„III Rzesza i naziści na Dolnym Śląsku”

Natalia NadybskaJulia Pleti

Maja Szalewska

Promotor: Monika Witalis – MalinowskaObóz jesienny, Wrocław/ Kliczków 2014

SPIS TREŚCII. Wstęp ……………………..………………………..……………………………………3II. Wprowadzenie ………………..………..………………………………………………4III. Ankieta ……………………………..……...…………………………………………….6IV. Jakie budowle powstały we Wrocławiu za czasów Adolfa Hitlera

i które z nich przetrwały? ………………..…………………………………………..71. Dom towarowy „Feniks” ………..………………………………………….7

2. Hala Stulecia ……………………..…………………………………………8

3. Hotel Monopol …………………..…………………………………………..9

4. Schlossplaz (plac Wolności) ………………………………………………9

5. Siedziba NSDAP …………………………….……………………………10

6. Tarnogaj ……………………………………….……………..……………11

7. Most Grunwaldzki ……………………………..………………………….11

8. Stadion Olimpijski …………………………………………………………12

9. Wzgórza …………………………………….……………………………..13

10. Schrony ……………………………………….……………………………14

V. Jakie uroczystości we Wrocławiu były poświęcone III Rzeszy?…………..…15 1. Przegląd wojsk …………………………….…………………………..….15

2. XII Ogólnoniemiecki Zjazd Śpiewaczy „Sängerfest Breslau” …......…16

3. Niemieckie Święto Sportu i Gimnastyki …………………..………….…17

4. Masowe imprezy w Hali Stulecia ………………………..…...………….18

5. Otwarcie autostrady ………………………………………..…..…………19

6. Palenie książek ……………………………………………..….…………20

VI. Jakie znaczenie miały zamek Czocha i kompleksy Reisa dla III Rzeszy? …211. Zamek Czocha ……………………………………………………....……21

2. Kompleks Reisa …………………………………………………………..23

VII. Streszczenia ………………………………………………………………………..…271. Język angielski ……………………………………………………….……27

2. Język niemiecki ……………………………………………………….…..27

3. Język hiszpański …………………………………………………….……28

4. Język francuski …………………………………………………………...28

VIII. Zakończenie …………………………………………………………….....…….......30

IX. Bibliografia ……………………………………………………………………...........31

2

I. Wstęp

Wybrałyśmy temat „III Rzesza i naziści na Dolnym Śląsku” ponieważ

interesujemy się okresem II Wojny światowej oraz 20-stolecia międzywojennego.

Naszym celem było zdobycie wiedzy na temat nazistów we Wrocławiu i na Dolnym

Śląsku.

W tym celu zadałyśmy sobie trzy pytania badawcze:

- Jakie budowle powstały we Wrocławiu za czasów Adolfa Hitlera i które z nich

przetrwały?

- Jakie uroczystości we Wrocławiu były poświęcone III Rzeszy?

- Jakie znaczenie miały zamek Czocha i kompleksy Reisa dla III Rzeszy?

Naszym promotorem jest Pani Monika Witalis-Malinowska.

W skład naszego zespołu weszły: Natalia Nadybska z klasy 2a, Julia Pleti i

Maja Szalewska z klasy 1b. Maja opracowała bibliografię oraz zredagowała ankietę,

Julia przygotowała artystyczną stronę projektu oraz wykonywała zdjęcia, a Natalia

robiła notatki oraz napisała streszczenie w języku angielskim.

Wspólne pisanie projektu było nie tylko pracą, ale także przyjemnością.

Wzajemnie się wspierałyśmy i mamy nadzieję, że nasz wysiłek zaowocował

interesującym projektem. 

3

II. Wprowadzenie

Wrocław należał do Prus od 1742 do 1945 roku. Był kwitnącym miastem

niemieckim, ale w 1945 roku, u schyłku wojny został w 70%-ach zniszczony. Od 25

sierpnia 1944 roku Breslau został ogłoszony twierdzą. Oznaczało to, że

sprowadzono tam główne oddziały wojska i zgromadzono dużą ilość broni w celu

wzmocnienia obronności. Stało się to za zezwoleniem rządzącego wtedy III Rzeszą

kanclerza, Adolfa Hitlera. 

 

Fuhrer urodził się 20 kwietnia 1889 roku w małym miasteczku na północy

Austrii. Na początku chciał dostać się do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu.

Niestety nie udało mu się, a że większość pracujących tam profesorów była

pochodzenia żydowskiego zaczął czuć nienawiść do tego narodu i jego religii. W

1919 roku pomimo swojego pochodzenia wstąpił do Niemieckiej Partii Pracy,

zmienionej wkrótce w NSDAP. Już w 1923 roku próbował przejąć władzę w Bawarii,

przez co trafił do więzienia na półtorej roku. Podczas pobytu w odosobnieniu wyłożył

swoją filozofię w pracy „Mein Kampf”. Jego przemyślenia opierały się na

fragmentach teorii trzech naukowców: Karola Darwina, Fryderyka Nietzschego oraz

Josepha de Gobineau. Założył, że powinni przetrwać tylko najsilniejsi, ponieważ ze

słabymi, w tym upośledzonymi psychicznie oraz fizycznie, społeczeństwo będzie

słabsze. Podzielił ludzi na trzy kategorie: Germanów- „rasę nadludzi”, Słowian -

„podludzi”, oraz Żydów i Romów- „pasożytów”. Chciał dowieźć, że Germanie są tymi,

od których wszyscy pochodzą, to znaczy od Ariów. Prześladował także osoby

homoseksualne. Aby zwiększyć populację nadludzi dozwolony był seks

pozamałżeński. 

W 1932 roku podczas wyborów parlamentarnych naziści uzyskali 33%

poparcia. W 1933 roku jeden z komunistów został oskarżony o podpalenie

parlamentu, co poskutkowało zdelegalizowaniem partii komunistycznej. Od 30

stycznia 1933 roku Hitler był kanclerzem III Rzeszy, a od 2 sierpnia 1934 roku

obejmował także stanowisko prezydenta. Do 1945 roku miał nieograniczoną władzę i

4

wtedy właśnie wcielał swoje teorie w życie, które oznaczały śmierć dla wielu

milionów ludzi.

Jednym z jego wielu działań było zarządzenie dotyczące utworzenia obozów

koncentracyjnych. Pierwsze z nich powstały już w 1935 roku, m.in w Tarnogaju,

dzielnicy Wrocławia. Hitler zorganizował także Noc Kryształową, która miała miejsce

we Wrocławiu, z dziewiątego na dziesiątego listopada 1938 roku. Fuhrer zarządził,

aby spalić wszystko co żydowskie. W wyniku tych działań z 20 tysięcy żydów zostały

tylko dwa. Kolejnym krwawym planem przywódcy III Rzeszy, który zasiał terror i

strach w miastach, była tak zwana Noc Długich Noży. To zdarzenie miało miejsce w

1934 roku, jego celem było wymordowanie elity SA. Adolf Hitler zdenerwował się na

dowódców, ze względu na ich odmienne zdanie na temat jego działań. Na początku

uprowadzono dowódcę Ernsta Rohma, a następnie zaczęto po kolei zabijać

pozostałych. Oficjalną podawaną liczbą zamordowanych jest 77, chociaż niektórzy

mówią też o 400. 

Nie cały rok po przyjęciu przez Wrocław nazwy Festung Breslau, które miało

miejsce w 1944 roku, na rozkaz gauleitera Karla Hankego dokonano przymusowej

ewakuacji ludzi z miasta. Z zimna i przemęczenia zginęło wtedy około 90 tys. osób.

Od lutego do maja miasto było oblegane przez wojska ukraińskie, a także Związku

Radzieckiego. Kapitulacja Wrocławia została podpisana 6 maja 1945 roku poprzez

generała Niehoffa. Co ciekawe stało się to dwa dni przed końcem wojny w Europie i

cztery dni po zdobyciu Berlina. 

5

III. Ankieta

Dnia 4.10.2014 r. przeprowadziłyśmy ankietę na Rynku i Plantach w

Krakowie. Przypadkowo spotkanym osobom zadałyśmy pytanie, czy wiedzą jakie

należące teraz do Polski miasto zostało ogłoszone twierdzą w 1944 roku. W sumie

spytałyśmy 20 osób.

Jak wskazują poniższe odpowiedzi najwięcej osób nie wiedziało, które to

miasto, a kolejna grupa sądziła, że była to Warszawa. Wrocław znalazł się na

trzeciej pozycji.

Czy wie Pani/Pan jakie należące teraz do Polski miasto zostało ogłoszone twierdzą w

1944 roku?Nie wiem Kłock kołobrzegGdańskWarszawaKrólewiecKraków Wrocław

Wykres 1.- Wyniki ankiety

6

IV. Jakie budowle powstały we Wrocławiu za czasów Adolfa Hitlera i które z nich przetrwały?

Wrocław był jednym z ulubionych miast Hitlera. Z tego powodu w tym miejscu

istnieje wiele budowli powiązanych z okresem II wojny światowej.

1. Dom towarowy “Feniks”W XX był to jeden z najbardziej ekskluzywnych domów towarowych

Wrocławia. Teraz nazywany “Feniksem” kiedyś dom handlowy braci Barasch jest

jednym z najbardziej charakterystycznych punktów rynku.

Bracia Atrhur i Georg Barasch byli zamożnymi kupcami, właścicielami sieci

domów towarowych. Aby zrobić miejsce dla nowego domu handlowego wyburzono

aż dwie kamienice. Budowa rozpoczęła się w roku 1903, a w 1904 dom został

otwarty. Od samego początku obiekt wzbudzał wielkie zainteresowanie, był

nowoczesny, a w elewacji dominowały szklane witryny.

    W 1936 roku bracia Barasch zostali zmuszeni do odsprzedania budynku

Niemcom.

Fot. Dom towarowy “Feniks” 1

1. Źródło: http://dolny-slask.org.pl/868085,foto.html

7

2. Hala stulecia Hala została zbudowana w 1912 roku. Była i jest nadal jednym z

najważniejszych miejsc we Wrocławiu. Jeszcze przed wojną była miejscem

masowych wydarzeń, między innymi nazistowskich wieców2. W okresie

międzywojennym odbywały się w Hali imprezy sportowe oraz przedstawienia

cyrkowe. W Hali wielokrotnie przemawiał Adolf Hitler. Odbyło się tam również

niemieckie święto sportu i gimnastyki w 1938 roku.

Obszar przetrwał II wojnę światową z nieznacznymi uszczerbkami.

Fot. Hala Stulecia podczas niemieckiego święta sportu i gimnastyki 3

2. Nazistowskie wiece- zjazdy NSDAP 3. Źródło: http://dolny-slask.org.pl/920313,foto.html

8

Fot. Hala stulecia obecnie 4

3. Hotel Monopol Jest to najstarszy hotel we Wrocławiu, znajduje się przy ulicy Heleny

Modrzejewskiej.

Został wybudowany w 1892 roku. Od 1930 roku często rezydowali tam

nazistowcy, w tym Adolf Hitler. Fuhrer dobudował w 1937 roku balkon nad wejściem,

aby mógł z niego przemawiać.  

    W 1984 roku hotel został wpisany do rejestru zabytków5.

4. Schlossplatz (plac wolności)Plac ten wykorzystywany był do defilad oraz publicznych uroczystości

mających pokazać potęgę Niemców. Oprócz tego organizowane były tu również inne

imprezy, takie jak komers, czyli spotkanie profesorów i studentów Uniwersytetu

Wrocławskiego. W latach 30 plac wykorzystywany był również do urządzania imprez

masowych, takich jak Wielkoniemieckie Święto Sportu i Gimnastyki z udziałem

Adolfa Hitlera.

4Źródło: http://fotopolska.wordpress.com/2012/07/10/hala-stulecia-we-wroclawiu/5Rejestr zabytków- wykaz obiektów uznawanych za zabytki w danym kraju.

9

    Pierwszą imprezą po zakończeniu II Wojny światowej była defilada

powracających z frontu wojsk urządzona 26 maja 1945 roku6. Obecnie na placu trwa

budowa Narodowego Forum Muzyki.

Fot. Planowany wygląd Narodowego Forum Muzyki 7

5. Siedziba NSDAP

Fot. Siedziba NSDAP 8

    Dawna siedziba NSDAP rozciągnięta jest pomiędzy dwoma mostami, służyła

nazistom do 1945 roku, teraz jest to siedziba władz Wrocławia.

6 Źródło: Wikipedia7 Źródło: http://www.artbiznes.pl/index.php/narodowe-forum-muzyki/8 Źródłó: http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

10

6. Tarnogaj Jest to dzielnica Wrocławia. W 1915 roku utworzono tu obóz jeniecki, w

którym przetrzymywano głównie francuzów. Pracowali oni w pobliskiej fabryce

“Silesia”. W 1933 roku obóz przystosowano do nowej roli obozu koncentracyjnego.

Był to obóz tylko i wyłącznie dla więźniów politycznych. Został zamknięty już 10

sierpnia 1933 roku, a ostatni więźniowie zostali przewiezieni pociągiem specjalnym

do obozu Esterwegen położonego w północnych Niemczech. W barakach, które

pozostały po obozie urządzono schronisko dla bezdomnych.

Dziś na miejscu obozu oraz fabryki “Silesia” znajduje się utworzone po wojnie

wysypisko gruzu, zwane Wzgórzem Gajowym.9

7. Most GrunwaldzkiZostał zbudowany w latach 1908-1910 w ramach budowy nowej trasy,

stanowiącej połączenie między centrum miasta a projektowanymi osiedlami na

północnym wschodzie.

W latach 1910-1945 nazywany kolejno Kaiserbrücke,  Freiheitsbrücke oraz

ponownie Kaiserbrücke. Dopiero w 1945 roku przyjęto nazwę Most Grunwaldzki.

Fot. Most Grunwaldzki w 1910 roku 10

9 Źródło: Wikipedia10Źródło: http://dolny-slask.org.pl/979172,foto.html?idEntity=550470

11

8. Stadion OlimpijskiZostał zbudowany w latach 1926-1928 według projektu niemieckiego architekta

Richarda Konwiarza. Wbrew obecnej nazwie stadion nadawał się do przedsięwzięć

w mniejszej skali niż Igrzyska Olimpijskie. W dniach 18-24 czerwca 1930 roku

rozegrano tam III Igrzyska Niemieckie, istotny etap przygotowań niemieckiej

reprezentacji do olimpiady w Los Angeles. W 1937 roku odbył się tam również XII

Niemiecki Festiwal Pieśni, natomiast rok później- Niemiecki Festyn Gimnastyki i

Sportu. Stadion został rozbudowany w latach 1935-1939.

    Po wojnie odbudowany z dość dużych zniszczeń i rozbudowany, został nazwany

Stadionem imienia Karola Świerczyńskiego.

Fot. Stadion Olimpijski we Wrocławiu, 1939 rok 11

11Źródło: http://stadiony.net/stadiony/pol/stadion_olimpijski_we_wroclawiu

12

Fot. Stadion Olimpijski we Wrocławiu obecnie 12

9. Wzgórza a) Wzgórze Partyzantów

Pozostałość po dawnym Bastionie Sakwowym (Tashenbastion). Dawniej

nosiło nazwę Wzgórze Liebicha. Z nastaniem wojny początkowo przed oblężeniem

przekształcono bastion w schron dla dowódcy ochrony twierdzy. Schron służył

prawie do kwietnia 1945 roku, później dowódca zarządził “przeprowadzkę” do

podziemi biblioteki na Piasku ze względu na niebezpieczną bliskość pozycji Rosjan.

Po 1945 roku nie odzyskało już dawnej świetności. Obecnie na wzgórzu odbywają

się od czasu do czasu imprezy takie jak “Wzgórze Liebicha oddycha”. “Unikatowe

rękodzieło, stoiska z jedzeniem, gry i zabawy dla dzieci, koncert muzyków –

improwizatorów – to czeka na osoby odwiedzające wzgórze Partyzantów przy ul.

Piotra Skargi”.13

12Źródło: http://mlodzi.wroclaw.pl/podmiot/146-stadion-olimpijski13Cytat: http://www.gazetawroclawska.pl/artykul/955469,wroclaw-dzis-po-poludniu-piknik-i-koncert-na-

wzgorzu-partyzantow,id,t.html

13

10. Schrony W okresie II wojny światowej potencjał obronny Festung Breslau został

wzmocniony poprzez budowę wielu schronów przeciwlotniczych, naziemnych oraz

podziemnych. Wiele z nich pełniło funkcję magazynów wojskowych, szpitali, a także

miejsc schronienia dla ludności cywilnej miasta.

    Do większych schronów należały:

- przed Dworcem głównym,

- na placu Solnym,

- na placu Nowy Targ,

- przy placu Strzegomskim,

- przy ulicy Ołbińskiej,

- przy ulicy Stalowej,

- przy ulicy Ładnej.14

14 Na podstawie: http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-Festung-Breslau.htm

V. Jakie uroczystości we Wrocławiu były poświęcone III Rzeszy?

Na moje pytanie badawcze trudno było odpowiedzieć z informacji zdobytych

na obozie. Wspomogłam się więc stronami internetowymi: http://atrakcje-

wroclawia.pl.tl i http://dolny-slask.org.pl .

Adolf Hitler uwielbiał Wrocław, dlatego też często tam przebywał i mieszkał w

Hotelu Monopol. Podczas swojego pobytu organizował tam wiele uroczystości.

Postanowiłam opisać wybrane przeze mnie wydarzenia w punktach.

14

Fot. Hitler w Hotelu Monopol 15

1. Przegląd wojsk

Przegląd wojska był pokazem elegancji i siły. Ta uroczystość  była nazywana

także „festzguiem”, co po niemiecku oznacza uroczysty pochód.

We Wrocławiu organizowano go na ulicy Świdnickiej. Była ona jedną z głównych w

tej aglomeracji. Znajdowało się na niej dużo sklepów, stąd nazywano ją również

Handlową. Każde okupowane przez nazistów miasto posiadało takie miejsce. W

Krakowie ul. Grodzka była odpowiednikiem Świdnickiej. 15Źródło: http://wycieczki-po-wroclawiu.pl.tl/_-Trzecia-Rzesza.htm

2. XII Ogólnoniemiecki Zjazd Śpiewaczy „Sängerfest Breslau”Zjazd ten odbył się w 1937 roku właśnie we Wrocławiu. Trwał on od 27 lipca

do 1 sierpnia tego samego roku, a cała uroczystość była podzielona na pięć części.

Występy organizowane były w Jahrhunderthalle, czyli Hali Stulecia, Hermann -

Göring - Sportfield i Schloßplatz, ale także w parkach, na przedmieściach, czy na

schodach muzealnych. Uroczystość ta była pierwszą taką kulturalną imprezą na

terenie nazistowskich Niemiec. Miała ona już miejsce w Breslau w 1907 roku, lecz

frekwencja nie była wtedy tak znakomita. Obecność Adolfa Hitlera bardzo podniosła

rangę tego wydarzenia. Bowiem z okazji przybycia wodza zorganizowano ją z

wielkim rozmachem. Dla Wrocławia była to duża reklama, wiele mówiono wtedy o

15

jego historii. Patronat nad imprezą objął późniejszy następca Adolfa Hitlera, Joseph

Paul Goebbels. 

Fot. Występy na XII Ogólnoniemieckim Zjeździe Śpiewaczym 16

16Źródło: http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

3. Niemieckie Święto Sportu i GimnastykiPierwsza taka impreza miała miejsce w 1894 roku. Wrocław był gospodarzem

tego wydarzenia w 1938 roku. Niemiecka nazwa to „Deutsches Turn-und Sportfest

Breslau”, czyli kolejne Ogólnoniemieckie Święto Gimnastyki i Sportu.

16

Fot. Rozpoczęcie Święta 17

III Rzesza chciała wychowywać młodzież w duchu rywalizacji sportowej, by

później była gotowa na przynależenie do armii, dlatego też nadawała wielką

ważność wydarzeniom tego typu.

Organizacja tego święta właśnie we Wrocławiu była bardzo mądrze

przemyślana, ponieważ w roku odbycia się uroczystości Austria została przyłączona

do III Rzeszy, tak jak i zachodnia część Czech. Breslau był bliski granicy z

Czechami, co pokazywało siłę i jedność III  Rzeszy. Drugim powodem było to, iż

miasto posiadało wiele miejsc rekreacji czy parków. Stadion Olimpijski stał się

centrum imprezy. Zbudowany został w 1929 roku, według projektu Richarda

Konwiarza. III rzesza dodatkowo rozbudowała go przed Świętem Sportu i

Gimnastyki. Goszczono tam najlepszych sportowców ówczesnych Niemiec. 

17 Źródło: http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

17

Fot. Grupa kobiet na zawodach 18

By rozpowszechnić sport organizowano także wystawy, których kilka odbyło

się we Wrocławiu. Oto one: 

Wielka Śląska Wystawa Sportowa- 24 marca - 8 kwietnia 1934 roku.

Znajdowała się m.in. w Pawilonie Czterech Kopuł Poelziga.

Ogólnoniemiecka Wystawa Olimpijska - lato 1936. Dotyczyła ona XI

Igrzysk Olimpijskich w Berlinie I IV Zimowych Igrzysk w G - P.

Pierwsza Ogólnoniemiecka Wystawa Sportowa -  20 lipca - 14 sierpnia

1934 roku. Osiągnęła wtedy liczbę 74300 zwiedzających. 

4. Imprezy masowe w Hali stuleciaWiele uroczystości, jakie organizowano we Wrocławiu odbywały się w Hali

Stulecia. Była ona idealnym miejscem dla masowych imprez, wystaw, a także

koncertów operetkowych, które można było oglądać za niesamowicie niską cenę.

Najważniejsze dla III Rzeszy jednak były wystąpienia funkcjonariuszy NSDAP, a

zwłaszcza Adolfa HItlera.

18Źródło: http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

5. Otwarcie autostrady

18

Znaczącym wydarzeniem w latach międzywojennych było otwarcie 1000

kilometrowej autostrady pod Wrocławiem. Odbyło się ono 26 września 1936 roku. Do

budowy tego odcinka naziści przywieźli ponad 400 Żydów. Niestety wielu z nich

zginęło przez fatalne warunki w obozie i nadmiar pracy. Autostrada łączyła

ówczesny Breslau z Gliwicami. W szerszej perspektywie miała za zadanie skrócić

czas podróży z Berlina do Krakowa. Gościem honorowym podczas uroczystości

otwarcia tej drogi był sam Adolf Hitler. 

Fot. Uroczysty przejazd Adolfa Hitlera po nowo wybudowanej autostradzie 19

19 Źródło: http://dolny-slask.org.pl/707403,foto.html?idEntity=3505681

6. Palenie KsiążekDo niechlubnych wydarzeń, jakie odbyły się we Wrocławiu należy zaliczyć

również Palenie Książek, które organizowane było przez Studentenschaft, czyli

Niemiecki Związek Studencki w wielu niemieckich miastach. Niszczono publicznie

19

dzieła popierające ustrój demokratyczny, a także autorów żydowskich lub

socjalistycznych. We Wrocławiu akcja ta rozpoczęła się w Gmachu Uniwersytetu,

następnie pochód studentów ruszył na ówczesny Plac Zamkowy. Na miejscu

zrzucono około 4250 kilogramów zakazanej literatury. To wydarzenie nazywano

„wielką akcją oczyszczenia”, „niszczenie dzieł, które zatruwają duszę niemieckiego

narodu”   lub „wytrzebienie nie-niemieckiego ducha”. 

Fot. Pochód studentów pod wrocławskim Ratuszem na Rynku 20

Wszystkie wydarzenia opisane powyżej miały za zadanie pokazać siłę

Niemiec oraz to, jak ważnym i strategicznym miastem był dla III Rzeszy był Wrocław. 20 Źródło: http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

VI. Jakie znaczenie miały zamek Czocha i kompleksy Reisa dla III Rzeszy?

1. Zamek CzochaZamek Czocha w Leśnej to jedno z najbardziej niezwykłych miejsc na Dolnym

20

Śląsku. Został zbudowany jako murowana  twierdza w II poł. XIII w.  W 1793 r.

spłonął od uderzenia pioruna. Średniowieczny zamek został odbudowany, ale

uzyskał barokowy charakter. Ernst Gutschow, drezdeński przedsiębiorca zakupił

fortyfikację w 1909 r. Wytwórca wyrobów tytoniowych zaczął odrestaurowanie

zamku. Trwało to do 1914 r. W fortecy w czasie II wojny światowej przebywały

oddziały Abwehry, niemieckiego wywiadu wojskowego. Bardzo możliwe, że właśnie

tu szyfranci zajmowali się odczytywaniem  szyfrów z radzieckich telegramów. Nie ma

co do tego jednak konkretnych informacji. Jest jednak coś co może wskazywać na

wiarygodność tych  zdarzeń. W 2005 r. pewien badacz znalazł w okolicy twierdzy

zamknięte puszki mające w sobie 200 malutkich kryształków, w których zostały

odkryte mikrofilmy. Może to wskazywać na istnienie w zamku szkoły szyfrantów

Abwehry, a znalezione mikrofilmy służyły jako materiał szkoleniowy.

Niektórzy sądzą, że wtedy gdy zjawili się tutaj niemieccy kryptolodzy na teren

fortyfikacji trafiło urządzenie deszyfrujące nazwane "RYBA-MIECZ".  Urządzenie to

wynalazł zespół kryptologów "Pers Z". "RYBA-MIECZ" łamała radzieckie szyfry

jednorazowe.21

Maszyna ta, to komputer skonstruowany prawdopodobnie w 1943 r. po

przechwyceniu przez niemiecki nasłuch radiowy około 30 tys. radzieckich

szyfrogramów, w których stosowano wiele razy ten sam szyfr jednorazowy. Szyfranci

z Armii Czerwonej, w czasie pierwszych miesięcy agresji niemieckiej na Związek

Radziecki, nie przestrzegali zasad szyfrowania. Wykorzystali to niemieccy

kryptolodzy i skonstruowali "RYBĘ - MIECZ".2 Wybitny uczony Werner von Braun,

"ojciec" niemieckiej broni rakietowej, twórca rakiet kosmicznych Saturn, był w zamku

Czocha kilkakrotnie podczas wojny. Przypuszcza się, że uczestniczył w badaniach

nad bronią V-1 V-2, eksperymentach z bronią uranową i nowoczesnymi silnikami.

Właściciel zamku udostępnił Braunowi podziemną fabrykę, aby mógł on testować 21 Źródło: http://e-legnickie.pl/index.php/perly-regionu-menu/4108-sekrety-i-skarby-zamku-czocha22 B. Wołoszański, Twierdza szyfrów, Warszawa 2004, wstęp

swoje wynalazki. Świadczyć może o tym również silna obrona przeciwlotnicza wokół

zamku. W niedaleko położonym Lubaniu istniała podziemna fabryka "Gemma

Werke", gdzie produkowano urządzenia radiolokacyjne FREYA. Gaśnięcie

silników w przejeżdżających obok zamku autach sugeruje, że prowadzono tam

również badania nad silnym polem magnetycznym. Powyższe informacje świadczą o

21

tym, że w czasie II Wojny Światowej Dolny Śląsk był bardzo tajemniczym i głęboko

strzeżonym miejscem w Europie.23

Fot. Zamek Czocha w 1936 roku 24

23 Źródło: http://e-legnickie.pl/index.php/perly-regionu-menu/4108-sekrety-i-skarby-zamku-czocha24 Źródło: http://www.woloszanski.com/Serial-Tajemnica-Twierdzy-Szyfrow/Tajemniczy-Swiat-

Twierdzy-Szyfrow/Kategoria/Encyklopedia-TTS---prawda/

2. Kompleks „Riese”

„Riese” to nazwa tajemnego projektu III Rzeszy realizowanego w czasie II

Wojny Światowej w Górach Sowich i Zamku Książ. W masywach gór za cenę życia

kilku tysięcy więźniów, jeńców wojennych i robotników przymusowych, wykuto

22

kilkanaście  kilometrów tuneli. Pomimo upływu 70 lat przeznaczenie tego miejsca

pozostaje tajemnicą. Pojawiające się teorie mówią, że docelowo mogło to być

miejsce produkcji superbroni lub „skarbiec”, w którym miały się znaleźć skarby

zagrabione przez Niemców. Najwięcej dowodów wskazuje na to, że miała to być

największa kwatera główna Adolfa Hitlera. Przyjmuje się, że historia „Riese” jako

projektu zaczęła się 11 września 1943 roku. Tego dnia Naczelne Dowództwo

Wermachtu podjęło decyzję o budowie kolejnej głównej kwatery Hitlera. Mająca

powstać kwatera miała być największym tego typu obiektem, dlatego jej projekt

otrzymał tytuł „Riese” czyli „Olbrzym”. Na lokalizację wybrano Dolny Śląsk. Było to

podyktowane zmianą sytuacji militarnej na froncie wschodnim, konkretnie zaś

przegraniem bitwy pancernej na Łuku Kurskim. Dolny Śląsk nadawał się bardzo

dobrze na lokalizację nowej kwatery głównej do kierowania frontem wschodnim,

oddalonej od działań wojennych. Na Dolny Śląsk od 1942 roku przenoszono też

produkcję wielu zakładów zbrojeniowych ewakuowanych ze zbombardowanych

przez aliantów niemieckich miast z centrum Rzeszy. 25

Budowa „Riese” była przedsięwzięciem gigantycznym obejmującym kilka

odrębnych placów budów oraz wiele przygotowań w terenie. Prace obejmowały

drążenie sztolni w górskich zboczach, gdzie wiercono otwory w skałach, które

rozsadzano materiałami wybuchowymi. Powstałe sztolnie i komory wzmacniano

obudowami żelbetowymi. Kompleks był wyposażony w sieci infrastruktur drogowych,

kolejowych,  wodociągowych, kanalizacyjnych, telefonicznych i energetycznych.  

Istnieją dokumenty III Rzeszy, w których zawarta jest ogromna ilość materiałów

użytych do stworzenia kompleksu ''Riese". Biorąc pod uwagę te dane

przypuszczamy, że połowa podziemnych korytarzy nie została odnaleziona. 26

25 Źródło: http://wiadomosci.onet.pl/prasa/jedna-z-najwiekszych-zagadek-ii-wojny-swiatowej-

tajemnica-kompleksu-riese/leypr?

utm_source=google&utm_medium=cpc&utm_campaign=allonetsg_info_dsainfo26 Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Riese

Wykorzystano też sieci istniejących kolejek wąskotorowych jak np. tak zwaną

Kolejkę Walimską. Karczowano duże połacie lasu, powstała  specjalna sieć

łączności telekomunikacyjnej. W prace budowlane w Górach Sowich

zaangażowanych było wiele niemieckich firm. Podlegały one paramilitarnej

organizacji Todt.27

23

Warunki na poszczególnych placach budów były dramatyczne. Roboty

prowadzono głównie rękoma Polaków, Rosjan, Żydów i Ukraińców. Warunki

sanitarne i żywieniowe w tworzonych prowizorycznych obozach były fatalne. Do prac

w Górach Sowich wykorzystywano także więźniów z obozu koncentracyjnego Gross

Rosen z Rogoźnicy, którego 12 placówek rozlokowano w pobliżu prowadzonych

budów. Robotnikami byli głównie polscy Żydzi. W obozie pracowało około 13 tys.

osób. Dla więźniów podobozów AL Riese (Arbeit Lager - obóz pracy)

wykorzystywanych bestialsko przy budowie kwatery śmierć była codziennością.

Nikłe przydziały żywnościowe, bicie i choroby powodowały, że życie przeciętnego

więźnia-robotnika wynosiło ok. 4 tygodni. Do 9 maja 1945 roku śmierć poniosło  w

Górach Sowich blisko 5 tysięcy osób.28

Fot. kompleks Riese – Włodarz 29

27 T.Śnieżek, Góry Sowie - przewodnik, Pruszków 2012, s.5028 Źródło: http://www.ruszajwdroge.pl/2013/02/kompleks-riese-podziemne-miasto-w-gorach-sowich.html#.VC_GQS7V_5I29 Żródło:http://www.stylownik.com/img-66634-kompleks-wlodarz.html

24

Fot. kompleks Riese - Osówka w Głuszycy 30

W skład budowanej kwatery  miało wchodzić kilka niezależnych kompleksów

przeznaczonych dla sztabów wojskowych oraz wysokich niemieckich namiestników.

Podziemia miały być miejscem ich pracy czyli kierowania wojną i III Rzeszą. Na

Książu miała powstać Kancelaria  Rzeszy  i rezydencja Hitlera. Rezydencja musiała

ułatwiać Hitlerowi kontakt z Berlinem. Na wypadek nalotu pod zamkiem powstały

olbrzymie podziemne schrony. Kompleksu i jego budowli nigdy nie ukończono,

większość korytarzy i pomieszczeń pozostała w surowej formie. Bardzo twarde i

wytrzymałe skały w Górach Sowich miały zapewnić obiektowi wytrzymałość, jednak

stanowiły wielkie utrudnienie w pracach wyrobiskowych.

Niemalże do ostatnich godzin przed wkroczeniem Rosjan w 1945 roku w rejon

Gór Sowich trwały prace mogące służyć zakamuflowaniu przeznaczenia obiektu i

zniszczenia części kompleksów. Przez to do dzisiaj nie wiemy jak miał on finalnie

wyglądać. Wiemy, że kompleks tworzy 7 podziemnych obiektów wraz z infrastrukturą

naziemną, wśród których 4 można zwiedzać.

Są to:

Włodarz - 3100 m podziemi

Osówka - 1700 m

Rzeczka - 500 m

Książ - 1000 m

oraz niedostępne dla turystów:

Gontowa - 750 m

Soboń - 700 m

Jawornik - 460 m  

Większość obiektów umieszczona jest w podobnej odległości od siebie, co pozwala

przypuszczać, że mogły stworzyć jedno wielkie podziemne miasto.31

25

Rys. mapa kompleksu Riese 31

__________________________________________________________________

_30 Źródło: http://www.osowka.pl/miasto.html31 Źródło: http://dolnyslask.elomaps.pl/kompleks-riese-mapa/

26

VII. Streszczenie1. Język angielski

The topic of our project is “The Third Reich and nacis on Dolny Śląsk.” 

We have chosen this project because we are interested in the 2nd World War.

Wanting to define our goals we asked ourselves three questions:

- Which buildings were built during Adolf Hitler’s regime and which stayed there till

today?

- What celebrations were there in Wrocław and still are? 

- What importance were Czocha castle and Reise complexes for The Third Reich?

During the camp we gained some information about nacis on Dolny Śląsk.

The trips and our notes helped us later on answering above questions. We also

made a questionnaire to find out if people in Cracow know that Wrocław was a nacis

fortress. 

Summarising we would like to say that we developed our skills and expanded

much our previous knowledge writing this project. But we couldn’t do that without the

help of our promoter, Ms Monika Witalis-Malinowska. 

2. Język niemiecki

Das Thema für unsere Projekt ist "Das Dritte Reich und die Nazis in

Niederschlesien". Wir haben uns für dieses Projekt, weil wir interessieren uns in der

Zweiten Weltkriegs Zeit. Um unsere Ziele zu erreichen haben wir uns drei Fragen:

-Welche Strukturen in Breslau entstand zu der Zeit von Adolf Hitler und dem von

ihnen überlebt?

-Welche Bedeutung haben Czocha und Komplexe Reis für das Dritte Reich?

-Welche Zeremonie in Breslau waren und sind mit dem Dritten Reich gewidmet?

Während des Camps haben wir Informationen über die Nazis in

Niederschlesien gewonnen. Touren und sammelte Notizen später half uns die oben

genannten Fragen zu beantworten. Wir haben auch eine Umfrage durchgeführt, um

zu sehen, wenn die Menschen in Krakau Breslau als Nazi-Hochburg zu erkennen. 

Zum Schluß möchten wir sagen, dass wir unser Können entwickelt und stark

erweitert unser bestehendes Wissen beim Schreiben Projekt. Wir konnten das nicht

ohne die Hilfe unserer Promotoren Frau Monika Witalis-Malinowska. 

27

3. Język hiszpański

El título de nuestro proyecto es „Tercer Reich y los nazis en Baja Silesia”.

Hemos elegido este proyecto ya que el periodo de la segunda guerra mundial es de

nuestro interés. Para poder realizar los objetivos de nuestro trabajo nos hemos

hecho las siguientes tres preguntas:

 - ¿Qué edificios fueron construidos en Wroclaw en la época de Adolf Hitler y cuáles

de ellos todavía existen?

- ¿Qué celebraciones en Wroclaw se dedicaban y siguen dedicándose al Tercer

Reich?

-  ¿Qué importancia tenían el castillo de Czoch y los túneles de Reis para el Tercer

Reich?

Durante nuestro campamento hemos recojido la información sobre los Nazis

en Baja Silesia. Las excursiones y los apuntes que hemos tomado nos ayudaron

posteriormente a contestar las preguntas mencionadas arriba.

Hemos realizado también una encuesta para revisar si la gente

identifica  Wroclaw como una fortaleza Nazi.

Resumiendo, nos gustaría decir que hemos ampliado nuestras habilidades y

hemos ampliado de forma significativa nuestros conocimientos durante la escritura

de este proyecto. Su desarrollo ha sido posible gracias a  la ayuda de nuestra

promotora la Señora Monika Witalis-Malinowska.

4. Język francuski

Notre project sujet c’est “Troisième Reich et nazis sur Dolny Śląsk”. Nous

avons choisi c’est projet parce que nous sommes intéressé par la Deuxième Guerre

mondiale. Pour atteindre nos objectifs nous nous sommes demandé trois questions:

-Quelles sont les structures de Wrocław se leva au moment d'Adolf Hitler et quelle

sont y aujourd’hui?

-Quel sens ont Czocha et complexes Reis eu une signification pour le Troisième

Reich?

28

-Qu’est-ce que la cérémonie à Wroclaw ont été et sont consacrés au Troisième

Reich?

Pendant le camp nous avons gagné l’information en sujet de nazis sur Dolny

Śląsk. Les excursions et notre notes aidé plus tard nous a permis de répondre aux

questions dessus. Nous avons également mené une enquête pour voir que les gens

à Cracovie reconnaître Wrocław comme un bastion nazi. 

En résumé nous voulons dire, que nous avons développé nos compétences

et considérablement élargi nos connaissances existant pendant l'écriture du projet. 

Nous ne pouvions pas le faire sans l'aide de nos promoteurs, Mme Monika Witalis-

Malinowska. 

29

VIII. Zakończenie

Podczas obozu zdobyłyśmy dużo ciekawych informacji o Trzeciej Rzeszy

oraz okresie II wojny światowej. Miałyśmy okazję uczestniczyć w wycieczce po

Wrocławiu oraz innych miejscach związanych z naszym tematem i wiele się o nich

dowiedzieć. Przeprowadziłyśmy także ankietę dzięki której wiemy, że niewiele osób

ma świadomość, iż Wrocław był kiedyś twierdzą. Ta konkluzja nieco nas zasmuciła,

ponieważ uważamy, że przeszłość naszego narodu jest ważna i powinniśmy

wiedzieć o niej jak najwięcej.  

Znalazłyśmy również odpowiedzi na nasze pytania badawcze.

Na pierwsze pytanie: “ Jakie budowle we Wrocławiu powstały za czasów

Adolfa Hitlera i które jeszcze tam są?” odpowiedziałyśmy m.in. przy pomocy książki,

którą wypożyczyłyśmy w bibliotece oraz notatek z obozu.

Przy drugim pytaniu, “ Jakie uroczystości były i są poświęcone Trzeciej

Rzeszy we Wrocławiu?” pomocne okazały się strony internetowe.

Trzecie pytanie brzmiało: “Jakie znaczenie dla Trzeciej Rzeszy miały Zamek

Czocha oraz Kompleks Riese?”. Pomimo, iż nie było to łatwe, zdołałyśmy

zgromadzić odpowiednie informacje. Szczególnie ciężkie okazało się zagadnienie

Zamku Czocha, a Pani przewodnik niewiele pomogła, jednak poradziłyśmy sobie

także z tym tematem.

Podczas pisania naszego projektu starałyśmy się jak najlepiej odpowiedzieć

na wszystkie pytania badawcze. Uważamy, że temat, który wybrałyśmy jest bardzo

rozległy i ciekawy. Mamy nadzieję, że nasza praca spodoba się oceniającym.

Chciałybyśmy również podziękować naszej promotorce Pani Monice Witalis -

Malinowskiej za cały poświęcony nam czas, pomoc oraz wsparcie w czasie pisania

projektu.  

30

IX. Bibliografia

Książki:

1. B.  Wołoszański, Twierdza Szyfrów, Warszawa 2006, Świat Książki, od autora.

2. T. Śnieżek, Góry Sowie - przewodnik, Pruszków 2012, Oficyna Wydawnicza

REWASZ, str. 50

3. Norman Davies, Roger Moorhouse, Portret miasta środkowoeuropejskiego,

Kraków 2002, Wyd. ZNAK, przekład Andrzej Pawelec

4. Zespół autorsko-redakcyjny pod przewodnictwem Cz. Pilichowskiego, Obozy

hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945, Warszawa 1979, PWN, str. 272-275

Strony internetowe:

1. http://wiadomosci.onet.pl/prasa/jedna-z-najwiekszych-zagadek-ii-wojny-swiatowej-

tajemnica-kompleksu-riese/leypr

2. http://www.ruszajwdroge.pl/2013/02/kompleks-riese-podziemne-miasto-w-gorach-

sowich.html#.VC_GQS7V_5I

3. http://www.woloszanski.com/Serial-Tajemnica-Twierdzy-Szyfrow/Tajemniczy-

Swiat-Twierdzy-Szyfrow/Kategoria/Encyklopedia-TTS---prawda/

4.

http://e-legnickie.pl/index.php/perly-regionu-menu/4108-sekrety-i-skarby-zamku-

czocha-

5. http://pl.wikipedia.org/wiki/III_Rzesza

6. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-Festung-Breslau.htm

7. http://dolny-slask.org.pl/707403,foto.html?idEntity=3505681

8. http://atrakcje-wroclawia.pl.tl/%26%239679%3B-III-Rzesza.htm

9. http://wycieczki-po-wroclawiu.pl.tl/_-Trzecia-Rzesza.htm

31