ULOGA I ZNAČAJ ARHIVA

SADRŽAJ

UVOD..............................................................................................................................................1

1. OSNOVI ARHIVISTIKE..............................................................................................................2

1.1. Osnovni pojmovi o arhivistici..................................................................................................2

1.2. Podjela arhivistike....................................................................................................................5

1.3. Zadaci arhivistike.....................................................................................................................6

2. ARHIVSKA USTANOVA – ARHIV............................................................................................7

2.1. Etimologija...............................................................................................................................8

2.2. Osnovni zadaci arhiva...............................................................................................................8

2.3. Vrste arhiva...............................................................................................................................9

2.4. Arhivska građa........................................................................................................................10

2.4.1. Vrste arhivske građe...........................................................................................................11

2.4.2. Arhivski fond i arhivska zbirka..........................................................................................12

2.4.3. Arhivska građa u nastajanju...............................................................................................14

2.4.4. Pravo na korištenje arhivske građe.....................................................................................15

2.4.5. Objavljivanje arhivske građe..............................................................................................16

2.5. Kulturno–obrazovna djelatnost arhiva....................................................................................18

2.6. Naučna uloga i rad arhiva.......................................................................................................19

3. NASTANAK I RAZVOJ ARHIVA.............................................................................................20

3.1. Nastanak i razvoj arhiva u svijetu...........................................................................................20

3.2. Nastanak i razvoj arhiva na područjima bivše Jugoslavije.....................................................23

4. NASTANAK I RAZVOJ ARHIVA NA TERITORIJI BOSNE I HERCEGOVINE.............24

4.1. Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine...................................................................................28

4.2. Arhiv Republike Srpske..........................................................................................................30

4.3. Kantonalni arhivi....................................................................................................................32

4.4. Gradski arhivi.........................................................................................................................32

4.5. Opštinski (komunalni) arhivi..................................................................................................33

4.6. Djelatnost arhiva Bosne i Hercegovine..................................................................................33

5. ULOGA I ZNAČAJ ARHIVA.....................................................................................................37

6. ARHIVI U SAVREMENOME DRUŠTVU................................................................................38

6.1. Informacijske tehnologije i njihov uticaj na arhivistiku i arhivsku djelatnost.......................39

6.1.1. Digitalizacija.......................................................................................................................41

6.1.2. Mikrofilmovanje.................................................................................................................42

7. MOGUĆNOST RAZVOJA ARHIVA........................................................................................44

7.1. Savremena arhivska teorija.....................................................................................................44

7.2. Perspektive razvoja arhivske službe u svijetu........................................................................47

8. ARHIVSKE ASOCIJACIJE.......................................................................................................48

9. VAŽEĆI ARHIVSKI PROPISI..................................................................................................50

9.1. Arhivski propisi u Federaciji BiH..........................................................................................51

9.2. Arhivski propisi u Republici Srpskoj.....................................................................................52

9.3. Kantonalni arhivski propisi....................................................................................................52

10. ARHIVSKA TERMINOLOGIJA...............................................................................................54

11. ZAKLJUČAK...............................................................................................................................58

12. LITERATURA..............................................................................................................................59

12.1. Knjige.................................................................................................................................59

12.2. Službene novine/glasnici....................................................................................................60

12.3. Internet stranice..................................................................................................................60

13. POPIS ILUSTRACIJA................................................................................................................61

13.1. Popis slika...........................................................................................................................61

UVOD

Od samog postanka ljudske vrste nastoje se sačuvati određene pojave koje su za

čovjeka smatrane veoma važnim. Čuvanjem zapisa koji su za čovjeka pretstavljali potrebu

nastali su arhivi. Pisanog dokumenta tj. traga o prvim arhivima nema. Smatra se da su oni

nastali kao praktična potreba da se sačuvaju veoma važni dokumenti.

Pojave prvih arhiva se vežu za Bliski istok i za zapise koji su nastali na glinenim pločicama u

tom vremenu, ali pisanog dokumenta o prvim arhivima nema. Nakon tog vremena, pa do

danas, arhivska služba ili arhivska nauka zauzima veoma značajno mjesto u životu čovjeka. U

19. stoljeću je određen položaj i uloga arhiva kao ustanova koje preuzimaju, čuvaju, obrađuju

i daju na korištenje gradivo raznih stvaratelja, te razvijena dva osnovna načela

arhivistike: načelo provenijencije i načelo prvobitnog reda, koji su temelji na kojima počiva

arhivistička teorija i praksa 20. stoljeća. Arhivistika se razvija kao nauka koja se bavi

proučavanjem biti arhivskog gradiva, njegova sređivanja, upravljanja, čuvanja, istorije i prava

koja ga reguliraju. Za arhive u Bosni i Hercegovini možemo reći da predstavljaju dio

zajednice ustanova koje u osnovi vrše javnu funkciju, te kao takve zauzimaju veoma važno

mjesto u cjelokupnom sistemu informisanja, dajući korisnicima brze, jasne i neophodne

informacije. Prvi arhivi u Bosni i Hercegovini su nastali relativno kasno, za razliku od mnogih

drugih zemalja, međutim njihova funkcionalnost je u mnogome doprinijela razvoju nauke i

kulture na prostorima Bosne i Hercegovine. Trenutno u Bosni arhivska služba je podijeljena

na entitetsku, kantonalnu, općinsku i gradsku arhivsku službu. Iako je pristup informacijama u

bosanskohercegovačkim arhivima brz i jednostavan, te rezultati na tom planu zadovoljavajući,

prisutni su i određeni problemi koji stoje ne samo pred arhivima, već i pred cjelokupnim

društvom i državom.

Bosni i Hercegovini i široj zajednici su neophodne funkcionalne i stručne arhivske

ustanove, sposobne ispoštovati sve ustavne i zakonodavne obaveze, što podrazumijeva i

poštivanje ljudskih i građanskih prava, a time i pravo pristupa informacijama. Samo u

uređenim arhivskim ustanovama korisnici će imati potpune i cjelovite informacije, a arhivi

cijelim svojim kapacitetom učestvovati u demokratizaciji društva.

1

1. OSNOVI ARHIVISTIKE

Kada se govori o arhivistici obično se misli na nauku koja se brine o tome kako su

nastali arhivi, koji zadatak oni imaju i koja je svrha njihovog postojanja. Kao osnovni cilj

arhivistike kao naučne discipline postavlja se opcija da se iznađu najbolje i najefikasnije

metode za očuvanje, obradu i prezentaciju arhivske građe. Sam zadatak arhivistike je da na

naučnim osnovama utvrdi principe i metode praktičnog rada u arhivu, jer arhivistika u svojoj

oblasti objedinjuje i teoriju i praksu.

1.1. Osnovni pojmovi o arhivistici

Govoriti o arhivistici, znači govoriti o pomoćnoj istorijskoj nauci koja se u suštini bavi

proučavanjem i unapređivanjem same metodologije stručnog rada u arhivskoj struci. Također,

možemo reći da se arhivistika bavi i utvrđivanjem zakona putem analize i sinteze koji se

primjenjuju u radu sa arhivskom građom.

Profesor Azem Kožar1 u svojoj knjizi o arhivistici navodi da je arhivistika pored

istorije veoma tijesno povezana sa velikim brojem pomoćnih istorijskih nauka: paleografijom

(radi čitanja starih pisama), diplomatikom (radi klasifikacije stare građe), sfragistikom (radi

identificiranja i datiranja pečata), hronologijom, heraldikom itd. U novije vrijeme javlja se sve

više potreba za uspostavljanjem tijesne veze između arhivistike i informacionih nauka.

Suština pojma arhivistika se odnosi na bavljenje dokumentima uopće, od trenutka kada

nastaju, do trenutka kada se odlažu u arhivske depoe. Učenje o arhivistici i onome što je

vezano za arhivistiku, predstavlja znanje o tome kako su u prošlosti nastajali arhivski

materijali, kako se o njima vodila briga, kako su oni čuvani, odlagani i kako se o njima vodila

briga. Za arhivistiku kao nauku možemo reći da je nauka koja se javila u novije vrijeme,

međutim predmet bavljenja arhivistike je star koliko i samo čovječanstvo. Na osnovu toga

možemo reći da je arhivistika veoma kompleksna naučna disciplina koja se izborila za svoj

status tek u 20. stoljeću. U udžbeniku namijenjenom učenicima druge faze srednjeg

usmjerenog obrazovanja prevodilačke i arhivsko-muzejske struke, Ivanka Bruk i Ljubodrag

Popović2 naveli su određene predmete koje proučava arhivistika, i to:

1 Azem Kožar: Arhivistika u teoriji i praksi, Narodna i univerzitetska biblioteka, Tuzla, 1995. str. 54.2 Ivanka Bruk i Ljubodrag Popović: Arhivistika za III i IV razred usmerenog obrazovanja prevodilačke i arhivsko-muzejske struke zanimanja: arhivski pomoćnik, arhivar u OUR-ima i arhivski preparator, Zavod za

2

- Metodologija evidentiranja i zaštite registraturne i arhivske građe van arhiva;

- Metodologija preuzimanja i smještaja arhivske građe u arhive;

- Metodologija klasificiranja, sistematizovanja i sređivanja arhivske građe i izrade

naučno–informativnih sredstava o građi (vodiči, pregledi, inventari, regista i dr.),

kao i izrade historijske bilješke o fondu ili zbirci;

- Metodologija korištenja arhivske građe u naučne, javno–pravne i privatno– pravne

svrhe;

- Metodologija publikovanja naučno–informativnih sredstava o arhivskoj građi kao

i same građe;

- Metodologija kulturno–prosvjetne i propagandne djelatnosti arhiva (organizovanje

izložbi arhivske građe, predavanje, saradnja sa RTV i filmom, saradnja sa

turističkim organizacijama, školama i sl.);

Pored svega gore navedenog za arhivistiku možemo reći da takođe proučava istorijat i

razvoj arhivske službe arhivskih institucija u prošlosti i oblike moderne organizacije arhivske

službe i arhivskih institucija u svijetu danas.

Za pojam arhiv u novije vrijeme se koristi više značenja, a prema Bruk i Popović 3

označavao je :

a) Jedan arhivski fond (arhivski fond koji je nastao radom jedne institucije ili jedne

osobe);

b) Registratura, odnosno pisarnica gdje se odlažu dokumenti;

c) Arhivsku građu uopće;

d) Depo arhive u kojem se čuva arhivska građa;

e) Specijalnu stručnu instituciju koja čuva arhivalije.

U osnovi ovi pojmovi su nastali tokom samog razvoja arhivskih institucija, kao i

arhivske službe i zadržali su se čitavim vremenom do današnjeg doba. Kroz razvoj stručne

arhivističke literature, terminoloških riječnika, a prije svega zakonskih propisa, pojam arhiva i

arhivske službe bio tačno određen u današnjem značenju, kad kažemo da je arhivska služba

specijalizovana stručna služba koja se bavi zaštitom arhivske i registraturne građe.

udžbenike i nastavna sredstva Beograd, 1985. str. 1.3 Ivanka Bruk i Ljubodrag Popović: Arhivistika za III i IV razred usmerenog obrazovanja prevodilačke i arhivsko-muzejske struke zanimanja: arhivski pomoćnik, arhivar u OUR-ima i arhivski preparator, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Beograd, 1985. str. 2.

3

Putem mreže arhivskih institucija, arhivska služba obavlja slijedeće zadatke:

- Vrši stručni nadzor nad arhiviranjem, čuvanjem, stručnim održavanjem i

odabiranjem arhivske građe;

- Nalaže preduzimanje mjera za otklanjanje nedostataka u pogledu zaštite arhivske i

registraturne građe van arhiva;

- Preuzima u arhive, čuva i održava arhivsku građu, sređuje i obrađuje arhivsku

građu;

- Objavljuje informativna sredstva o građi koju čuva, kao i samu građu;

- Istražuje građu koja čini cjelinu sa onom koju čuva;

- Svim zainteresovanim institucijama i pojedincima obezbjeđuje uslove za

korišćenje arhivske građe koju čuva, bilo da je žele koristiti u naučne, bilo pravne

ili privatno–pravne svrhe;

- Približava građu široj javnosti putem priređivanja izložbi arhivske građe,

predavanjima, kontaktima sa školama, preko radija, televizije, filma i sl. 4

U pojedinim europskim zemljama u okviru same arhivske službe postoji više vrsta

arhiva. Obično je podjela napravljena na istorijske i administrativne arhive. Zadatak

istorijskog arhiva je čuvanje starije arhivske građe, dok administrativni arhiv ima za zadatak

čuvanje građe mlađeg datuma, tj. građe iz novijeg vremena. Pored ovih arhiva u europskim

zemljama možemo sresti još i privatne arhive u kojima se uz novčanu naknadu čuva građa

privatnih preduzeća, udruženja i slično. Također je važno napomenuti da postoje i crkveni

arhivi koji imaju ulogu očuvanja arhivske građe vjerskih organizacija i crkava.

U nekim zemljama postoje i specijalizovani arhivi za određenu vrstu arhivske građe

kao npr. privredni arhivi, u kojima se čuva građa privrednih organizacija i udruženja, audio-

vizuelni ili kino–fono arhivi, gdje se pod posebnim odgovarajućim uslovima čuvaju

gramofonske ploče, magnetofonske trake, filmovi, fotografije i sl. kao i kartografski arhivi,

gdje se čuvaju i obrađuju karte, mape, planovi i sl. U SAD i mnogim evropskim zemljama

arhivske građe ima u rukopisima u odjeljenjima biblioteka i muzeja.

4 Ivanka Bruk i Ljubodrag Popović: Arhivistika za III i IV razred usmerenog obrazovanja prevodilačke i arhivsko-muzejske struke zanimanja: arhivski pomoćnik, arhivar u OUR-ima i arhivski preparator, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Beograd, 1985. str. 2-3.

4

1.2. Podjela arhivistike

Međunarodno arhivsko vijeće - MAV (Interantional Concil on Archives - ICA)

osnovano je 1950. godine na Prvom međunarodnom kongresu arhiva u Parizu. Razvilo se iz

Komiteta arhivskih stručnjaka, koji je formiran prije Drugog svjetskog rata, iz kojeg je

1948.g. nastalo Međunarodno udruženje arhiva. Kolektivna je članica UNESCO-a, kao

međunarodne organizacije za obrazovanje nauku i kulturu. Osnovna podjela arhivistike se

odnosi na podjelu koja je napravljena i usvojena od strane Međunarodnog arhivskog vijeća, a

obuhvata ukupno pet cjelina s obzirom na njen zadatak i cilj.

Dr. Sejdalija Gušić5 u svom priručniku za arhiviste vrši podjelu arhivistike prema

MAV-u na:

1. Čistu arhivistiku – arhivsku teoriju;

2. Arhivsku tehniku;

3. Istoriju arhivistike i arhivske službe;

4. Na propise o arhivskoj službi i arhivima – arhivsko zakonodavstvo;

5. Arhivsku praksu.

Čista arhivistika, ili arhivistika u užem smislu te riječi, bavi se proučavanjem

arhivističke teorije i utvrđivanjem principa i pravila koji se primjenjuju u stručnom radu sa

arhivskom građom. Ona proučava metode evidentiranja i zaštite registraturne i arhivske građe

van arhiva, metode izlučivanja bezvrijedne registraturne građe i odabiranje i preuzimanje

arhivske građe u arhive, način i uslove smještaja i čuvanja građe u arhivima, metode

klasificiranja, sistematizovanja, sređivanje građe i izrade naučno–informativnih sredstava o

građi, metode publikovanja, izlaganja građe na izložbama, kao i sve druge oblike korišćenja

arhivske građe u naučne i druge svrhe.

Arhivska tehnika proučava tehničke uslove i mogućnosti čuvanja i zaštite arhivske

građe, arhivsku zgradu (njenu lokaciju, građevinske zahtjeve, proporcije između količine

arhivske građe i veličine prostorija za njenu obradu i smještaj i dr.), opremu arhivske zgrade

(namještaj u radnim prostorijama, čitaonici, laboratorijama, depoima i sl.), tehničku opremu

(vrste polica u depoima, vrste alata i instrumenata za radionice i laboratorije, mikročitače za

čitaonice, aparate za umnožavanje i kopiranje i sl.).

5 Šaban Zahirović, Sejdalija Gušić , Željko Silađi , Mensur Hadžimusić , Andrej Rodinis: Priručnik za polaganje stručnog arhivističkog ispita, Centar za edukaciju i quality Qualitas, 2006. str.7.

5

Istorija arhivistike i arhivske službe proučava razvoj arhivske djelatnosti, arhivskih

institucija i arhivske teorije od najstarijih vremena do danas, kao i modernu organizaciju

arhivske službe i arhiva danas.

Propisi o arhivskoj službi i arhivima regulišu osnovne principe statusa ove službe,

njenog odnosa prema društvu u cjelini, odnosa prema društvenim službama sa kojima je u

dodiru, međusobnog odnosa arhivskih institucija, kao i osnovne principe na kojima počivaju

savremeni međunarodni odnosi arhivskih službi pojedinih zemalja.

Arhivska praksa se bavi izučavanjem i unapređenjem praktične djelatnosti arhivskih

ustanova i radnika u njima. Obuhvata sve mjere i poslove oko zaštite arhivske građe kako u

nastajanju tako i prilikom rada na preuzimanju zajedno sa izlučivanjem, rad na obradi i

sređivanju preuzete građe, rad informativne službe u arhivu, radi lakšeg korištenja građe. Tu

su i poslovi tehničke zaštite, njenog obnavljanja pa je arhivska praksa ustvari oživljena

arhivska teorija. Da bi arhivist mogao obavljati posao neophodno je prije svega da zna iz koje

i kakve ustanove potiče arhivska građa. Arhivistika ga upućuje kako se vrši sastavljanje

inventara i kataloga koja će omogućiti brže i lakše upoznavanje sa arhivskom građom. Praksa

daje i uputstva kako se arhivska građa najbolje čuva od propadanja.

Kao naučna disciplina arhivistika se bavi:

1. Spoljnim ustrojstvom arhiva - gdje spada položaj arhivske zgrade, prostorija i

namještaja za smještaj građe i sve ono što se tiče zaštite i čuvanja arhivalija;

2. Unutrašnjim ustrojstvom arhiva - podrazumijevamo evidentiranje registraturnog

materijala, sakupljanje, sređivanje i inventarisanje i katalogiziranje arhivske

građe, načina korištenja i objavljivanja arhivske građe.

1.3. Zadaci arhivistike

Osnovni zadaci arhivistike su da na naučnim osnovama utvrdi osnovne principe i

metode praktičnog rada u arhivskim ustanovama. Jedan od glavnih zadataka arhivistike jeste

da iznalazi najbolje teorijske metode koji će u arhivskoj praksi pomoći da se arhivska i

registraturna građa što bolje čuva, sredi, obradi i zaštiti od štetnih utjecaja, te prezentira

javnosti, odnosno koristi u naučne i privatno–pravne potrebe.

6

2. ARHIVSKA USTANOVA – ARHIV

Nastajanje arhiva vezuje se za nastanak ljudske vrste. Tačnih i pouzdanih podataka o

nastanku arhiva nema, ali se pretpostavlja da su arhivi stari koliko i sama ljudska pismenost.

Postojanje privatnog vlasništva i zakona, dovodi do bilježenja podataka o stanju imovine, ili

osobe koja posjeduje tu imovinu. Sačuvane obavijesti o takvim podacima datiraju još iz

najranijeg doba. U tim spisima su sačuvane obavijesti o imovini, osobi koja posjeduje tu

imovinu, porezima, sudskim sporovima, osvajačima, vladarima. Ovakve obavijesti su obično

bile urezane u kamenu ili ispisane na glinenim pločicama, neke su čak bile uzidane u dijelove

tadašnjih građevina.

Uloga arhiva mijenjala se vremenom u skladu sa promjenom shvaćanja države, a

posebno sa shvaćanjem značaja i uloge dokumenta kao predmeta rada samih arhiva. Negdje

do kraja XVIII stoljeća dokumenti su smatrani vlasništvom vladara, vjerskih ustanova, a

njihova uloga se ogledala u ulozi dokaznog materijala. Negdje od tog perioda počinje

značajnije da se razvija uloga arhiva, kao posebnih ustanova u kojima se sakuplja i čuva

arhivska građa. Za arhiv možemo reći da je ustanova u kojoj se prvenstveno skuplja, a zatim

evidentira, sređuje, obrađuje i daje javnosti na korištenje arhivska građa. Arhivskom građom

smatra se sav izvorni i reproducirani (pisan, crtan, štampan, snimljen ili na bilo koji drugi

način zabilježen) dokumentacioni materijal koji je od značaja za istoriju i druge znanstvene

oblasti, a nastao je kao rezultat rada državnih organa, ustanova, društava, obitelji i pojedinaca,

bez obzira kad i gdje.

Kada je riječ o Europi, datiranje arhiva se veže za XVIII stoljeće, kada se dešava

promjena u društvu, koja se odražava na samo postojanje arhiva i arhivske građe. Do XVIII

stoljeća arhiv i arhivska građa imali su, kako smo već naveli, dokazni značaj u pravnim i

sudskim sporovima. Pravo nad korištenjem arhivske građe imao je jedino njen stvaralac, čijim

je djelovanjem nastala pisana građa. Samim tim, arhivska građa, koja je čuvana, predstavljala

je isključivo pravo u zaštiti ličnih interesa stvaraoca. Tek u XVIII stoljeću, kada je došlo do

ojačanja europskih nacionalnih država, interes za arhivsku građu se mijenja. Arhivska građa

postaje izvor za izučavanje i pisanje nacionalnih historija, pa arhivski dokumenti dobijaju

značaj prvorazrednog istorijskog izvora, pored značaja u dokazno–pravnom postupku. Zbog

toga izmijenjenog odnosa, javila se potreba za trajnim pohranjivanjem arhivske građe, kako bi

se mogla čuvati i koristiti. Tek tada dolazi do formiranja arhivskih ustanova (prva takva

ustanova je bila Nacionalni arhiv u gradu Parizu) sa mrežom podređenih arhiva.

7

Postojanje glavnog arhiva i mreže podređenih arhiva (koji su se nazivali departmani),

dovelo je do prvog pravog formiranja arhivskih ustanova. Ovim ustanovama povjeravala se

briga o očuvanju, sređivanju i davanju na korištenje u naučne svrhe arhivske građe (najčešće

za izučavanje nacionalnih istorija). Formiranjem arhiva prvi puta se zakonom reguliše čuvanje

arhivske građe, a arhivskim ustanovama se nalagalo da su obavezne vršiti zaštitu arhivske

građe, kako one u samom arhivu, tako i one građe koja je u nastajanju. Arhivi su osnivani na

principu teritorijalne i hijerarhijske nadležnosti, s tim da je cjelokupni teritorij jedne države

morao biti pokriven mrežom arhivskih ustanova.

2.1. Etimologija

Etimološko značenje riječi Arhiv potiče od grčke riječi arheion što znači nadleštvo ili

administrativna institucija.

Kroz istoriju arhivisti su izjednačavali riječ arheion sa grčkom riječju arhajotis što

znači starina, pa su pogrešno smatrali da sve starine čine bitno obilježje arhiva.

Od grčke reči arheion nastao je latinski izraz archivum sa dvostrukim značenjem,

nadleštvo i grupa dokumenata koja se čuva i taj izraz će sačuvati oba značenja kroz sve

vrijeme administriranja na latinskom jeziku. Arhiv je u prošlosti imao različita značenja:

zbirka pisane građe, mjesto gdje se ona čuva, ustanovu u kojoj se pisana građa čuva, obrađuje

i sl. U savremenoj arhivskoj teoriji i praksi, terminom arhiv označava se samo arhivska

ustanova.

2.2. Osnovni zadaci arhiva

Sadržaji rada arhiva su se u prošlosti mijenjali, sve u skladu sa društvenim statusom,

koji su u određenim vremenskim razdobljima arhivi imali. Današnji savremeni arhivi, kao i

uposlenici koji rade u njima, pred sobom imaju sljedeće zadatke:

1. Evidentirati stvaraoce i imaoce i njihovu registraturnu i arhivsku građu;

2. Preuzimati arhivsku građu od stvaralaca i imalaca;

3. Voditi evidenciju o arhivskoj građi svojih fondova i zbirki;

4. Voditi knjigu ulaznog inventara i inventara za pojedine fondove i zbirke;

8

5. Preduzimati tehničke i tehnološke mjere zaštite arhivske građe (mikrofilmovanje,

restauracija, konzervacija i dr.);

6. Vršiti stručnu i naučnu obradu arhivske građe;

7. Izrađivati metodska uputstva, standarde i normative za arhivsku djelatnost;

8. Pratiti i proučavati razvoj arhivske djelatnosti;

9. Obezbjeđivati uvjete za korištenje arhivske građe i istu davati na korištenje;

10. Izrađivati naučno–obavještajna (informativna) sredstva;

11. Vršiti istraživanja u cilju kompletiranja arhivskih fondova;

12. Objavljivati arhivsku građu, stručne časopise i inventare;

13. Organizirati predavanje, izložbe i druge pogodne oblike kulturne, prosvjetne i

naučne djelatnosti;

14. Vršiti stručno obrazovanje i usavršavanje uposlenika arhivske struke;

15. Obavljati međuarhivsku i među državnu saradnju;

16. Na zahtjev zainteresiranih pravnih i fizičkih lica izdavati uvjerenja, potvrde,

ovjerene prepise, fotokopije i druge isprave o činjenicama koje su sadržane u

arhivskoj građi.

2.3. Vrste arhiva

Arhivske ustanove razlikuju se prema sadržaju i vrsti arhivske građe koju čuvaju.

Postoje arhivi općeg tipa, specijalni arhivi i arhivska odjeljenja.

Arhivi općeg tipa mogu biti javni i privatni.

Javni arhivi preuzimaju i čuvaju građu nastalu djelovanjem stvaralaca iz svoje

nadležnosti (državni organi, institucije, društva, porodice, pojedinci, preduzeća).

Privatni arhivi koje osnivaju pojedinci (privatna pravna lica i privatna lica) prikupljaju

i čuvaju samo onu građu koju oni žele. U Sarajevu djeluje privatni arhiv u okviru Bošnjačkog

instituta Adila Zulfikarpašića.

Specijalni arhivi čuvaju, sređuju i obrađuju arhivsku građu određenog stvaraoca.

Najčešći specijalni arhivi su: filmski arhivi, arhiv RTV, diplomatski, vojni, MUP-a i sl.

Arhivska odjeljenja su organizacione jedinice u okviru neke ustanove ili institucije.

Arhivska odjeljenja se formiraju za potrebe tih institucija, a građu prikupljaju, sređuju prema

9

arhivskim standardima. Odjeljenja djeluju kod akademija, sudova, zavoda za izgradnju grada

(zbirke planova i nacrta), geodetskih zavoda, instituta i sl.

2.4. Arhivska građa

Pojam arhivska građa ima svoju dugu evoluciju, počevši od 16.stoljeća pa do

savremenog doba. Na to su uticala dva presudna faktora: jačanje administracije i razvoj

arhivistike.

Značenje pojma arhivska građa se mijenjalo kroz istoriju, međutim ni danas ne postoji

zvanična jedinstvena definicija arhivske građe i ovaj pojam je nemoguće pravilno shvatiti bez

pojma arhivski dokument, zato što arhivski dokument čini arhivsku građu (jednina) odnosno

što arhivska građa (množina) predstavlja skupinu arhivskih dokumenata. Ipak, teoretičari

arhivistike iz mnogih zemalja svijeta proširuju pojam arhivske građe na svu dokumentaciju

bez obzira na njeno porijeklo (službena i privatna), utvrđujući da je njeno osnovno obilježje

poslovni karakter. Arhivsku građu ne čine više samo pisani dokumenti, već sve ono što može

poslužiti kao dokazno informativno sredstvo. Prema njemačkom arhivistu Adolfu Breneku

pod pojmom arhivske građe se podrazumijeva skup dokumenata koji su izrasli iz poslovne ili

pravne djelatnosti, fizičkog ili pravnog lica, a određeni su da budu trajno čuvani kao izvori i

dokumenti prošlosti na nekom određenom mjestu. To je Brenekova formulacija.

Međutim, danas važi slijedeća formulacija: Arhivskom građom smatramo sav izvorni i

reprodukovani materijal u koji spadaju: pisani materijal, crtani, fotografisani, štampani i sl.,

kao i na drugi način zabilježeni dokumentarni materijal, koji ima značenja za istoriju i

kulturu, a nastao je radom državnih organa, ustanova, privrednih i društvenih organizacija,

građansko-pravnih lica, porodica i sl. Najkraće rečeno arhivska građa su dokumenta koja više

ne služe tekućem poslovanju, ali zaslužuju da se trajno čuvaju zbog svoje dokumentarne i

historijske vrijednosti.6

Azem Kožar navodi da se pod pojmom arhivske građe ili arhivalija obuhvataju:7

1. Isprave ili liste, povelje, diplome kojima se bavi pomoćna historijska nauka

diplomatika, mogu biti originali i prepisi, čuvaju se i jedni i drugi;

2. Rukopisne knjige starih kancelarija u koje ubrajamo protokole, registre i sl.;

6 Azem Kožar: Arhivistika u teoriji i praksi, Narodna i univerzitetska biblioteka, Tuzla, 1995. str. 127-128.7 Isto, str. 132.

10

3. Odabrani spisi arhivskih nadleštava, ustanova i preduzeća, zajedno sa urudžbenim

zapisnicima ili protokolima, zatim abecednim indeksima, ili registrima;

4. Zbirka arhivalija naučnih i kulturnih institucija te heraldičke, svragističke i

geneološke zbirke;

5. Arhivi crkvenih ustanova, cehova i drugih korporacija;

6. Mape, geografske i katastarske karte, crteži, skice, fotografije i sl.;

7. Arhivi značajnih historijskih ličnosti ili porodica u koje ubrajamo prije svega

privatna pisma, memoare, dnevnike i sl.

Porijeklo arhivske građe je najznačajnije pitanje arhivske teorije i prakse. U modernoj

registraturi leže ulazni spisi u originalu, a izlazni u konceptu, ujedinjeni na istom mjestu samo

ukoliko se odnose na isti predmet. Kod modernih spisa lako je utvrditi porijeklo, a najteže je

utvrditi porijeklo isprava ili diploma koje služe kao dokazno sredstvo pri prodaji posjeda.

Arhivsku građu ne čine više samo pisani dokumenti, već sve ono što može poslužiti kao

dokazno i informativno sredstvo (pisma, knjige, novine itd.).

2.4.1. Vrste arhivske građe

Postoje različite vrste pisane građe (na tvrdom materijalu, nadgrobnim spomenicima,

građevinama, pergamentu, papiru, magnetnoj i filmskoj traci i u elektronskome obliku kao

skup simbola). Analizirajući djelo profesora Kožara, globalno posmatrano, postoje četiri vrste

osnovne arhivske građe, i to: isprave, akti ili spisi i knjige i građa na novim nosiocima

informacija.

Isprave u osnovi predstavljaju najvažniju arhivsku građu srednjeg vijeka, koja je

sačuvana u veoma malom broju. Isprave čine razni pisani sastavi pravne naravi najrazličitijih

oblika i sadržaja. Veoma često kroz istoriju njihovi nazivi su se mijenjali, pa su tako nazivane

raznim imenima: charte, instrumenta, littera, privilegia, documentum, hrisovulja, prostagma

itd. Pisane su na pragmentu i papiru, crnom tintom pomoću drvenih ili metalnih štapića i

guščjih pera. Postoje vladarske (banske, carske i kraljevske), crkvene (papske i dr.) i privatne

(feudalaca, velmoža i sl.) isprave.

Ispravama se više bavi diplomatija kao posebna naučna disciplina, ali neka njihova

svojstva treba da poznaju i arhivisti. Isprave su se sačuvale u tri oblika: originali, koncepti i

11

prepisi (kopije). U radu sa ispravama bitno je poznavati njihova unutrašnja i vanjska svojstva.

Svaka isprava sadrži istorijski i diplomatički tekst.

Akti ili spisi su pisani dokumenti, nastali u radu neke ustanove ili u sklopu službenog

poslovanja nekog državnog organa ili ustanove. Njima se pokreće, dopunjava, prekida ili

završava neki pravni postupak. Od isprava ili diploma se razlikuju po tome što nemaju pravnu

snagu isprave o tome, jer je isprava cjelina za sebe, dok je spis uvijek u vezi sa nekim drugim

spisom i dio je neke cjeline. Postoje različite vrste spisa: opšti, posebni, glavni i sporedni,

komisijski i ručni, serijski i predmetni, itd. Za svako vrijeme možemo reći da ima svoje

specifične spise.

Knjige – predstavljaju poseban rod arhivalija, koje se za razliku od isprava i spisa

razlikuju više po formalnim, nego po sadržajnim karakteristikama. Smatra se da su arhivske

knjige nastale kao administrativna potreba, pisane su rukom i razlikuju se od literarnih i

drugih knjiga. Sastavni dio arhivalija su: protokoli, djelovodni protokoli koji mogu biti: opći,

povjerljivi i personalni, zatim registri: imenski i predmetni registri od kojih treba odvojiti

sudske koji se posebno vode. Tu su i interne dostavne knjige, te zemljišne ili gruntovne knjige

i defteri.

Posebnu vrstu arhivske građe čini građa najnovije produkcije. To je građa koja je

nastala na osnovu rezultata savremenih naučno-tehničkih dostignuća (audio-vizuelna građa,

mikrofilmska, filmska i dr.). Veoma bitno je i pomenuti arhivsku građu koja je u nastajanju.

Ovakvu vrstu arhivske građe obično nazivamo operativnom ili registraturnom građom, a

rukovanje sa ovakvom građom vrše registrature. U ovu kategoriju spadaju i elektronski zapisi

nastali primjenom informatičkih sredstava (računara). Prema definiciji Odbora za elektronsku

građu MAV-a zapis je zabilježena informacija stvorena, ili zaprimljena tokom pokretanja,

obavljanja ili završavanja aktivnosti određene institucije ili osobe i obuhvaća, u dovoljnoj

mjeri, sadržaj, kontekst i strukturu tako da, bez obzira na oblik ili medij, pruži dokaz o toj

aktivnosti. Zapisi su elektronska forma dokumenta (spisa) za čije čitanje je potrebno tehničko

pomagalo (računar).

2.4.2. Arhivski fond i arhivska zbirka

12

Za arhivistiku možemo reći da se ne bavi pojedinačnim dokumentima, već se bavi

raznim skupovima spisa. Na osnovu toga razlikujemo arhivski predmet, fond i zbirku. Kada

određeni dokument dobije karakter građe, neophodno je i odgonetnuti njegovo porijeklo,

odnosno porijeklo te građe.

Da bismo razumijeli što je to arhivski fond, najprije moramo dati definiciju predmeta.

Kada se odredi porijeklo i mjesto jednog spisa na kraju njegovog službenog puta (tamo gdje

je riješen), onda taj spis uzrokuje nastanak novih spisa koji su nastali pri njegovom rješavanju,

samim tim nastala je i skupina spisa o jednom pitanju, koji se svi zajedno trebaju čuvati, a

zajedno čine arhivsku građu koja se naziva predmet. Broj spisa u predmetu je različit, zavisno

od slučaja do slučaja i specifičan je za svaki predmet. Predmet dakle predstavlja najmanju

arhivsku jedinicu nastalu principom provenijencije. Svi ovi materijali, koje sačinjavaju

koncepti i duplikati otposlanih akata i originali i kopije primljenih spisa, dokumenti nastali

kao posljedica unutrašnje aktivnosti određenog organa ili lica, kao i skupine od drugih

organizacija, nasleđene u cjelini ili djelimično, skupine su spisa raznovrsne prirode.

Najvažnija odlika ovog skupa je njihova zajednička pripadnost po porijeklu, jer su ih sva

administrativna tijela, sva fizička ili pravna lica automatski i organski ujedinjavala svojim

funkcijama ili aktivnostima. Ovakva organska skupina arhivske građe nastala iz djelatnosti,

odnosno poslovanja pravnih lica (nekog organa vlasti, radne organizacije, društveno-političke

organizacije) i fizičkih lica, naziva se arhivskim fondom.

Osnovni i najsloženiji kriterij pri formiranju fonda je utvrđivanje samostalnosti

njegovog tvorca. Karakteristično obilježje samostalnosti jeste njegov status pravnog lica. Pod

tim se podrazumijeva postojanje pravnog (zakonskog), ili faktičkog akta o osnivanju i

postojanju pravnog lica, kao i pravni ili faktički akt o njegovom spajanju, izdvajanju,

razdvajanju i likvidaciji. Jedan od činilaca u određivanju kriterija je i političkog karaktera.

Korjenite političke i društvene promjene, a to su promjene u državnoj vlasti, državnim

granicama, upravnome i pravnom sistemu, odražavaju se i na arhivskoj građi. One imaju za

posljedicu određene promjene u radu i organizaciji tvorca fonda. Činioci pravnog i

administrativnog karaktera su takođe jedan od kriterijuma za formiranje fonda. To su, na

primjer, izmjene naziva i obima djelatnosti, reorganizacije, administrativno-teritorijalne

promjene. Svako fizičko lice važi kao samostalni tvorac fonda. Građa koja je nastala radom

jednog fizičkog lica (u toku njegovog života i rada) formira, odnosno predstavlja, lični fond.

Građa koja je nastala radom više lica (u toku života i rada jedne porodice) formira porodični

13

fond. Za razliku od arhivskih fondova pravnih lica, na ove fondove ne utiče ni jedan od

navedenih kriterijuma.8

Prema svjetskim standardima arhivski fond se definiše kao: Cjelina zapisa, bez obzira

na njihov oblik ili nosač, koju je organski stvorio i/ili primio i koristio neki pojedinac,

familija ili pravna osoba u obavljanju svojih poslova.9

Na osnovu gore iznesenog možemo zaključiti da svaka osoba i svaka porodica su

potencijalni stvaraoci fonda, bez obzira na kojem su području djelovali. Sama struktura takvih

fondova zavisna je od vremena u kojem su djelovali, takođe od zanimanja, službenog položaja

u društvu, od ličnih preokupacija, obrazovanosti itd. Na osnovu nabrojanih razloga ovi

fondovi mogu biti veoma heterogene strukture građe, tako da se za ove fondove često koristi i

termin rukopisna ostavština.

Arhivska zbirka (kolekcija) – predstavlja arhivsku građu koja nastaje potpuno suprotno

od osnova arhivskog fonda. Za građu koja se nalazi u zbirkama možemo reći da nije organski

povezana kao kod fonda, već je vještački sakupljena. Ovakva zbirka, ako je pohranjena u

arhivu, naziva se arhivska zbirka. Sadržaj ovakve zbirke zavisi od njenog stvaraoca

(kolekcionara). Obično su arhivske zbirke sastavljene od spisa veoma različite provenijencije.

U arhivima se formiraju zbirke za starije periode, koji posjeduju mali broj dokumenata i čija

je građa veoma rijetka.

2.4.3. Arhivska građa u nastajanju

Za arhivsku građu možemo reći da nastaje od strane i pravnih i fizičkih lica koja se

podvode pod zajednički pojam – stvaraoci arhivske građe. Međutim, kada je arhivska

terminologija u pitanju, za stvaraoca (kao i za imaoca) arhivske građe često se koristi pojam

registratura, iako taj pojam u užem smislu riječi predstavlja pisarnicu. Ipak u upotrebi su oba

pojma. Registratura kao sinonim pojma stvaralac arhivske građe, pisarnica kao organizaciona

jedinica stvaraoca u kojoj se evidentiraju, primaju i usmjeravaju u rad sva akta (nastala i

primljena).

8 Ivanka Bruk i Ljubodrag Popović: Arhivistika za III i IV razred usmerenog obrazovanja prevodilačke i arhivsko-muzejske struke zanimanja: arhivski pomoćnik, arhivar u OUR-ima i arhivski preparator, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Beograd, 1985. str. 89-90.9 Međunarodno Arhivsko Vijeće: Opća međunarodna norma za opis arhivskog gradiva, Povjerenstvo za norme opisa arhivskoga gradiva, Zagreb 2001.

14

Pojedini stručnjaci preporučuju da je za stvaraoce arhivske građe bolje koristiti pojam

operativa, a za nastalu građu operativni arhivi, a da se pojam registratura treba koristiti za

označavanje potencijalne arhivske građe, tj. arhivske građe u fazi nastajanja.

2.4.4. Pravo na korištenje arhivske građe

Nakon registraturne faze arhivska se građa preuzima u nadležni arhiv, jer ona

predstavlja izvor informacija i dokaza od značaja za naučne radnike i raznovrsne

administrativne svrhe. Do skora se arhivska građa mogla samo koristiti u arhivima, dok danas

zahvaljujući razvoju informacionih sistema ta ista građa može da se koristi putem

informacionih sredstava. Arhivska građa koja se čuva u arhivima Bosne i Hercegovine javno

je dobro i koristi se u: znanstvene/naučno–istraživačke, dokazne, kulturno–obrazovne i

publicističke svrhe. Arhivsku građu u arhivima Bosne i Hercegovine mogu koristiti sve

zainteresirane osobe odnosno fizička i pravna lica, a u skladu sa Zakonom o slobodi pristupa

informacijama.10

Obaveza arhiva je da omogući svima pod istim uvjetima korištenje podataka sadržanih

u građi koju čuva. Godine 1997. Vijeće Evrope izdalo je Nacrt preporuka o evropskoj politici

o dostupnosti arhivske građe. Neke od osnovnih postavki preporuka su da arhivi čine bitan i

nezamjenjiv element kulturne baštine, osiguravaju opstanak ljudske memorije, te da određena

zemlja ne postoje potpuno demokratska, dok svaki od njenih stanovnika nema mogućnost

objektivne spoznaje elementa svoje historije. Nacrtom je kao korisnik određena kao svaka

osoba koja koristi dokumente iz arhiva, ne uključujući osoblje zaposleno u arhivu.

Arhivska građa u arhivu, po pravilu, koristi se u posebnoj prostoriji, čitaonici, čiji je

rad reguliran internim aktom, pravilima o radu čitaonice. U čitaonici se koristi i bibliotečka

građa (knjige, časopisi i novine), koje posjeduje arhivska biblioteka. Sve operativne poslove u

vezi sa nalaženjem, vođenjem, zaduživanjem i drugim uslugama korisnicima i istraživačima u

čitaonici objavljuju stručni arhivski uposlenici. Osoba koja želi koristiti arhivsku i bibliotečku

građu u arhivu, popunjava zahtjev za korištenje (prijavnicu), koji sadrži sljedeće podatke:

identifikacija korisnika građe, tema istraživanja, arhivska građa koja se želi istraživati, datum

i potpis korisnika, te izvode iz pravila o radu čitaonice. Prema pravilima, korisnik građe

svojim potpisom obavezuje se da svu pozajmljenu građu vrati, te da biblioteci arhiva ustupi

rad odnosno knjigu koja je napisana na temelju korištene građe. Građa koja se izdaje

10 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, br. 28/2000

15

korisniku (istraživaču, znanstvenom radniku) zavodi se u revers (svaki spis odnosno predmet

posebno) na obrascu koji sadrži određene rubrike.

Reversi su zaštita građe, jer je korisnik potpisom zadužen za nju, a istovremeno je i

evidencija o temama koje su istraživane, te o korištenim fondovima. Prijavnice i reversi

čuvaju se kao trajna dokumentacija arhiva. Na osnovu arhivske građe koju posjeduje, arhiv

izdaje uvjerenje o činjenicama koje su sadržane u građi koju čuva. Na zahtjev zainteresiranih,

fizičkih ili pravnih lica, arhiv izdaje; uvjerenja, potvrde, kopije dokumenata, ovjerene prepise

i sl. Objavljivanje arhivske građe jedna je od temeljnih zakonskih obaveza arhiva. Arhivi u

skladu sa svojim kadrovskim i materijalnim mogućnostima objavljuju arhivsku građu

značajnijih fondova, radi njene dostupnosti širem krugu zainteresiranih korisnika, ali i zbog

zaštite originalnih dokumenata.

Arhivska praksa je da se za pojedine fondove, za pojedine serije spisa u fondu, ili za

određene teme, izrađuju i objavljuju informativna sredstva (analitički inventari, vodiči) kao i

izbori iz dokumenata za određenu temu iz jednog ili više fondova, kao zasebne knjige u

manjem tiražu. Pored izdanja u vidu zasebnih knjiga, arhivi objavljuju inventare, vodiče kao i

tematske izbore dokumenata za značajnije teme, ili određene događaje (radnički pokret,

razvoj školstva, poljoprivrede i sl.) u arhivskim časopisima, u rubrici iz arhivske građe.

2.4.5. Objavljivanje arhivske građe

Objavljivanje arhivske građe predstavlja veoma specifičan naučni zadatak, koji je po

svemu i veoma težak zadatak arhiva. On se javlja kao krajnji tj. finalni zadatak stručnog-

arhivističkog rada za čije je uspješno obavljanje potrebno više znanja osim arhivistike.

Objavljivanje građe samo po sebi ne predstavlja samo arhivističko pitanje. Kako Balta

i Kožar11 navode: arhivistička komponenta i arhivistička funkcija su u tome prepoznatljive iz

najmanje tri razloga:

1. Objavljivanjem se postiže potpuni efekat na zaštiti arhivske građe;

2. Objavljivanjem se u cjelosti zadovoljava arhivistički princip o dostupnosti građe

istraživačima;

11 Ivan Balta i Azem Kožar: Pomoćne historijske znanosti i arhivistika, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 2004. str. 208.

16

3. Objavljivanjem građe se doprinosi razvijanju shvaćanja o društvenoj, naučnoj i

uopšte o civilizacijskoj ulozi arhiva.

Da bi se obavilo objavljivanje arhivske građe od istraživača se zahtijeva poznavanje

multidisciplinarnih znanja. Obično se za objavljivanje arhivske građe uzimaju arhivisti, tj.

istraživači, stručnjaci koji prevazilaze okvir stručno-tehničkih operacija s građom. Gotovo u

svim zemljama svijeta arhivi su ustanove, koje su obavezne i ovlaštene da objavljuju arhivsku

građu. U arhivima ovu obavezu obavljaju obično posebne službe, ili posebni pojedinci. Kada

je riječ o Bosni i Hercegovini, i ona je kao druge europske zemlje pridavala veliki značaj

objavljivanju arhivske građe. U Bosni i Hercegovini je objavljeno više publikacija arhivske

građe, od strane Arhiva BiH i regionalnih arhiva.

Arhiv BiH je izdao desetak takvih izdanja, među kojima: "Sarajevski atentat",

"Kultura i umjetnost u Bosni i Hercegovini pod austrougarskom upravom", "Agrarni odnosi

u BiH (1878-1918)", itd. Važno je istaći činjenicu da je objavljivanje arhivske građe u

bivšoj Jugoslaviji, pa i u Bosni i Hercegovini motivisano, prije svega, interesima

historiografije, da su tim izdanjima uglavnom rukovodili historičari, a arhivi su participirali

u skladu sa svojim kadrovskim mogućnostima,

Objavljivanje arhivske građe mora se zasnivati na naučno utemeljenoj metodologiji,

koju neki smatraju posebnom naučnom disciplinom, najčešće nazivanom arheografija (u

bivšem SSSR-u), odnosno egdotika (u zemljama zapadne Europe). Iako je primjena

metodološkog pristupa veoma specifična za pojedine kategorije arhivske građe, u konačnom

obliku jedna zbirka objavljene građe bi trebala da ima ove dijelove:

- Uvod i predgovor;

- Popis skraćenica;

- Popis korištene građe;

- Hroniku (pregled) događaja;

- Tekstove dokumenata (sa zaglavljem, legendom i podnožnim napomenama);

- Priloge (dodaci koji objašnjavaju tekst, dokumenta);

- Rječnik manje poznatih izraza i termina (toponima, onima, hidronima i sl.);

- Prevode dokumenata na stranim jezicima (ili najvažnije podatke u vidu registra);

- Bibliografiju;

- Ilustracije, registre, geografski imenik i dr.;

17

- Kao i sadržaj.

Realiziranje ovako struktuiranog sadržaja objavljene zbirke dokumenata prolazi kroz

složen istraživački postupak koji započinje izborom teme i namjenom (vrstom) izdanja, preko

utvrđivanja originalnoga teksta, pa sve do popisa konkretnoga sadržaja na kraju zbirke. Pri

tome su, razumljivo, među najvažnijim pitanjima za istraživački postupak ove vrste pitanja

izbora teme, vrste i namjene izdanja, odnosno izbora dokumenata. To su, ustvari, strateška

(osnovna) pitanja, koja treba da pruže odgovor, plan (projekt) izdanja. Sve su to međusobno

povezana, pa i uslovljena pitanja, o kojima se ne može odlučivati mimo arhiva, koji posjeduje

građu.

U krajnjem, objavljivanje zbirke dokumenata predstavlja osobno naučno djelo, koje

iako ne nudi neku konkretnu naučnu sintezu o određenome događaju, predstavlja realnu

osnovu za donošenje osobnoga suda (zaključka) svakoga onog ko se njome koristi. To je

način svojevrsnog "primicanja" istine širokom krugu korisnika građe. Značaj ove vrste

zanimanja arhiva i arhivskih stručnjaka ne dovodi u pitanje ni savremeni pristup

dokumentima - putem interneta i sl., a što bi zahtijevalo dodatna objašnjenja.

2.5. Kulturno–obrazovna djelatnost arhiva

Dinamičan razvoj nauke i tehnike, a naročito informatičkih nauka, doprinio je znatno

većoj ulozi arhiva u svim oblicima savremenog života. Obrazovanje uporedo sa kulturnim

uzdizanjem čovjeka, a ujedno i njegovo humaniziranje, postalo je značajna poluga ukupnog

društvenog napretka.

Umjesto klasičnih funkcija arhiva, koje su nekada postojale, arhivi zahvaljujući

informatici i informatičkim naukama, postaju ustanove kompleksnoga karaktera. Međutim,

opseg i dubina kulturno–obrazovnog karaktera arhiva zavisila je, i danas dan zavisi, od niza

karaktera. Ovakav stav je rezultat novih koncepcija o arhivima i njihovoj ulozi u društvu,

nastalih na osnovu novih društvenih pojava, koje su se zbile u prošlom i, naročito, u ovom

vijeku, posebno po završetku Drugog svjetskog rata, kada se unose bitne promjene u ranija

shvatanja o arhivima. Za ovakvu promjenu, za opravdano zauzimanje ovakvog stava, postoji

više razloga, od kojih ćemo navesti samo neke. Savremeno društvo ne može zamisliti, na

primjer, neku naučnu ili kulturnu instituciju, koja bi mogla živjeti izolovano, zatvoreno,

18

isključivo posvećena svom internom, stručnom i naučnom radu, a to znači koja bi bila

dovoljna sama sebi. Problem demokratizacije kulture, o kome se u savremenom svijetu sve

više govori, za našu zemlju ima duboko značenje. On je sastavni, neizostavni dio provođenja

njenog socijalističkog preobražaja.

Jedna od osnova na kojima se temelji ovakav preobražaj je revalorizacija kulturne

baštine naših naroda, u šta spada i arhivska građa. Arhivi mogu dati značajan doprinos u

nastojanjima svih društvenih faktora, a posebno nauke i kulture da sa pozicija naučnog

socijalizma nadvlada, možemo reći — poberi, zastarjela shvatanja u tumačenju i objašnjenju

istorije i procesa koji su se u njoj događali. Karakter arhivskog dokumenta, koji on ima po

svom obliku, tekstu koji sadrži, po elementima koji ga čine izvorom informacija i svjedokom

istorijskih procesa, čine da je on ne samo nezaobilazno sredstvo za naučne i druge (pravne i

sl.) potrebe već i veoma pogodan za razne oblike kulturno-prosvjetne djelatnosti.

Ogromna je snaga kojom originalni arhivski dokumenat, a uz to i na savremen način

prezentiran, djeluje na njegovog posmatrača. Vrlo su raznovrsni oblici rada koji nam

omogućuju da to sredstvo koristimo. To su arhivske izložbe i predavanja, proučavanje

zavičajne istorije, saradnja sa školama, bibliotekama, muzejima i galerijama, sredstvima

javnog informisanja (štampom, radiom, televizijom), turističkim i drugim organizacijama

združenog rada i sl.

2.6. Naučna uloga i rad arhiva

Pitanje naučne uloge arhiva ima dva aspekta: faktički i pravni, naime jedna ustanova

ne mora biti registrovana za bavljenje naučnim radom, ali se ipak ona bavi naučnim radom, ili

obrnuto. Zakonom o naučnim ustanovama arhivi nisu obuhvaćeni, dakle pravno nisu

obuhvaćeni, a faktički oni se bave naučnim radom, bez kojega arhivska služba ne bi mogla

opstati ni postojati.

Dva su vida naučnog rada u arhivama: naučna obrada arhivske metodologije i teorijski

rad sa arhivalijama. Naučno-arhivistička metodologija se obrađuje na fakultetima, ali treba

imati u vidu da nema teorije bez prakse, pa je naučni rad u arhivama vezan za njegov stručni

rad, jer je to kompleksan posao, oni koji se bave stručnim radom u arhivu treba da doznaju

sve zahtjeve naučnog rada, a to ujedno moraju biti lica koja su upoznata sa stručnim, ali i

naučnim radom, koji se sastoji od sagledavanja potreba historijske nauke. Neprihvatljivo je

19

stanovište da rad arhiva treba da se svede samo na stručni dio. Naučni rad u arhivu treba da

bude tačno određen i da se odnosi na one grane, ili uža područja, koja su usko povezana sa

stručnim radom. Dakle, jedan zavisi od drugog; naučni od stručnog rada i stručni od naučnog

rada.

3. NASTANAK I RAZVOJ ARHIVA

Pitanja pojma, značaja i uloge arhiva prošla su dug evolutivni hod, počev od začetka u

14.vijeku prije nove ere na području zemalja Drevnog istoka, preko stare Grčke i Rima,

europskoga srednjovjekovlja, pa do današnjih izdiferenciranih shvatanja.

Za arhivistiku možemo reći da je nastala iz praktičnih razloga, odnosno da se u postupku

rada sa aktima utvrde metode klasifikacije i sistematizacije, tj. da se u momentu potrebe

traženi akt može veoma lako pronaći. Njihovo postojanje je potvrđeno pronalaskom starih

dokumenata, a osim toga o tim arhivima imamo pomena i u sačuvanim zapisima iz tadašnjih

vremena.

3.1. Nastanak i razvoj arhiva u svijetu

Kao najstariji arhiv koji se pominje u istoriji je svakako je onaj iz Egipta, koji je

otkriven u XX vijeku u mjestu El-Amarni, koje je činilo prijestonicu faraona Amenofisa

(1375-1358. stare ere). U ovom arhivu su pronađene glinene pločice, na kojima je bila

ispisana diplomatska prepiska Amenofisa III i njegovog oca Amenofisa IV sa ostalim

vladarima Bliskog istoka. Ovi dokumenti i danas predstavljaju veoma veliko otkriće, jer

pružaju podatke o cjelokupnoj istoriji jednog naroda, a i o susjednim državama, koje su u to

vrijeme postojale na Bliskom istoku. Ovo otkriće se desilo tek u prvoj deceniji dvadesetog

vijeka.

Još jedan od prvih pronađenih arhiva je arhiv u staroj Perziji, koji je bio veoma sličan

arhivu pronađenom na Bliskom istoku. Posjedovao je zbirke državnih dokumenata ispisanih

na posebno prerađenim kožicama. Ovaj arhiv predstavlja veoma važno otkriće, jer istorija

ovog naroda je u tom arhivu ispisana hronološkim redom, tako da je ovaj arhiv predstavljao

dragocjen izvor informacija o proučavanju naroda Perzije.

20

Podaci o prvim arhivima kod Grka potiču iz VII stoljeća stare ere. Centralizacija

arhivskog materijala u Grčkoj nastaje tek prvom polovinom IV vijeka stare ere. Tada su svi

državni akti sakupljeni i prenijeti na čuvanje u hram Metrooen, pored zgrade suda na

Atenskom trgu. Pojedini pisci tvrde da su se u hramu Metrooen čuvali zakoni, dekreti, zapisnici,

protokoli sa sjednica državnog savjeta i narodne skupštine, zatim razni sudski predmeti, finansijski

računi i važniji raspisi. U vrijeme starog Rima prvo pominjanje arhiva javlja se u doba republike. U

domovima su čuvani dokumenti pojedinih porodica i to u naročito određenoj sobi za čuvanje, koja se

nazivala tablinum. Tablinum je predstavljao manju dvoranu u rimskoj kući, koja se nalazila obično

između atrijuma i peristilijuma.

Godine 449. stare ere zbog propadanja dokumenata donosi se odluka da se senatorske

odluke čuvaju na određenom mjestu i to u hramu Cerere (boginje žetve, zemljoradnje i

civilizacije. Nedugo nakon toga donesena je odluka da se ovi dokumenti prenesu u hram boga

sunca Saturna, gdje je zvanično osnovan i prvi rimski arhiv. U ovom arhivu su sakupljani i

čuvani: zakoni, senatorske odluke, odluke skupštine, zapisnici senatske sjednice, razni

cenzorski spisi, izvještaji zvaničnih lica, a od perioda carstva i edikti državnih poglavara

(edikt znači naređenje, a dekret odluka). Još možemo istaći da su arhivski dokumenti starog

Rima bili pisani na raznovrsnim materijalima. Međutim, u toku vremena Rimljani su osnovali

tri vrste arhiva, i to:

1. Sistematski;

2. Carski;

3. Cenzorski.

Kada je riječ o nastanku arhiva u Europi, u ranom srednjem vijeku vladajuća klasa svetovnih i

crkvenih feudalaca stvorila je veliki broj malih arhiva u posebnim prostorijama svojih zamkova i

manastira. Arhivi su u to doba bili lična svojina vladara feudalaca i crkve i služili su za

dokazivanje njihovih stečenih prava u posjedima. Srednjovjekovni arhivski materijal se dijeli

na :

1. Crkveni;

2. Svjetovni (u vladarskim kancelarijama).

Počeci arhivistike povezani su stvaranjem administrativnog aparata u XVI vijeku, čiji

djelokrug premašuje onaj srednjovjekovnih kancelarija. Jačanjem pismenog kontaktiranja

dolazi do povećanja akata, što je imalo za posljedicu arhiviranje registratura, gdje su odlagani

spisi koji odgovaraju tekućem obrascu. Praktičnom upotrebom dokumenata se uvodi red

21

među aktima, te je to dovelo do rasprava vođenih u XVII vijeku, što predstavlja temelj

arhivistike kao naučne discipline. U Holandiji od XVI vijeka se uvodi stalni sistem sređivanja

tekuće dokumentacije, principom slobodne provenijencije. Najviše uspjeha ima Austrija.

1749.g. carica Marija Terezija u Beču osniva centralno skladište arhiva Habsburške

monarhije. Po istom uzoru njen kancelar osniva depo u Budimu za kraljevinu Ugarsku, u

Milanu za Langobardsko-mletačku kraljevinu, u Briselu imenuje prvog arhivistu. Jedino u

Francuskoj i Engleskoj nije došlo do osnivanja centralnog depoa arhiva. Tek nakon Francuske

revolucije u Francuskoj su se stekli uvjeti za nastanak arhiva.

Tada je proglašeno načelo javnosti arhivske građe. Značajna promjena je u pravcu

korištenja arhivalija. Od sada su one dostupne svim građanima.

Za razliku od tzv. glavnih arhiva XVIII vijeka sada moderni centralni arhiv prima

registrature svih državnih nadleštava. Nacionalni arhiv u Parizu koji je osnovan 1789.g.

postoji centralni arhiv za cijelu državnu upravu. Da bi se 1791.g. podjela Francuske na

detertmane prouzročila osnivanje tzv. detertmantiskih arhiva, pa je nastao haos, te su neki

arhivi uništeni. Da bi se to spriječilo doneseni su zakoni 1794. i 1795.g. po kojima nacionalni

arhiv preuzima arhivsku građu ministarstva i centralnih državnih ustanova. 1897.g. u

Francuskoj je osnovana direkcija francuskog arhiva.

Danas mrežu arhiva u Francuskoj čine: opština, ustanova, departmanski i nacionalni

arhiv. Do XVIII vijeku u arhivu se čuvala samo građa, koja je imala dokaznu moć u nekom

sporu. Tek u XVIII vijeku počinje stvaranje arhiva kao samostalnih ustanova.

U XIX vijeku nastaju brojni arhivi:

- U Belgiji polovinom XIX vijeku nastaje glavni kraljevski arhiv;

- U Engleskoj 1838.g. centralni državni arhiv u Londonu;

- Mađarski nacionalni arhiv organizovan je 1756.g., a 1875.g. pretvoren je u

centralni državni arhiv;

- U Njemačkoj 1919.g. osnovan je arhiv Potsdamu;

- U Grčkoj 1914.g. osnovan je arhiv u Atini.

U Italiji zbog političke rascjepkanosti nije moglo doći do organizovanja arhiva.

Polovinom XIX vijeka u Napulju je organizovan generalni arhiv. 1875.g. arhivi su podijeljeni

na centralne i provincijske. U Italiji je postojao veliki broj privatnih i crkvenih arhiva od kojih

je najznačajniji Vatikanski arhiv. To je jedan od najsavršenijih arhiva. U Turskoj, arhivski

22

materijal se čuvao u vjerskim institucijama i porodičnim arhivima. Tek 1846.g. imamo

početak rada centralnog turskog arhiva u Istanbulu. Godine 1918.g. su postavljeni temelji

organizovanja arhiva u SSSR-u. Dekretom su ukinuti svi državni arhivi u SSSR-u i Pomoćne

istorijske nauke objedinjene u jedan fond, kojim je rukovodila glavna uprava. Danas centralni

državni arhiv je u Moskvi i Sankt Peterburgu, gdje se čuva građa državnog arhivskog fonda i

starije i novog perioda, arhivske vlasti uprave i ustanova. U Moskvi pored centralnog

državnog arhiva postoji arhiv Oktobarske revolucije i zatim centralni državni arhiv Crvene

armije SSSR-a.

3.2. Nastanak i razvoj arhiva na područjima bivše Jugoslavije

Nakon završetka Prvog svjetskog rata i stvaranja tadašnje jugoslovenske države došlo

je do uspostave državnog administrativnog aparata čiji se rad prostirao na cijelu teritoriju

jugoslovenske države (Državni savjet, ministarstva, Državna skupština itd.). Nakon

određenog vremena došlo je do nagomilavanja arhivske građe i potrebe za predaju

neoperativnih arhivalija ovih institucija. Tada dolazi do potrebe osnivanja centralnog arhiva

na nivou države, koji bi tu arhivsku građu uzimao od navedenih institucija. Negdje početkom

1935. godine napravljen je projekat Zakona koji je u osnovi predviđao formiranje Centralnog

jugoslovenskog arhiva, ali zbog krize koja je u to vrijeme vladala državom, nije došlo do

realizacije tog zakona. Međutim, zbog krize i nemogućnosti realizacije projekta centralnog

arhiva, funkciju centralnog arhiva počela je da obavlja Državna arhiva u Beogradu i tako su u

godinama neposredno pred početak Drugog svjetskog rata u njene depoe unošene arhivalije

nastale radom jugoslovenskih državnih institucija. Uskoro izbija i Drugi svjetski rat, a tek po

njegovom završetku prišlo se stvaranju Centralnog državnog arhiva. Ukazom Prezidijuma

Narodne skupštine FNRJ 1950. godine proglašen je Opšti zakon o državnim arhivima, kojim

se predviđa osnivanje Državne arhive FNRJ sa sjedištem u Beogradu, a Uputstvom o

prikupljanju, čuvanju i povremenom škartiranju arhivskog materijala, koje je donijeto 1952.

godine, bliže je određeno nad kojom građom ta Arhiva vrši nadležnost. Arhiv je počeo sa

radom krajem 1952, kada je dobio prvi prostor za smještaj i prvo osoblje. Donošenjem

posebnog Zakona o Arhivu Jugoslavije 1964.godine, Arhiv je produžio rad pod nazivom

Arhiv Jugoslavije. Tim, kao i novim Zakonom o Arhivu Jugoslavije iz 1973.godine detaljno

je utvrđena djelatnost Arhiva.12

12 http://istorija-jugoslavije.online-talk.net, pristupljeno 11.4.2015.

23

Iako je 1992. godine došlo do raspada Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije13 je postojao do

kraja 2009.godine kada je stvaranjem Zajednice Srbije i Crne gore preimenovan u Arhiv

Srbije i Crne Gore. Ovaj arhiv i danas u svojim okvirima čuva: 840 fondova i zbirki čuva 24,5

kilometara arhivske građe, nastale u periodu od 1914. do 2006. godine. Građa se odnosi na

rad centralnih organa vlasti i državne uprave u oblasti unutrašnje i spoljne politike, finansija,

privrede, zdravstva, prosvjete, kulture, socijalne politike, pravosuđa, bankarstva i dr.

Arhivsku građu poslijeratne Jugoslavije čine 633 fonda nastala u periodu od 1945. do 2006.

godine14

4. NASTANAK I RAZVOJ ARHIVA NA TERITORIJI BOSNE I HERCEGOVINE

Kao i kod svih zemalja, tako je i u Bosni Hercegovini postojala briga o vrijednim

dokumentima koji su nastajali na ovim teritorijama. Već od samog srednjovjekovlja dolazi do

potrebe o osnivanjima arhiva. Ta potreba se još više javljala u doba osmanske, a naročito

ugarske uprave.

Kada je riječ o srednjovjekovnoj Bosni i Hercegovini, bosanski vladari su na svojim

dvorovima imali posebne kancelare. To su bile osobe koje su vladarima sastavljale isprave.

Na najstarijoj sačuvanoj, povelji Kulina bana iz 1189. godine, taj se kancelar potpisao kao

dijak. Kulinov nasljednik, Matej Ninoslav, u XIII stoljeću kao kancelara ima gramatiga. Osim

dijaka i gramatiga, na srednjovjekovnim se poveljama javlja i logotet. Razvoj starih bosanskih

kancelarija osobito je ojačao krunisanjem kralja Tvrtka. Stare bosanske isprave pokazuju

mnoge diplomatičke, paleografske i sfragističke specifičnosti bosanske kancelarije. Na

bosanskim poveljama natpisi su i na narodnom, a ne samo na latinskom jeziku; poštuje se

simbolika crvene boje pečatnog voska kao isključivo vladarske; postoji konzistentnost u

pisarevu potpisu, a tu su i još neke karakterističnosti u pripremi pergamenta za pisanje,

samom pisanju, te stavljanju pečata. Na našem teritoriju sačuvano je samo nekoliko povelja iz

srednjeg vijeka. Zemaljski muzej u Sarajevu čuva original povelje kralja Tvrtka izdate Hrvoju

Vukčiću u Moštrima 12.marta 1380, a u Arhivu BiH čuvaju se povelje kralja Dabiše od 26.

aprila 1395, Stjepana Tomaša Ostojića iz februara 1459. i jedan prijepis povelje kralja Dabiše

iz XVI stoljeća. 

13 http://sh.wikipedia.org/wiki/Arhiv_Jugoslavije, pristupljeno : 11.4.2015.14 http://sh.wikipedia.org/wiki/Arhiv_Jugoslavije, pristupljeno : 3.4.2015.

24

Za vrijeme osmanske vladavine na području Bosne i Hercegovine (1463-1878) spisi

vlasti su sređivani po kancelarijama, hronološki i po predmetima. Najviše pažnje se

poklanjalo čuvanju katastarskih deftera, koji su uvijek bili zapečaćeni u sanducima. Institucija

defter-emina, kao čuvara zvaničnih katastarskih knjiga i općenito arhive, u Sarajevu kao

centru Bosanskog sandžaka javlja se u XVI stoljeću. Raznim vrstama deftera poklanja se

najveća pažnja i do danas, zbog svoje velike vrijednosti i obilja podataka koje sadrže. Zbog

reformi koje su nastupile sredinom devetnaestog stoljeća u Osmanskom carstvu, dolazi do

promjena i kod upravnog i administrativnog uređenja. Po proglašenju Uredbe o Bosanskom

vilajetu 7.novembra 1864. i njezine sprovdbe 9.juna 1865. godine, pri središnjoj vilajetskoj

upravi u Sarajevu, osnovano je nadleštvo za čuvanje spisa. Na osnovu ovih promjena u Bosni

i Hercegovini je uvedeno moderno kancelarijsko poslovanje.

Na drugoj strani od zvaničnih vlasti, skupljala se u BiH arhivska građa uglavnom po

samostanima. Upravo od bosanskih franjevaca potječe i prvi pomen arhiva u

bosanskohercegovačkoj istoriji, i to iz 1544. godine, kad je zaslugama fra Pavla Civića,

osnovan Arhiv Redodržave Bosne Srebrene. Osobito su u ovom pogledu značajni franjevački

samostani u Fojnici, Kraljevoj Sutjesci i Kreševu. Požari su uništili kroz istoriju velike

količine samostanske građe. Značajna ustanova koja posjeduje orijentalnu građu je Gazi

Husrevbegova biblioteka u Sarajevu, čiji je fond dodatno obogaćen spajanjem nekih drugih

biblioteka iz raznih gradova u BiH. Danas je u njoj 4500 rukopisa, 3000 dokumenata i 260

deftera i sidžila. I u nekim današnjim arhivima u BiH postoje vrijedne orijentalne zbirke

(Istorijski arhiv Sarajevo, Arhiv Bosne i Hercegovine, Arhiv Hercegovačko-neretvanskog

kantona, Arhiv Tuzlanskog kantona).

Zauzimanjem Bosne i Hercegovine od strane Austro-ugarske vlasti 1878. godine

dolazi do poboljšanja na planu arhivske službe, jer je Austro-ugarska kao država imala već

dobro razrađenu i uhodanu arhivsku službu. Već u XVIII stoljeću u ovoj su monarhiji poznate

instrukcije o odvajanju tekućih i starih spisa; postoji dosta dobro uređenih arhiva pri raznim

kancelarijama, ali i organizirane arhivske ustanove, kao i namjenski izgrađene zgrade. U

ovom četrdesetogodišnjem periodu u Bosni i Hercegovini je u dva navrata pokretana

inicijativa za osnivanje Zemaljskog arhiva.

Prvi pokušaj osnivanja zemaljskog arhiva je učinjen 1909. godine za pokrajine Bosne i

Hercegovinu. Međutim, inicijativa se svela samo na pokušaj. Ista stvar se dogodila 1914.

25

godine, ali ni tada nije došlo do formiranja arhiva zbog straha vlastodršca ... da bi takva

ustanova isuviše pojačala više–manje formalnu državnopravnu posebnost ovih zemalja.15

Do osnivanja prvog Državnog arhiva Bosne i Hercegovine došlo je tek 1947.godine.

Tačnije, 12.12.1947.godine u vrijeme kada je BiH odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a,

odnosno Ustava Demokratske BiH i Demokratske Federativne Jugoslavije iz 1945. i 1946.

godine, postala federalna jedinica nove države. Nakon 1947.godine Arhiv BiH nastavlja sa

radom na osnovu odredbi Zakona o arhivima koja je donesena 1965.godine. Pod imenom koje

je te godine usvojeno arhiv djeluje i danas. Iako je prvi arhiv osnovan tek 1947.godine, na

području Bosne i Hercegovine prikupljana je i čuvana arhivska građa koju su prikupljale i

očuvale biblioteke, muzeji i druge ustanove, kao i od države ovlašteni pojedinci.

Iako je u Bosni i Hercegovini u prošlosti ovakvih ustanova bio relativno mali broj i u

prikupljanju se nisu koncentrirale na ono što nam je danas poznato kao javna arhivska građa,

bez njih ne bi bilo očuvano mnogo arhivske baštine. Nakon toga cijeli prostor BiH pokriven je

mrežom regionalnih arhiva, tako da ih je do rata 1992.godine bilo osam, uz matični Arhiv

Bosne i Hercegovine (slika 4.1.).

Slika 4.1. : Mreža regionalnih arhiva nastala nakon osnivanja Državnog arhiva Bosne i Hercegovine16

15 Ferdo Hauptmann: Pokušaj osnivanja zemaljskog arhiva za Bosnu i Hercegovinu pred I svjetski rat, Glasnik Sarajevo, br: 8/9, 1968/69. str. 13.16 Azem Kožar: Arhivistika u teoriji i praksi, Narodna i univerzitetska biblioteka, Tuzla, 1995. str. 33.

26

Arhiv, kao važan segment državnosti, dobio je na značaju tek nakon Ustava SR Bosne

i Hercegovine iz 1974.godine, kada su pitanja arhiva i arhivalija, kao i sva druga, pitanja

kulture i nauke, stavljena u nadležnost republika.17

Nakon rata koji se desio na prostorima Bosne i Hercegovine (1992-1995) dolazi do

reorganizacije arhivske službe. Potpisivanjem Dejtonskog sporazuma dolazi do promjena u

skladu sa novonastalom situacijom. 1994. godine dolazi do osnivanja Arhiva Republike

Srpske, zatim 1996.godine do osnivanja Arhiva Federacije Bosne i Hercegovine, dok su

regionalni arhivi u Sarajevu, Tuzli, Bihaću i Travniku preimenovani u kantonalne. Arhiv

Hercegovine u Mostaru, iako funkcionira, nije uređen kao kantonalni. Arhivi u Doboju i Foči

postali su odjeljenja Arhiva RS (uz tri nova odjeljenja u Zvorniku, Trebinju i Palama).

Novoosnovan je Arhiv Herceg Bosne (1994), te Arhiv Zapadnohercegovačke županije. Za

Posavski, Zeničko-dobojski i Livanjski kanton, te Distrikt Brčko. Status arhiva je različit:

jedni su organi uprave, a drugi javne ustanove u oblasti kulture. Arhivsko zakonodavstvo je

nekonzistentno – donijeto na tri nivoa: država, entiteti i kantoni bez uređenja sinhronizirajuće

stručne funkcije Arhiva BiH, kao centralne državne arhivske institucije.

Slika 4.2.: Mreža regionalnih arhiva nastala nakon Dejtonskog sporazuma 1995. godine18

17 Isto, str. 34.18 Admir Hadrović, Arhiv Federacije BiH, 1995.

27

Kada je riječ o organizacijskome, kadrovskom, finansijskom i svakom drugom

pogledu, arhivi su dovedeni na distancu preživljavanja. Npr. Arhiv BiH ima samo pet

zaposlenika, umjesto bar 50, koliko ih je imao prije rata. U takvoj situaciji suštinska pitanja

struke ostaju u drugome planu. Ovdje je posebno važno istaći da kudikamo najvažnije pitanje

djelatnosti arhiva, koje je istovremeno i važno pitanje i obaveza države, a to je zaštita arhivske

građe u nastajanju, ne funkcionira. Entuzijazam skromnoga broja arhivskih zaposlenika ne

može kompenzirati sve propuste ove i ovakve države. Na ovaj način krucijalna pitanja arhiva

(tj. struke) i funkcije države u ovoj oblasti sa svim svojim sadržajima ostaju i dalje otvorena

sa sve većim posljedicama koje udaraju upravo u njen temelj, jer sa stradanjem arhivske građe

strada i dio njene memorije i njenog identiteta, kao i memorije i identiteta svakoga sastavnog

dijela tog jedinstvenog narodnog identiteta.

S druge strane, moguće kao neki korektiv za postojeće stanje centralnih državnih

institucija, koje vode brigu o kulturno-istorijskom nasljeđu kao važnom temelju države,

odvija se rad po Aneksu Dejtonskog sporazuma osnovane Komisije za nacionalne spomenike.

Mada, sa političkih stajališta posmatrana, nije upitna pozitivna uloga te Komisije na zaštiti

svake vrste nacionalnih spomenika, ipak se upućeniji u ovu problematiku ne mogu oteti utisku

da sve to liči na neku vrstu ponavljanja i utvrđivanja gradiva.

4.1. Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine

Zakonom o ministarstvima i drugim organima državne uprave FBiH19 osnovan je

Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine sa sjedištem u Sarajevu. Arhiv je počeo sa radom

01.06.1997.godine, kada je Vlada Federacije Bosne i Hercegovine dala saglasnost za

imenovanje direktora arhiva i zamjenika direktora arhiva. Na osnovu Zakona o federalnim

ministarstvima i drugim tijelima federalne uprave20 članom 27. određeno je da je Arhiv

samostalna federalna ustanova, što jeste i danas. Arhiv FBiH nadležan je za svu arhivsku

građu koja je nastala djelovanjem vlasti na području Federacije Bosne i Hercegovine

(Parlamenta Federacije, Predsjednika i Potpredsjednika Federacije, Vlade Federacije,

19 “Službene novine Federacije BiH“, broj: 2/9.20 "Službene novine Federacije BiH", broj: 19/03.

28

federalnih organa uprave, drugih federalnih institucija, udruženja građana i drugih pravnih

lica koja su organizirana na nivou Federacije.

Članom 22. Zakona o federalnim ministarstvima i drugim tijelima federalne uprave21

određeno je da Arhiv Federacije, kao državna upravna organizacija na nivou Federacije Bosne

i Hercegovine, vrši stručne i druge poslove koji se odnose na:22

- Evidentiranje, sređivanje, obradu, zaštitu i korišćenje ukupne arhivske građe i

registraturskog materijala;

- Izradu metodskih uputstava, standarda i normativa za arhivsku djelatnost;

- Razvoj arhivske djelatnosti u Federaciji; mjere osiguranja i zaštite arhivske građe;

- Stručni nadzor nad čuvanjem i zaštitom registraturskog materijala i arhivske građe

i odabiranje arhivske građe iz registraturskog materijala, izdvajanje uvjerenja,

potvrda i drugih zvaničnih isprava o činjenicama i dokazima koji se nalaze u građi

koju čuva;

- Stručno usavršavanje radnika arhivske službe i naučno-istraživački i publicistički

rad u arhivskoj djelatnosti, kao i međunarodnu arhivsku saradnju.

Zahvaljujući osnivanju Arhiva Federacije Bosne i Hercegovine, počelo je prikupljanje

i nabavka knjiga, prije svega, stručne literature, koja je služila kao vodilja stručnom osoblju u

što boljem obavljanju postavljenih zadataka. Međutim, kasnije dolazi do proširivanja knjižnog

fonda, te se pružanje usluga korisnicima umnogome upotpunjuje. Tako je, za relativno kratko

vrijeme, u Arhivu Federacije je stvoren knjižni fond koji je omogućio da počne funkcionisati

biblioteka Arhiva Federacije. Biblioteka Arhiva Federacije pripada grupi specijalnih

biblioteka. Danas biblioteka ima 2.500 bibliotečkih jedinica (1000 knjiga i 1.500 periodične

publikacije). Nabavka publikacija vrši se kupovinom, poklonom, otkupom i razmjenom, kao i

prijemom obaveznog primjerka. Broj bibliotečkih jedinica iz dana u dan sve više raste, kao i

broj samih korisnika tih fondova koji fondove koriste mahom u svrhu naučno-istraživačkog

rada.

Kada je riječ o bibliotečkom fondu, njegovu strukturu čine :

- Knjige - prevashodno iz oblasti opšte i nacionalne istorije, pomoćnih istorijskih

nauka, prava, politike, javne uprave, statistike, filozofije, geografije, književnosti,

školstva, bibliotekarstva, religije itd.;

21 "Službene novine Federacije BiH", broj: 19/0322 http://www.arhivfbih.gov.ba/, pristupljeno 11.4.2015.

29

- Naslovi periodike - službeni listovi i glasnici zakona, informativni listovi, časopisi

iz oblasti kulture, umjetnosti i obrazovanja, kao i periodične publikacije iz oblasti

istorije, arhivistike;

- Rječnici i priručnici, spomenice ustanova i preduzeća i raznih događaja, leksikoni,

bilteni, monografije, jubilarna izdanja, katalozi izložbi itd.

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine, na prijedlog direktora Arhiva Federacije,

donosi uredbu o organizovanju i načinu vršenja arhivskih poslova u pravnim licima u

Federaciji Bosne i Hercegovine, kojom se u skladu sa Zakonom o arhivskoj građi Federacije

Bosne i Hercegovine uređuju arhivski poslovi u javnim preduzećima, javnim ustanovama,

udrugama građana, fondacijama i drugim pravnim licima organizovanim u Federaciji Bosne i

Hercegovine, koji se odnose na način donošenja liste kategorija sa rokovima čuvanja,

postupak obrađivanja arhivske građe iz registraturne građe, način vođenja i korištenja

arhivske knjige, uvjeti čuvanja registraturne i arhivske građe, odabiranje arhivske građe iz

registraturne građe i način primopredaje arhivske građe između pravnih lica i nadležnog

arhiva.

Nadležni arhivi, u smislu ove Uredbe su :

1. Arhiv Federacije – za pravna lica organizovana na nivou Federacije;

2. Kantonalni arhivi – za pravna lica organizovana na nivou Kantona;

3. Opštinski arhivi – za pravna lica organizovana na nivou općine;

4. Gradski arhivi – za pravna lica organizovana na nivou grada.

4.2. Arhiv Republike Srpske

Izbijanjem rata u Bosni i Hercegovini početkom 1992. godine vlasti Republike Srpske

su donijele odluku o osnivanju Arhiva Republike Srpske, a nakon toga i Naredbu o

zbrinjavanju i zaštiti kulturnih vrijednosti i dobara. Ova dva propisa, uz preuzeti Zakon o

arhivskoj djelatnosti, predstavljali su pravni osnov i okvir za obavljanje arhivske djelatnosti

na teritoriji Republike Srpske. Arhiv Republike Srpske je do izbijanja rata u Bosni i

Hercegovini bio Arhiv Bosanske Krajine, a svoju teritorijalnu i stvarnu nadležnost ovaj arhiv

je tada vršio na teritoriju srezova Banja Luka i Bihać. Početkom 1993. godine, kada je

donesen Zakon o ministarstvima, arhivsku djelatnost na teritoriji Republike Srpske obavlja

Arhiv Republike Srpske, kao republička upravna organizacija, sa sjedištem u Banjoj Luci i

30

detaširanim odjeljenjima u Doboju i Foči. Nakon završetka rata oformljena su još tri

odjeljenja Arhiva Republike Srpske i to u: Zvorniku, Istočnom Sarajevu i Trebinju.

Arhiv Republike Srpske predstavlja republičku upravnu organizaciju u sastavu

Ministarstva prosvjete i kulture. Svoju djelatnost obavlja na teritoriji cijele Republike Srpske.

Djelatnost ovog arhiva na određen način odvaja ovaj Arhiv od ostalih kulturnih djelatnosti, jer

Arhiv kulturno dobro (arhivsku građu) prikuplja po principu obaveznog transfera javne

arhivske građe. Zakon o arhivskoj djelatnosti je regulisao sve specifičnosti arhivske

djelatnosti, načelno naglašene u Zakonu o kulturnim dobrima Republike Srpske, i uskladio

mogućnosti i potrebe sadašnjeg stepena razvoja arhivske djelatnosti u Republici Srpskoj sa

međunarodnim dostignućima i standardima.

Na osnovu odredbe stava 2. člana 64. Zakona o kulturnim dobrima, Arhiv uživa status

centralne ustanove zaštite kulturnih dobara. Misija Arhiva je obezbjeđenje dostupnosti,

upotrebljivosti, vjerodostojnosti i autentičnosti dokumenta, sve dok je on potreban kao

sredstvo za zaštitu javnih i privatnih prava, ili dok predstavlja dio kolektivne memorije

naroda.23

Razvoj Arhiva teći će u pravcu njegovog daljnjeg osposobljavanja za prihvat

konvencionalne arhivske građe, ali i osposobljavanja za preuzimanje nekonvencionalnih

zapisa. Sve prisutniji interes za arhivsku građu konstantno dovodi do povećanja broja njenih

korisnika, što pred Arhiv stavlja obavezu da korisnicima omogući liberalan i brz pristup

informacijama koje čuva. Preduslov za to ostvaren je projektovanjem informacionog sistema

koji predstavlja samostalno rješenje stručnih arhivskih radnika. Arhiv je u posljednjih par

godina učinio i niz drugih krupnih iskoraka. Razvoj informacionih tehnologija stavio je

posljednjih godina pred Arhiv problem definisanja okvira njegove misije i mandata u

elektronskom okruženju. Pravne pretpostavke za rješenje ovog problema sadržane su u novom

Zakonu o arhivskoj djelatnosti, s tim što ih u vremenu koje je pred nama moraju da prate i

odgovarajuća kadrovska, organizaciona i tehnološka rješenja.

Unutrašnja organizacija Arhiva ustanovljena je u skladu sa Kancelarijom o načelima

za unutrašnju organizaciju i sistematizaciju radnih mjesta u upravi Republike Srpske,

Strategijom razvoja Arhiva Republike Srpske, tekućim potrebama, programima i planovima

rada i normativima i standardima koji se primjenjuju u arhivskoj djelatnosti.

23 Član 64, stav 3. Zakona o kulturnim dobrima, http://www.arhivrs.org/, pristupljeno: 12.4.2015.

31

Arhiv raspolaže sa ukupno 2.774,10 m2 poslovnog prostora, od čega 1.666,65 m2 čini

spremišni prostor. U arhivskim depoima deponovano je 736 fondova i 34 zbirke.24

4.3. Kantonalni arhivi

Dejtonskim sporazumom u Federaciji Bosne i Hercegovine formirano je deset

kantona, pri čemu su mnoge slabosti u organizaciji i funkcionisanju arhivske službe došle do

izražaja. Sjedišta pet od osam prijeratnih regionalnih arhiva našla su se u Federaciji Bosne i

Hercegovine: u Sarajevu, Mostaru, Travniku, Bihaću i Tuzli. Ovih pet prijeratnih arhiva

preimenovani su u kantonalne arhive, čime je u mnogome smanjena njihova nadležnost.

Sam proces podjele arhiva na kantone je tekao sporo, posebno na području Arhiva

Mostar, gdje je u toku rata paralelno sa Arhivom Mostar funkcionisao i Arhiv Herceg Bosne.

Sličan problem desio se i na području Travnika, gdje je dugo vremena bio sporan status

Arhiva i izvori finansiranja. Formiranje arhiva na području Sarajeva, Tuzle i Bihaća tekao je u

mnogome brže i bolje. Za osam od deset kantonalnih arhiva obavlja svoju djelatnost u

kantonalnim arhivskim propisima – zakonima i podzakonskim aktima i to arhivi u Unsko-

sanskom, Sarajevskom, Tuzlanskom, Srednjebosanskom, Bosansko-podrinjskom,

Hercegovačkom kantonu, Zapadno-hercegovačkoj županiji i Zeničkodobojskom kantonu.

Neki od kantonalnih arhiva kao što su Sarajevski, Tuzlanski, Bihaćki i Srednjebosanski su

donijeli svoja podzakonska akta koja predstavljaju provedbene propise.

Zbog svoje neharmoniziranosti u određenim organizacijskim i stručnim pitanjima,

kantonalni arhivi ne doprinose unapređenju struke. Umjesto da se u arhivske propise ugrade

savremena arhivska znanja, na kantonalnom nivou se na njih gleda sa strahom od prestiža i

ona se odbacuju. Dakle, anahronost i konzervativnost ovog zakonodavstva, koja se ogleda i u

nereguliranju ophođenja arhiva i registratura sa elektronskim zapisima, je veoma izražena.

4.4. Gradski arhivi

Nastanak gradskih arhiva veže se za srednji vijek, kada je razvitak trgovine izazvao pojavu

novih gradskih arhiva. U gradskim arhivima su čuvani dokumenti vezani za prava gradova i njihov

život. Život i ekonomske prilike gradova doprineli su stvaranju i drugih vrsta akata. Tako na primjer,

sve do XV vijeka saobraćaj na putevima nije bio bezbjedan, pa su trgovci morali robu da prevoze

24 http://www.arhivrs.org/, pristupljeno: 12.4.2015.

32

karavanima, uz jaku pratnju svojih naoružanih ljudi. Gradski trgovci dobijali su od feudalaca isprave

kojima im je potvrđeno pravo da drže oružane ljude, a ponekad i čitave odrede vojske. Osim toga,

trgovci, a često i drugi građani, imali su pravo na tržišta, za šta su dobijali naročite isprave

uvjerenja, potvrde itd. Tako se javlja nov izvor iz kojeg su priticala dokumenta.

U gradovima su stvarani takozvani tržišni sudovi, a pravo na njih potvrđivano je opet

naročitim aktima. Počele su se izdavati i razne gradske naredbe, koje su se odnosile na čuvanje

gradske imovine, na rad itd. Osnivane su korporacije, kao što su esnafi i gilde. Vremenom su

ustanovljene i gradska knjiga u koju su unošeni pravni zaključci i rješenja o kupoprodaji,

nasljedstvu, mirazu, tutorstvu i sl.

Teritorijalna nadležnost gradskih arhiva u Bosni i Hercegovini vezana je za koncepciju

razvoja arhivske službe u Bosni i Hercegovini, koja se u nekoliko navrata prilagođavala

političko-administrativnom ustrojstvu Bosne i Hercegovine. Danas u Bosni i Hercegovini

imamo dvanaest službenih gradova i svi oni pod svojim okriljem imaju gradske arhive, koji

funkcionišu kao arhivi pod organizacijom kantonalnih/županijskih odnosno Federalnih arhiva,

odnosno pod organizacijom arhiva Republike Srpske.

4.5. Opštinski (komunalni) arhivi

Za opštinske arhive na području teritorije Bosne i Hercegovine možemo reći da su arhivi koji

su u stručnom smislu podređeni departmanskim arhivima (Grad, Kanton ...), a obavljaju sve

arhivističke poslove na građi, koja je prikupljena sa teritorije svoje nadležnosti. Ovi arhivi

predstavljaju centre za proučavanje lokalne istorije jedne općine, tj. teritorije svoje nadležnosti i živo

sarađuje sa muzejima, gradskim i drugim arhivima na svojoj teritoriji.

4.6. Djelatnost arhiva Bosne i Hercegovine

Na osnovu Uredbe o Državnom arhivu NRBiH 12.decembra 1947.godine, arhiv Bosne

i Hercegovine predstavlja samostalnu ustanovu, koja po nalogu Predsjedništva vlade skuplja,

sređuje, čuva arhivsku građu i omogućava njeno proučavanje. Na osnovu te Uredbe odlučeno

je da sve dotadašnje ustanove koje su očuvale arhivsku građu, istu predaju Arhivu Bosne i

Hercegovine. Ustanove su obavezne dostavljati spiskove materijala koji posjeduju, te

obavještavati Državni arhiv o svim prinovama, kao i promjenama na čuvanoj građi.

33

30. januara 1948.g. inicijator Milan Popović je postavljen za upravnika, a zvanično je arhiv

počeo radom 2.februara 1948.godine. U momentu osnivanja Državnog arhiva Bosne i

Hercegovine, arhivska građa u zemlji bila je fizički ugrožena. Zato je osnovni zadatak

novoosnovane ustanove bio prikupljanje, a samim tim interveniranje u smjeru spašavanja

arhivske građe, što postaje prioritetnom zadaćom arhiva i u dužem vremenskom periodu.

Zahtijeva se briga o zaštiti arhivske građe i o sprovedbi propisa o njenom čuvanju.

Počinju se izrađivati prva uputstva za pregledanje registratura i odabiranje bezvrijedne građe

u njima. Arhiv obavlja mnoge poslove na preuzimanju arhivskih fondova iz registratura koje

nadzire. Ovu djelatnost Arhiv obavlja na cijelom području Bosne i Hercegovine, jer se prva

stvarna arhivska mreža u Bosni i Hercegovini uspostavlja 1953. i 1954. godine, kad je u Bosni

i Hercegovini osnovano pet novih arhiva (1953. u Banja Luci; 1954. u Doboju, Travniku,

Tuzli i Mostaru).

Rad na fizičkom spašavanju mnoge arhivske građe i njenom preuzimanju u arhiv činio

je s početka glavninu poslova Arhiva. U prvim godinama, Državni je arhiv za smještaj građe

imao samo jednu prostoriju. Drugi osnovni problem u radu arhiva bio je stalni nedostatak

kvalificiranog kadra. Takva situacija značajno je utjecala na rezultate Arhiva. Uslijed takvih

okolnosti, zadugo je izostajao stručni rad na arhivskoj građi, obrada arhivske građe i izrada

informativnih pomagala, konzervacija i restauracija arhivske građe, objavljivanje arhivskih

izvora. Ipak, i druge djelatnosti počinju se razvijati pedesetih i šezdesetih godina prošlog

vijeka.

Loše stanje preuzetih fondova, kao i teški smještajni uvjeti, koji su dodatno doprinijeli

oštećenjima građe od raznih uzroka (vlaga, prašina, fizička oštećenja usljed pretrpanosti

prostorija i sl.) dodatno su aktualizirali značaj djelatnosti restauracije i konzervacije

arhivskoga gradiva. 1956.godine u Arhivu su nabavljeni prvi potrebni materijali, kao i

laminator, a na raspolaganju je bio i godinu dana ranije nabavljeni aparat za mikrofilmiranje.

1956. godine započet je projekt Građa za proučavanje političkih, kulturnih i socijalno-

ekonomskih odnosa iz prošlosti Bosne i Hercegovine (XIX i XX vijek), kao projekat stalne

edicije, kroz koju bi se objavljivala arhivska građa. Veoma brzo pokrenuto je i pitanje

izdavanja stručnog časopisa, pa je 1961. Arhiv sudjelovao i u pokretanju Glasnika arhiva i

Društva arhivskih radnika, u socijalističkom periodu jedinog stručnog glasila u Bosni i

Hercegovini. 1956. godine, također, Arhiv je sudjelovao i u organizaciji prve «Nedjelje

arhiva», koja je održana od 16. do 30.septembra. Niz godina, ovo je bila najprikladnija

34

manifestacija za širu akciju arhivske službe na kulturno-prosvjetnom planu. Za cjelokupnu

arhivsku službu Bosne i Hercegovine, snažniji razvitak i mnogo veće mogućnosti započinju

od 1962.godine, kad je proglašen Zakon o arhivima, prvi bosanskohercegovački arhivski

zakon i jedan od najvažnijih arhivskih propisa donesenih u Bosni i Hercegovini. Ovim

zakonom je arhivska građa zaštićena bez obzira u čijem se vlasništvu nalazi i je li

evidentirana, a jednako je zaštićena i arhivska građa u nastajanju, tj. registraturna građa, koja

se redovito odabire i izlučuje.

Zakonom je utvrđen kompleksan karakter arhivskih ustanova kao upravnih, stručnih,

znanstvenih i kulturno-prosvjetnih ustanova. Izmjenama i dopunama ovog zakona, učinjeni su

značajni pomaci, te je donesen novi Zakon o arhivima iz 1965. Ovim zakonom u definiciji

arhivske građe po prvi put pominje se izričito i filmski materijal; definisana je i registraturna

građa, kao građa nastala radom društveno-političkih zajednica i njihovih organa, radnih i

drugih organizacija, dok je od značaja za njihov rad i dok iz nje nije odabrana arhivska građa;

ustanovljeni su rokovi predaje arhivske građe arhivima; izričito je rečeno da arhivska građa

ima svojstvo spomenika kulture, a s time u skladu fondovi se poslije sređivanja i arhivističke

obrade registriraju kod nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Osim toga, Zakonom

je određena funkcija Arhiva Bosne i Hercegovine kao matičnog arhiva. U predstojećem

periodu, Arhiv Bosne i Hercegovine postigao je značajne rezultate na sređivanju i obradi

arhivske građe.

Dok je do 1968.godine u ovome arhivu bilo oko 80% nesređenih fondova, 1991.

godine 59% arhivskih fondova bilo je pokriveno naučno-obavijesnim pomagalima za 403

fonda postojalo je 85 vodiča, 12 analitičkih, 89 sumarno-analitičkih i 31 sumarni inventar, te

13 regesta, a 6 registara.25

Koncem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina, Arhiv Bosne i Hercegovine

proširio je stručni rad na zaštitu i obradu filmske građe u zemlji. Iako je filmska građa

proglašena arhivskom Zakonom o arhivima iz 1965.godine, tek je Zakonom o kinematografiji

iz 1973.godine određeno čuvanje filmske građe Bosne i Hercegovine u kinoteci. Proizvođači

filmova obavezni su na predaju jedne nekorištene kopije filmova u prvoj godini njihova

prikazivanja, a uvoznici da predaju najbolje kopije uvezenog filma odmah po isteku licence.

Odredbama Zakona o filmskoj djelatnosti 1978.godine određeno je čuvanje filmske građe u

Kinoteci pri Arhivu Bosne i Hercegovine. U početku se operiralo brojem od 600 naslova u

filmskom fondu. Formirana je kartoteka filmova za period 1945-1978.godine, a dobri rezultati

25 Azem Kožar: Arhivistika u teoriji i praksi, Narodna i univerzitetska biblioteka, Tuzla, 1995. str.221-223.

35

polučeni u prikupljanju građe, što je obilježeno i prigodnom izložbom "35 godina

bosanskohercegovačke kinematografije". U julu 1994. iz Arhiva Bosne i Hercegovine

Kinoteka je izdvojena u samostalnu ustanovu.

Šezdesetih godina prošlog vijeka, započinje se razvijati i informacijsko-

dokumentacijska djelatnost u arhivskoj službi Bosne i Hercegovine. Već 1962.godine, "referat

naučno-informativne službe" pri Arhivu Bosne i Hercegovine prikupio je podatke o svim

arhivima u Republici.

Bio je to temelj jednome centru pri središnjem arhivu u zemlji. Informacijsko-

dokumentacijska služba u svoje je zadatke dobila:26

1. Evidenciju svih arhivskih ustanova i zbirki arhivske građe u Bosni i Hercegovini,

te građe u privatnom posjedu, kao i iz inostranih arhiva;

2. Evidenciju arhivske građe, informativnih pomagala koja za građu postoje,

arhivskih izvora u inostranstvu, stvaranje bibliografije radova nastalih korištenjem

arhivske građe;

3. Evidenciju korištenja arhivske građe na osnovi rada čitaonice; tj. evidenciju svih

korisnika i njihovih istraživačkih tema;

4. Evidenciju registratura – arhivske građe u nastajanju, kao i stvaratelja i imatelja te

građe.

Poseban dio kad je riječ o arhivskoj građi čini arhivska građa u inostranstvu. Arhivska

struka u Bosni i Hercegovini od samoga početka bila je svjesna da istraživanja arhiva u

inostranstvu, u kojima se nalaze fondovi relevatni za bosanskohercegovačku istoriju ne

predstavljaju tek nadogradnju, već obavezu da se stranim izvorima ispune praznine u

memoriji naroda.

26 http://www.arhivbih.gov.ba/, pristupljeno: 12.4.2015.

36

5. ULOGA I ZNAČAJ ARHIVA

Od kako je čovjek postao svjestan prolaznosti vremena, nastojao je da otrgne od

zaborava sjećanje na minule ljude i događaje. U najstarije vrijeme, znanja o prošlosti čuvao je

i širio kroz mitove, da bi razvojem civilizacije počeo da bilježi pojave i događaje oko sebe i

da ih tako ostavlja budućim pokoljenjima.

Poznato je da se u arhivima, pa i u bibliotekama i muzejima širom Europe, kao i

drugim dijelovima svijeta, čuva ogromno ljudsko znanje i iskustvo koje je vjekovima stvarano

i čuvano. Arhivi su jedan od produkata ljudske potrebe da se ne zaboravi prošlost. U njima se

prikupljaju, obrađuju, čuvaju i daju javnosti na korištenje dokumenta i srodni materijali

nastali radom različitih institucija ili značajnih pojedinaca i porodica u prošlosti. U tom

pogledu arhivi se razlikuju od muzeja, u kojima se čuvaju predmetni ostaci prošlosti, i od

biblioteka, u kojima se nalazi mahom publikovana naučna i literarna zaostavština minulih

epoha.

Savremena funkcija arhiva je rezultat istorijskoga razvitka uloge i značaja arhivske

građe u društvenome životu. Njena srednjovjekovna uloga dokaza za ostvarenje određenoga

prava, postepeno prerasta od 18. stoljeća u značaj izvora naučnog istraživanja. Zahtjevi

ukupnoga društvenog razvitka trebovali su kulturno-obrazovnu ulogu arhivske građe kao

kulturnog dobra, čime se postepeno upotpunjavala i oblikovala sve kompleksnija uloga

arhivske građe i samih arhiva. Razvija se ideja o čuvanju gradiva zbog širih interesa, kao

izvora informacija i svjedočanstava o povijesnom i kulturnom identitetu naroda. Arhivi se

izdvajaju iz uprave i postaju mjesta gdje se istražuje nacionalna istorija, a arhivisti (koji su

sada pretežito istoričari, a ne pravnici) prikupljaju sve što može svjedočiti o nacionalnoj

istoriji. Mnoge arhivske vrijednosti – povelje, spisi, raritetni rukopisi, inkunabule, rukopisne

ostavštine, hronike, matice čuvaju arhivi u Bosni i Hercegovini i one su u njih dospjele na

različite načine. Dokumenti nastaju iz praktičnih potreba jedne državne ili privatne ustanove,

porodice ili pojedinca, radi redovnog obavljanja njihovih djelatnosti. Poslije određenog niza

37

godina, oni gube upotrebnu vrijednost u poslovanju stvaraoca ili, kada je ustanova u pitanju,

ako se i sama ustanova ugasila. Tada se dokumenti predaju arhivu koji je nadležan za njihovo

čuvanje.

6. ARHIVI U SAVREMENOME DRUŠTVU

Uloga i značaj arhiva u savremenom društvu je višestruka, a u osnovi je determinirana

zahtjevima ukupnog društvenog razvoja. U osnovi arhivi, kao kompleksne ustanove

polifunkcionalnog karaktera, obavljaju: upravnu, informativnu, kulturno-obrazovnu i naučnu

funkciju. Da bi u optimalnome obimu izvršili naznačene funkcije, arhivi se prije svega bave

poslovima zaštite i čuvanja arhivske građe (one u nastajanju i one pohranjene u arhivima),

preuzimanjem, arhivističkom obradom i sređivanjem građe, valorizacijom, izradom

informativnih sredstava o građi, izdavanjem dokaza pravnim i fizičkim licima iz pohranjene

arhivske građe, omogućavanjem korišćenja građe u naučne, odgojno-obrazovne i druge svrhe,

tehničko-tehnološkim pitanjima zaštite i čuvanja (od uvjetnog smještaja do svih oblika

reprografije i osiguranja migriranja dokumenata), itd.

Arhivi rukuju arhivskom građom na klasičnim i novim nosiocima informacija (od

papira do elektronskih zapisa), što zahtijeva različite pristupe u svim segmentima ophođenja –

posebno na planu zaštite i čuvanja. Dok je za klasične nosioce sve više predmetna potreba

prenošenja na nove podloge (putem mikrofilmovanja, skeniranja i sl.), dotle je za elektronske

zapise upitna njihova trajnost, tj. ono što je za informatičke tehnologije od sekundarnog

značaja. Ovo posebno zbog toga što je standardizacija elektronskih zapisa još uvijek za

arhivistiku otvoreno pitanje, zbog čega se kao prelaznom rješenju pristupa produkciji neke

forme analognih zapisa. Iako su, dakle, informatičke tehnologije doprinijele unapređenju

informatičke funkcije arhiva, one su istovremeno pred arhivstiku postavile brojne druge

izazove, među kojima je i ona koja se tiče postojanosti zapisa. Ukupna djelatnost arhiva, a

posebno njena informativna i upravna komponenta, bitno se održavaju na stepen

demokratizacije društvenih odnosa u jednoj državi. Ova funkcija arhiva sve više dolazi do

izražaja, pa otuda i interes države za istom naglo raste. Eklatantan primjer za to su

interesiranja građana zemalja u tranziciji za imovinom, koja im je iz različitih razloga ranije

38

oduzeta, a sada im je data mogućnost da je vrate u posjed. Zbog ovih i niza drugih razloga

arhivi su danas u svijetu organizirani uglavnom kao državne ustanove. To znači da država sve

više shvaća ulogu arhiva za svoje funkcioniranje, te im otuda zbog te njihove operativne

funkcije pridaje sve veći značaj. Savremeno organizirane i uređene države su gotovo

besprijekorno sačuvale sistem zaštite i čuvanja arhivske građe u nastajanju, tj. dok se ona

nalazi kod stvaralaca (registratura), i to na način da su iskustvena i stručno izučena rješenja

posredstvom države pretočena u obavezujuće pravne norme.

Time je do perfekcije doveden sistem racionalnog i sigurnog rukovanja spisima svih

vrsta, što za rezultat ima cjelovite arhivske fondove koji su istovremeno, osim dijela koji se

odnosi na državnu ili ličnu tajnu, dostupni javnosti, odnosno istraživačima i korisnicima.

Time struka i nauka, a i država, dobijaju na značaju. Ovdje je potrebno naglasiti da interesi

struke i nauke s jedne strane i države s druge strane nisu uvijek kompatibilni, i to uglavnom u

onoj mjeri u kojoj država (misli se na vladajuće strukture) nije do kraja demokratična, kako bi

sačuvala sve relavantne izvore, pa i one koji joj ne idu u prilog. Razumljivo, ovaj raskorak je

znatno manji u razvijenim demokratskim zemljama Europe i svijeta, a znatno veći u zemljama

u tranziciji kakva je i Bosna i Hercegovina.

Dakle, u savremenim društvima, postoji organska veza i podudaran interes između

arhiva i države. Između ostaloga, jedan od regulatora njihovoga odnosa jesu međunarodne

pravne i stručne norme, koje se dosljedno primjenjuju. Sva primarna pitanja djelatnosti su

optimalno uređena, a oštrica aktivnosti usmjerena je na adekvatno rješavanje pitanja koja pred

arhivistiku postavljaju nove informacijske tehnologije.

6.1. Informacijske tehnologije i njihov uticaj na arhivistiku i arhivsku djelatnost

Savremeni razvoj tehnike i nauke, posebno informatičkih nauka, a u tijesnoj vezi sa

njima i nastajanje novih tehnologija i novih nosilaca informacija, postavljaju pred arhiviste i

arhive nove zadatke koji se podvode pod pojam "tehnološki imperativi". Oni logički proizlaze

ili su rezultat trendova informacionih tehnologija, a koji obuhvaćaju: promjenu oblika

dokumenta, promjenu načina rada i promjenu same tehnologije, strukturu podataka i ona

dokument čini razumljivim.

Fizička struktura dokumenta odnosi se na oblikovanje, kako je autor zamislio da

dokument izgleda i prikaz (kako dokument vidi korisnik). Fizička i logička struktura su

39

kod klasičnih dokumenata neodvojivo povezane, dok su kod elektronskih dokumenata one

razdvojene i zasebno pohranjene. Postoje dva osnovna i usko povezana koncepta, koja čine

osnovu novoga oblika elektronske dokumentacije:

1. Baza podataka (vrijednosti podataka se vremenom mijenjaju);

2. Virtualni dokument (dokument se sastoji od niza veza i pokazivača podataka), koji

su sami fizičke cjeline u bazi i on je kao takav samo naizgled. elektronski dokument,

jer je proizvod spajanja cjelina teksta (podataka) u bazi podataka, koji će tek

štampanjem postati fizički entitet.

Tehnološki imperativi treba da daju odgovor na pitanje odnosa elektronskoga

dokumenta i principa provenijencije, kao temelja moderne arhivske nauke. Naime,

tradicionalni dokumenti čine zapisanu informaciju koja postoji kao fizička jedinica i to

tako da osigurava „dokaz .iz prve ruke“ ili potvrdu neke aktivnosti. Vremenom su nastali i

audio-video zapisi kao posebna vrsta dokumenata, čime je definicija dokumenta

proširena. Elektronski se zapisi sastoje od niza .digitalnih signala i kao posljedica toga

imaju malo, ili nimalo, fizičkih obilježja, koja su svojstvena tradicionalnim zapisima. Ali i

oni imaju svoju strukturu i predstavljaju dokaz o izvršenju neke radnje. U stvari

elektronski zapisi se sastoje od četiri elementa: sadržaja, strukture, konteksta i oblika.

Prva tri moraju biti sačuvana, a zadnji element je bolje ne čuvati, jer uveliko ovisi o

mediju koji se koristi za prikaz.

Da bi se određena informacija u zapisu mogla pronaći, podaci trebaju biti

strukturirani. Zavisno od namjene zapisa postoje dva glavna načina za strukturiranje

podataka:

1. Baza podataka (podaci su smješteni u skladištu informacija iz kojeg se mogu

pretraživati i ažurirati);

2. Dokumenti (ova se struktura koristi kada su podaci sređeni na neki uređen

način, kako bi predstavili neki sadržaj, ili opisali neku aktivnost).

Što važnost informacija unutar organizacija postaje veća, to struktura dokumenata

i baze podataka postaju sve složenije. S druge strane, slijediti načelo provenijencije

znači osigurati da se sačuva kontekst u kome je dokument nastao, veze između

dokumenata i njihovih stvaralaca i veze među samim dokumentima. .Kontekst uključuje

znanje o tome gdje je dokument nastao, u okviru kojega procesa, za koju svrhu, za koga,

kada i kako ga je primalac zaprimio i kako je došao u naše ruke. Sve to je znatno lakše

40

utvrditi na klasičnim dokumentima. Međutim, identificiranje i održavanje konteksta

elektronskih dokumenata je veliki izazov za arhiviste, jer elektronski zapisi ne postoje kao

zaseban fizički entitet, sve dok veliki dio informacija o kontekstu elektronskih zapisa ne

postane vidljiv korisnicima, ili se ne bilježi automatski. Logički ili kontekstualni

odnosi između segmenata elektronskih informacija su od ključne važnosti.

Problem identifikacije i održavanja provenijencije elektronskih dokumenata je mnogo

ozbiljniji tamo gdje postoji mreža, ili korporacijska baza podataka, jer veze između računara

ukidaju tradicionalne granice između organizacija, njihovih odjela i kancelarija, koje su

ranije osiguravale većinu informacija o provenijenciji.

Dosljedno poštivanje načela provenijencije je vrlo bitno za elektronske zapise. Da bi

se osiguralo poštivanje tog načela, arhivisti moraju učestvovati u oblikovanju direktorija

informacionih izvora i sistema meta podataka, te osigurati da oni sadrže sve informacije o

kontekstu koje su bitne za puno razumijevanje dokumenata. Sve to govori da je princip

provenijencije moguće održati i među elektronskim zapisima, s tim da se dokumentom

upravlja u svim fazama njegovoga postojanja: od nastanka do korištenja.

6.1.1. Digitalizacija

Proces digitalizacije arhivske građe predstavlja konverziju analognog signala u

digitalni. Samim procesom digitalizacije možemo pretvoriti različitu arhivsku građu u

digitalne zapise (pisanu i štampanu građu, slike, karte, rukopise i mnoge druge arhivske

podatke). Procesom digitalizacije čuvamo originale, te poboljšavamo pristup informacijama

tj. arhivskoj građi većem broju korisnika putem informacionih tehnologija.

Arhivska građa se pretvara u digitalni oblik ili digitalizuje u arhivu ili drugom javno-

pravnom licu na osnovu izbora i stručnih uputa nadležnog arhiva. Sigurnosni snimci se čuvaju

odvojeno od originala. Prednosti digitalizacije koje su od posebnog značaja su mogučnosti

pravljenja kopija originala koji se nalaze u mnogim arhivima svijeta, a koji su nastali na

određenom prostoru, te dijeljenje takvih kopija sa širom javnosti. Takve prednosti

digitalizacije prepoznala je i Evropska komisija, koja je 2006. godine objavila Preporuku o

41

digitalizaciji europskih arhiva, kao i dostupnosti digitalne arhivske građe putem interneta.

Ove preporuke Evropske komisije i njeno poticanje država članica ka razvoju digitalizirane

građe iz biblioteka, arhiva i muzeja, te ka usklađenim mjerama za digitaliziranje kulturnog

nasljeđa su potakle i Sloveniju, jer se i ona u periodu od 2007. do 2013.god. uključila u proces

digitalizacije.

Cilj digitalizacije jeste da se poveća raspoloživost i ponude elektronskih sadržaja i

usluga na internetu, te cjelovitog učenja, što posljedično predstavlja osnovu u obrazovanju

osnovnog društva i konkurentnosti privredno uspješnih država.

Sa mogućnostima koje nam se danas pružaju, kao i sa tehnologijom koju danas

posjedujemo, digitalizacija je postala veoma praktičan i kvalitetan način pripreme

reprodukcije. Sa digitalizacijom zadovoljavamo zahtjeve, jer pripremamo sigurnosne kopije,

koje će biti kvalitetnije, te će nadomjestiti original, koje će biti kvalitetnije, te bi eventualno

nadomjestila original, korisničke kopije, koje bi bile dovoljne za kvalitetnu upotrebu, te one

koje su namijenjene samo za „reklamne svrhe“, za predstavljanje na internetu. Isto tako u

članovima je određeno da ako je tražena arhivska građa u slabom materijalnom stanju ili

postoji opasnost da će se kod upotrebe oštetiti, na upotrebu se daju kopije arhivske građe, koje

mogu biti pretvorene u digitalni oblik, mikrofilmove, ili nekako drugačije pohranjene.

6.1.2. Mikrofilmovanje

Poseban način provođenja preventivne zaštite arhivske građe predstavlja

mikrofilmovanje. Za registrature je mikrofilmovanje značajno zbog lakšeg manipulisanja sa

registraturnom građom i omogućavanja bržeg protoka informacija, što utiče na ekonomičnost

poslovanja, a za arhive mikrofilmovanje je prije svega značajno zbog zaštite arhivske građe,

posebno u slučaju vanredne okolnosti, kakve su elementarne nepogode i ratovi.

Osim brojnih prednosti mikrofilmovanje ima i svojih nedostataka koji su vezani za

troškove opreme, snimanja (i presnimavanja) i obrade. U nekim zemljama spora je i dokazna

vrijednost mikrofilma. Inače i sam proces mikrofilmovanja obuhvata neposrednu pripremu

dokumentacije, poslove mikrofilmovanja i obradu snimljenih materijala. Svaka od tih faza

zahtijeva upotrebu specijaliziranih arhivističkih znanja.27

27 Ivanka Bruk i Ljubodrag Popović: Arhivistika za III i IV razred usmerenog obrazovanja prevodilačke i arhivsko-muzejske struke zanimanja: arhivski pomoćnik, arhivar u OUR-ima i arhivski preparator, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Beograd, 1985. str. 171-174.

42

a) Digitalizacija mikrofilmova

U svijetu mikrofilma postoji nekoliko vrsta mikrofilmskih oblika, a svaki od oblika

ima svoju specifičnu namjenu. Kao i kod svih oblika skeniranja ili digitalizacije važno je da

prepoznamo na čemu i u kom obliku se nalazi naš zapis. Od toga zavisi koliko se proces

digitalizacije može automatizovati, a što je proces digitalizacije više automatizovan, cijene

usluga su niže. Nabrojati ćemo nekoliko osnovnih vrsta mikrofilmskih oblika i to:

- 16 mm mikrofilmske rolne (os 30. i 40,5 m dužine). Ovaj oblik mikrofilma se

uglavnom koristi za snimanje poslovne dokumentacije do veličine A3 formata;

- 35 m mikrofilmovi (dužine 30m i 40,5m). Ova veličina mikrofilma se koristi za

snimanje dokumentacije od A3 do A0, tehničke crteže, plakete itd;

- Apreturne kartice su zapravo isječeni pojedinačni snimci sa 35 mm mikrofilma

zalijepljeni na kartonske kartice precizne veličine i definisane pozicije otvora za

mikrofilmski snimak. Ovaj mikrofilmski oblik se uglavnom koristi za snimanje

tehničkih crteža.

b) Mikrofilmovanje dokumenata

Mikrofilmovanje predstavlja pouzdan i zakonski validan medij za pohranjivanje

dokumenata, čijom upotrebom se postiže velika ušteda u prostoru za smještaj arhive. Na ovaj

način se i dalje zadržava forma dokumenta, koji je po Zakonu ekvivalentan originalnom,

papirnom dokumentu.

Korisnici mikrofilma su sve institucije i poslovni sistemi, kojima ovaj medij

predstavlja zaštite arhivske građe i način da se prostor, gdje je ona smještena, rastereti.

Mikrofilm omogućava brže i tačnije informisanje, lakše distribuiranje informacija, njihovo

obezbjeđivanje i zaštitu od elementarnih nepogoda.

Prednost mikrofilma u odnosu na druge medije:

- Omogućava veću gustinu memorisanja informacija;

- Informacije se memorišu u izvornom analognome obliku;

- Pronalaženje informacija na mikrofilmu je pouzdanije (vijek trajanja mikrofilma

je i do 500 godina);

43

- Informacije prebačene na mikrofilm zauzimaju mnogo manje prostora pri

odlaganju i čuvanju;

- Mikrofilm je znatno jeftiniji od drugih nosilaca informacija;

- Korištenjem mikrofilma postiže se značajna ušteda u materijalu, vremenu i

transportu.

Mikrofilmovanje u svrhu zamjene (supstitucije originala) veoma rijetko se preduzima.

Razlozi za ovu vrstu mikrofilmovanja su uglavnom pomanjkanje prostora za čuvanje

originalne arhivske građe i tehnološke osobine mikrofilmske trake, a prije svega njen mali

gabarit.

7. MOGUĆNOST RAZVOJA ARHIVA

Razvoj arhiva ovisi o cjelokupnom razvoju uprave koja se kreće prema automatizaciji

i elektroničkom informacijskome upravljanju, on-line komunikaciji i transakcijama s

“građanima - korisnicima”, što uzrokuje nestanak klasičnih pismohrana. Hibridno

kancelarijsko poslovanje (istovremeni rad s klasičnim i elektroničkim dokumentima) je

stvarnost koju, već i u BiH, podržavaju relevantni zakoni. Suočena s ogromnim i neminovnim

promjenama u kancelarijskom poslovanju struka je dio odgovora pronašla u dekonstrukciji

tradicionalnih arhivskih koncepata i načela. Post-modernizam u arhivistiku uvodi novu

paradigmu. Nova teorija nadilazi životni ciklus gradiva i govori o modelu record continuuma

u kojemu su kancelarijsko i arhivsko poslovanje jedinstveni proces. Bez obzira na teorijske

rasprave on-line dostupnost gradiva i zadovoljenje potreba korisnika su imperativ, što rad

arhivista usmjerava na područje upravljanja znanjima i stvaranja virtualnih arhiva.

Arhivi tek trebaju ostvariti Weberov ideal uprave, a istovremeno dosegnuti nivo EU.

Arhivi će svoje zadaće i ciljeve moći ostvariti jedino pronalaženjem i eksploatacijom

unutrašnjih rezervi, iznimno proaktivnim i kreativnim radom, te korištenjem i kritičkom

primjenom stranih iskustava.

7.1. Savremena arhivska teorija

44

Početkom 1975. godine, u istom periodu kada su se pojavila elektronska dokumenta, u

arhivistici se pojavio David Bearman. Bearman je tokom svoje karijere uočio kako klasične

arhivske metode ne daju željene rezultate, i postavio dva pitanja28:

- Pretpostavimo li da naše najbolje metode uspijevaju u svakom pogledu, do koje

mjere ostvarujemo ciljeve koje smo si zadali?

- Ako naše sadašnje metode ne ostvaruju naše težnje, kako možemo promijeniti

naše ciljeve, ili naše metode da bismo ih ostvarili ?

Bearman je želio pokazati postojanje velike razlika između onoga što se želi

vrednovati i onoga što se može vrednovati, te uočio potrebu za novim metodama, odnosno

novom paradigmom u arhivistici.

Zagovarao je nove metode koje će se usmjeriti na vrednovanje aktivnosti iz kojih

nastaje gradivo radije nego na samo gradivo, i napuštanje ideje trajnog čuvanja u korist

čuvanja na temelju kontinuirane vrijednosti. Istaknuo je kako treba prevrednovati svaku

pretpostavku da gradivo treba čuvati u originalnom formatu, već treba čuvati dokazni

kontekst i funkcionalnost vezanu uz gradivo. Kod sređivanja i opisa gradiva, koje po starim

metodama zahtijeva previše posla, treba dokumentirati kontekst stvaranja i upotrebe gradiva

radije nego same spise, te razviti sistem u kojem bi spisi opisivali sami sebe. Znanje koje

korisnici steknu tijekom korištenja gradiva treba ugraditi u obavijesna pomagala za buduće

korisnike. Arhivisti moraju imati kontrolu nad gradivom u ranoj fazi njegova životna ciklusa.

Arhivi se trebaju afirmirati kao centri informacija, a ne centri gradiva.

Bearman je definirao 6 novih arhivskih metoda29:

- Stvoriti dokaze;

- Identificirati dokaze;

- Dokumentirati aktivnosti;

- Čuvati dokaze;

- Omogućiti korištenje;

- Mjeriti uspjeh.

28 Živana Hađbeli : položaj, uloga i promjene pismohrana i arhiva kao posljedica širenja elektroničke uprave, magistarski rad, Sveučilište u Zagrebu, Zagreb, 2005. str. 115-116.

29 Živana Hađbeli : položaj, uloga i promjene pismohrana i arhiva kao posljedica širenja elektroničke uprave, magistarski rad, Sveučilište u Zagrebu, Zagreb, 2005. str. 118.

45

Prije trideset godina Howard Zinn je u struku uveo pojam “arhivista aktivista”

(activist archivist) naglašavajući kako arhivsko gradivo pokriva moćne i bogate elemente u

društvu, dok su siromašni i oni bez moći u gradivu nevidljivi, te apelirao na arhiviste da

skupljaju gradivo o životu, željama i potrebama običnih ljudi (raznih manjina), jer će time

arhivi biti reprezentativniji. Istu su potrebu kasnije istaknuli Gould P. Colman, Gerald F. Ham

te zagovaratelji “strategije dokumentiranja”. Elektronički zapisi mijenjaju rad arhiva.

Klasične metode ne odgovaraju novom gradivu te se struka s praktičnih okreće teorijskim

pitanjima. Klasični nacionalni arhiv proizvod je političke tradicije. IT otvara temeljno pitanje

i o tome je li potrebno zadržati tradicionalne centralizirane arhive.

U arhivistici trenutno egzistiraju dvije paradigme: 180 stara paradigma je istorijsko-

tehnistička (historical-technicist), a nova naučno-informacijska (scientific-informatonal).

Osnovni objekt arhivistike stare paradigme je dokument, a karakteristične odrednice:

nacionalna država, važnost dokumenata za studij povijesti, nacionalna arhivska služba

(nacionalni arhiv), arhivi su objektivni, neutralni i pasivni čuvari istine, koncept fonda, načela

provenijencije i prvobitnog reda, privatno gradivo pohranjeno u državnim arhivima,

arhivistika je pomoćna istorijska nauka, pragmatičko kancelarijsko poslovanje, životni ciklus

dokumenta.

Osnovni objekt nove paradigme je društvena informacija definirana kao niz

intelektualnih, kodiranih i društveno kontekstualiziranih značajnih simbola, koje je moguće

zabilježiti na bilo kojem nosaču (papiru, računalu, magnetskoj traci...) i stoga permanentno

priopćavati. Osnovni objekt nove paradigme, informacija, može biti izolirana i nauka je

može proučavati. Arhivistika je informacijska nauka, ali se od ostalih informacijskih nauka

(bibliotekarstvo, dokumentaristika) razlikuje po tome što gradivo promatra na holistički način

kao (polu) zatvoreni sistem društvenih informacija, zabilježenih na bilo kojoj vrsti medija, a

koje određuju dva faktora, struktura i korištenje, kojima se pridružuje i treći, memorija, koji

se preklapa s prva dva.

Najzapaženije su rasprave nastale pod utjecajem post-modernizma. Rasprave

dekonstruiraju sve segmente arhivske teorije i prakse, a razmatraju i pitanja koja su bila van

domene klasične arhivistike. Post-modernizam se pojavio 1970-ih, no arhivisti su ga “otkrili”

tek 1990-ih. Tvorac dekonstruktivizma Jacques Derrida je 1996.g. napisao knjigu “Archive

Fever”. Od arhivskih teoretičara koji pišu pod utjecajem post-modernizma, i sebe nazivaju

arhivistima nove paradigme, valja istaknuti Terrya Cooka, a slijede Brien Brothman, Eric

46

Ketelaar, Joan Schwartz, Tom Nesmith, Verne Harris, Barbara Reed, Elizabeth Kaplan, i dr.

Prema Terryju Cooku arhivisti moraju razumjeti post-modernizam zbog njegova utjecaja na

popularnu kulturu. Živimo u post-modernističkoj eri teorijskih rasprava, a post-modernizam je

glavni intelektualni trend. Post-modernizam je na zapadnim sveučilištima predmet

znanstvenih studija. Post-modernizam nudi mogućnosti obogaćivanja arhivske prakse, a

arhivistima priliku da se izvuku iz svoje učahurenosti.

Fond prestaje postojati kao fizički entitet, više nije fizička stvar koja se konstruira ili

rekonstruira fizičkim sređivanjem, već niz odnosa između gradiva, stvaratelja i poslovnih

procesa. Ti se odnosi i veze ne moraju iskazati fizičkim grupisanjem i čuvanjem gradiva već

se prvenstveno iskazuju opisom, neovisnim o fizičkoj lokaciji i sređivanju dokumenata.

Ovaj nekustodijalni pristup znači rekonstruiranje fonda konceptualno pomoću opisa,

umjesto fizički pomoću sređivanja. Arhivska nauka mora se usmjeriti s analize dokumenata

na analizu funkcija, procesa i transakcija koje su dovele do stvaranja gradiva. Promjena

fokusa s proizvoda na proces dovodi do promjene osnovnih teorijskih formulacija:

provenijencija (koja postaje virtualna), prvobitni poredak (odražava radne procese),

dokument (više nije fizički objekt), fond (virtualni realitet odnosa), sređivanje i opis (daju

kontekstualno razumijevanje mnogostrukih međuodnosa), vrednovanje (vrednuju se funkcije,

programi i aktivnosti), pohrana (kontinuirana migracija), arhivi (virtualni).

7.2. Perspektive razvoja arhivske službe u svijetu

Zadaćama i položajem arhiva u bližoj ili daljoj budućnosti bave se mnogi arhivisti, bez

obzira nazivaju li sebe pripadnicima nove paradigme, ili se svrstavaju uz staru. Pitanja kojima

se bave su virtualni arhivi, korištenje gradiva, preobilje informacija, isplativost čuvanja,

vrednovanje itd. Dio odgovora na pitanje kakav će biti položaj i uloga pismohrana i arhiva u

budućnosti možemo naći u SF filmovima i romanima. Izravna komunikacija između čovjeka i

stroja i roboti odavno su iz SF knjiga prešli u realnost, a ljudska je rasa počela osvajati Crveni

planet.

Utjecaj razvoja znanosti i tehnologije na spise, u bližoj budućnosti, vidljiv je iz

kultnoga filma “5. element” u kojem se glavnom junaku rješenje o rastavi braka dostavlja u

papirnatom obliku. Postojanje papirnatih dokumenata o razvodu braka (dakle o

privatnopravnim poslovima) u društvu koje je savladalo barijere međuplanetarnog leta i

47

suživota bića s više planeta odgovara današnjem zakonu o elektroničkom potpisu koji ne

priznaje valjanost elektroničkih dokumenata o bračnim ugovorima i podrazumijeva hibridne

sisteme, istovremeno postojanje papirnatih i elektroničkih dokumenata.

8. ARHIVSKE ASOCIJACIJE

Arhivska služba je dio evropske arhivske službe. Članstvo u međunarodnim stručnim

organizacijama je važno radi praćenja i sudjelovanja u tokovima razvoja struke i prihvatanja

narodnih normi.

Arhiv Bosne i Hercegovine je od 1994.godine član Međunarodnog arhivskog vijeća –

ICA (International Council of Archives)30. ICA je profesionalna organizacija posvećena

promociji zaštite, razvoju i korištenju svjetskog arhivskog nasljeđa, koja prikuplja nacionalne

stručnjake i udruženja. Ciljevi ICA-e su razvoj arhiva u svim zemljama, organizacija najboljih

postupaka i standarda u struci. Arhivisti iz Bosne i Hercegovine su i prije 1992.godine u

sklopu međunarodne saradnje učestvovali na više međunarodnih skupova i savjetovanja, ili na

specijalističkim i studijskim boravcima, a od osamostaljenja i na svjetskim kongresima

arhiva, međunarodnim konferencijama Okruglog stola arhiva (CITRA – Conference

International Tables Rondes Archives; The International Conference of the Round Table on

Archices, godišnji sastanak direktora arhiva, predsjedatelja nacionalnih profesionalnih

udruženja i ravnatelja ICA-inih sekcija i komiteta); CIBAL, Jadransko – Jonske inicijative.

Iz razumnih i praktičnih razloga kao i zbog višedecenijske zajedničke države i

zajedničke arhivske baštine, intenzivna je saradnja sa zemljama bivše Jugoslavije, čemu se

poklanja posebna pozornost, pa su sa svim zemljama potpisani sporazumi ili protokol o

međunarodnoj saradnji. Udruživanje arhivista u stručne asocijacije u zemljama Evrope ima

svoju dugu tradiciju. Na međunarodnom, pak, planu i na nivou bivše SFRJ (do 1991)

30 http://www.arhivtk.ba/VODIC/vodic1.PDF, pristupljeno : 6.4.2015.

48

udruživanje je izvršeno tek nakon Drugoga svjetskog rata. Imalo je (i ima) pozitivne efekte

na razvoj arhivske struke i nauke. Međunarodno arhivsko vijeće - MAV (Interantional Concil

on Archives - ICA) osnovano je 1950. godine na Prvom Međunarodnom kongresu arhiva u

Parizu. Razvilo se iz Komiteta arhivskih stručnjaka, koji je formiran prije Drugog svjetskog

rata, iz kojeg je 1948. nastalo Međunarodno Udruženje Arhiva.

MAV okuplja javne i privatne arhivske ustanove, arhivske asocijacije i pojedince, sve

to u pet kategorija članstva i to:

1. Nacionalni arhivi;

2. Arhivska udruženja;

3. Regionalni, lokalni i privatni arhivi;

4. Pojedinci;

5. Počasni članovi.

Svoju djelatnost MAV ostvaruje preko organa: Centralne skupštine, Izvrsnog odbora i

sekretarijata. Generalna skupština je najviši organ MAV-a, koja se sastaje svake četvrte

godine u vrijeme održavanja Kongresa arhiva. Pravo glasa na skupštini imaju članovi iz

kategorija A i B. Bira predsjednika i pet potpredsjednika na vrijeme od četiri godine. Radom

MAV-a između dvije skupštine (kongresa) upravlja Izvršni odbor koji čine: predsjednik,

potpredsjednik, četiri predstavnika regionalnih organizacija, po jedan predstavnik članstva iz

kategorija B i C, sekretar i blagajnik (ukupno 10). Rad Izvršnog odbora odvija se kroz tri

komisije: Komisija za razvoj arhiva, Komisija za podršku programu i Komisija za program31.

Ciljevi i zadaci MAV-a jasno su definisani sistemom općih i posebnih propisa, a

sadrže se u sljedećem32:

- Da podstiče razvoj arhivistika radi očuvanja arhivske građe;

- Da utiče na sistem redovnoga obrazovanja arhivista, kao i na edukaciju onih koji

već obavljaju arhivske poslove;

- Da podstiče i razvija primjenu profesionalnog etičkog kodeksa arhivista;

- Da podstiče i razvija aktivnosti u sferi upravljanja arhivskim zapisima;

- Da podstiče i razvija saradnju između arhivista, arhiva i arhivskih asocijacija;

- Da unapređuje sistem zaštite i očuvanja arhivske građe;

31 Izet Šabotić, Nermana Hodžić i Selma Isić: Vodič kroz arhivske fondove i zbirke Arhiva Tuzlanskog kantona, JU Arhiv TK, Tuzla, 2012.32 Azem Kožar : Arhivistika u teoriji i praksi 3, Knjiga 3, Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona, 2011. str 233.

49

- Da unapređuje pristup arhivskoj građi za osobe i pravna lica, za naučne, kulturne

i druge društvene potrebe.

Preko razgranate mreže stručnih tijela, a na temelju utvrđenih ciljeva i zadataka,

MAV se bavi svim važnijim pitanjima arhivske teorije i prakse. Među njima su: zaštita i

čuvanje arhivske građe naročito u zemljama u kojima je ona ugrožena, izradi stručnih

arhivskih standarda, poboljšanju kadrovske strukture putem osiguranja rada stalnih

arhivističkih škola i preko povremenih edukativnih seminara, širokim spektrom problematike

koja se tiče primjene informatičkih tehnologija i njenoga odraza na rad arhiva, problematikom

mikrofilma, sabiranja i čuvanja «usmene tradicije» nekih zemalja itd. MAV se bavi pitanjima

profesionaliziranja struke, donošenjem Etičkog kodeksa arhivista itd.

9. VAŽEĆI ARHIVSKI PROPISI

Svaka zemlja donosi sopstvene propise kojima se regulišu pitanja kulturnih dobara.

Radi se o više opštih propisa (Ustav, zakoni i dr.) i niza posebnih propisa (zakoni i

podzakonska akta za pojedine oblasti kulture), koji se međusobno dopunjuju u kompatibilan

pravni sistem.

Na nivou Bosne i Hercegovine važeći propisi koji uređuju arhivsku oblast su:

1. Zakon o arhivskoj građi i Arhivu Bosne i Hercegovine33

2. Pravilnik o preuzimanju arhivskog gradiva u Arhiv Bosne i Hercegovine34

3. Pravilnik o zaštiti i čuvanju arhivskog gradiva u Arhivu Bosne i Hercegovine i

registraturnog gradiva u institucijama Bosne i Hercegovine.35

Naprijed navedene pravilnike donijelo je Vijeće ministara Bosne i Hercegovine 13.

februara 2003.godine, na prijedlog direktora Arhiva Bosne i Hercegovine.

Određena pitanja arhivskog poslovanja uređena su i propisima o kancelarijskom

poslovanju kod organa uprave i institucija, službi i drugih tijela Bosne i Hercegovine. Naime,

arhivsko poslovanje je usko povezano s kancelarijskim poslovanjem. Propisi o

kancelarijskom poslovanju na nivou Bosne i Hercegovine su sljedeća:

33 „Službeni glasnik BiH“, broj 16/0134 „Službeni glasnik BiH“, broj 10/0335 „Službeni glasnik BiH“, broj 10/03

50

1. Odluka o kancelarijskom poslovanju ministarstava, službi, institucija i drugih

tijela Vijeća ministara Bosne i Hercegovine36, koju je donijelo Vijeće ministara

Bosne i Hercegovine;

2. Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja ministarstava, službi,

institucija i drugih tijela Vijeća ministara Bosne i Hercegovine37, koji je na

temelju članka 18. naprijed navedene odluke donio ministar pravde Bosne i

Hercegovine.

Na temelju Odluke o kancelarijskom poslovanju ministarstava, službi, institucija i

drugih tijela Vijeća ministara Bosne i Hercegovine, ministar pravde Bosne i Hercegovine, u

saradnji sa direktorom Arhiva Bosne i Hercegovine, donio je Uputstvo o arhivskoj knjizi,

čuvanju registraturne i arhivske građe, odabiru arhivske građe i primopredaji arhivske građe

između ministarstava, službi, institucija i drugih tijela Vijeća ministara Bosne i Hercegovine i

Arhiva Bosne i Hercegovine 38

9.1. Arhivski propisi u Federaciji BiH

Na Nivou Federacije Bosne i Hercegovine, u odnosu na arhivsku djelatnost, na snazi

su sljedeći propisi:

1. Zakon o arhivskoj građi Federacije Bosne i Hercegovine39

2. Uredba o organiziranju i vršenju arhivskih poslova u pravnim osobama u

Federaciji Bosne i Hercegovine40

3. Uredba o organiziranju i vršenju arhivskih poslova u organima uprave i službama

za upravu Federacije Bosne i Hercegovine41

4. Uredba o uvjetima i načinu polaganja stručnog arhivističkog ispita i načinu

stjecanja stručnih zvanja u arhivističkoj struci42

5. Program stručnog arhivističkog ispita za pripravnike i službenike u organima

uprave i službama za upravu i pravnim osobama u Federaciji Bosne i

Hercegovine43 – navedeni program donio je ravnatelj Arhiva Federacije na temelju

članka 38. Zakona o arhivskoj građi Federacije Bosne i Hercegovine, i članka 4.

36 „Službeni glasnik BiH“, broj 21/01 i 29/0337 „Službeni glasnik BiH“, broj 35/0338 „Službeni glasnik BiH“, broj 16/06 39 „Službene novine Federacije BiH“, broj 45/0240 „Službene novine Federacije BiH“, broj 12/0341 „Službene novine Federacije BiH“, broj 22/0342 „Službene novine Federacije BiH“, broj 12/0343 „Službene novine Federacije BiH“, broj 55/03

51

stavak 4. Uredbe o uvjetima i načinu polaganja arhivističkog ispita i načina

stjecanja stručnih zvanja u arhivskoj struci.

Propisi o kancelarijskom poslovanju u Federaciji Bosne i Hercegovine su slijedeći :

1. Uredba o kancelarijskom poslovanju organa uprave i službi za upravu Federacije

Bosne i Hercegovine44

2. Uputstvo o načinu vršenja kancelarijskog poslovanja u organima uprave i

službama za upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine45

3. Odluka o postupku primopredaje službenih akata ukinutih i novonastalih

federalnih organa i federalnih ustanova46.

9.2. Arhivski propisi u Republici Srpskoj

U Republici Srpskoj doneseni su sljedeći propisi o arhivskoj djelatnosti:

1. Zakon o arhivskoj djelatnosti47

2. Pravilnik o čuvanju i zaštiti arhivske građe i registraturskog materijala van

arhiva48

3. Pravilnik o odabiranju arhivske građe o odabiranju registraturskog materijala49

4. Pravilnik o načinu primopredaje arhivske građe između imalaca arhivske građe i

Arhiva Republike Srpske50

5. Pravilnik o evidencijama koje vodi Arhiv Republike Srpske51

6. Pravilnik o uslovima za osnivanje i početak rada Arhiva52

7. Uputstvo o načinu vođenja i korištenja arhivske knjige organa državne uprave53.

44 „Službene novine Federacije BiH“, broj 20/9845 „Službene novine Federacije BiH“, broj 30/98, 49/98 i 5/0046 „Službene novine Federacije BiH“, broj 20/9847 „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 35/99 i 9/0048 „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 31/0049 „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 31/0050 „Službeni glasnik BiH“, broj 31/0051 „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 14/0252 „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 31/0053 „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 12/95

52

Pored ovih propisa koji reguliraju arhivsko poslovanje i u Republici Srpskoj određena

pitanja arhivskog poslovanja kod organa državne uprave regulirana su i propisima o

kancelarijskom poslovanju i to:

- Uredba o kancelarijskom poslovanju organa državne uprave54

- Uputstvo o provođenju Uredbe o kancelarijskom poslovanju55

9.3. Kantonalni arhivski propisi

Kantoni u Federaciji Bosne i Hercegovine također su donijeli svoje zakone o arhivskoj

djelatnosti, kojima se bliže uređuju pitanja koja se odnose na registraturnu i arhivsku građu iz

nadležnosti organa vlasti i drugih institucija kantona, odnosno iz nadležnosti grada i općine,

kao i pitanja koja se odnose na registraturnu i arhivsku građu u vlasništvu ili u posjedu

fizičkih osoba, udruga građana i drugih pravnih osoba koje se osnivaju na razini kantona,

grada i općine.

Pri uređivanju navedenih pitanja, zakonom kantona moraju se osigurati osnovni

arhivski principi utvrđeni Zakonom o arhivskoj građi Federacije Bosne i Hercegovine.

Zakone koji se odnose na arhivsku djelatnost donijelo je sedam kantona i to:

1. Unsko–sanski kanton – Zakon o arhivskoj djelatnosti56

2. Srednjo–bosanski kanton – Zakon o arhivskoj građi u Srednjobosanskom kantonu57

3. Kanton Sarajevo – Zakon o arhivskoj djelatnosti58

4. Tuzlanski kanton – Zakon o arhivskoj djelatnosti59

5. Bosansko–podrinjski kanton – Zakon o arhivskoj građi Bosansko-podrinjskog kantona

Goražde60

6. Hercegovačko–neretvanski kanton – Zakon o arhivskoj građi61

7. Zapadno–hercegovački kanton – Zakon o arhivskoj građi62.

Iz navedenog slijedi da u Bosni i Hercegovini ne postoji jedinstven zakon koji bi

regulisao pitanje objavljivanja arhivskih poslova i zaštite arhivske građe. Ova činjenica

54 „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 1/0455 „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 31/0556 „Službeni glasnik Unsko–sanskog kantona“, broj 6/9957 „Službene novine Srednjobosanskog kantona“, broj 10/0158 „Službene novine kantona Sarajevo“, broj 2/0059 „Službene novine Tuzlanskog kantona“, broj 15/0060 „Službene novine Bosansko–podrinjskog kantona Goražde“, broj 11/0361 „Narodne novine Hercegovačko – neretvanske županije“, broj 7/0462 „Narodne novine Županije Zapadnohercegovačke“, broj 18/99

53

rezultat je veoma složenog sistema uspostavljenog Aneksom IV Općeg mirovnog sporazuma

za mir u Bosni i Hercegovini (Ustav BiH). Iz državnog ustrojstva Bosne i Hercegovine

proizašla su prava i obveze svih navedenih razina vlasti da zakonskim i podzakonskim

propisima reguliraju pitanja zaštite i čuvanja arhivske građe.

Dio kancelarijskog zakonodavstva koji se odnosi na prava i obveze arhiva i zaštitu

arhivske građe, kao i druga stručna pitanja građe, istovjetan je u svim zakonima, bez obzira

na nivo vlasti. Pored toga, sve javne arhivske ustanove u Bosni i Hercegovini utemeljena su

zakonom, kao ustanove od posebnog društvenog interesa. Međutim, status ovih ustanova je

različit.

10. ARHIVSKA TERMINOLOGIJA

Pravilno ophođenje sa arhivskom građom zahtijeva poznavanje jezika stručne arhivske

terminologije. Standardiziranje arhivske terminologije na međunarodnom nivou započelo je

1933.godine, a naročito od 1953.godine, kada je na Drugom kongresu MAV-a ustanovljen

Komitet za terminologiju. Rezultat toga obimnog i stručnoga posla bilo je izdavanje

Leksikona arhivske terminologije 1964.godine. Međutim, ovaj leksikon je ubrzo postao

prevaziđen usljed krupnih promjena, koje su se u to vrijeme i naročito kasnije odvijale u

arhivistici. Na novom rječniku radio je novi komitet MAV-a, tako da je 1988.godine izašao

novi Rječnik arhivske terminologije63.

Na području bivše SFR Jugoslavije rad na pripremi rječnika arhivske terminologije

započeo je 1963.godine imenovanjem posebne radne grupe od strane SARJ. Rezultat toga je

objavljivanje Rječnika 1972.godine Bosanskohercegovačka arhivska terminologija nije

adekvatna potrebama struke. Ne postoje ni mehanizmi za direktnu primjenu međunarodnih

arhivskih standarda, pa otuda ni terminologije. U primjeni je terminologija usvojena do rata

1992.godine i dijelom terminologija iz nekih međunarodnih arhivističkih standarda:

63 Azem Kožar : Arhivistika u teoriji i praksi 3, Knjiga 3, Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona, 2011. str 237-239.

54

Registraturna građa je cjelokupna produkcija spisa (izdatih i primljenih) jedne

registrature.

Arhivsku građu čine spisi koji imaju trajnu vrijednost za čuvanje zbog naučnih,

kulturnih, umjetničkih, estetskih i drugih društvenih vrijednosti.

Registraturni materijal su spisi koji imaju samo operativnu, tj. vremenski ograničenu

vrijednost i značaj.

Stvaraoci registraturne građe su sva pravna i fizička lica u čijem radu nastaje

poslovna dokumentacija.

Imaoci registraturne građe su sva pravna i fizička lica u čijem radu nastaje i čuva se

poslovna dokumentacija.

Kancelarijsko poslovanje obuhvaća sve radnje sa aktima od njihovog nastanka (ili

prijema), preko operativne funkcije (rješavanja) pa do arhiviranja (odlaganja).

Arhivsko poslovanje čini sistem postupaka sa registraturnom građom od prestanka

njene operativne funkcije (riješeni akti) pa do predaje nadležnom arhivu.

Spis (ili akt) je svaki pisani sastav kojim se pokreće, dopunjava, mijenja, prekida ili

završava neka poslovna djelatnost, postupak ili radnja. Može biti običan, povjerljiv i strogo

povjerljiv, itd.

Zapis čini zapisano obavještenje u bilo kojem obliku ili na bilo kojem nosaču, koje je

stvorila ili primila i čuvala neka pravna osoba, ili pojedinac u obavljanju svoje djelatnosti.

Dokument je zapisano obavještenje bez obzira na nosioca zapisa ili njegovu važnost.

Prilog je pisani sastav ili fizički predmet koji se prilaže spisu (aktu) radi njegovog

dopunjavanja, objašnjavanja ili dokazivanja.

Predmet je skup akata koji se odnose na istu stvar, nastalih u toku istog postupka. Oni

predstavljaju jedinstvenu cjelinu sa istom bitnom sadržinom.

Dosije je skup predmeta koji se odnose na istu materiju, pravnu ili fizičku osobu.

Fascikl je skup više odloženih predmeta ili dosijea.

55

Knjiga je klasično evidenciono sredstvo koje čini skup povezanih i ukoričenih listova

čije su strane numerirane. Knjige su: registar preuzetih arhivskih fondova i zbirki, upisnik

predmeta, registar (index), arhivska knjiga, popis štambilja, pečata i žigova i dr.

Kartoteka je evidenciono sredstvo sastavljeno od određenog broja zasebnih listića,

fascikli, kartica, mikrofilmova i sl. koji zajedno čine jednu cjelinu, a njihovo sređivanje je

izvršeno po određenome klasifikacionom sistemu.

Arhivska knjiga je evidencija (popis) cjelokupne registraturne građe nastale u radu

imaoca registraturne građe, kao i one građe koja se po bilo kojem osnovu kod istog nalazi.

Arhivski depo je posebna namjenska prostorija u kojoj se čuva registraturna i/ili

arhivska građa.

Arhivsku opremu čine registraturne jedinice čuvanja (fascikli, registratori, kutije i

arhivske knjige), stalaže i kase, vodootporni metalni sanduci (kontejneri), hidrometri,

termometri, protivpožarni aparati i drugi uređaji, kojima se kontroliraju i održavaju uvjeti za

smještaj i čuvanje arhivske i registraturne građe.

Lista kategorija registraturne građe je normativni akt imaoca registraturne građe u

kojoj je putem ekspertize sadržaja svakom spisu određen rok čuvanja sa stanovišta

operativnog, dokumentarnog, naučnog i društvenog značaja, na osnovu kojeg se vrši

odabiranje arhivske građe (dokumentacija koja se trajno čuva) i izlučivanje bezvrijednog

registraturnog materijala (dokumentacija koja se čuva samo određeni vremenski period).

Arhivistički opis čini izrada tačnog prikaza neke arhivske jedinice i njenih sastavnih

dijelova, izborom, raščlanjenjem, rasporedom i zapisivanjem obavještenja koja omogućavaju

prepoznavanje, upravljanje, određivanje mjesta i tumačenje arhivske građe, kao i konteksta i

sistema kancelarijskog poslovanja u kojem je građa nastala.

Pisarnica je organizaciona jedinica registrature gdje se vrše sljedeći poslovi: prijem,

otvaranje, pregledanje i raspoređivanje pošte, evidentiranje i združivanje akata, dostavljanje

akata odgovarajućim organizacionim jedinicama i pojedincima, otpremanje pošte, razvođenje

akata, kao i njihovo stavljanje u arhivu (arhiviranje i čuvanje).

56

Arhiva je sastavni dio pisarnice gdje se čuvaju riješeni (arhivirani) predmeti,

evidencije o aktima i predmetima, kao i ostala registraturna građa (arhivska grada), do predaje

nadležnom arhivu, odnosno do uništenja (bezvrijedni registraturni materijal).

Fond čini cjelina zapisa, bez obzira na njihov oblik ili nosioca, koju je organski stvorio

i/ili primio i koristio neki pojedinac, porodica, ili pravna osoba u obavljanju svoje djelatnosti.

Zbirku čine vještački združeni dokumenti, sakupljeni na osnovu nekih zajedničkih

osobina, bez obzira na njihovu provenijenciju.

Obavještajno sredstvo je opći naziv za sve vrste opisa ili pomagala što ih je neka

arhivska ustanova izradila ili primila tokom svog upravnog ili intelektualnog nadzora nad

arhivskom građom.

Seriju čine zapisi sređeni prema sistemu odlaganja spisa (zapisa), koji su se čuvali kao

cjelina, zbog toga što su učinak istog postupka prikupljanja ili odlaganja, ili su nastali istom

djelatnošću ili imaju poseban format, ili zbog nekog drugog odnosa koji proizlazi iz njihovoga

nastanka, prijema ili korišćenja.

Sređivanje građe čine intelektualni i fizički postupci raščlanjenja i rasporeda

dokumenata u okviru jedne arhivske jedinice u skladu sa arhivističkim načelima.

Vrednovanje je sistem postupaka na utvrđivanju vrijednosti svakoga spisa kao

arhivske građe (trajna vrijednost) i registraturnog materijala (vremenski ograničena vrijednost

trajanja).

Provenijencija je odnos između arhivskih spisa i pravnih ili fizičkih osoba čijim su

djelovanjem oni nastali, prikupljeni i/ili čuvani i korišteni u obavljanju djelatnosti tih fizičkih

i pravnih osoba. Bez obzira na formu, oblik i način poslovanja, u radu svake registrature

nastaju posebni i računovodstveni spisi.

U posebne spise spadaju: osnovni akti (rješenja i odluke o statusnim pitanjima),

normativni akti (statuti, pravilnici, poslovnici), zapisnici organa upravljanja (zapisnici sa

sjednica i sl.) i kadrovska dokumentacija (matične knjige zaposlenih, personalni dosijei i sl.).

U računovodstvene spise spadaju: poslovne knjige, osnovna sredstva, obrtna sredstava,

inventar, bilansi, uplatnice i isplatnice, blagajnički izvještaj, dnevnici, sitni inventar itd.

57

11. ZAKLJUČAK

Istorijska zbivanja, kao proces razvoja istorije ljudskog roda, ostavljaju svoj, rekli

bismo, egzistencijalni trag, koji se odražava u stepenu istorijskog razvoja i konkretne

ozbiljnosti svakoga društva.

Međutim, osim istorijskog traga, svaka generacija za sobom svjesno ili nesvjesno

ostavlja pisane tragove kao trajno svjedočanstvo svoga postojanja. Takve pisane tragove već

od samog postanka ljudskog roda pokušavamo pohraniti i sačuvati. Ustanove koje se brinu o

tome u svijetu, a i kod nas su dobile naziv arhiv. Pisanih tragova od kada postoje arhivi nema,

mada se oni smatraju da su nastali od kada datira ljudska pismenost. Pojave prvih arhiva su

vezane za podneblje Bliskog istoka, gdje su zabilježeni i sačuvani prvi pisani tragovi o

postojanjima naroda tog vremena. Pisane tragove koje svaka generacija za sobom ostavlja

58

nazivaju se uopšteno arhivska građa, a nju su ostavili svi institucionalizirani oblici u kojima

se odvija život: upravne, pravosudne, gospodarske, kulturne, znanstvene i sve druge

institucije. Samo je po sebi, stoga, razumljivo da je veza između arhivistike i institucija, kao

stvaralaca arhivske građe, a to je materijalni objekt arhivistike, tako tijesna i organska, te je

nemoguće i zamisliti arhivsku službu bez temeljitog poznavanja razvoja i povijesti institucija i

njihove uloge u životu društva u njegovoj povijesnosti. U Bosni i Hercegovini sve do

stvaranja SFRJ nije bio formiran niti je djelovao nijedan arhiv. To i jeste bio jedan od razloga

što se nije vodila revnosna i detaljna evidencija i kretanja raznih vrijednih spisa i drugih

materijala koje bi imali karakter arhivske građe. Na razvoj, rezultate i domete arhivske struke

i nauke u Bosni i Hercegovini, bitno su utjecale brojne istorijske okolnosti pod kojima su

funkcionirali država i društvo u toku svoje višestoljetne prošlosti. Između ostaloga, arhivska

djelatnost Bosne i Hercegovine je postepeno uspostavljena tek nakon Drugog svjetskog rata.

Unatoč svemu tome arhivistička dostignuća na području Bosne i Hercegovine su

prepoznatljiva i veoma značajna u svim važnijim oblastima djelovanja: na planu zaštite,

čuvanja i preuzimanja arhivske građe u arhive, stručnog sređivanja i obrade, publikovanja i

korišćenja arhivske i dokumentarne građe, prepoznatljive kadrovske strukture te naučne

interpretacije raznovrsnih arhivističkih otvorenih pitanja.

O svemu tome postoje pisani tragovi, te mjerljivi brojčani i drugi kvalitativni i

kvantitativni pokazatelji. Međutim, sve to što je postignuto u razvoju arhivske djelatnosti, još

uvijek joj ne osigurava status razvijene i funkcionalne djelatnosti, koja doprinosi unapređenju

ukupnih društvenih tokova.

12. LITERATURA

12.1.Knjige

1. Balta, I. i Kožar, A. (2004). Pomoćne historijske znanosti i arhivistika. Tuzla:

Arhiv Tuzlanskog kantona. str. 208.

2. Bruk, I. i Popović, LJ. (1985). Arhivistika za III i IV razred usmerenog

obrazovanja prevodilačke i arhivsko-muzejske struke zanimanja: arhivski

pomoćnik, arhivar u OUR-ima i arhivski preparator. Beograd: Zavod za

udžbenike i nastavna sredstva.

59

3. Hađbeli, Ž. (2005). Ppoložaj, uloga i promjene pismohrana i arhiva kao

posljedica širenja elektroničke uprave. Magistarski rad: Zagreb: Sveučilište u

Zagrebu. str. 115-116.

4. Hauptmann, F. (1968/69). Pokušaj osnivanja zemaljskog arhiva za Bosnu i

Hercegovinu pred I svjetski rat. Sarajevo: Glasnik. br: 8/9. str. 13.

5. Kožar, A. (1995). Arhivistika u teoriji i praksi. Tuzla: Narodna i univerzitetska

biblioteka.

6. Kožar, A. (2005). Arhivistika u teoriji i praksi. Tuzla: Narodna i univerzitetska

biblioteka.

7. Kožar, A. (2011). Arhivistika u teoriji i praksi 3. Tuzla: Društvo arhivskih

zaposlenika Tuzlanskog kantona. str 233.

8. Lukić, S. (2013). Administrativno i kancelarijsko poslovanje. Banja Luka:

Panevropski univerzitet Apeiron.

9. Međunarodno Arhivsko Vijeće (2001). Opća međunarodna norma za opis

arhivskog gradiva. Zagreb: Povjerenstvo za norme opisa arhivskoga gradiva.

10. Šabotić, I. et al. (2012). Vodič kroz arhivske fondove i zbirke Arhiva Tuzlanskog

kantona. Tuzla : JU Arhiv TK.

11. Zahirović, Š. et al. (2006). Priručnik za polaganje stručnog arhivističkog ispita.

Centar za edukaciju i quality Qualitas, 2006.

12.2.Službene novine/glasnici

1. "Službene novine Federacije BiH", broj: 19/03

2. „Narodne novine Hercegovačko – neretvanske županije“, broj 7/04

3. „Narodne novine Županije Zapadnohercegovačke“, broj 18/99

4. „Službene novine Bosansko – podrinjskog kantona Goražde“, broj 11/03

5. „Službene novine Federacije BiH“, broj 12/03

6. „Službene novine Federacije BiH“, broj 20/98

7. „Službene novine Federacije BiH“, broj 22/03

8. „Službene novine Federacije BiH“, broj 30/98, 49/98 i 5/00

60

9. „Službene novine Federacije BiH“, broj 45/02

10. „Službene novine kantona Sarajevo“, broj 2/00

11. „Službene novine Srednjobosanskog kantona“, broj 10/01

12. „Službene novine Tuzlanskog kantona“, broj 15/00

13. „Službeni glasnik BiH“, broj 10/03

14. „Službeni glasnik BiH“, broj 16/06

15. „Službeni glasnik BiH“, broj 21/01 i 29/03

16. „Službeni glasnik BiH“, broj 10/03

17. „Službeni glasnik BiH“, broj 31/00

18. „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 1/04

19. „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 12/95

20. „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 14/02

21. „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 31/05

22. „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 35/99 i 9/00

23. „Službeni glasnik BiH“, broj 16/01

24. „Službeni glasnik Unsko – sanskog kantona“, broj 6/99

25. „Službene novine Federacije BiH“, broj 55/03

12.3.Internet stranice

1. http://www.arhivtk.ba/VODIC/vodic1.PDF, pristupljeno : 6.4.2015.

2. http://www.arhivrs.org/, pristupljeno: 12.4.2015.

3. http://www.arhivfbih.gov.ba/, pristupljeno 11.4.2015.

4. http://istorija-jugoslavije.online-talk.net, pristupljeno 11.4.2015.

5. http://sh.wikipedia.org/wiki/Arhiv_Jugoslavije, pristupljeno : 11.4.2015.

13. POPIS ILUSTRACIJA

13.1. Popis slika

Slika 4.1. Mreža regionalnih arhiva nastala nakon osnivanja Državnog arhiva Bosne i Hercegovine ............................................................. 26

Slika 4.2. Mreža regionalnih arhiva nastala nakon Dejtonskog sporazuma 1995. godine ..................................................................................... 27

61

62