PERANAN YANG DIMAINKAN OLEH LENBAGA KEBUDAYAAN SABAH (LKS) DALAM MEMPROMOSIKAN

DAN MEMPERKEMBANGKAN TARIAN TRADISIONAL SUMAZAU DI MALAYSIA

Heanz Hemelton Bin Jaiti

GV 1703 Smjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian M3 (Pengurusan Seni) 8434 20062006

-

';lldmaL M8klUJnal Akaaerru.. UNI VERSITI MALAY lA SARAWAJ(

Q4 flO K ta. arnarah;

P.KHIDMAT MAKLUMAT AKADEMIK UNIMAS

1111111111111111111111111111 1000166717

PERANAN YANG DIMAINKAN OLEH LENBAGA KEBUDAYAAN SABAH (LKS) DALAM MEMPROMOSIKAN DAN MEMPERKEMBANGKAN TARIAN

TRADISIONAL SUMAZAU DI MALAYSIA

HEANZ HEMELTON BIN JAITI

Projek ini merupakan salah satu keperluan untuk Ijazah Sarjana Muda dengan Kepujian

(Pengurusan Seni)

Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif UNIVERSITI MALAYSIA SARA W AK

2006

. '

j

UNIVERSITI MALAYSIA SARA W AK

BORANG PENGESAHAN STATUS TESIS I LAPORAN

JUDUL: PERANAN YANG DIMAINKAN OLEH LENBAGA KEBUDAYAAN SABAH (LKS) DALAM MEMPROMOSIKAN DAN MEMPERKEMBANGKAN TARIAN TRADISIONAL SUMAZAU DI MALAYSIA

SESI PENGAJIAN : 2002 12003

Saya HEANZ HEMELTON

Mengaku membenarkan tesis I Laporan * ini disimpan di Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dengan syarat-syarat kegunaan seperti berikut:

I. Tesis I Laporan adal'ah hak milik Universiti Malaysia Sarawak 2. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat

salinan untuk tujuan pengajian sahaja. 3. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat

pendigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Kandungan Tempatan. 4. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat

salinan tesis I laporan ini sebagai bahan pertukaran antara institusi pengajian tinggi. 5. * sila tandakan 0'

(mengandungi maklumat yang berdarjah keselamatan DSULIT atau kepentinganseperti termaktub di dalam AKT A

RAHSIA RASMI 1972) (mengandungi maklumat Terhad yang telah

DTERHAD ditentukan oleh organisasi/badan di mana penyeJidikan dijalankan

D TIDAK TERHAD

Tarikh.JJJi- /0 'f / JADf,

AJamat tetap Qistina Doua Lee AbduU KG GAUR PIS 135 Ptnsyarah 89158 KOT A BELUD Fakulti Seni Gwwn 8n Krulif SABAH UNIVERsrrl MALAYSIA ARAW. Ie

Catatan: * Tesis/Laporan dimaksudkan sebagai tesis bagi Ijazah Doktor Falsafah, Sarjana dan Sarjana Muda

* Jika Tesisl Laporan ini SUUT atau TERHAD, sila lampirkan surat daripada pihak berkuasa I organisasi berkenaan dengan menyatakan sekali sebab dan tempoh tesisllaporan ini periu dikelaskan se.

SULIT at au TERHAD.

II

Tarikh: ~"/O.I'/'

Projek bertajuk "Peranan yang dimainkan oleh Lembaga Kebudayaan Sabah (LKS)

dalam mempromosikan serta memperkembangkan tarian tradisional di Malaysia" telah

disediakan oleh Heanz Hemelton bin laiti dan telah diserahkan kepada Fakulti Seni

Gunaan dan Kreatif sebagai memenuhi syarat untuk Jjazah Sarjana Muda Seni Gunaan

dengan Kepujian Pengurusan Seni.

Diterima untuk diperiksa oleh:

(Puan Qistina Donna Lee Abdullah)

Tarikh:

J:rltrv{1f. Qislina Donna Lee Abdullah

Pcn yarah Fakulti Seni Guoaan dan Kreatlf

UNlVBllSlTI MALAYSIA SARAW

iii

,.. l"Usat ~nidl1 . t M K1Uuutl AK3Qemt.. UNIVER ITl MALA SLA SARAWA'i­

U4 , Of) K Ol2 S rnamnaJl

lsi Kandungan

Pengakuan

Penghargaan

Senarai rajah

Senarai jadual

Abstrak

Abstract

BABI Latar belakang Kajian Muka surat

1.1. PengenalanI

1.2. Latar Belakang LKS 2

1.3. Tugas-Tugas LKS 2

: 1.4. Objektif LKS 3

i 1.5. Fungsi Utama LKS 4 I

I 1.6. Carta oraganisasi LKS 5

1.7. Visi LKS 6/ I

1.8. Misi LKS 6

1.9. Matlamat LKS 6

1.10. Objektif Kajian 7

1.11. Kepentingan Kajian 7

1.12. PermasaJahan 7

1.13. Kaj ian Lepas 7

1.13.1 Tari Sumazau 8

v

,..

1.14 Skop Kajian 9

1.15 Metodolgi Kajian 9

1.16 Kesimpulan 10

BAB2 Sorotan Kesusasteraan

2.1 Pengenalan II

2.2 Kebudayaan 12

2.3 Promosi dan perkaitannya dengan peranan LKS 13

2.4 Psikologi Dan Kaitannya Dengan Kebudayaan 15

2.5 Fisiologi Dan Kaitannya Dengan Kebudayaan 16

2.6 Kesimpulan 16

BAB3 Metodologi kajian

3.1 Pengenalan 17

3.2 Skop Kaj ian 17I

3.3 Sumber Data 18, 3.4 Populasi 18I

3.5 Persampelan 19

3.6 Instrumen kajian 19

3.7 Limitasi kajian. 20

3.7.1 Faktor masa terhad. 20

3.7.2 Faktor jarak 21

3.7.3 Faktor kewangan 21

3.7.4 Kerjasam responden 21

3.8 Kesimpulan 22

vi

l

,.. r

BAB4 Analisa Kajlian

4.1 Pendahuluan 23

4.2 Analisis Hasil Dapatan. 24

4.2.1 Melalui E-mail 24 ~27

4.3 Analisis Soalan Soalselidik 28~ 33

4.4 Kesimpulan 34

BABS Rumusan

5.1 Pengenalan 35

5.2 Cadangan Pengkaji 36~ 38

5.3 Kesimpulan 39

Bibliografi 40

Lampiran 41~ 49

vii

I ,....

Penghargaan

Terlebih dahulu saya bersyukur kepada Tuhan kerana dengan limpah kurnia-Nya saya

telah selesai menyiapkan kajian ini dengan jayanya. Sekalung penghargaan dan terima

kasih kepada Universiti Malaysia Sarawak kerana menerima seya sebagai pelajar di

Fakult i Seni Gunaan Dan Kreatif dalam Program Pengurusan Seni. Saya juga

mengucapkan terima kasih yang terhingga kepada pensyarah terutamanya penyelia saya

iaitu Puan Qistina Donna Lee Abdullah kerana telah ban yak membantu dalam memberi

nasi hat, membimbimg dan memberi tunjuk ajar kepada saya dalam menyiapkan kajian

ini. Bimbingan yang mereka berikan akan say a kenag sampai bila-bila. Tidak lupa juga

kepada keluarga serta rakan-rakan seperjuangan saya yang memberi sokongan dan

sumbangan sarna ada memberi pendapat, idea dan sumbangan tenaga. Terima kasih

kepada anda semua.

VIII

I ,...

1

1 !

i

I

I

i I

I I

Senarai Rajah Muka Surat

J. Gambar Rajah 1- Carta oraganisasi LKS 5

2. Gambar Rajah 2- Umur Responden 28

3. Gambar Rajah 3- Suku Kaum 29

4. Gambar Rajah 4- Jantina 30

5. Gambar Rajah 5- Status 31

6. Gambar Rajah 6- Pendapat Responden 32

ix

,..

Sena rai Jadual Muka Surat

l.Jadual 1- Aktiviti-Aktiviti Tahun 2005 42

l.JaduaI2- ladual Promosi Kebudayaan Yang Melibatkan Tarian Sumazau 42

3.Jadual 3- ladual Pendidikan Kesenian LKS 43

x

I

Abstrak

Keseluruhan kajian ini adalah untuk mengkaji peranan yang dimainkan oleh

Lembaga Kebudayaan Sabah (LKS) dalam memromosikan serta memperkembangkan

tarian tradisional Sumazau di Malaysia. Dalam Kajian ini pengkaji ingin mengkaji

bagaimanakah dan apakah langkah-Iangkah dan bentuk promosi yang diambil oleh LKS

untuk memperkembangkan lagi tarian tradisional Sumazau di Malaysia

Xl

Abstract

Overall of this research is to assess the role and how the Lembaga Kebudayaan

Sabah (LKS) to promote and envolve the Sumazau traditional dance in Malaysia. In this

research the researcher want to assess how and what type of promotion that LKS takes to

envolve the Sumazau traditional dance in Malaysia.

xii

BABI

LATARBELAKANG KAJIAN

1.1 Pengenalan

Di sini, pengkaji ingin mengkaji peranan yang dimainkan oleh Lembaga

Kebudayaan Sabah (LKS) dalam mempromosikan serta memperkembangkan tarian

tradisional Sumazau di Malaysia. Lembaga Kebudayaan Sabah (LKS) merupakan satu

badan organisasi yang bertanggungjawab meningkatkan tahap perkembangan budaya di

abah dan luar negeri.

Tarian Sumazau merupakan tarian tradisional bagi masyarakat kaum

Kadazandusun di Sabah. Tarian ini sering dikaitkan dengan Tadau Kaamatan atau

Perayaan Pesta Menuai Yang disambut di sabah pada tanggal 30 dan 31 Mei setiap tahun.

Sewaktu Perayaan Pesta Menuai, tarian Sumazau dipersembahkan dalam majlis-majlis

keramaian untuk tontonan umum. Tanpa tarian Sumazau sesuatu majlis dikatakan tidak

lengkap dan suasananya hambar. Di samping itu, tarian Sumazau sering dijadikan acara

pentas atau acara yang memeriahkan lagi sesuatu majlis perkahwinan. Namun di sebalik

keunggulannya sebagai tarian ikutan tradisi, tersirat cerita dongeng yang mengaitkan

tarian Sumazau dengan upacara pemujaan semangat padi.

1

1.2 Latarbelakang LKS

Lembaga Kebudayaan Sabah (LKS) ditubuhkan pada tahun 1996. Sebelum ini

aktiviti-aktiviti kebudayaan beroperasi di bawah unit Kebudayaan, Lembaga Sukan dan

Kebudayaan Sabah (LSKS). Pada tahun1989, timbul kesedaran untuk menubuhkan satu

hadan yang khusus kepada memperkembangkan dan memulihara khazanah budaya etnik

negeri sabah. Menyedari hakikat ini, satu kertas keIja cadangan penubuhan LKS telah

dibuat. LKS ditubuhkan secara rasminya melalui LAB 3 tahun 1996 oleh Dewan

Undangan Negeri Sabah dan diletakkan di bawah tanggungjawab Kementerian,

Kebudayaan, Selia dan Sukan Negeri Sabah.

1.3 Tugas-Tugas LKS

Tugas-tugas LKS adalah sepertimana termaktub dalam Enakmen tahun 1996 dalam

seksyen 24 (a) (b) (c) (d) (e) (f) dan (g) seperti berikut:­

• Meninggikan taraf kegiatan-kegiatan kebudayaan termasuk penyeliaan pada

semua peringkat kebudayaan di Sabah.

• Memulakan rancangan latihan dan rancangan-rancangan lain yang boleh memberi

sumbangan yang paling baik kepada kehendak-kehendak khas dan tempatan

Negeri Sabah.

• Menyiarkan tujuan, matlamat dan kegiatan-kegiatan pusat.

• Enasihatkan kelab-kelab, persatuan-persatuan atau institusi mengenai perkara­

perkara yang meliputi semua aspek kebudayaan menurut kelayakan kakitangan

pusat-pusat itu.

2

• Berkhidmat sebagai forum bagi membincangkan masalah-masalah pertubuhan,

pengurusan dan penyeliaan dalam memajukan kebudayaan.

• Menubuhkan dan menggalakkan perhubungan dengan agensi-agensi

seumpamanya atau yang lain.

• Melakukan semua perkara yang berkaitan dengan atau berbangkit dari

pelaksanaan tugas-tugasnya dibawah Enakmen ini.

1.4 Objektif LKS

Lembaga Kebudayaan Sabah telah menetapkan objekti seperti berikut:­

• Memupuk semangat cintakan warisan seni budaya di kalangan masyarakat demi

perpaduan bangsa malaysia.

• Menjadikan nilai-nilai murm sem budaya Sabah sebahagian daripada identiti

kebangsaan.

• Mengekalkan Keaslian seni budaya negeri Sabah supaya tidak pupus dan rei evan

sepanJang zaman.

• Mengetengahkan seni budaya negeri Sabah yang belum dikenali dan seterusnya

meningkatkan mutu kesenian.

• Mempertingkatkan pengetahuan, sensitiviti dan ketrampilan dalam seni budaya

khususnya generasi muda.

• Melahirkan dan memperkembangkan bakat-bakat baru ke arah meningkatkan

mutu dan daya kreativiti dalam bidang kesenian.

• Mempersembahkan dan mempamerkanhasil keseniansebagai khazanahseni negeri

dan produk pelancong.

3

• Menjadikan Lembaga Kebudayaan Sabah (LKS) sebagai pusat rujukan seni

budaya.

1.5 Fungsi Utama LKS

Diantara fungsi utama Lembaga Kebudayaan Sabah ialah seperti berikut:­

• Mengenalpasti, menyelidik dan mengumpul bahan-bahan dalam bidang

kebudayaan dan kesenian tradisional.

• Mendokumentasikan warisan kebudayaan dan kesenian etnik negeri Sabah.

• Menyediakan rauang dan peluang kepada pengiat seni lukis untuk berkarya.

• Mendidik generasi muda tentang kebudayaan negeri Sabah memlalui program

pendidikan kebudayaan ke sekolah-sekolah.

• Meningkatkan mutu persembahan kesenian etnik negeri Sabah.

• Menjadikan Lembaga Kebudayaan Sabah (LKS) sebagai pusat rujukan seni dan

budaya Sabah.

• Menyelaras dan memantau aktiviti kebudayaan negeri sabah selaras dengan Dasar

Kebudayaan Kebangsaan.

• Melaksanakan pengurusan Lembaga mengikut Enakmen LKNS 1996.

4

1.6 Carta oraganisasi LKS

Bahaaian Parolehan Sumber

Carla Org n/sasiLemMg. Kebudaya.n S.bah

Balai S." Lukh.S.,..,

Rajah I

Gambarajah di atas menunjukkan carta organisasi bagi LKNS. Pentadbiran atasan

diterajui oleh lembaga pengarah diikuti oleh pengurus besar. Pentadbiran LKNS.

Pentadbiran tersebut dimantapkan lagi oleh sub pentadbiran seperti pentadbiran

kewangan, bahagian perolehan sumber, bahagian promosi kebudayaan, bahagian

pendidikan dan perkembangan kesenian, Balai Seni Lukis Sabah dan juga pusat-pusat

budaya daerah bagi seluruh Sabah. Oi bawah pusat-pusat budaya daerah terdapat Pusat

Kebudayaan Sabah, Penampang dan Pusat Kebudayaan Murut Sabah Tenom.

Dalam kajian ml, pengkaji mgm mengkaji peranan LKS dalam

memperkembangkan tarian tradisional Sumazau di Sabah. Tarian ini ditarikan oleh kaum

Kadazandusun di Sabah. Tarian Sumazau merupakan tarian tradisi rakyat yang terkenal

• Sabah. Tarian ini selalunya ditarikan semasa menyambut hari keramaian seperti hari

5

Kaamatan yang diraikan pada bulan Mei 30 dan 31. Tarian ini juga ditarikan serna sa

menyambut hari kesyukuran yang berkaitan dengan kegiatan menanam padi dan menuai

padi dan juga menolak bala, menyemah semangat dan mengubati penyakit. Tarian

Sumazau ditarikan oleh sekumpulan perempuan dan lelaki.

1.7 Visi LKS

Memartabatkan budaya etnik Sabah ke persada Antarabangsa

1.8 Misi LKS

Kami adalah agensi yang komi ted memulihara dan meningkatkan tahap

perkembangan budaya serta mempromosi kesenian etnik Sabah melalui persembahan

kesenian, pendidikan, dokumentasi dan pameran kepada masyarakat dalam dan luar

negeri selaras dengan dasar kebudayaan kebangsaan.

1.9 Madamat LKS

Untuk memperkenal, memulihara dan mempromosikan keunikan kepelbagaian

kebudayaan di Sabah dari segi konteks demokrasi dan kemasyarakatan menuju arah abad

21.

6

1.10 Objektif Kajian

a) Mengkaji peranan LKS dalam memperkembangkan tarian tradisional Sumazau.

b) Mengkaji aktiviti-aktiviti dan proses pelaksanaan yang dijalankan.

c) Mengkaji masalah yang timbul semasa proses pelaksanaan dijalankan.

1.11 Kepentingan Kajian

Sebagai rujukan kepada pengkaji-pengkaji untuk melihat peranan LKS dalam

memperkembangkan tarian tradisional Sumazau di Sabah.

1.12 Permasalahan

Dalam kajian ini, pengkaji ingin menkaji pennasalahan yang dihadapi oleh LKS

dalam memperkembangkan tarian tradisional sumazau di Sabah. Persoalannya adalah,

mampukah LKNS mengembangkan lagi tarian tradisional sumazau di sabah mahupun

di luar Negara sejajar dengan Misi dan Visi LKNS dan bagaimanakah bentuk promosi

yang digunakan.

13 Kajian Lepas

Dalam menjalankan kajian, pengkaji akan membuat seberapa banyak tinjauan tentang

kajian-kajian lepas yang telah dijalankan oleh pengkaji sebelum ini. Tujuan membuat

tinjauan ke atas hasil kajian lepas ini adalah untuk membandingkan dapatan kajian lepas

deogan basil akan diperolehi untuk melihat adakah terdapat penemuan barn yang

7

diperolehi. Selain daripada itu juga ianya bertujuan untuk membuka minda penyelidik

supaya tidak mengulangi kesalahan yang sarna semasa melakukan kajian pada masa ini.

1.13.1 Tari Sumazau

Tarian Swnazau dipersembahkan sekurang-kurangnya oleh sepasang penari,iaitu

seorang lelaki dan seorang perempuan. Kedua-dua penari berpakaian serba hitam. Penari

lelaki memakai sigar (destar) dan penari perempuan memakai saraung (alas kepala).

Mereka menari mengikut rentak paluan 7 atau 8 gong.Pada mulanya rentak tarian agak

perlahan kerana kesemua gong tidak dipalu serentak. Rentak tarian Sumazau menjadi

barmonis selepas semua bunyi paluan gong bersepadu. Semasa menari tarian Sumazau,

tangan dihayun ke hadapan dan kebelakang serentak dengan enjutan kaki kanan dan kaki

kiri. Gerak tari seperti itu menyampaikan makna semangat tabang (gotong-royong)

dalam mengusahakan tanaman padi. Sehingga kini suku kaum Dusun masih

mempraktikkan semangat bergotong-royong. Biasanya ahli masyarakat akan

memperuntukkan hari-hari tertentu untuk membantu kerja-kerja bendang atau sawah padi

kepunyaan jiran tetangganya. Hal yang sarna turut dilakukan oleh jiran tetangganya.

Dengan cara demikian kerja yang berat menjadi ringan. Apabila rentak paluan gong telah

barmonis, kaum lelaki akan bertempik,"He he!" Tempikan ini menandakan bahawa telah

bOa masanya untuk menukar gerak tari. Selain itu, ianya sebagai pemyataan rasa gembira

kcrana Bambarayon atau semangat padi telah memberi hasil tuaian padi yang banyak

pada tahun tersebut. Selepas bertempik, kedua-dua belah tangan didepakan ke sisi dengan

pergelangan tangan digerakkan ke atas dan ke bawah. Gerak tari sedemikian

8

membayangkan peniruan gerakan burung yang melayang di awang-awangan. Gerakan

tersebut dikaitkan dengan sifat Bambarayon (semangat padi jelmaan burung layang­

layang) yang sentiasa melindungi tanaman padi daripada ancaman anasir-anasir perosak

padi

1.14 Skop Kajian

Dalam membuat kajian ini, skop kajian tertumpu di Universiti Malaysia Sarawak

(UNIMAS) kerana pelajar yang menuntut di sini berasal dari negeri yang berlainan serta

di Lembaga Kebudayaan Sabah (LKS). Dalam kajian ini juga pengkaji mensasarkan

kepada golongan belia dan ke atas. Bagi LKS pula, pengkaji mensasarkan kepada

pegawai-pegawai di bawah organisasi ini seperti:­

a) Pegawai bahagian Promosi Kebudayaan

b) Pegawai bahagian Pendidikan & Pengembangan

1.15 Metodolgf Kajian

Dalam membuat kajian ini, pengkaji menggunakan kaedah penyelidikan seperti berikut:­

a) Mengedar borang soalselidik

b) Melalui E-mail dengan pegawai LKS

9

1.16 Kesimpulan

Dalam bab awal ini, pengkaji melihat ia sebagai rangka awal dalam menghasilkan

seterusnya menyiapkan kajian ini. Di sini pengkaji telah menyentuh berkaitan dengan

tajuk kajian, latar belakang kajian, objektif kajian, hipotesis, skop kajian, pemasalahan

kajian dan kepentingan kajian ini. Semua elemen-elemen ini amat penting bagi pengkaji

untuk mengenalpasti pennasalahan dan apa yang perlu dikaji oleh pengkaji bagi

mem\ngbasilkan kajian ini.

10

1.1 Pengenalan

tahun

lUlDinya

BAB2

SOROTAN KESUSASTERAAN

Dalam bab ini pengkaji ingin mengkaji peranan yang dimainkan oleh Lembaga

Kebudayaan Sabah (LKS) dalam mempromosikan serta memperkembangkan tarian

tradisional suku kaum Dusun iaitu tarian Sumazau di Malaysia. LKS ditubuhkan pad a

1996. Sebelum ini aktiviti-aktiviti kebudayaan beroperasi di bawah unit

K.ebudayaan, Lembaga Sukan dan Kebudayaan Sabah (LSKS). LKS ditubuhkan secara

melalui LAB 3 tahun 1996 oleh Dewan Undangan Negeri Sabah dan

diJeta1ckan di bawah tanggungjawab Kementerian, Kebudayaan, Belia dan Sukan Negeri

Sabah. LKS merupakan satu badan organisasi yang bertanggungjawab memelihara serta

mematarbatkan kebudayaan termasuk penyeliaan pada semua peringkat kebudayaan di

Sabah. Badan ini juga bertindak sebagai penasihat kepada semua kelab-kelab, persatuan­

pcnatuan atau institusi-institusi mengenai perkara-perkara yang semua meliputi semua

kebudayaan.

11

2.2 Kebudayaan

Jlamani mahupan rohani.

wIIole world kin ..

.....IIP

Dalam buku Kamus Dewan mentakritkan kebudayaan sebagai "Keseluruhan cara

1tJIJup (yang merangkumi cara bertindak, berkelakuan dan befikir ) serta segala hasil

IegIaJan dan penciptaan yang berupa kebendaan atau kerohanian sesuatu masyarakat,

tlIIItIIdun. peradaban dan kemajuan akal budi".

Kebudayaan meliputi keseluruhan cara hidup manusia samada dalam aspek

Herokovic ( Man and His Works) mendefinisikan kebudayaan adalah "Culture

is a way oflife" iaitu budaya adalah satu cara hidup.

Menurut UNESCO, "Culture is what make us what we are. It is the expression of

tIII1' time and our link with the past. It gives each people their identity while it makes the

Kebudayaan adalah yang membentuk dan memberi identiti kepada sesebuah

mayarakat ataupun individu itu sendiri. Setiap masyarakat mempunyai kebudayaan dan

hidup yang tersendiri tetapi kebudayaan itu akan luput atau hilang jika kita tidak

_~_lDDya. Ini kerana kebudayaan itu dipelajari ataupun hadir tanpa kita sedari dan

kedalam kehidupan kita seharian. Oleh itu Lembaga Kebudayaan Sabah

untuk memainkan peranan sebagai memelihara dan memulihara serta

12