschodu, ktry mia odebra zarobek panu Dupontowi, przerazi Francuzw do tego stopnia, e powiedzieli nie tej samej Europie bez granic, ktr sami wczeniej wymylili.

Wielu Polakw najpierw zafrapowao, e ich wdrujcy rze-mielnik storpedowa projekt konstytucji europejskiej. Potem poczuli si docenieni. Jeli stu pidziesiciu polskich hydrau-likw (wicej ich nie byo) mogo spowodowa panik w kraju, w ktrym brakuje okoo szeciu tysicy plombiers, to w pol-skiej sztuce hydraulicznej musi by co szczeglnego.

Wkrtce Polska Organizacja Turystyczna przygotowaa stron internetow, na ktrej przystojny hydraulik (beztro-sko, a jednak jake obiecujco, z kolankiem w garci) uspo-kaja Francuzw, e nie przyjedzie, za to oni s mile widziani w Polsce, i to jak najliczniej. I rozemiaa si caa Europa. Naj-weselej miali si Brytyjczycy, ktrzy zawsze prbowali zrani francusk pych, ale nigdy im si to nie udawao.

yjemy w osobliwych czasach. Ptora wieku od Manifestu Komunistycznego (Widmo kry po Europie widmo komu-nizmu) robotnik znowu budzi trwog. Tym razem nie wy-machuje sztandarem, nie prbuje obali ustroju, nie wyglda nawet na mciciela krzywd. Chce tylko pracowa. Zaprawd nie da zbyt wiele. I wanie to przeraa. e tak mao da.

537196

8Dwiecie lat temu, na przykad, spierano si w Europie o granice. Zawsze znalaz si kto, kto chcia je przenosi. Teraz i przez wiele jeszcze lat bdziemy si spiera o ludzi, ktrzy przenosz si sami, cignc za sob granice niewidzial-ne. Ingerencja polskiego hydraulika w histori Francji to tylko pocztek duszego dramatu. On namiesza jeszcze w wielu krajach. Spjrzcie tylko, ju przeksztaci Dani w twierdz, sprowokowa szwedzkich zwizkowcw, eby krzyczeli do otyszy: Go home!.

Ten wdrujcy rzemielnik ma przedziwne zdolnoci. Mi-dzy innymi korumpuje praworzdnych zazwyczaj obywateli. Kiedy wspominam szwedzkiej koleance, e mam na tapecie polskiego hydraulika, ta a dostaje wypiekw: Co! Znasz jakiego? Jest wolny?

Cudzoziemiec z uniwersalnym kluczem do rur ni si jej po nocach. Nie odwa si przytoczy epitetw, jakimi okrela rodzimych specw. Najwyraniej zwykli zostawia j z ciek-ncymi rurami, zapakanymi cianami i sonym rachunkiem. Najbardziej oburza j wspomnienie ich drogich samochodw. Tak wic caa jej nadzieja w hydrauliku w maym samochodzie na zagranicznej rejestracji.

Hydraulik Markus z Karlstadu w Szwecji skrca rury w dziel-nicy Lysaker Brygge nad fiordem Oslo. Markus nie ma jeszcze dwudziestu lat i jest niecierpliwy. Chce mie bmW, a w Nor-wegii zarabia prawie dwa razy wicej ni u siebie.

Dziesitki tysicy szwedzkich gastarbeiterw jedzi do Nor-wegii w pogoni za lepszymi warunkami pracy. Znajdziesz ich na budowach, w portach, przy robotach drogowych. Norweski kapita nie narzeka. Norwedzy obijaj si mona usysze. Szwedzi s bardziej elastyczni, maj wysze morale i haruj od witu do nocy.

Jestemy tu po to, eby pracowa, a nie w jakim, kurcz, kurorcie mwi Markus.

537196

9Rwnie norweskie kobiety zdaj si usatysfakcjonowane, przynajmniej te w lesund na pnoc od Bergen. Zawsze fajnie, jak przyjedzie wiee miso mwi. To miso to pra-cownicy firmy Lossekompaniet. Mechanicy samochodowi ze szwedzkiego Halmstad, ktrzy rozadowuj mroon ryb za szedziesit tysicy koron miesicznie (okoo dwadziecia pi tysicy zotych), s inni od norweskich chopakw. To prawdziwi dentelmeni, ktrzy dzwoni dzie po, albo nawet zaprosz do restauracji

Norweskie zwizki zawodowe zdaj si mniej ukontento-wane. Szwedom zarzuca si dumping pac.

Do Karlstad i Halmstad, ktre opucili Markus i jego ko-ledzy, przyjedaj Wiesaw i Piotr z Siemiatycz. Nie marzy im si bmW, jeszcze nie, chc na razie pooy nowy dach na swoim domu, kupi solidne meble do jadalni i zapaci za stu-dia dzieci. Zostaj sze miesicy, mieszkaj w przerobionym garau, stawiaj will i zarabiaj dwa razy tyle, co w Polsce, ale tylko poow tego, co Szwedzi Torsten i Gunnar dostaj par krokw dalej na tak zwanej szarej budowie.

Puste miejsce, ktre zostawili po sobie Wiesaw i Piotr ra-zem z tysicami innych, w Polsce brakuje ju pracownikw budowlanych zajmuje Mikoaj Kuzniecow z Beresteczka.

Powimy mu chwil uwagi. By inynierem kochozowym, kiedy nadszed kres ZSRR, a wraz z nim kochozw i zawodu, ktry Mikoaj zdoby na picioletnich studiach. Wtedy sta si winiem swojej Ukrainy. Jak pozna inne kraje z pensj rwn pidziesiciu zotym na miesic? Mikoaj jedzi do Ostrawy na Morawach, eby kopa rowy za dwadziecia razy wicej. Oczywicie na czarno, ale Czesi to dobrzy ludzie, nikt nic nie powiedzia, nie wspomnieli nawet roku 1968, naprawd taktowny nard. Mikoaj podziwia Czechw za to, e s tacy inni ni czowiek radziecki: Nikomu nie przyjdzie do gowy, eby kra narzdzia z miejsca pracy, cho le na wierzchu.

537196

10

Teraz Mikoaj jest brygadzist buduje w Warszawie ele-gancki wieowiec i zarabia tysic piset zotych na miesic, czyli dwa razy wicej ni pracownik naukowy w Kijowie, ale dziesi procent mniej od Polaka z ssiedniego ruszto-wania.

Czasem myl, e to niesprawiedliwe, ale co poradzi? Zreszt, to si jeszcze wyrwna.

Pytam, gdzie mam go szuka za pi lat. W Szwecji? Nie, raczej w Londynie. Chc si uczy jzykw. Wtedy chyba bd mia wasn firm.

Znajduj si i tacy, co przeskakuj kilka szczebli. Jak Janis Runcis (nazwisko zmienione) z Ventspils w zachodniej otwie. Odbiera mnie z przystanku autobusowego swoim olbrzymim dodgeem interped 2000. Staram si pokaza, e jestem pod wraeniem, ale niepotrzebnie.

Posuchaj, jaka tandeta Janis stuka w tablic rozdzielcz. Okazuje si, e to plastik. otysze maj wira na punkcie Jankesw. Tak gablot mona zaparkowa na rodku skrzy-owania i nikt si nie przyczepi.

Limuzyn sprowadzi z uSA (mona je tam kupi za gro-sze), eby sprzeda j jakiemu rodakowi bez gustu. Sam chciaby mie volvo S70, bo wyglda na mae, cho jest due. Ceni sobie szwedzk dyskrecj. Jego nowy dom budzi zgorsze-nie w Ventspils. Wyglda jak barak mwi ludzie. Po-Ventspils. Wyglda jak barak mwi ludzie. Po-. Wyglda jak barak mwi ludzie. Po-winna by cega, czemu budujesz z drewna?

Janis jedzi do Szwecji od dziesiciu lat. Najpierw pilnowa dzieci, pniej skroba odzie, budowa pomosty i domki let-nie. Teraz gwnie remontuje wille. Dlaczego w Szwecji nie ma rzemielnikw? Czy wszyscy postanowili zosta gwiaz-dami w telewizji?

Ludzie dzwoni cay czas mwi Runcis. Janis tumacz to przecie nielegalne. Wiem, ale co mam zrobi? Nie chc y jak moi rodzice.

537196

11

A podatki? Janis wyjania, e zero minus zero zazwyczaj daje zero. adnej z prac, ktre w cigu tych lat wykonywa, nikt nie zamwiby na biao. Nie odbieram zarobku nawet pracujcym na czarno szwedzkim stolarzom. Czarnej roboty jest pod dostatkiem.

Zmczony moim moralizowaniem ucina: Suchaj, ja przynajmniej nie jed do Tajlandii, eby pie-

przy dzieci.Szwedzki Janisa Runcisa ma wicej odcieni od tego, ktrym

wysawia si wicepremier Bosse Ringholm, a na jego biurku le skomplikowane rysunki techniczne.

Szpiegostwo przemysowe mieje si. Przerysowaem futryny, ktre mamy tutaj zrobi.

Siedemset pidziesit zotych dla profesora uniwersytetu w Kijowie, czterdzieci razy wicej dla szwedzkiego modzie-ca, ktry rozadowuje dorsze w Norwegii. Rnica nie ma ad-nego zwizku z wartoci pracy, wszystko wynika z historii, granic i sztucznych kursw walut.

Nie syszaem, eby w Norwegii brakowao wody, ale bu-telka mineralnej kosztuje tam tyle, co dzienne wyywienie duej rodziny hinduskiej. Nie wiem, czy ten fakt powinien wywoa u Norwegw dum, czy przeraenie. Jednak pace dostosowuj si do cen, lub moe na odwrt. W malejcej skali zjawisko to dotyczy wszystkich krajw, od bogatych, takich jak Wielka Brytania czy Norwegia, poprzez stadium pored-nie: Francj, Szwecj czy Niemcy, a po Europ rodkow, Rumuni i Kazachstan.

Byoby wbrew naturze, gdyby tu po otwarciu granic lu-dzie nie ruszyli tumnie ku bogatszym rdom. Po drodze odsaniaj osobliwe zjawiska. Na przykad, e bezrobocie nie musi oznacza, i nie ma pracy.

Prosz bardzo, nawet w Zagbiu Ruhry ludzie nie wiedz, jak si spawa. W Belgii brakuje tokarzy, w Szwecji lekarzy

537196

12

i murarzy, ktrzy wiedz, jak zrobi sklepienie. Bezrobotna modzie niemiecka wzmacnia minie w siowniach za-tem dlaczego w Niemczech brak chtnych do ratownictwa? Pytaj o to na play w Sopocie, skd ratownikw podkupiono do pracy w niemieckim Zinnowitz (nie dlatego e byli tasi, tylko e mieli dowiadczenie). I dlaczego nie ma chtnych do opieki nad ludmi starymi?

Kiedy Niemcy dziesi lat temu uznali, e Polacy i inni wy-pieraj ich z rynku pracy, rzd zadekretowa, by firmy razem z kad garstk obcokrajowcw zatrudniay jednego niemiec-kiego bezrobotnego. Miao ich by pi milionw. Stworzono miejsca pracy midzy innymi w rolnictwie. Jednak prawie nikt si nie zgosi. Nielicznych zainteresowanych po dwch dniach rozbolay krzye i wkrtce odeszli na zwolnienie, jak opowiada socjolog Norbert Cyrus z Oldenburga, ktry pro-wadzi badania na temat migracji zarobkowej.

Cyrus wydaje si oburzony postpowaniem rodakw, ale ja ich rozumiem. Dlaczego mieliby nosi deski, pieli truskawki czy umiera z nudw w strwce, skoro mog pogra w bilard, bra pienidze z kasy chorych albo zasiek dla bezrobotnych i mie z tego niemal takie same dochody?

Mj rozmwca przyznaje, e jest w tym wiele prawdy. Poza tym jest jeszcze kwestia szparagw. W teorii marksistowskiej o szparagach ani sowa, a przecie s one czci bytu, ktry okrela wiadomo. Obecnie nard niemiecki wyjania Norbert Cyrus konsumuje szparagi. Ta wymagajca wielkiej troski jarzyna bya kiedy symbolem dostatku.

Akurat wtedy, kiedy Zwizek Radziecki zachwia si w posa-dach, a na teren Niemiec zaczli wjeda polscy pracownicy sezonowi, proletariat niemiecki zasmakowa w szparagach. Niemcy szybko dostrzegli zaleno. Chc je szparagi, ale nie chc ich uprawia. W Niemczech tylko dla Niemcw szpa-ragi musiayby znikn.

Podejrzewam, e Norbert Cyrus dotar do sedna sprawy.

537196

13

Naley mie na oku cen szparagw. Kiedy bezrobotnego Niemca nie bdzie ju sta na nie, take polski hydraulik prze-stanie by zagroeniem. Bo bdzie, w lad za przybyszami uprawiajcymi szparagi, da wicej za swoj prac.

Nie tylko pracownicy rwnie konsumenci stali si zdu-miewajco ruchliwi.

Kiedy doktor Armand Ozolins po raz pierwszy obejrza brytyjskie zby, dozna szoku. Wprawdzie plomby siedziay na miejscu, ale wykoczenie byo murarskie. Chlapnite zapraw. Czy to taki serwis Brytyjczycy dostaj za swoje podatki? To odkrycie napenio doktora Ozolinsa optymizmem. Jego o-twa nie jest tak zupenie w tyle. Dzisiaj niemal co pity spo-rd jego pacjentw w przychodni stomatologicznej w Rydze to przyjezdny z Zachodu. Nieduo w porwnaniu z niekt-rymi dentystami w Tallinie czy Krakowie, ktrzy wsppra-cuj z biurami podry. Biura oferuj pakiet: rano muzeum, w poudnie dentysta, wieczorem teatr i elegancka kolacja. Ra-chunek za drugi punkt programu wysyany jest do rodzimej kasy ubezpieczeniowej, ktra powinna by wdziczna, e wy-szo tak tanio.

Turystyka medyczna jest jeszcze w powijakach. Nie tak wie-lu ludzi w Szwecji wie, e Unia Europejska daje im prawo do bezpatnej opieki medycznej gdziekolwiek na kontynencie, pod warunkiem e ich dolegliwo jest wystarczajco dokucz-liwa, a kolejka w ojczystym kraju dostatecznie duga. Wie-dz o tym natomiast w klinikach w Koszalinie i w Szczecinie, ktre reklamuj operacje wszczepienia by-passw i leczenie nowotworw.

Niektrzy twierdz, e konkurencja jest poyteczna, bo obnaa ze zarzdzanie. Szwedzki pacjent nie umiera na raka w kolejce do szpitala z braku lekarzy (jest ich tu najwi-cej w Europie), tylko dlatego e gigantyczna administracja, zafascynowana planowaniem, ma trudnoci z zetkniciem

537196

14

lekarza z pacjentem. Cigle si rozmijaj. (Obserwujc te m-czarnie szwedzkiego planowania, trudno poj, jak w ogle mogo doj do bitwy pod Potaw, tej, w ktrej car Piotr Wielki pokona Karola xII. Powinni si byli rozmin co naj-mniej o stulecie).

A sale operacyjne w Polsce wiec pustkami nie dlatego, e ludzie s zdrowi, tylko dlatego, e na zabiegi nie starcza pie-nidzy z kas chorych. I tak dalej.

S te tacy, co twierdz, e owi hydraulicy i dentyci to samo zo, bo tworz nierwnoci lub zagraaj dobrobytowi.

Tu tak trudnych kwestii nie bdziemy rozstrzyga. Moemy tylko sprawi, by widmo hydraulika stao si bardziej ludzkie, bo ten upir ma on i dzieci. Mona te spyta, co jest bar-dziej niebezpieczne. Widmo hydraulika czy lokalne upiory, obudzone przez jego wdrwki?

Wedug wiarygodnych statystyk milion polskich obywateli pracuje za granic, niemal poowa w Niemczech. W cigu pierwszego roku od rozszerzenia Unii w samej Wielkiej Bry-tanii prac znalazo ponad sto czterdzieci tysicy nowych Europejczykw, w wikszoci Polakw. Przed oczami jawi si pochd lemingw, ktre ruszaj w drog zaraz po otwar-ciu granic, jednak jest to obraz faszywy. Co trzeci by ju wczeniej na miejscu, tyle e nielegalnie. Na budowach, w ho-telarstwie, rybowstwie, transporcie. Spora cz przyby-szw z Europy Wschodniej ma etap gastarbeitera za sob co czwarty pracuje w administracji lub biznesie.

Tak informacj poda w lipcu 2005 roku Danny Sri-skandarajah, rzecznik Institute for Public Policy Research w Londynie. Umiecha si znaczco podczas konferencji pra-sowej w Warszawie, mwic, e rozumie, dlaczego modzi mieszkacy Europy Wschodniej mierz troch wyej ni za-gon truskawek.

Nomadowie pracy przybywaj do nas z pustymi kieszeniami

537196

15

i jakby mimochodem wrzucaj nam dylemat do porannej ow-sianki. Czyich to mianowicie bronimy interesw, twierdzc, e nie wolno im pod adnym pozorem sprzeda swej pracy taniej ni nasz rodzimy, szwedzki hydraulik? Ich praw, czy te naszego hydraulika? My oczywicie chcemy wierzy, e nie ma adnego dylematu, e rwne pace i solidarno to jedno i to samo. To wanie haso powraca w reklamach zwizkw zawodowych. Niestety, wszystko wskazuje, e to rwnanie nie ma tak wygodnego rozwizania.

Dlaczego wystarczy stu pidziesiciu hydraulikw, eby przerazi Francj, skoro wejcie na niemiecki rynek pracy ty-sica polskich rzenikw (ktrzy wyrugowali stamtd setki miejscowych) wywoao jedynie sabe protesty w Republice Federalnej? Mona podejrzewa, e pomni na historyczne zaszoci Niemcy wiedz o najnowszych dziejach co, czego nie wiedz Francuzi. Podobnie jak wiedz Polacy Polska ma dwudziestoprocentowe bezrobocie, ale rzd prbuje zalegali-zowa pobyt piciuset tysicy Ukraicw, ktrzy pracuj na czarno na wizie turystycznej.

Polski dyplomata tumaczy, e jego rodacy maj swoisty dug trudno utrudnia ycie Ukraicom, skoro setki tysicy Polakw pracowao i pracuje na czarno na Zachodzie: My wiemy, jak poniajca jest taka praca i ta wiedza zobowizuje. Musimy myle o przyszoci.

Ju wkrtce starzejca si Europa bdzie walczy o ukrai-skich opiekunw (Portugalia ju ich zamwia), zatem trzeba pielgnowa relacje z nimi.

W miecie, gdzie zaczy si te wszystkie kopoty, spotykam Denisa MacShanea brytyjskiego zwizkowca, a ostatnio mi-nistra do spraw Europy w rzdzie Tonyego Blaira. Przyjecha w sierpniu do Stoczni Gdaskiej, by z Lechem Was wspo-mina strajk z roku 1980, pierwszy krok na drodze do zjed-noczenia Europy.

537196

16

The Polish plumber? zagajam. Oh, we love the Polish plumber! We love Egyptian plumbers,

Islamic plumbers, any kind of plumbers! We just love plumbers Because we need them.

( Polski hydraulik? Kochamy polskiego hydraulika! Ko-Ko-chamy egipskich hydraulikw, muzumaskich hydraulikw i wszystkich moliwych hydraulikw! Wrcz przepadamy za hydraulikami potrzebujemy ich).

Co miesic dziesi tysicy nowych Europejczykw re-jestruje si jako pracownicy w Wielkiej Brytanii. MacShane uwaa, e zwizki zawodowe w bogatych krajach powinny uwaa, co mwi. Zanim zaczn namawia po polsku czy portugalsku: Wstp do zwizku, oto twoje prawa, bdziesz mie tak sam pensj jak my, musz si zastanowi, co maj na myli. To, co mwi, czy raczej: Nie chcemy was tutaj, bo jestecie obcokrajowcami?

Trudno mu zrozumie bojkot robotnikw z otwy ogo-szony przez szwedzkie zwizki zawodowe w Vaxholmie, ten sam, ktry na nowo rozsawi Szwecj w Europie.

Odkd to zastanawia si MacShane szwedzkie zwizki s przeciwne taniej sile roboczej? To przecie niskie pensje Hiszpanw, Portugalczykw i Wochw w zakadach Volvo i Saaba zbudoway szwedzkie bogactwo. To jest wanie szwedz-ki model: zwizki zawodowe hamuj wzrost pac, eby kapita mg si rozwija.

Musz przyzna, e sam zaczynam mie problem ze szwedz-kim modelem, jeli Go home!, skierowane do otyszy i Ro-sjan w Vaxholmie, stanowi jego wzorzec. By moe co mi umkno, ale nie udao mi si znale w Europie drugiego przypadku, by partia robotnicza tak jednoznacznie popara wyrugowanie klasowych braci. Zrobi to jednak socjalista Gran Persson, kiedy pochwali akcj Zwizku Budowlanych. Moe nie wiedzia, co czyni?

537196

17

2.

Grudzie 2004 roku przejdzie do historii szwedzkiego ruchu robotniczego. Od wit przez sto dni siedem zwizkw zawo-dowych w czterdziestu tysicach miejsc pracy uczestniczyo w blokadzie budowy szkoy w Vaxholmie pod Sztokholmem. Jak jeden m walczyli w ten sposb o przyzwoite warunki pracy dla trzydziestu dwch Rosjan i otyszy zatrudnionych przez otewsk firm Laval & Partneri. Chyba nigdy wczeniej nie doznali tu cudzoziemscy robotnicy tyle bezinteresownej sympatii. Wic dlaczego byli tacy smutni?

Levs Nogins mieszka w Kurzemes Prospekts, dzielnicy na obrzeach Rygi. W Vaxholmie la beton do wykopu pod fun-damenty. Pamita zwizkowcw w odblaskowych kurtkach, ktrzy toczyli si wok ogrodzenia. Woali: Po co tu przy-jechalicie?, a potem: Go home!. Dla Levsa Noginsa wiado-mo, e 1,2 miliona Szwedw usiowao mu pomc, stanowi nowo. Nikt go o tym wczeniej nie poinformowa.

Prosz napisa, e do nikogo nie ywi urazy. Takie jest ycie. Czowiek czowiekowi wilkiem. Kady walczy o swoje.

Spoeczestwo wilkw? Jak szwedzkie zwizki zawodowe mogy zosta tak opacznie zrozumiane? Chodzio przecie o to, eby pomc Levsowi. Wikszo Szwedw, ktrzy uczestni-czyli w blokadzie, jest o tym przekonana.

Niektrzy upieraj si, e zadaniem ruchu robotniczego jest ochrona praw robotnika. Nawet jeli jest on cudzoziemcem, a moe szczeglnie wtedy (Proletariusze wszystkich kra-jw). Jednak s i tacy jak Lars-Gran Bromander. Gdy kto zobaczy na budowie ciemn czupryn albo usyszy kilka nie-zrozumiaych sw, dzwoni do niego. Wtedy Bromander wy-rusza ze swoimi ludmi. Kiedy znajduj podejrzanego, daj dokumentw.

537196

Vaxholm, 13 grudnia 2004. Lars-Gran Bromander ze sztokholmskiego oddziau Byggnads pokazuje otyszom, gdzie jest ich miejsce: Go home! Fot. Fredrik Persson/Scanpix

537196

537196

20

Bromander nie ma prawa tego robi. Jest jednak wysoki, potny i ma kask na gowie. Wic wystraszony Boniak czy Kolumbijczyk wyciga dokumenty. Jeli nie s w porzdku, Bromander rusza do akcji: adujemy robotnikw do samo-chodw i zabieramy na policj. Czasem jeszcze tego samego dnia syszymy, e ich deportowali.

Lars-Gran Bromander jest funkcjonariuszem Byggettan, sztokholmskiego oddziau zwizku pracownikw budowla-nych Byggnads. Uwaa, e dba o porzdek. Nie zawsze jest atwo. W dzisiejszych czasach zdarzaj si ciemnowosi Szwe-dzi, ktrzy potrafi rzuci wyzwiskiem, gdy kto po raz trzeci chce obejrze zezwolenie na pobyt. Bromander uwaa, e to ich problem. Jeli chc unikn nieprzyjemnoci, niech nosz identyfikatory.

Czy postawa Larsa-Grana Bromandera jest reprezenta-tywna? Latem 2004 roku Monica Swrd, rzecznik prasowa Byggnads, zadeklarowaa, e jej zwizek nie poczuwa si do solidarnoci z ludmi, ktrzy maj dziwaczne nazwiska i je-d na weekendy do domu. Z takimi nie ma adnego wy to my.

Tak si zoyo, e wanie Bromanderowi przypada w udzia-le obrona praw zwizkowych cudzoziemcw w Vaxholmie. Nie rozmawia z robotnikami. Zwrci si bezporednio do pracodawcy. Wedle oficjalnej wersji zaproponowa podpisanie umowy zbiorowej, a potem negocjacje pacowe. Twierdzi, e firma Laval odmwia, powoujc si na prawo unijne, zgodnie z ktrym dopuszczalne miayby by otewskie pace i warunki na szwedzkiej budowie. otysze odrzucili szwedzki model. Tego oczywicie zwizki nie mogy zaakceptowa. Std syn-na blokada, w ktrej uczestniczyo p Szwecji, uwieczona bankructwem otewskiej firmy.

Problem w tym, e Lars-Gran Bromander i jego zwizek nie powiedzieli prawdy. W rzeczywistoci Bromander posta-wi otyszom warunek nie do spenienia, ktrego sens by

537196

21

taki: Jeli nie zgodzicie si paci stu czterdziestu piciu ko-ron za godzin (to jest dwanacie koron powyej przecitnej na szwedzkiej budowie), nie podpiszemy z wami umowy i b-dzie si mwi, e odrzucacie nasz porzdek. No i zaoymy wam blokad.

P roku po zwyciskiej blokadzie rozmawiam z przewod-niczcym Byggettan, Torgnym Johanssonem, ktry sta na czele akcji.

Czy to prawda pytam e postawilicie ultimatum pa-cowe jako warunek dalszych negocjacji?

Torgny Johansson: Do czego takiego nigdy nie doszo.Protok negocjacji z 15 wrzenia 2004, podpisany midzy

innymi przez Bromandera: Gwoli zawarcia ukadu zbioro-wego () zwizek da pacy stu czterdziestu piciu koron za godzin. Jeli to nie nastpi, zwizek gotowy jest do natych-miastowego zastosowania zwizkowych form nacisku.

Johansson kandyduje do parlamentu z ramienia socjal-demokracji. Wie, e mog odnale ten protok. A jednak kamie w ywe oczy.

By moe dlatego, e nie ma ju wyboru. Jeli przyzna, e jego zwizek w Vaxholmie zama szwedzki porzdek nego-cjacji, zniszczy ca wymow tego symbolicznego konfliktu.

Gra toczy si o wysok stawk. Blokada w Vaxholmie staa si precedensow spraw w Trybunale Europejskim. Szwedzk praworzdno przeciwstawiono zagranicznemu krtactwu, sprawiedliwo dumpingowi pac, porzdek bezprawiu. Mwi si, e w Luksemburgu wa si losy szwedzkiego modelu, ktrego podstaw jest, e bezstronne zwizki zawodowe bez ingerencji pastwa utrzymuj ad i sprawiedliwo na rynku pracy.

Funkcjonariusze Byggettan nie mogli przewidzie, e spra-wa Vaxholmu uronie do rozmiarw europejskiego dramatu, w ktrym wanie Bromanderowi przypadnie rola poczciwego

537196

22

Szweda walczcego z obc anarchi. Gdyby to przeczuwano, ultimatum Bromandera nie zostaoby wpisane do protokou. Teraz ju za pno, eby je retuszowa. Pozostaje zaprzecza-nie temu, co oczywiste.

Spka otewska prbowaa ujawni szanta. Jednak kie-dy najwysze wadze samej lO (Szwedzka Centrala Zwiz-kw Zawodowych) podczas konferencji prasowej 3 grudnia 2004 roku zdecydowanie temu zaprzeczyy, nikt nie uwie-rzy otyszom.

Zwizki zawodowe w caej Europie drczy ten sam dyle-mat: Jak broni standardu pracy robotnikw w Sztokholmie i Dublinie, nie eliminujc przy tym biedniejszych przybyszy na przykad z Rygi?

Andrzej Adamczyk z Gdaska jest midzynarodowym se-kretarzem polskiej Solidarnoci:

Z jednej strony nie jest dobrze, e przyjezdni podwaaj ukady zbiorowe. Z drugiej strony nie da si powiedzie, e kto jest wykorzystywany, jeli w Szwecji zarabia trzy razy tyle, co u siebie na otwie. Trzeba znale kompromis.

Ultimatum, ktre szwedzcy budowlani postawili otyszom, Adamczyk okrela jednym sowem: wistwo!.

Jestemy jak najbardziej za tym mwi Adamczyk eby wyrwnywa pace migrujcych z miejscowymi. Natomiast sprzeciwiamy si grze pozorw, ktra ma na celu wyelimi-nowanie tych pracownikw. Jedyn drog jest wsppraca midzy zwizkami.

Pytam wic przewodniczcego Byggettan, jakie byy rosz-czenia otewskich robotnikw w Vaxholmie. W kocu to w ich imieniu prowadzono negocjacje.

Nie wiem, nie rozmawialimy z nimi odpowiada Torgny Johansson.

Ani razu w cigu szeciu miesicy? Nie, Byggettan nie miao wstpu na teren robt.

537196

23

Ale otysze nie spali chyba za drutami? Byy problemy jzykowe, trudno znale tumacza. Przewodniczca otewskich budowlacw przyjechaa

przecie do Sztokholmu w zwizku z konfliktem? Nie spotkaem jej. Jak ona si nazywa? A pamita pan nazw zwizku? Wyleciaa mi z gowy.

3.

Co ma zrobi reporter, ktry obieca sobie unika stereoty-pw, kiedy pierwsze, co widzi w obcym kraju, to chodzcy stereotyp?

Powinien opowiedzie.

Szyybcieeej tam z przodu! wysoki mczyzna o dono-nym gosie ma kopoty z rwnowag. Zmarnowany szedzie-siciolatek, na kacu, bez bagau. Teraz przechodzi na angielski, eby wszyscy zrozumieli, co myli o tubylcach. A gdy ju przy-chodzi jego kolej, chucha w twarz modemu pogranicznikowi i woa na cay terminal:

Im back to Riga, you see! I come for more Laaatvian pussy!

( Wrciem do Rygi, patrzcie! Na nowe oootewskie cipki!)Szwedzki turysta seksualny odchodzi, zataczajc si. Jeli

dobrze odczytuj nastrj kolejki, to wszyscy pragniemy, eby policjanci zabrali naszego rodaka w ustronne miejsce, gdzie on stawi czynny opr i w ruch pjd paki. Lecz ci patrz nie-widzcym wzrokiem. Wtedy i kolejka odwraca gowy, udajc, e nic nie zaszo.

Przypynem do Rygi, eby zrozumie, dlaczego blokada w Vaxholmie, ktrej celem bya przecie obrona interesw wyzyskiwanych otyszy, nie zostaa doceniona wedle intencji.

537196

24

Zamiast wdzicznoci przyszy protesty: otewskiego rzdu, prasy, a take zwizkw zawodowych.

Ju na Batyku poczuem, e ten reporta nie bdzie atwy. Jakby prom m/S Baltic Kristina by Titanikiem podru-jcym w czasie.

W ktrym barze jest moje miejsce? Pord wesoych szwedz-kich emerytw na dziobie, speniajcych kolejny toast? Czy na pokadzie rodkowym, gdzie kbi si dym, kelnerzy przymy-kaj oko na wasny prowiant podrnych, a bladzi trzydziesto-latkowie nad jedn herbat siedz cztery godziny.

Baltic Kristina to proletariacka przeprawa. Tak nie podr-uj politycy ze szwedzkich gmin, ci lec samolotem. Tu pyn szwedzcy emeryci po odrobin luksusu, lub moe tylko nowy mostek czy koron na zb. I wracaj robotnicy sezonowi do Rzekne (Rzeyca) i Balvi.

Anna ze rodkowego pokadu mwi, e jest wdrownym ptakiem o staych obyczajach. Od czterech lat razem z mem Andrejsem jedzi do tego samego norweskiego gospodarstwa, do Fritiofa pod Bergen.

Wane byy dla niego tylko lisy i norki, wic w kocu zo-stawia go ona.

Teraz Anna i m dogldaj zwierzt i truskawek, ktre piel w kwietniu, a zbieraj w czerwcu. Bez ich pomocy Fritiof mu-siaby zrezygnowa z gospodarstwa, bo mao kto w Norwegii wytrzymuje smrd lisw.

U Fritiofa jest dobrze mwi Anna. Wszystko jest dobre z wyjtkiem gr, ktre j przytaczaj. Tskni za otwartym niebem w Balvi. Z wyksztacenia jest sekretark, ale kobieta pidziesicioletnia nie znajdzie takiej pracy na otwie. Roz-mawiamy po rosyjsku, w jzyku uniwersalnym narodw sko-lonizowanych.

Tak naprawd to jestem z Litwy mwi Anna.

537196

25

Pytam j o nazwisko. Jest trudne uprzedza Anna. Z-a-r-e-m-b-a Po-

wtrzy?Z trudem przeykam lin i podaj jej moj wizytwk. Nim

Anna zdy j wzi do rki, ju si tego wstydz. Kto w Balvi ma wizytwki? Nosimy to samo dziwne nazwisko. Pewnie wywodzimy si z tego samego litewskiego klanu, ktry histo-ria zacza rozprasza sze wiekw temu. Przypadek osadzi Ann w biednym, mnie w bogatym wiecie. A ja zaczynam od demonstracji tego wanie faktu.

Samolotem to tylko par godzin, autobusem i promem po-dr z najbogatszego do najbiedniejszego kta Unii Europej-skiej zajmuje trzy dni. Wygldaj na zmczonych, wol nie pyta, czy bd spa w kabinie, czy na pododze w salce telewi-zyjnej pod pokadem dla samochodw. Potem myl, e Anna i Andrejs urzdzili si jak trzeba. W Bergen nikt nie woa do nich Go home!. Siostra Fritiofa napisaa nawet piosenk na ich cze. Ssiedzi uwaaj, e Anna z mem oddaj przysug Fritiofowi i Norwegii. No i siedemdziesit norweskich koron (okoo trzydzieci trzy zote) za godzin plus wikt i dach nad gow to wicej, ni zarabia szwedzka modsza pielgniarka.

Ale Anna i Andrejs tak dobrze trafili, bo nie podruj od wczoraj, wiedz, co robi. Niedowiadczeni, dopiero rozpo-czynajcy niepewne wdrwki, mog wpa w rce poredni-kw, ktrzy w Rydze bior rwnowarto dwch i p tysica zotych za zaatwienie pracy w Dublinie, a tam moe jej wca-le nie by. A ju najmniej dowiadczenia maj desperaci bez pozwolenia na pobyt. Moe si zdarzy, e Szwed, ktry za-mwi u nich remont dachu, znika w dzie wypaty. Zamiast niego pojawia si zwizkowiec z Byggnads, ktry dopatrzy, by ich wydalono tego samego dnia.

Midzy takimi skrajnociami istnieje moliwo wystawienia si na przetargu za okazyjn cen. Oferta promocyjna! Przez cay padziernik personel za jedyne dziewidziesit pi koron

537196

26

(okoo czterdzieci zotych) za godzin! reklamuje strona internetowa www.hyrlett.nu [www.wynajmijotysza.nu]. Zamw teraz, bo z otyszem jest atwo det r ltt med en lett [gra szwedzkich sw: ltt (atwo, lekko) brzmi tak samo jak lett, co znaczy otysz].

Nie wierz, eby otysz wymyli ten slogan. To musia by Szwed mwi moja przyjacika z Rygi.

Skd ta pewno? Bo tyle w tym pogardy. Bo my jestemy dla was nenozmgs

i w Vaxholmie, i dla tego bydlaka Hollendera, i dla Pera An-derssona.

Nenozmgs znaczy po otewsku mao istotny albo nie-wielki, drobny. Sowo to pada wczeniej czy pniej, kiedy pytam mieszkacw Rygi o Vaxholm. Nikt tu nie wierzy, e szwedzkie zwizki zawodowe chciay pomc otyszom. W Ry-dze incydent w Vaxholmie jest rozdziaem zupenie innej historii, ktra zdaje si zaczyna od Pera Anderssona. A jej cigiem dalszym jest sprawa Pla Hollendera.

Kto to jest Per Andersson? Szukam w archiwach, ale jego czyn nie zostawi po sobie w Szwecji ani jednej notatki. Prokurator w Sztokholmie, ktra prowadzia spraw, w pierwszej chwili nie jest pewna, czy to byo na otwie. A moe w Polsce?

Wszystkie wane relacje maj dwie wersje: dug i krtk. Duga jest pena szczegw i znakw zapytania. To ona fa-scynuje historykw. Lecz ludzie pamitaj t krtk, to ta czyni histori.

Oto wersje krtkie, w porzdku chronologicznym:3 lipca 1997 szwedzki biznesmen Per Andersson jecha zbyt

szybko na przedmieciu Rygi. Uderzy w dwie kobiety, ktre zginy na miejscu. Nastpnego dnia uciek do Szwecji. Nie zo-sta wydany wadzom otewskim. Nie zosta te w Szwecji os-dzony. Wedug szwedzkich wadz przestpstwo Anderssona byo drobnym wykroczeniem. Drobne nenozmgs.

537196

27

Druga relacja: Trzy lata pniej przyjecha na otw inny Szwed. Nazywa si Pl Hollender. Zapaci prostytutkom z pienidzy szwedzkich podatnikw, aby day si ponia przed kamer, i poinformowa, e co druga moda kobieta w Rydze kupczy swoim ciaem. Pniej pokazywa ten film na festiwa-lach i w szwedzkiej telewizji. Cz radykalnej elity artystycz-nej w Szwecji okrzykna go geniuszem.

I jeszcze Vaxholm: Zwizki nie musiay pyta otyszy, czego im potrzeba, poniewa z gry wiedziay, co jest suszne i spra-wiedliwe. Mianowicie, e otysze winni wrci, skd przy-jechali.

Tak to wyglda z punktu widzenia Rygi. Blokada w Vaxhol-mie nie jest czci debaty o unijnych dyrektywach czy ukadach zbiorowych. Przynaley do historii o szwedzkim seksturycie, ktry udaje zaangaowanie spoeczne, i o sdo-wnictwie, dla ktrego ycie dwch otyszek naley do spraw drobnych.

Mona si zastanawia, czy to sprawiedliwy wniosek. Nie-wielu Szwedw obejrzao film Pla Hollendera Buy Bye Beauty (egnaj, sprzedajna piknoci). Prawie nikt w Szwecji nie sysza o kierowcy, ktry uciek z miejsca wypadku. Mona podejrzewa, e otewskie poczucie ponienia wynika z pra-sowych przerysowa.

Obawiam si, e piszcy te sowa nie jest obiektywny w tej sprawie. Z jednej strony ta podr obudzia w nim gorzkie wspomnienia sprzed trzydziestu lat. Z drugiej strony mwi si, e ludy postkolonialne maj prawo do odrobiny nieracjonal-nego gniewu.

Czy jest w ogle do pomylenia, eby pirata drogowego, ktry zabi dwie szwedzkie policjantki (otyszki Vita Darzniece i Iveta Bagane byy policjantkami w cywilu), nasze wadze zostawiy w spokoju przez osiemnacie miesicy? Tyle czasu mino, zanim szwedzka policja po raz pierwszy przesuchaa

537196

28

Anderssona. Prokurator Barbro Herrmann tumaczy, e poli-cjanci mieli duo innej pracy.

Czy jest w ogle moliwe, eby prokurator, ktra nie prze-suchaa adnych wiadkw poza pasaerami kierowcy, uznaa, e miejsce, gdzie zginy kobiety, mogo by lepiej owiet-lone? e byo bardzo ciemno (3 lipca w kraju biaych nocy), e kobiety prawdopodobnie byy nieostrone i e wczeniej co wypiy, co mogo wpyn na ich zdolno oceny sy-tuacji. Zatem mimo e kierowca jecha zbyt szybko i moe by uznany za sprawc miertelnego wypadku, proces nie jest potrzebny, bo mamy tyle okolicznoci agodzcych, e wykroczenie trzeba uzna za drobne. A jako takie ulego przecie przedawnieniu w tym samym czasie, kiedy pro-kurator Herrmann zastanawiaa si nad jego nieistotnoci. Nenozmgs.

Skoro ycie dwch otyszek nie wydaje si warte dochodze-nia w Szwecji (nawet wtedy, kiedy sprawa spowodowaa dyplo-matyczn zmarzlin), mona zrozumie, e otysze nie wierz, e w Vaxholmie chodzio o rwn warto wszystkich ludzi. Chodzio oczywicie o co innego, o ich rn warto.

Czy uwaa pan, e co druga otyszka jest kurw? py-tano mnie w Rydze.

Z jakiej racji to ja mam odpowiada na to pytanie? Niech odpowie Pl Hollender, jeli jest mczyzn. Lecz niczym zbiegy kierowca od czasu premiery swego filmu Hollender nie postawi nogi na otwie. Nie czuje si tam mile widziany, wy-jania przez telefon. Jaka to przeszkoda dla prawdziwego ra-dykaa? Sta na rynku w Rydze i wyjanij otwie, e poniae jej kobiety, eby udowodni, jak niedobry jest kapitalizm. Jeli naprawd w to wierzysz.

Aby zrozumie kulturowe podoe konfliktu w Vaxhol-mie, naley niestety obejrze Buy Bye Beauty, a zwaszcza dyskusj, ktr film ten wywoa w programie Folkhemmet (Dom ludu) w prywatnej telewizji Tv3. To niepojte, e kto,

537196

29

kto wybra si do Rygi, by kopulowa przed kamer, a p-niej doklei do owych scen sieczk zamiast reportau, mg sprowokowa powan debat w Szwecji. Albo e lewicowi radykaowie, ktrzy bronili filmu (Carl Johan De Geer, Nina Lekander), bez oporw przeknli informacj, e co druga dziewczyna w Rydze to prostytutka oraz e kady bar, hotel czy restauracja ma pitnacie prostytutek do twojej dyspozy-cji. Po trzech godzinach w Rydze turysta wie, e to nonsens. Ale oni woleli uwierzy. A take przyj wyjanienie Hollen-dera, e kiedy dyma przed kamer otyszki i Rosjanki (pod nazwiskiem, z twarz w kadrze), to po to by pokaza, jak par-szywy jest kapitalizm. Bo mg sobie je kupi

Genialne! zawoa Carl Johan De Geer.Trudno si powstrzyma: Czy rwnie genialne byoby, gdyby

zblione ujcia crek szwedzkich radykaw w trakcie pat-nych stosunkw z tym filmowcem miay ilustrowa ciemne strony globalizacji?

Zastanawiajce, dlaczego taka moliwo nie przysza ni-komu z nich do gowy. Ani humanista De Geer, ani ikona medialnej lewicy Nina Lekander nie byli w stanie spojrze na sytuacj z perspektywy drugiej strony.

Nie znam wielu otewskich sw. Ale za spraw Hollendera, De Geera i reszty zaczynam czu si jak otysz, jeden z tych czarnuchw, ktrych zdaje si potrzebowa szwedzka lewica, aby jej wiatopogld si nie rozwali. To z troski o ich delikat-ne duszyczki mieszkanki Rygi musz by przedstawiane jako dziwki, otewscy robotnicy jako bezwolne ofiary, a warunki y-cia w krajach byego bloku wschodniego jako niedopuszczalnie pode. A wszystko z domieszk skrywanej Schadenfreude upo-zowanej na oburzenie. Czy to kara za to, e otysze, zupenie nie liczc si z uczuciami profesora De Geera, odrzucili realny socjalizm? Ktry nie by wprawdzie rajem, jak syszymy, ale przynajmniej realn alternatyw.

537196

30

Muzeum Okupacji w Rydze przypomina o terrorze, ktry panowa na otwie przez ponad pidziesit lat. Dokumenty deportacji, masowych egzekucji i godu. Wrd nich rko-dziea z agrw: drewniane chochle i buty ze szmat. Na pok-ym zdjciu policyjnym wyndzniaa twarz, ktr rozpoznaj. Knuts Skujenieks, poeta, jeden z pierwszych otewskich dy-sydentw, za co w 1962 roku zosta ukarany siedmioma la-tami w kolonii karnej. Co powiedziaby o tym, co stao si w Vaxholmie?

Ma ju ponad siedemdziesit lat, jest ogromny i niesamo-wity. Przetumaczy z hiszpaskiego Garci Lork; Gustafa Frdinga i Carla Bellmana ze szwedzkiego; Inger Christensen z duskiego; Janisa Ritsosa z greckiego; a ostatnio aforyzmy Stanisawa Jerzego Leca. (Pamitam jeszcze kilka z nich, na przykad ten: Sumienie mia czyste. Nigdy go nie uywa).

Im wicej czowiek posiada mwi Skujenieks tym mniej chce si tym dzieli. Brzmi to jak paradoks, ale to obiek-tywna prawda.

Prawda z guagu? Tak. Bo solidarno wymaga wyrwnanych warunkw

ycia.Dlatego Skujenieks rozumie, e szwedzkie zwizki zawo-

dowe pilnuj swego. Byle tylko nie mwiy o solidarnoci. Nie mona przecie

wymaga od biednych, eby solidaryzowali si z bogatymi.Knuts Skujenieks jest optymist, tak mwi. Solidar-

no wrci, ale wpierw bogatym musi si troch pogorszy, a otyszom polepszy. Pomaganie otewskim zwizkom za-wodowym powinno lee w interesie Szwedw.

Ale nie sdz, by ju do tego dojrzeli.W jego kraju komunizm zniweczy ide zwizkw zawodo-

wych, byy ramieniem partii. Ludzie chyl karki, bo nauczyli si, e z wadz nie wy-

graj tumaczy. Pokada nadziej w zmianach w europejskim

537196

31

prawie pracy, ale do tego daleko, bo sprzeciwiaj si najbogat-sze pastwa (wrd nich Szwecja). otysze przyzwyczaili si, e nie ma sprawiedliwoci, ale nie nauczyli si jeszcze, jak jej da.

Przychodzi mi wtedy do gowy Levs Nogins, ktry nawet si nie dziwi, kiedy szwedzcy zwizkowcy woali do otyszy:

Go home! w Vaxholmie. Wieczorem jad tramwajem na Ku-rzemes Prospekts. Zaraz za mostem nad Dwin koczy si odnowiona Ryga i powraca sowiecka szaro.

Butelka na stole, sodycze, atmosfera pena rezerwy. Nogins myli, e chc z niego wycign, jak mao zarabia w Vaxhol-mie. Ale tam wszystko byo jak najlepiej.

Levs i jego ona Czesawa, oboje s inynierami, jeszcze w latach osiemdziesitych podrowali po caym imperium, dogldajc fabryk cementu. Kiedy Zwizek Radziecki si roz-pad, nagle ich miejsca pracy znalazy si w pitnastu r-nych pastwach. Dwa dolary zapomogi, na ktre sta byo woln otw, na dugo nie starczay. Czesawa spakowaa wic torby i wsiada do autobusu. Trzy tysice kilometrw do Norwegii z wdk, lnianymi obrusami, krysztaowymi wazonami i papierosami. Do Pragi i do Warszawy z myn-kami do kawy, rowerami i wieszakami. A z powrotem z od-twarzaczami wideo.

Na dwutygodniowej wyprawie mona byo zarobi rw-nowarto trzystu pidziesiciu zotych, a to starczao na dugo. Najgorzej byo na granicach. Raz Czesawie zgnio dwiecie kilo gruszek. Celnicy byli w zym nastroju, wic autobus sta na granicy przez tydzie. Wyszo na to, e le-piej jedzi ze zotem do Turcji, a stamtd przywozi dinsy i gum do ucia. Kiedy handel z zagranic zrobi si mniej opacalny, zaczli sprzedawa warzywa na targach w Rydze. Ale potem pojawiy si sklepy samoobsugowe, wic to te si skoczyo.

537196

32

I wtedy, w 2004 roku, kiedy wanie skoczy szedzie-sit trzy lata, inynier Levs Nogins pojecha do Vaxholmu, eby la beton pod szwedzk szko. Po raz pierwszy stan na budowie.

4.

Wiosn 2004 roku nie mona byo przej szwedzk ulic, eby nie natkn si na widmo polskiego hydraulika (lub jak kto woli otewskiego glazurnika czy spawacza). Straszy z billboardw, w metrze, w gazetach. To szwedzki zwizek pracownikw budowlanych Byggnads ostrzega, co si stanie po rozszerzeniu Unii.

Rok pniej polski hydraulik przedstawi si sam na plaka-cie, tym razem we Francji. Warto porwna te dwa nasycone symbolik portrety.

Dlaczego ten mczyzna tak dziwnie ley? Po to by widz go skojarzy ze synn kampani reklamow z lat dziewidzie-sitych, w ktrej amerykaska modelka Anna Nicole Smith w tej niedwuznacznej pozie zachcaa do kupna damskiej bie-lizny. Sens jest oczywisty: cudzoziemiec kupczy swym ciaem, w dodatku za grosze. Jeli jednak panna Nicole Smith wygl-daa na odpowiednio wyposaon do takich transakcji, nie mona tego powiedzie o tym cherlawym ciele. Wystawia si na sprzeda, ale warunki ma ndzne. Brak jakichkolwiek na-rzdzi potwierdza ten wniosek.

Kim jest ten czowiek? Nie wiemy. Wystpuje w prni. Brak mu ta i znakw szczeglnych. aden detal nie zdradza jego przeszoci ani charakteru. Nie zostawili mu nawet zegarka. (Surowszy analityk powiedziaby, e takie odarcie z osobowo-ci to typowa prba dehumanizacji).

Na autoportrecie odwrotnie. Hydraulik pozuje na tle dzie nieyjcych mistrzw: artystyczne kowalstwo, renesansowe

537196

33

sklepienia. Owosiony nieznajomy na szwedzkim plakacie wyranie nie wada zrozumiaym jzykiem. Rzemielnik z klu-czem uniwersalnym przemawia po francusku.

Kampania Byggnads nie przyniosa Szwecji chway. Zwiz-kowcy z Europejskiej Konfederacji Zwizkw Zawodowych w Brukseli pamitaj j jako niemiy protekcjonizm, apelujcy do rasistowskich i seksistowskich stereotypw.

Symbolika seksualna jest najprostszym sposobem sygna-lizowania hierarchii. Zniewieciae ciao w bielinie niesie obietnic ulegoci co sygnalizuje, jak Byggnads pragnie traktowa tych ludzi. Do jakich uczu apeluje polski hydrau-lik? Zdaje si, e do rnych Ale na pewno nie prosi, by si nad nim litowa.

Tymczasem szwedzkie media konsekwentnie przedstawiaj migrujcych robotnikw jako wanie godnych politowania, wykorzystywanych prowincjuszy. Najchtniej kto obdarty, co niemiao ypie oczami zza opaty. Mamy oczywicie i ta-kich, jak Litwinki, ktre sprztaj za czterdzieci koron za godzin (okoo dwadziecia zotych) czy Tajlandczykw, co dali si zwabi do Lysekil, by spawa rury za kieszonkowe i dach nad gow.

Jednak gdyby to oni byli gwnym problemem, nie mieliby-my plakatw Byggnads na ulicach i synnej blokady w Vaxhol-mie. Gwnym zmartwieniem szwedzkich zwizkw nie s niewykwalifikowani Sowacy, co za szedziesit koron bior prac, ktrej nie chce aden Szwed, tylko fachowcy, ktrzy za sto dwadziecia koron robi to samo, co Szwed za sto czter-dzieci. Lecz ten dylemat nie wychodzi tak adnie na plakatach. Zatem kiedy Byggnads przedstawia migrujcego robotnika jako niezdarnego biedaczyn, jest to w jakim sensie pobone yczenie.

Koo Jnkping (dziao si to siedem miesicy po blokadzie w Vaxholmie) mia by wzniesiony wielki komin. Zgodnie ze

537196

Plakat rozpowszechniany wiosn 2004 roku przez szwedzki zwizek pracownikw budowlanych Byggnads.Napis na grze: Wykorzystywany gastarbeiter 39,90 za godzin (normalna cena 137 za godzin).Napis na dole: Umowa zbiorowa, eby byo sprawiedliwie.Fot. z archiwum Macieja Zaremby

537196

Amerykaska modelka Ann Nicole Smith zachca do kupna damskiej bielizny w sieci sklepww h&m. Plakat ze synnej kampanii reklamowej lat dziewidziesitych.Fot. Kenneth Jonasson / Scanpix

537196

36

zwyczajem szwedzki wykonawca (Ncc) negocjowa z lokaln ekip budowlan, ktra stwierdzia, e technika jest skom-plikowana (tak zwana metoda lizgowa), komin ogromny (do-datek za prac na wysokociach), praca na okrgo (dodatek za prac w systemie trzyzmianowym) i nawet w niedziel (doda-tek specjalny). Kiedy budowa miaa ju ruszy, Ncc zapytao, czy pidziesit osiem tysicy koron miesicznie bdzie do-br zapat? Ale szwedzcy robotnicy odkryli, e nawet prze-rwy bd nieregularne, i zadali specjalnego dodatku za t niewygod. Ostatecznie chcieli szedziesiciu dwch tysicy koron na miesic.

Wwczas Ncc im podzikowao i cigno dwudziestu czterech robotnikw z Polski przez swoj fili Ncc Roads Polska. Polacy wznieli studwudziestodwumetrowy komin szybciej, ni planowano, mniejsz brygad i za trzydzieci sze tysicy koron miesicznie na gow plus wikt i zakwate-rowanie. Dumping pac! alarmoway tytuy w pimie zwiz-kowym Byggnadsarbetaren.

Moe i dumping. Czy take eksploatacja? Tak, uwaa Torgny Johansson, przewodniczcy zwizku budowlanych w Sztok-holmie. Wedug niego mamy do czynienia z oburzajcym wyzyskiem zawsze, gdy cudzoziemiec zarabia choby jedn koron mniej od tego, co Johansson mgby wynegocjowa dla czonka swojego zwizku.

Kiedy w czerwcu 2005 roku przyjedam do Jnkping, ko-min jest ju prawie gotowy. Sysz, e stosunki ze Szwedami, ktrym robota przesza koo nosa, nie s serdeczne, ale po-prawne. Chocia czasami

Mamy tu cztery dwigi mwi szwedzki monter. Dwo-ma operuj Polacy, dwoma Szwedzi. Tylko te drugie przez cay czas si psuj.

Co chce przez to powiedzie?

537196

37

Ze statystycznego punktu widzenia to troch dziwne, nie sdzisz?

(Trzeba da dwigni maksymalnie na skrt i jednoczenie nacisn hamulec. Wtedy wysiadaj bezpieczniki i dzwoni si po mechanika Wiem, bo sam raz tak kiedy zrobiem w ra-mach negocjacji pacowych).

Forma lizgowa w ktrej dwunastu mczyzn obija si o siebie na powierzchni wielkoci pokoju znajduje si teraz na wysokoci stu dwudziestu metrw. Mona z niej zobaczy poow jeziora Vttern a do wyspy Visings.

Powiedziano mi, e nie moecie rozmawia z pras za-czynam.

Moe i tak. Ale ja jestem dorosy i godom, z kim chc.Grale! Niemal caa ekipa to ssiedzi z dwch wsi pod Ba-

bi Gr.Jak si panu Wendelinowi Dulibanowi z Orawy podoba

w Smalandii, pytam, podczas gdy winda, klekoczc, zje-da w d komina.

To si nazywa Smalandia? Cakiem, cakiem, ale jedzenie byo lepsze w Cannes.

Przyjecha prosto z Riwiery, przedtem budowa w Niem-czech i Anglii. Dzieci nie widzia ju kilka miesicy.

Takie czasy. Trzeba wdrowa, eby przey.Ta sama winda wwozi na gr nocn zmian. Ci nie tylko

s z tej samej wsi, to czterej bracia. Pytam najstarszego, czy praca jest trudna.

Ani trudna, ani cika. Rutyna. Dobrze patna? Inaczej bym tu nie sta, bo ja si brzydz zbrojeniem Sta-

nisaw Smulski, lat czterdzieci jeden, najchtniej robi stolark, ale odlewa te trudniejsze rzeczy w Dsseldorfie. Ju prawie dwadziecia lat wdruje po budowach Europy. Techniczne terminy, ktrymi ledwie posuguj si w dwch jzykach, on zna w czterech.

537196

38

argon na kominie to mieszanka angielskiego i niemiec-kiego, ale Polacy wychwycili szwedzk nazw jakiej listwy, ktr uznali za mieszn, wic teraz funkcjonuje jako okrzyk bojowy. Ankarskena! woaj, kiedy jedzie beton lub dzieje si co wanego.

Pytam inyniera Wojciecha Lekwa, jak si czuje, zarabia-jc poow tego, co dostaje Szwed obok za t sam prac. I tak jak si spodziewaem, Lekw krzywi si na to pytanie.

Pan mi nie uwierzy, ale przez miesic nawet o tym nie pomylaem. Cieszyem si rwnoci. Polska jest nadal feu-dalna, rozumie pan? Wej do prezesa to jak do wityni z se-kretarkami w roli kapanek. Tutaj wszyscy mwi sobie cze, jakby byli rwni. Wtedy nie myli si o pienidzach. Ale ponie-wa pan pyta: mj szwedzki kolega jedzi osiemnastoletnim saabem. Zarabia lepiej, ale dopki nie musz wydawa mojej pensji w Szwecji, yjemy na tym samym poziomie. To tylko sezonowa robota. Gdybymy mieli pracowa tu dugo, nego-cjowabym twardo, dajc takiej samej zapaty jak on.

Chc zada jeszcze jedno, trudniejsze pytanie. Lecz teraz horyzont na pnocnym wschodzie przebija olepiajcy bysk i wszyscy wypuszczaj narzdzia z rk. Cay krajobraz spowity jest jeszcze mrokiem, tylko my kpiemy si w biaym wietle, jakbymy stali w reflektorze morskiej latarni.

Wschd arktycznego soca. Wicej nie zamierzam nikomu psu humoru. Pytam wic Stanisawa, czy mgbym go od-wiedzi, kiedy skocz budow.

Przyjed pan w sierpniu do Szczepanowa, to spotkasz ca dziesitk.

Szczepanw koo Bochni to jedna z nielicznych wsi, gdzie wci jeszcze mona zobaczy tradycyjne drewniane domy z ryglowanymi cianami.

Stanisaw Smulski jest najstarszy z jedenaciorga dzieci Ireny i nieyjcego ju Stanisawa seniora. Najmodsza, Basia,

537196

39

ma dwadziecia lat. Dugo mieszkali w starej chacie, w dwch pokojach z kuchni, bez wody i azienki. Mieli te mae hek-tarowe gospodarstwo.

Nie byo tak, ebymy godowali czy chodzili obdarci, ale byo cienko mwi Stanisaw junior. Mieszka z on i dwjk dzieci w dwupitrowej willi z duym ogrodem z jaboniami i wierkami alpejskimi.

Stanisaw jest podekscytowany, nie pamita, kiedy rodze-stwo ostatni raz zebrao si razem. On sam, Mirek, Pawe i Leszek wanie wrcili z Jnkping. Rafa ze Stavanger w Nor-wegii, gdzie buduje szpital. Bernadetta te wrcia z Norwegii, zarabiaa tam sprztaniem. Marta nie yje. Agnieszka zrywa kapust pekisk niedaleko Moguncji (siedemnacie zotych za godzin). Beata ma sklep we Woszech. Edyta wysza za m w Szwajcarii, a Basia uczy si dalej zamierza studiowa w Lozannie. Wszyscy maj wyksztacenie zawodowe, ale adne z nich nie pracuje w wyuczonym zawodzie. Odkd Stanisaw pamita, nikt nie by bezrobotny.

W Polsce jest praca, ale nie pracuj za takie pienidze, jeli nie musz mwi Stanisaw. Jest znany i ceniony wrd budowlacw. Na polskiej budowie moe zarobi cztery i p tysica zotych. Jeli mam si szwenda za granic, musi by przynajmniej podwjne przebicie.

Jest niedziela, w kuchni kobiety rozmawiaj przy kawie i ciastkach.

Dzieci s we wasnych pokojach, syna trudno oderwa od internetu.

Nieco senni mczyni siedz przy ogromnym stole w ja-dalni. Solidne meble, dywany, krysztaowe wazony. Pytam Rafaa, co mwi zwizkom zawodowym w Stavanger, kiedy Norwegowie marudz, e zania im pensje. Naja go firma Adecco. Rafa zarabia sto dwadziecia sze norweskich koron (szedziesit zotych) za godzin, trzydzieci koron poniej norweskiej stawki budowlaca.

537196

Rafa Smulski na budowie. Warszawa, sierpie 2005.Fot. Maciej Zaremba

537196

41

Zwizki pilnuj swojego rynku pracy, nie mojego odpo-wiada Rafa. Interesuje je tylko, ebym nie pracowa duej ni siedem i p godziny, ale co innego mona robi w Sta-vanger?

Rafa jest troch niesprawiedliwy. W przeciwiestwie do szwedzkiej Centrali Zwizkw Zawodowych lO, norweska centrala Fellesfrbundet dopilnowaa, eby ustali minimaln pac w brany budowlanej, co jest ochron dla przyjezd-nych robotnikw, a zarazem nie odbiera im konkurencyjnoci. Rwnie osoby pracujce nielegalnie mog szuka ratunku w norweskich zwizkach. Natomiast w Szwecji potrzebuj ochrony przed zwizkowcami, ktrych trudno odrni od stray granicznej.

Rafaowi Smulskiemu nie imponuj norwescy robotnicy. Wszystko trzeba im tumaczy. Nie mwic ju o Niemcach:

Nawet do kobiety potrzebuj instrukcji obsugiMona odnie wraenie, e Rafa ma etniczne uprzedzenia,

ale nie o to chodzi. On zaczyna mie do. Do lekcewaenia ze strony Norwegw, ktrzy pracuj gorzej od niego, ale za lepsz pac. Oni ju za modu sprawiaj wraenie emerytw:

Czy to ju czasem nie pora na kaw?. Ale nie mona zaprzeczy mwi e pan zania ich

stawki.Wtedy Rafa wstaje tak gwatownie, e krzeso pada na

podog. Uspokj si mwi starszy brat. Jednak Rafa staje na

rodku pokoju, wkada rce w kieszenie, opuszcza gow i wy-pina brzuch do przodu.

Wiesz, co to jest? To pomnik norweskiego partyzanta! Rce w kieszeniach! Norweski opr przed Hitlerem!

Rafa znowu jest niesprawiedliwy. Ale dlaczego miaby by sprawiedliwy? Mwi, e gdyby Norwegia i p Europy nie poddao si Hitlerowi, on nie musiaby znosi kwanych spojrze w Stavanger. To Norwedzy teraz by pracowali przy

537196

42

jego werandzie w Szczepanowie, a on mgby ich traktowa askawie i z gry.

To Europa tak nas urzdzia!

Obywatelu Skandynawii, przeknij t gorzk piguk i spr-buj zrozumie. Smulski-ojciec, murarz, mia rce do renesan-sowych sklepie, ale historia kazaa mu ukada cegy pod Hut Katowice, ostatni pomnik stalinizmu, jak nazywa j najstarszy syn. Pidziesit tysicy ludzi budowao ten obiekt, oddany do uytku w 1979 roku, ponad dziesi lat pniej na skraju bankructwa. (Obecnie jej wacicielem jest hinduski biznesmen Lakshmi Mittal).

Wybuch Rafaa Smulskiego jest rwnie niemiy jak kam-pania Byggnads, ale nie jest tak samo niedorzeczny. Przede wszystkim zawiera wan informacj. Bogaci nie mog liczy na wspczucie biednych. Polacy i otysze to normalni ludzie, co nie roztrzsaj bez koca zakrtw historii. Lecz jeli ich si zgani za brak solidarnoci z narodami, ktrym si poszcz-cio (by moe tylko dlatego, e spasoway, kiedy demokracja walczya z dyktatur), to jest ryzyko, e przypomn sobie, dlaczego tak zbiednieli.

Szwedom trudno poj, e poprzez wejcie do Unii stalimy si znowu uczestnikami europejskiej historii. I e kto moe mie do nas pretensje o to, co byo. Niemcom nigdy nie byo dane zapomnie o historii, co by moe tumaczy wzgldny spokj, z jakim toleruj miliony napywowych pracownikw.

Dopiero co spdzano nas tu na roboty przymusowe, teraz przyjedamy z wasnej woli mog usysze. Bezczelna replika. Ale co odpowiedzie?

W Szwecji najagresywniej swego rynku pracy broni zwi-zek Byggnads. To oczywiste jest czego broni. Mniej oczy-wista jest podniosa retoryka. Byggnads daje do zrozumienia, e cudzoziemiec oprcz niszych pensji wwozi jeszcze do kraju poledni moralno: ci ludzie myl tylko o sobie,

537196

43

gardz zasad taka sama paca za tak sam prac, wy-korzystuj sytuacj i nie lubi podatkw. Takie postawy s, jak wiemy, organicznie obce szwedzkim budowlanym i ich organizacji. Oni zawsze i wszdzie bronili zwizkowych za-sad, z radoci pacili podatki i nigdy nikogo ani niczego nie wykorzystali.

Przepraszam za t retoryk, ale dobrze oddaje ona to, co robi Byggnads i kilka innych organizacji, ktre daj kredytu zaufania, aby zagwarantowa porzdek na rynku pracy.

Latem 2005 roku w Warszawie zdemontowano brudnot fasad hotelu Forum, zwanego przez warszawiakw zemst Szwedw. W latach siedemdziesitych tysice Szwedw pra-cowao na budowach we wschodnim Berlinie, Pradze, Wil-nie i Moskwie. Nie byli gastarbeiterami. Byli oddelegowani przez Skanska czy bPA, tak jak otysze w Vaxholmie, tylko e zarabiali dwadziecia razy wicej ni miejscowi, nie pacili podatkw, stoowali si w najdroszych restauracjach i zasilali bran lekkich obyczajw. Niektrzy nawet nie pracowali, bo sta ich byo, by za grosze wynaj Polakw na swoje miejsce. Niejeden spord tamtych robotnikw jest dzi zwizkowym mem zaufania, ktry moe pamita, e warunkiem ukadu byo, e robotnicy w tych krajach mogli dosta kul w eb, gdyby przyszo im do gowy da praw zwizkowych.

Pamitaj to dobrze ludzie w Rydze i Warszawie, ale bez goryczy. Szwedzi robili tylko to, co kady by zrobi na ich miejscu.

5.

Pan N. opowiada, e na pocztku chciao mu si mia: Panowie, powiedziaem, co wam si pomieszao z t wal-

k klas. To wy jestecie uciskan klas robotnicz, a ja jestem krwiopijca-kapitalista. Wic nie wymagajcie, ebym ja wam

537196

44

organizowa zwizek zawodowy. Wtedy skwaniay im miny, a potem zaoyli mi blokad.

Pan N. ze Szczecina jest drobnym przedsibiorc budowla-nym w Szwecji. Ju od kilku lat jego ekipy buduj wille z ma-teriaw sprowadzanych z Polski. To przeciw takim jak on szwedzcy zwizkowcy namawiaj na plakatach: daj uka-du zbiorowego!. Pan N. ukadu nie podpisa. Z zasady, jak twierdzi:

Ja nie daj apwek.Jego kolega ze Skne wyraa si dosadniej. Co to za porzdki!? krzyczy przez telefon. Nie daj

skadek na Busha, nie dam na Perssona!Skadki na szwedzkiego premiera? apwki? To brzmi nie-

wiarygodnie. A jednak. Pan N. przesya mi dokumenty. Byg-A jednak. Pan N. przesya mi dokumenty. Byg-gnads wymaga od niego, by uici szereg opat zwizkowych za swoich robotnikw, ktrzy do szwedzkiego zwizku nie nale.

Ile? Prawie trzy i p procenta wszystkich pac. Moi pracownicy s ubezpieczeni, ale tu jest napisane, e

mam ich ubezpieczy jeszcze raz. Gdzie? W firmie, ktrej wspwacicielem s zwizki zawodowe.

Pan N. dodaje, e to nie moe by legalne. Dlatego odmwi z czystym sumieniem.

Nie wolno ulega szantaom.Jest przekonany, e pad ofiar dyskryminacji. Przecie ad-

na szwedzka firma nie paci skadek zwizkowych? Do tego za czonkw, ktrych nie ma?

Ot pac Jak mam wytumaczy panu N., na czym po-lega szwedzki model rynku pracy? Moe za pomoc przykadu. Od czasu do czasu ogldamy w telewizji, jak francuska poli-cja si likwiduje zwizkow blokad. W Szwecji byoby to nie do pomylenia. Dla naszych policjantw dziaacze zwiz-kowi, ktrzy zatrzymuj ciarwki albo pikietuj budow, to

537196

45

koledzy po fachu. Pilnuj porzdku na swoim terytorium, to jest na rynku pracy.

Na tym wanie polega wyjtkowo skandynawskiego modelu. Siedemdziesit osiem lat temu szwedzkie pastwo odstpio cz swojego monopolu na uywanie przemocy zwizkom zawodowym. Tam, gdzie we Francji czy we Wo-szech uchwala si prawa, w Szwecji i Danii zawierane s ukady. To nie parlament, ale strony na rynku pracy przedsi-biorcy i zwizki wsplnie i najchtniej bez ingerencji pa-stwa decyduj o pensjach i warunkach pracy, o przepisach bhP i o tym, kto ma prawo operowa dwigiem, a kto nie. Uznano mianowicie, e szczerze zawarta umowa wie silniej ni najlepsze prawo.

Przez prawie osiemdziesit lat system ten stanowi powd do narodowej dumy. Szwecja niemal nie znaa strajkw. Fakt ten przytaczaj historycy jako dowd dojrzaoci i zdyscy-plinowania spoeczestwa. Ten duch porozumienia i wsp-pracy ma tumaczy niesychan szwedzk prosperity i idcy za ni dobrobyt.

W wikszoci legend (take tych prawdziwych) bohater na samym pocztku skada obietnic, ktrej zamanie grozi haniebnym finaem. Tak jest i w bani o szwedzkim mo-delu. Mona powiedzie, e ustawa o ukadach zbiorowych z 1928 roku, kiedy to pastwo przestao ingerowa w warunki pracy, nobilitowaa zwizki zawodowe. Od tej chwili nie wolno im ju byo myle tylko o sobie, bo zostay pasowane na stra praw wszystkich pracujcych. (Z tej prostej przyczyny, e tym ju nie zajmowa si aden sd). Zakadamy wic w Szwecji, e zwizki s rwnie bezstronne jak urzdy pastwowe i e nie czyni rnicy midzy czonkiem a nieczonkiem, obcym a tutejszym.

Waciwie mona powiedzie, e szwedzki model zakada szlachetno ludzkiej natury. Nie ma adnej ustawy o pacy

537196

46

minimalnej, nie jest przestpstwem paci zotwk za dzie pracy, bo zakada si, e natychmiast pojawi si odpowiedni zwizkowiec i wynegocjuje godziwsze warunki. To wanie czyni szwedzki model tak pocigajcym i tak kruchym. Je-eli francuski czy polski zwizek zawodowy zaczyna gni, to rozkada si tylko jedna z organizacji. Kiedy jednak zaczyna si psu szwedzki czy duski zwizek zawodowy, rozkad do-tyka wymiaru sprawiedliwoci.

Jeli zapomnimy o tej rnicy, caa debata na temat szwedz-ki model kontra uE stanie si kompletnie niezrozumiaa. Skandynawskim zwizkowcom chodzi nie tylko o ochron przed dumpingiem pac. daj, by w zupenie nowej sytua-cji (swobodnego przepywu siy roboczej) powierzy im (eks-kluzywnie i bez adnej ingerencji ze strony pastwa lub uE) obron interesw polskiego hydraulika tak jakby byy ich wasnymi. Nie wierzcie uE, liczcie na nas! agituje Byg-gnads Sowakw czy otyszy.

Widzielimy ju, jak owo zaufanie zostao wykorzystane w Vaxholmie, gdzie Byggnads, pod grob blokady, zada, by otewska firma pacia swym pracownikom lepiej, ni Szwedzi pac Szwedom. Jaki czytelnik napisa, e to, co tam oglda-limy, nie byo szwedzkim modelem, lecz jego naduyciem. Z pewnoci. Powstaje jednak pytanie, czy aby ten model nie zaprasza do naduy? Moe wymaga zbyt wiele od zwykych grzesznikw?

Torgny Johansson, przewodniczcy sztokholmskiego od-dziau Byggettan, owiadcza, e nie uznaje ukadw zbioro-wych zawartych z innymi zwizkami ni szwedzkie. A jeli firma ma ju ukad z Solidarnoci czy z niemieckim IG Bau? To nie ma znaczenia. Z tak firm Johansson bdzie walczy, a ta podpisze ukad z jego zwizkiem.

Mona go zrozumie. Dla Johanssona i jego kolegw w biu-rze Byggettan (niekoniecznie dla jego czonkw) stawk w tej grze s setki milionw koron.

537196

47

Pan N. ze Szczecina, ktry odmwi dawania apwek, uy wprawdzie brzydkiego sowa, ale nie mona powiedzie, e to opacznie zrozumia. Byggnads zada od niego dziesitkw tysicy koron na rzecz zwizku. Te same warunki postawiono take podczas blokady w Vaxholmie.

Paragraf 3 punkt f5 ukadu zbiorowego z Byggnads, ktry musi podpisa kada firma pod grob blokady, to osobliwy twr, nie do pomylenia w innym modelu ni duski i szwedz-ki. Zastrzega on, e zwizek bdzie wiadczy usugi ro-botnikom, kontrolujc, czy otrzymali umwion pac. Nie ma znaczenia, czy robotnik prosi o t pomoc, ani nawet czy jest czonkiem zwizku. Z tej oferty nie mona nie skorzysta. Jest wpisana w umow zbiorow. Ta za jest skomplikowana, pena wyjtkw i klauzuli szczeglnych, z ktrych koniec ko-cw wynika, e w niektrych sytuacjach sami robotnicy pac za t usug. A w innych przypadkach, na przykad firm nie-zrzeszonych w Szwedzkim Zwizku Pracodawcw (jak wa-nie biznes pana N.), paci ma pracodawca.

Ile? Ptora procenta od sumy wynagrodze. Za co? Wik-szo przedsibiorcw (a take wielu robotnikw) uwaa, e te tak zwane usugi kontrolne to czysta fikcja. To niemoliwe, eby prosta kontrola wypat kosztowaa zwizek budowlanych trzysta milionw koron (okoo sto dwadziecia pi milio-nw zotych) rocznie (wicej ni cay budet porwnywalnych zwizkw zawodowych), a tyle co najmniej z tej racji wpywa na konto Byggnads. To znaczy, e rachunki musz by faszywe, a pienidze zuywane na inne cele, na przykad dziaalno partyjn. (Wanie dlatego popdliwy Polak ze Skne uzna, e ka mu paci na Perssona).

Kiedy pytam dziaaczy Byggnads o te sumy, odpowiadaj, e oni z pras nie dyskutuj o tajnikach biznesu.

Tajniki biznesu Ciekawe sowa w ustach zwizkowca. Cho na swj sposb adekwatne. Za spraw teje dziaalno-ci usugowej etatowi dziaacze Byggnads stali si finansowo

537196

48

niezaleni od czonkw zwizku. Nawet gdyby wszyscy ro-botnicy wypisali si z organizacji, jej funkcjonariusze mieliby nadal trzysta milionw rocznego dochodu. Na mocy umowy zbiorowej

Jak szwedzki przemys mg podpisa tak umow? Od-powiadajc na to pytanie, odkrywamy demokratyczny defi-cyt szwedzkiego modelu. Umow podpisyway wielkie firmy i wielkie zwizki, a paci za ni miay te mae, na og niezrze-szone. Oto wanie urok naszego systemu, ktry dopuszcza, by dwie dominujce strony na rynku pracy zawieray ukady, gwacc prawa pozostaych, to jest mniejszoci wszelkiego rodzaju: niezrzeszonych, studentw, freelancerw, cudzoziem-cw (Do niedawna niektre umowy zbiorowe Byggnads nie daway prawa do pracy na budowach czonkom wszystkich innych zwizkw. Ani szwedzki rzd, ani sdy nie widziay w tym nic niestosownego, mimo e te klauzule byy niezgodne z konstytucj Szwecji. Dopiero ingerencja Rady Europy znio-sa te praktyki).

I std wanie konwulsje skandynawskiego modelu w kon-frontacji z Europ. Do szwedzkiego marginesu w 1995 roku do-czyo nagle sto milionw potencjalnych pracownikw i setki tysicy przedsibiorstw najpierw z czternastu, a od 2004 roku z dwudziestu czterech krajw. Nikt z nich ani polski hy-draulik, ani niemiecki bankier nie mia okazji negocjowa szwedzkich ukadw zbiorowych. Jednak musi si im podpo-rzdkowa twierdz obrocy skandynawskiego modelu. Bo w Szwecji obowizuj szwedzkie zasady. Na przykad ta, e niepotrzebne s ustawy, bo zwizek zawodowy bezstronnie i bezinteresownie zadba o interesy wszystkich pracownikw.

Lipiec 2005, nad jeziorem Vnern. Polska ekipa wznosi ogromn will.

Rzuca si w oczy opowiada waciciel wic ktry z s-siadw z czystej zazdroci nasa na mnie Byggnads. Przyszli,

537196

49

usiedli, zaczli negocjowa. Najwaniejszym punktem okazaa si sprawa piciocyfrowej zaliczki za usugi kontrolne, ktr natychmiast naleao wpaci na konto zwizku. Tutaj polski meneder wyrazi dezaprobat. Studiuje politologi i nie sy-sza, eby kapita opaca si zwizkowcom.

Szszsz sied cicho, ja to bior na siebie odpowiedzia waciciel willi. Podpisano wic umow i zwizkowcy odje-chali, by ju nigdy nie powrci. A szkoda, bo na tej budowie nie byo barierek zabezpieczajcych, a robotnicy dostawali siedemdziesit koron za godzin, nie sto dziesi, jak gwa-rantowaa umowa.

Polski meneder: Dali do zrozumienia, e jeli tylko pod-pisz z nimi umow, to oni nie bd tych stu dziesiciu eg-zekwowa.

Nietypowy przypadek? pytam mojego informatora w Byggnads.

Nie sdz odpowiada. Raczej typowy w przypadku maych firm.

Dlaczego zagraniczne firmy krc nosem na tak skuteczn instytucj jak szwedzki Trybuna Pracy? Obywatelu, przy-mknij oczy i sprbuj spojrze na nasz model z zewntrz. Oto rzymskie kluby pikarskie Roma i Lazio ustanawiaj trybuna z wasnych kibicw, ktry ma kara chuliganw na stadionach. A tu do Rzymu przyjeda Grnik Zabrze i po meczu pobitych lzakw trzeba zbiera po szpitalach. Czy byoby bezczelno-ci ze strony kibicw Grnika powtpiewa w bezstronno rzymskiego trybunau? Czy zaskoczyby nas werdykt, e rany cite na ciaach zabrzan musz pochodzi od zderze z coko-ami pomnikw, ktre zaskoczyy nieprzywykych do takich przeszkd prowincjuszy?

Oto wanie jak nasz Trybuna Pracy, zoony ze szwedz-kich zwizkw i pracodawcw, moe wyglda z perspektywy polskiego hydraulika.

537196

50

Na budow w Gteborgu 13 lutego 2004 roku wkracza m-czyzna, ktry woa: Gdzie s ci polscy szachraje!?.

Jan Kowalski z Gdaska ley na plecach i upycha izolacj pod dachem. We wosach i ustach ma peno waty szklanej. Niektrzy twierdz, e to niezdrowe. Dlatego trudno o ludzi do tej roboty. Mczyzna podchodzi do Kowalskiego i mwi:

Nie wolno ci tu by. To Lars Ek, etatowy pracownik Byggnads.Dlaczego Kowalskiemu nie wolno tam by? Najmuje go pol-

ska firma, ktra ma umow z Byggnads. On sam jest zarejestro-wany w szwedzkim urzdzie podatkowym, paci podatek, jest ubezpieczony i nawet nie zania szwedzkich stawek. Praco-waem na akord, wychodzio od stu dwudziestu do stu siedem-dziesiciu koron za godzin.

Pracownik zwizku rozsya teraz listy do przedsibiorstw, ktre zakontraktoway polsk firm, gdzie owiadcza, e Byg-gnads przysporzy im kopotw, jeli bd najmowa cudzo-ziemcw, ktrzy maj zarejestrowan dziaalno gospo-darcz.

Bycie cudzoziemcem to nie przestpstwo, zarejestrowana dziaalno to dowd na legalno. Polski meneder pisze do zwizku, domagajc si negocjacji. Nie otrzymuje odpowie-dzi. Tymczasem jego kontrahenci poddaj si. Nie sta ich na spory z Byggnads. Wypowiadaj wspprac. Latem polska firma bankrutuje.

Sprawa lduje w Trybunale Pracy. Ten stwierdza, e Byg-gnads by zwizany umow z Polakiem, wic zwizek nie mia prawa stosowa rodkw nacisku. Naleao negocjowa. Listy z pogrkami do firm stanowiy obiektywnie niedozwolon presj ze strony Byggnads.

Zatem sprawa jest przesdzona? Nie, teraz sd pisze, e wprawdzie listy miay charakter groby (ktrej do tego posu-chano), ale moe chodzio w nich tylko o informacj?

Czy zamierzalicie grozi? pyta Trybuna czterech funk-cjonariuszy Byggnads.

537196

51

Ale nie! Chcielimy tylko poinformowaNo to sprawa si wyjania. Na tej podstawie Trybuna Pracy

(sprawa numer 88/2005) oddala skarg polskiego przedsibior-cy. Wprawdzie zosta on skutecznie wyeliminowany, ale nie da si udowodni, e wanie to stanowio gwny cel dziaa szwedzkiego zwizku. Dlatego Polak musi zapaci Byggnads sto pidziesit cztery tysice koron kosztw prawnych.

Jak Trybuna Pracy przeoczy fakt, e Byggnads jako przy-czyn swoich pogrek poda cudzoziemcw? Ani szwedzkie, ani unijne prawo nie toleruje przecie dyskryminacji. Okazuje si jednak, e nastpio nieporozumienie. Kiedy Trybuna pyta zwizkowca, co mia na myli, ten odpowiada, e nic specjal-nego. Niezrczne sformuowanie. Zdaniem sdu () naley uzna to wytumaczenie.

Czy mona wymaga od polskiego przedsibiorcy, eby chy-li czoo przed szwedzkim modelem, jeli Trybuna Pracy ma by per w jego koronie? Polak wycign, tak jak wielu in-nych, wasne wnioski. Skoro system jest skorumpowany, to naley unika systemu. S na to sposoby. Nie zamierza jednak pozwoli, by zepchnito go na czarny rynek.

Wedug Urzdu Podatkowego okoo pidziesit sze mi-liardw koron rocznie znika przez prac na czarno. To wicej ni cay budet naszej suby zdrowia. Jakkolwiek bym liczy migrujcych robotnikw, jest ich za mao, eby mogli zagar-n cho uamek tej kwoty.

Peter Holm schodzi z dachu willi pod Karlstadem, eby przedstawi swj pogld na spraw. Zna kilku kolegw, co tylko pracuj na czarno, kilku takich, co bior zasiek dla bezrobotnych, pracujc jednoczenie w Norwegii, ale nie zna nikogo, kto nigdy nie pracuje na czarno.

Musieliby by zupenie nieudolni, z takimi si nie zadaj.

Sam bierze zlecenia na czarno, kiedy potrzeba.

537196

52

Czowiek nie ma cierpliwoci oszczdza na now kanap czy telewizor.

Holm jest mem zaufania w Byggnads w Karlstadzie.Pytam wic tamtejszego dziaacza Jana-Olova Johanssona,

jak posuwa si walka z czarnym rynkiem pracy. Od maja 2004 jestemy bezsilni odpowiada. Wczeniej,

kiedy czowiek zobaczy Polakw na dachu, dzwoni do stray granicznej i jeszcze tego samego dnia siedzieli na promie.

A Szwedzi, ktrzy pracuj na czarno? Szwedzi? No meldujemy na nich mwi Johansson. Nie

moe sobie przypomnie, kiedy zdarzyo si to po raz ostatni. Nie w tym roku i nie w zeszym Nieczsto si ich widzi, moe dlatego e oni jeli istniej pracuj wieczorami i w week-endy, kiedy Johansson ma wolne.

Na wszelki wypadek pytam przewodniczcego Byggettan Torgnyego Johanssona, ktry kierowa blokad w Vaxholmie i ktry obiecuje porzdek na rynku pracy, co robi, kiedy spotka czonka swego zwizku przy czarnej robocie. Johansson ma dwadziecia pi lat stau na budowach i dziewitnacie jako penoetatowy zwizkowiec. Oczywicie podejmuje sto-sowne kroki, odpowiada. Jakie? Nie potrafi powiedzie.

Bo ja nigdy nie widziaem, eby kto pracowa na czarno.

S jednak pechowcy. Na przykad Kalle Svenson poyczy bez pozwolenia narzdzia i samochd swojego pracodawcy, eby budowa werand bez faktury. I przejecha si pi tar-czow po rce tak gboko, e nie mg ni rusza przez kilka tygodni. Zwolnienie chorobowe i wymwienie. Jego szef uzna, e nie bdzie paci podwjnie za pracownika, ktry za-chowa si tak nielojalnie. (Trzeba byo opaci zastpc oraz zgodnie z ustaw pierwsze dwa tygodnie chorobowego).

Jednak Kalle Svenson nie straci pracy. Znany ju czytel-nikowi Jan-Olov Johansson i Byggnads w Karlstad wzili

537196

53

pechowca w obron. Wymwienie jest niewane, orzek zwi-zek i zagrozi sankcjami.

Dlaczego niewane? pytam dziaaczy. Przecie to Svenson przekroczy prawo.

O tym nic nam nie wiadomo. A poza tym pracodawca nie ma nic do tego, co jego pracownik robi w czasie wolnym.

Mona zapyta, dlaczego w tym reportau tak wiele miej-sca powiciem Byggnads. Ano dlatego e to wanie dla nich wdrujcy hydraulik jest najbardziej upiorny. Czonkom Byggnads nie jest atwo. Ze Szwecji odpyny cae gazie przemysu (tekstylny do Chin, stoczniowy do Korei), ale pro-ces ten nie wystawia robotniczej solidarnoci na prawdziwe prby. Pracownicy budowlani s niemal jedynymi, ktrzy mu-sz zmierzy si z konkurencj na wasnej ziemi. Moe wic nic dziwnego w tym, e w popochu i zagroeniu zdradz kilka wzniosych idei.

Nie spotkaem robotnikw, ktrzy byliby dumni z pikiety i okrzykw Go home! podczas blokady w Vaxholmie. Jedy-nymi, ktrzy wydaj si zadowoleni, s niektrzy etatowi pra-cownicy robotniczego ruchu. A im wyej w hierarchii, tym pikniejsze sowa i czystsze sumienia.

Zatem jeli Vaxholm miaby przej do historii jako prelu-dium zowrogiej przemiany zwizku zawodowego w narodowy, prosibym wpisa do protokou, e nie bya to spontaniczna demonstracja. By to element walki o wadz.

PS Imiona i nazwiska: Per Andersson, Fritiof, Jan Kowalski, Peter Holm i Kalle Svenson, s zmienione. Pan N. nie pocho-dzi ze Szczecina.

Film Buy Bye Beauty zosta czciowo sfinansowany przez szwedzkie pastwo.

Trzeba przyzna, e jedn rzecz Pl Hollender zrobi dobrze. W jego umowie z kobietami, ktre wykorzysta w Rydze, jest

537196

54

zapisane, e film Buy Bye Beauty nie moe by pokazywany na otwie. Wszyscy dziennikarze mog z tego wysnu nauk. Jeli zrobie reporta, ktrego nie da si pokaza tam, gdzie zosta nakrcony, to prawdopodobnie jeste wini. A jeli masz tak klauzul w umowie, to jeste wini, ktra o tym wie.

listopad 2005 Przeoya Katarzyna Tubylewicz

PS 2 18 grudnia 2007, trzy lata po tym jak szwedzkie zwizki zablokoway budow w Vaxholmie, Europejski Trybuna Spra-wiedliwoci (ETS) na danie Szwedzkiego Trybunau Pracy wyda opini w tej sprawie. Blokada nie bya zgodna z prawem unijnym, stwierdzi ETS, poniewa akcja szwedzkich budow-lanych dyskryminowaa nieszwedzkie firmy: dano od nich wicej ni od szwedzkich przedsibiorstw. ETS uzna rw-nie, e sam sposb negocjowania, przyjty przez szwedzkie zwizki, utrudnia zagranicznym firmom dziaalno na lo-kalnym rynku, stanowic przez to ograniczenie swobodnego wiadczenia usug. Wedle decyzji ETS szwedzka ustawa (do-puszczajca akcje zwizkowe majce na celu wymuszenie na pracodawcy zastpienie ukadu zbiorowego z zagranicznym zwizkiem zawodowym przez ukad ze szwedzkim zwizkiem) jest dyskryminujca, a zatem niezgodna z prawem Unii Eu-ropejskiej.

Szwedzkie opaty zwizkoweByggnads ma 90 tysicy pracujcych czonkw, 350 etatowych m-

w zaufania i ponad 300 urzdnikw. Kady czonek paci skadk, okoo 350 koron miesicznie.

Jeli pracuje na akord (20 procent robotnikw), dochodzi jesz-cze opata za pomiary do 2 procent pacy, czyli przecitnie ko-lejne 350 koron co miesic. Do tego obowizkowe dla wszystkich

537196

1,5 procenta pacy za usugi kontrolne. Te dwie ostatnie opaty s potrcane od pacy przez pracodawc i przekazywane Byggnads. Maksymalnie moe doj do ponad 1000 koron miesicznie (okoo 420 zotych). Ale rzadko tyle wychodzi, bo wedug umw zbiorowych w wielu przypadkach to nie robotnik, tylko pracodawca ma zapaci za usugi kontrolne. To znaczy: za robotnika niezrzeszonego, bez wzgldu na to co on buduje; za wszystkich robotnikw, jeli budow nie jest dom mieszkalny, tylko na przykad droga, most, mietnik czy elektrownia; oraz za robotnikw w 8 tysicach firm, ktrych pracodawcy nie s zrzeszeni w zwizku pracodawcw. Jedyny wy-jtek, kiedy usugi kontrolne nie s egzekwowane, to robotnicy zrzeszeni w innym zwizku ni Byggnads. Maa organizacja anar-chosyndykalistw (SAc) wywalczya sobie to prawo trzydzieci lat temu na drodze sdowej.

Jaka w tym logika? Nie ma adnej. Tak si porobio przez lata zmiennych ukadw si w rnych sektorach brany budowlanej. A fakt, e niezrzeszone firmy pac najwicej, wynika z tego, e jako niezrzeszone nie uczestniczyy w centralnych negocjacjach.

537196

537196

57

Co jestemy winni polegym?

Kiedy w styczniu 1946 roku marynarze z m/S Ningpo scho-dzili w Malm na ld, mieli prawo spodziewa si ciepego przyjcia. Nie tylko dlatego e byli przemarznici. Zasu-yli si przecie ojczynie i nie obyo si przy tym bez ofiar. Z trzydziestu, ktrzy w 1939 roku wypynli z Gteborga po ywno dla izolowanej Szwecji, szeciu ju nie yo. Jesieni 1941 roku m/S Ningpo wpyn na min w okolicy Singa-puru. Marynarze, ktrzy po czterech latach japoskiej niewoli (take w obozach pracy) wracali teraz do domu, byli wynisz-czeni chorobami.

Na nabrzeu portowym w Malm nie byo jednak orkiestry. Czekaa tam policja. Marynarze zostali aresztowani. Przez kilka lat nie pacili przecie podatkw, nasuwao si te po-dejrzenie, e wymigali si od suby wojskowej.

Powitanie zaogi Ningpo nie byo biurokratyczn pomy-k. Z nader skromnej dokumentacji wynika, e byo raczej regu. Par lat wczeniej do kraju udao si powrci zaodze m/S Erik Frisell. Ich statek, ktry w ruchu glejtowym zaopa-trywa Szwecj w zboe z Argentyny, 19 maja 1940 roku zaton, trafiony niemieck torped. Trzydziestoczteroosobow zaog uratowa brytyjski traowiec. Z powodu niemieckiej blokady

Ruch glejtowy (lejdtrafik) na podstawie porozumie z Wielk Brytani i Trzeci Rzesz statki szwedzkiej floty handlowej byy prze-puszczane przez brytyjsk i niemieck blokad.

537196

58

w cieninie Skagerrak nie mogli przedosta si do Szwecji. Cz podja wic sub na statkach brytyjskich i norwe-skich. Karl Thour ze Sztokholmu i Karl Nilsson z Gistad nie powrcili: w sylwestrow noc 1940 roku poszli na dno na pokadzie m/S Valparaiso. Ich wsptowarzysz z m/S Man-nerstrm mia wicej szczcia i po wojnie odebra podzi-kowania oraz medal za zasugi. Od Norwegii.

W Szwecji rozbitkw z m/S Erik Frisell przywita komor-nik i wrczy im tytuy egzekucyjne: przez kilka lat nie de-klarowali dochodw, skutkiem czego zosta im wymierzony podatek uznaniowy i stali si dunikami pastwa.

Ojczyzna, jak wida, skrztnie tropia kad koron podatku, ktrej nie uicili marynarze, umykajc niemieckim okrtom podwodnym czy dryfujc na tratwie po Morzu Pnocnym. Ofiar z ycia nie ksigowano rwnie dokadnie. Szwed, ktry pragnie przeczyta nazwiska polegych rodakw w miejscu publicznym, winien uda si na cmentarz Vestre Gravlund w Oslo lub do Trinity Monument w Londynie. W ich wasnym kraju nie ma takich pomnikw. Do dzi aden szwedzki urzd nie uzna za stosowne sporzdzi listy marynarzy (obojga pci) polegych w wojnie z nazizmem.

Po wojnie Norwegia i Dania uczciy tych, co zginli, i witay tych, co przeyli. W Szwecji potraktowano ich jak wczgw. (Okrelenie nie moje, lecz Sjfolksfrbundet Zwizku Zawo-dowego Ludzi Morza). Zaoga m/S Ningpo musiaa przej poniajcy, pitnastoletni proces sdowy, by w ogle otrzy-ma zalege wypaty za sub. Wypacono je w 1963 roku. Potem przez nastpnych trzydzieci lat pastwo byo guche na apele zwizkowcw i rodzin polegych, ktrzy domagali si publicznego uczczenia ofiar. Dopiero w 1997 roku, gdy w sfe-rach rzdzcych nastpia wymiana pokole, w Gteborgu na Kamiennym Nabrzeu (Stenpiren) stan abstrakcyjny (bez adnych nazwisk!) pomnik. Tuacze wojenni, ktrzy jeszcze yli, dostali od rzdu po pamitkowym albumie. Troskliwy

537196

59

to gest wielu z nich nie otrzymao nawet przysugujcej im specjalnej rekompensaty wojennej.

Te dwa tysice marynarzy to najwiksze straty wojenne Szwecji od 1813 roku. Jednak oficjalne podzikowanie w G-teborgu, pierwsze od wojny, nie zapewnio im miejsca w zbio-rowej pamici. Najwikszy dziennik, Dagens Nyheter, skwitowa wydarzenie notk wielkoci doniesienia o wypadku rowerowym.

Ci nieliczni, ktrzy prbuj poj t histori, twierdz, e to w imi neutralnoci musimy zapomnie tych, co polegli i co przeyli. Wielu zgino w ruchu glejtowym, ale jeszcze wicej podczas transportu rudy do Niemiec. Uczczenie tych ostatnich przywoaoby bolesne wspomnienia.

Niezbyt przekonywajce jest to tumaczenie. Przez wiele lat po wojnie Szwecja posdzana bya o zbytni ulego wobec Trzeciej Rzeszy. Co byoby bardziej na miejscu, ni publiczne uczczenie tysicy Szwedw, ktrzy ryzykowali ycie po susznej stronie? Ktrzy transportowali onierzy na desant w Normandii (stu Szwedw), brali udzia w bi-twie o Malt i eglowali w konwojach atlantyckich. Spord dwch tysicy polegych wikszo zgina w subie wol-nemu wiatu. Oczywicie, trzeba by rwnoczenie uczci tych, ktrzy najczciej niechtnie zaopatrywali armi Hitlera w rud elaza. Wstyd byoby tego nie zrobi. Trzeba zapaka nad losem kapitana Allana Olofssona z Falkenbergu, wocego paliwo dla niemieckich U-Bootw na Atlantyku, ktre moe jeszcze tej samej nocy posyay jego rodakw na dno. Ale rwnie o tych, ktrzy zginli w ten sposb, po-wstrzymujc Niemcy od inwazji na Szwecj, mona powie-dzie, e polegli za ojczyzn.

Nawet neutralno nie tumaczy, dlaczego pierwsz my-l, ktra narzuca si szwedzkim wadzom na widok powra-cajcych, jest niezapacony podatek. Jakby wojna nie miaa miejsca.

537196

60

Wertuj encyklopedie. Fokus z lat siedemdziesitych (je-denacie tomw) podaje pod hasem Szwecja, historia:

Pod wzgldem politycznym wiek dwudziesty by dla Szwecji wzgldnie spokojny. O drugiej wojnie wiatowej wspomina mimochodem, jako tle dla rekonstrukcji rzdu w 1946 roku. Ruch glejtowy, ktry pochon sto szedziesit sze szwedz-kich ofiar, nie ma wasnego hasa, ale pod bardziej oglnym

glejt jest wspomniany w kilku wersach, z ktrych dowiadu-jemy si, e jedenacie okrtw zatono. Kto chce, moe wierzy, e wpady na rafy podczas sztormu. Jakie to tabu przeszkodzio redaktorom napisa, e prawie wszystkie zo-stay storpedowane? Pod hasem Druga wojna wiatowa o lo-sie marynarzy nie ma ani sowa.

Taka publiczna amnezja pozwala podejrzewa, e gra toczy si o du stawk.

Bezporednim powodem napisania tego tekstu jest debata o Emu (ewentualne przystpienie Szwecji do strefy euro). Nie to, co si w niej mwi, ale to, czego si nie mwi. W tym osob-liwym zapoznaniu dostrzegam lad narodowego mitu, tego samego chyba, ktry dwa tysice szwedzkich ofiar wojennych odstawi do narodowej niepamici.

Przyznaj, to hipoteza, ale warto j rozway.Moe najwiksz wad polegych marynarzy nie byo to,

e zdradzili neutralno, ani te e wielu z nich byo komu-nistami (ponad setka byych ochotnikw hiszpaskiej wojny domowej), tylko e uznanie ich ofiary obciyoby Szwecj dugiem wdzicznoci?

Jak zwyk mawia premier Gran Persson: Zaduony nie jest wolny. Ju w latach czterdziestych, o ile nie wczeniej, po-jawia si idea, ktra teraz w debacie o Emu osiga apogeum, i to zarwno wrd zwolennikw, jak i przeciwnikw wejcia do strefy euro. Mianowicie, e Szwecja nikomu ani niczemu nic nie jest winna, e wszystkie nasze sukcesy i zalety, z dugim okresem pokoju wcznie, sobie tylko zawdziczamy.

537196

61

Nikt nie musia ponosi adnych kosztw za nasz dobro-byt to mit, podwiadomy. Dlatego jestemy tacy samodzielni i niezaleni wrd pastw Europy. Tym samym mamy prawo kalkulowa wady i zalety Unii i euro z perspektywy czysto narodowych korzyci. O tym przecie jest ta debata. Jeli wej-dziemy, to Szwedom bdzie lepiej albo gorzej, zalenie od prze-kona. Nie pytaj, co Szwecja moe zrobi dla Europy. Zapytaj, co Europa moe zrobi dla Szwecji.

Nie sdz, by ewentualna tablica pamitkowa w centrum Sztokholmu ku czci eglarzy wojennych jak si ich nazywa sprzyjaa takiemu widzeniu historii.

Nie zamierzam drwi z narodowego zadufania, od tej uom-noci nie jest wolna adna nacja. Chc jedynie zwrci uwag na szczeglne zjawisko, ktre zdaje si dominowa argumen-tacj polityczn i sprawia, e czuj si jak rozpieszczone dziec-ko. Mianowicie, e aden polityk nie ma do odwagi, by powiedzie, e za demokracj, pokj, poczucie bezpiecze-stwa cokolwiek czasem trzeba paci. Nie tylko w latach czterdziestych, take dzisiaj. Nie tylko uszczerbkiem na su-werennoci, lecz rwnie gotwk. I e nie ma nic dziwnego ani niesprawiedliwego w tym, e nadesza nasza kolej pacenia.

Jak socjaldemokraci, ktrzy utrzymuj, e chc uczyni Uni bardziej socjaldemokratyczn, mog rwnoczenie przekony-wa, e bogata Szwecja zyska na tej transakcji? Uczciwie byo-by powiedzie, e Szwecja zyskuje tyle samo, bdc w Europie, co Djursholm (najbogatsza dzielnica Sztokholmu) na czon-kostwie w Szwecji. Wicej zobowiza ni zyskw, jak wida, cho cakiem do wytrzymania.

Jak mona twierdzi, e integracja europejska to bezpieczna przysta? Unia jest chwiejna i podzielona, a wielu politykw, rwnie demokratycznych, ju wietrzy wyborcze zyski w re-toryce nacjonalizmu i tradycyjnej polityki siy. Ci, ktrzy nie ycz sobie takiego nawrotu, maj powd, by wszelkimi rod-kami nie wyczajc Emu cementowa Europ, ale nie

537196

naley im wmawia, e tym samym zapisuj si do stabilnej ubezpieczalni. Wczaj si w miay, historyczny projekt, ktry moe si powie, ale te skoczy katastrof.

Trudno sobie wyobrazi, by na dusz met Unia poradzi-a sobie bez jakiej formy wsplnego opodatkowania, tylko trzeba bdzie dopilnowa, by te pienidze dostawali najbar-dziej potrzebujcy. Dlaczego wic politycy, ktrzy dopiero co opowiadali, jak podnieca ich pacenie podatkw (jest ta-kie seksowne wyznaa wicepremier Mona Sahlin), prbu-j nam wmwi, e nigdy nie bdziemy musieli tego robi na rzecz Europy?

Wizerunek Szweda, do ktrego adresowana jest debata o Emu, zaprawd nie jest pochlebny: myli tylko o swoim, zna cen wszystkiego, nie zna wartoci niczego, a wszelkie ryzyko prbuje przerzuci na innych. Ale jeli tacy jestemy, to kto zbudowa ten kraj? Gin na Atlantyku?

Odwrotn stron przewiadczenia, e nikomu nie jestemy nic winni, jest oczywicie wiara, e nikt i nic od nas nie zale-y. Prosz, prawdziwa wolno!

wrzesie 2003 Przeoy Wojciech Chudoba

537196

63

Nadsany, zawiedziony, na chorobie

1.

To mwi, podnoszc kawa misa jest iliopsoas. Nim robi si brzuszki. Chocia my mwimy filet. A tu puka ko-niuszkiem noa w perlicie lnic ko jest staw biodrowy, ktry u ludzi czsto si wymienia.

Na doniach ma rkawiczki operacyjne (kupuj tanio w pracy). Pozostali, jak on poubierani w wiatrwki i czapki bejsbolwki nie tn rwnie szybko i zerkaj na niego z za-zdroci.

Hans Boberg jest chyba najmodszy w druynie owieckiej, lecz mimo to powierzono mu honorowy obowizek podziau zdobyczy.

Niech pan przyjedzie do Hoting powiedzia przez tele-fon. Hoting jest przeyciem totalnym.

Pojechaem wic siedemset kilometrw na pnoc, tam, gdzie na jednym kilometrze kwadratowym mieszka jedna osoba. I kiedy ju powiartowali osia i pocignli losy (Bober-gowi trafi si as iliopsoas), w wietle ksiyca uywamy sauny.

Nad jeziorem unosz si pasemka mgy, mrugaj gwiazdy, jest idealnie cicho, trawa chrzci szronem pod stopami. Hans Boberg, lekarz rejonowy w Hoting, ktry obieca mi przeycie totalne, stoi po pas w wodzie i stara si brzmie zupenie nie-poruszony, gdy mwi: Taak. I jeszcze zorza polarna. Rozwija si na niebie jak jedwabny szal.

Przybyem do Hoting nie po to, by oglda zorz polarn, ktrej wczeniej nigdy nie widziaem, lecz by zobaczy jeszcze

537196

Fot. K-G Fougstedt / Scanpix

537196

65

wiksz rzadko: Hansa Boberga i jego szwagra Matsa Ullna. Obaj s lekarzami, obaj urodzili si w Hoting i obaj tam pra-cuj: osuchuj serca i puca, wypisuj recepty i skierowania.

Obawiam si, e czytelnik moe nie zrozumie, jaka sensa-cja kryje si w tej informacji. Czytelnik na przykad ze Sztok-holmu jest bogo niewiadomy, co to jest lekarz sztafetowy. Ten zwrot rzadko ukazuje si w Dagens Nyheter (w tym roku tylko raz). Ale w regionalnym dzienniku stersundspo-sten byo ju na ten temat czterdzieci artykuw, szedzie-sit dziewi w roku ubiegym, czterdzieci sze jeszcze rok wczeniej.

Lekarz sztafetowy to taki, ktrego pacjenci nie s na tyle istotni, by nie mona ich przekazywa od jednego do drugiego. Lekarza sztafetowego wynajmuje si z agencji pracy tymcza-sowej. Przybywa na miejsce, zostaje przez tydzie, potem gna dalej. Przez niewielk przychodni w Sveg w cigu jednego roku przewino si siedemdziesiciu dwch lekarzy. Szansa na to, e Agda Nilsson dwa razy spotka tam tego samego le-karza, jest rwnie dua, jak na to, e w poczekalni natknie si na premiera. W Backe zdesperowani mieszkacy, ktrym sprzykrzyli si lekarze sztafetowi za sto osiemdziesit tysicy koron miesicznie (siedemdziesit pi tysicy zotych tak, tyle kosztuj) prbowali sprowadzi doktorw z Uzbekistanu i pielgniarki z Ukrainy.

Spord jedenastu etatw lekarskich w gminie Strmsund (do ktrej naley rwnie Hoting), dziewi jest ustawicznie nieobsadzonych. Naprawd niedobrze, bo niewiele miejsc na wiecie zdaje si potrzebowa lekarza bardziej ni wanie Strmsund.

Po przekroczeniu granicy gminy zatrzymuj si i palcem przejedam po dachu samochodu. Lakier jest tak biay jak przy wyjedzie ze Sztokholmu. Gdybym przejecha siedemset

537196

66

kilometrw w Grecji, byby pokryty rakotwrcz sadz. Ale Grecja jest najzdrowszym krajem Europy, mwi statystyki, Szwecja za najbardziej schorowanym. To wanie na dale-kiej pnocy, gdzie powietrze jest najczystsze, wod mona pi z kauy, gdzie jest prawie sama Przyroda czowiek ma si najgorzej. Ogniskiem tej europejskiej zarazy chorowitoci jest wedug statystyk biuro socjalne, dom opieki czy przy-chodnia zdrowia w Jemtlandii.

Tak, takie s statystyki: W Niemczech pracownicy sektora prywatnego s nieco bardziej chorowici ni ci, co pracuj dla pastwa lub gminy. W Szwecji jest odwrotnie, i to z nawizk! Kto zatrudnia si w sektorze publicznym, naraa zdrowie: ry-zyko zachorowania jest dwadziecia pi procent wysze, ni gdyby harowa u jakiego kapitalisty. Najwicej ryzykuj ci, dla ktrych zdrowie jest zawodem: pracownicy opieki spo-ecznej, pielgniarki, salowe. Sekretarka lekarska w Jemtlan-dii ma ponad dziesiciokrotnie wysz absencj chorobow ni robotnik w Bawarii. (Nie, nie jest tak jak mylicie. Zasiek chorobowy w Niemczech jest wyszy ni w Szwecji).

Zatrzymuj si w przydronej pizzerii, bo ona te naley do statystyki. Mehmed (umwmy si, e tak ma na imi) waci-ciel, kuc