80
PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGAN MENGGUNAKAN MEDIA LOGAM MELALUI MODEL PEMBELAJARAN STUDENT TEAM ACHIEVEMENT DEVISION (STAD) PADA SISWAKELAS XI SMA MUHAMMADIYAH 7 MAKASSAR SKRIPSI Diajukan Untuk Memenuhi Salah Satu Syarat Guna memperoleh Gelar Sarjana (S1) Pada Program Studi Pendidikan Seni Rupa Fakultas Keguruan dan Ilmu PendidikanUniversitas Muhammadiyah Makassar Oleh MUH. IKHSAN 10541057512 PROGRAM STUDI PENDIDIKAN SENI RUPA FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH MAKASSAR 2018

PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

  • Upload
    others

  • View
    22

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGAN MENGGUNAKANMEDIA LOGAM MELALUI MODEL PEMBELAJARAN

STUDENT TEAM ACHIEVEMENT DEVISION(STAD) PADA SISWAKELAS XI SMA

MUHAMMADIYAH 7 MAKASSAR

SKRIPSI

Diajukan Untuk Memenuhi Salah Satu Syarat Guna memperoleh Gelar Sarjana(S1) Pada Program Studi Pendidikan Seni Rupa Fakultas Keguruan dan Ilmu

PendidikanUniversitas Muhammadiyah Makassar

Oleh

MUH. IKHSAN10541057512

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN SENI RUPAFAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN

UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH MAKASSAR2018

Page 2: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …
Page 3: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …
Page 4: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …
Page 5: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …
Page 6: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

vi

☜kehidupan yang indah itu tergantung dari cara penataannya, dan kebiasaan hanya bisadihilangkan dengan kebiasaan☝.

Untuk ibu dan ayahku dengan segenap cinta

Kupersembahkan karya sederhana ini sebagaiTanda baktiku kepada ibunda dan ayahanda tercinta

yang telah banyak berkorban selama ini demi kesuksesan anak ♠anaknya serta adik dan kakak ♠ kakakku tercinta terima kasih telah

banyak memberikan bantuan dan dukungannya sehingga penulis bisamenyelesaikan studi..

Page 7: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

vii

�������

Muh. Ikhsan 2018. ☜Pembelajaran Seni Kaligrafi dengan MenggunakanMedia Logam Melalui Model Pembelajaran Student Team AchievementDevision (STAD) pada siswa kelas XI SMA Muhammadiyah 7 Makassar☝Skripsi. Program Studi Pendidikan Seni Rupa Fakultas Keguruan dan IlmuPendidikan Universitas Muhammadiyah Makassar. Penelitian ini tujuan yanghendak di capai adalah untuk mengetahui, (1) bagaimana proses pembelajar senikaligrafi dengan menggunakan media logam pada siswa kelas XI SMAMuhammadiyah 7 Makassar melalui model pembelajaran ��AD (Student TeamAchievement Devision), (2) Untuk mengetahui kualitas hasil karya seni kaligrafidengan menggunakan media logam pada siswa kelas XI SMA Muhammadiyah 7Makassar melalui model pembelajarn STAD (Student Team AchievemenDevision). Dan adapun model pembelajaran yang digunakan dalam penelitian iniadalah Student Team Achievement Devision (STAD) merupakan salah satu modeldari beberapa model metode pembelajaran kooperatif yang banyak dipraktekkanpara guru dalam pelaksanaan kegiatan belajar mengajar di kelas. Dari langkah-langkahnya, model ini dipandang sebagai model yang paling sederhana danlangsung dari pendekatan pembelajaran kooperatif. Meskipun sederhana, modelini mempunyai banyak kelebihan dibandingkan dengan model pembelajaransecara konvensional yang memfokuskan guru sebagai pelaku utamanya. Tinjauandari beberapa contoh penelitian berkaitan dengan model pembelajaran STADmenambah bukti empiris akan kelebihan dari penerapan model pembelajaranSTAD terhadap peningkatan motivasi belajar, aktifitas belajar, dan prestasi belajarsiswa. Faktor-faktor penting yang sangat erat hubungannya dengan proses belajaradalah: kematangan, penyesuain diri /adaptasi, menghafal/mengingat, pengertian,berpikir, dan latihan. Bahwa nilai rata-rata hasil belajar seni kaligrafi setelahmenggunakan pembelajaran kooperatif tipe STAD adalah 90 nilai maksimum dan65 nilai minimum dari 20 siswa dan di peroleh nilai rata-rata 7.75.diperoleh bahwa dari 20 siswa kelas XI IPA 2 yang mengikuti praktek terdapat 0siswa (0%) masuk dalam kategori rendah, 7 (35%) masuk kategori sedang, dan 11siswa (55%) masuk kategori tinggi, dan 2 siswa (10) masuk kategori sangat tinggi.Jika nilai rata-rata tersebut dikonsultasikan dengan pengkategorisasian sesuaidengan tabel 2, maka hasil belajar siswa masuk pada kategori berhasil. dari 20siswa yang mengikuti tes dinyatakan tuntas atau memperoleh nilai lebih besaratau sama dengan 65 (N u 65). Berdasarkan hasil survei yang dilaksanakan, dapatdisimpulkan:1. Model pembelajaran STAD dapat menumbuhkan minat belajar Seni

Kaligrafi dengan menggunakan media logam pada siswa kelas XI IPA IISMA Muhammadiyah 7 diamati dari kerja kolektif dan nilai rata-rata siswa.

2. Model pembelajaran STAD dapat meningkatkan keaktifan siswa, baik dalamhal kehadiran maupun partisispasi siswa dalam proses belajar mengajar.

Page 8: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

� �� � �

���� �y���� ��������� ����� Yang Maha Esa, karena berkat limpahanrahmat dan hidayah-Nya, sehingga dengan judul skripsi ☜Pembelajaran SeniKaligrafi Dengan Menggunakan Media Logam Pada Siswa Kelas XI SMAMuhammadiyah 7 Makassar Melalui Model Pembelajaran STAD (Student TeamAchievement Devision) ☝ dapat diselesaikan dalam rangka memenuhi persyaratanakademik guna memperoleh gelar sarjana (S1) pada Program Studi PendidikanSeni Rupa, Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan, Universitas MuhammadiyahMakassar. Tidak lupa pula penulis mengirimkan shalawat dan salam kepada NabiBesar Muhammad SAW. Rasul yang telah membimbing ummatnya dari jalanyang benar sehingga dapat di aplikasikan dalam kehidupan sehari-hari.

Dalam Penulisan skripsi ini banyak kendala-kendala yang dihadapi olehpenulis, namun berkat bantuan dan dukungan dari beberapa pihak yang membantusehingga penulisan skripsi ini dapat terselesaikan dengan baik dan lancar, untukitu penulis tidak lupa menyampaikan rasa terima kasih dan penghargaan yangsebesar-besarnya kepada :

1. Bapak Dr. H. Abd Rahman Rahim, SE. MM.., Rektor UniversitasMuhammadiyah Makassar.

2. Bapak Erwin Akib, S.Pd, M.Pd. Ph D, dekan FKIP UniversitasMuhammadiyah Makassar.

Page 9: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

3. Bapak Dr. Andi Baetal Mukaddas, S.Pd., M.Sn Ketua ProgramStudi Pendidikan Seni Rupa, FKIP Universitas MuhammadiyahMakassar.

4. Bapak Makmun, S.Pd., M.Pd sekretaris Program Studi PendidikanSeni Rupa FKIP Universitas Muhammadiyah Makassar.

5. Kepada para dosen-dosen yang selalu membimbing danmengarahkan kami selama proses perkuliahan.

6. Bapak Ali Ahmad Muhdy, S.pd., M.pd pembimbing I7. Bapak Muh. Faisal, S.pd.,M.pd pembimbing II8. Kepada Ayahanda Usmedin, Ibunda tercinta Nurmi dan saudara

kandung tersayang Mukhlisah yang selalu memberikan dukunganmoril serta material sehingga penulis dapat menyusun skripsi ini danKepada keluarga besarku yang tidak sempat saya sebutkan.

9. Rekan-rekan seni rupa angkatan yang selalu berkomitmen untukmenjaga solidaritas persaudaraan.

10. Kepada seluruh Teman-teman KOPA (Komuitas of Pecinta Art)Bima-Dompu Makassar atas dukungan dan doanya selama penulismenempuh pendidikan.

11. Kepada teman-teman seperjuangan: bup, wahyu, dodi, boss sahril,ekhi jhiii, k-tos, biken, go art, abi, mas darmi, dianti bana, dian wakera☂a, ijah nyaiii, ika, yati, anis edogawa, mba☂ sumira, dan rahmayang selalu memberikan senyuman canda, tawa, dorongan dansemangat perjuanganku.

Page 10: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

Penulis menyadari bahwa karya ilmia ini jauh dari kesempurnaan. Olehkarena itu, penulis mengharapkan sumbang saran dan kritik terhadap semua pihakdemi kesempurnaan menyusun karya ilmiah ini. Semoga dapat bermanfaat bagikita semua. Amin.

Makassar, 2018

Penulis

Page 11: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

xi

�� !�" #$#

HalamanHALAMAN JUDUL ...................................................................................... iLEMBAR PENGESAHAN ............................................................................ iiPERSETUJUAN PEMBIMBING .................................................................. iiiSURAT PERNYATAAN ............................................................................... ivSURAT PERJANJIAN ................................................................................... vMOTTO DAN PERSEMBAHAN .................................................................. viABSTRAK ...................................................................................................... viiKATA PENGANTAR .................................................................................... viiiDAFTAR ISI ................................................................................................... ixDAFTAR TABEL ........................................................................................... xDAFTAR GAMBAR ...................................................................................... xi

BAB I PENDAHULUAN.................................................................................. 1A. Latar Belakang ................................................................................ 1B. Rumusan Masalah ........................................................................... 6C. Tujuan Penelitian ............................................................................ 6D. Manfaat Penelitian .......................................................................... 7

BAB II TINJAUAN PUSTAKA DAN KERANGKA PIKIR........................... 8A. Tinjauan Pustaka .............................................................................. 8

1. Model Pembelajaran .................................................................. 82. Pengertian Belajar .....................................................................133. Faktor-faktor yang mempengaruhi bealajar ..............................164. Tujuan Belajar............................................................................ 185. Pengertian Seni Rupa ................................................................ 196. Kriya Logam .............................................................................. 227. Fungsi Kriya Logam .................................................................. 248. Proses Pembuatan Kriya Logam ................................................ 24

B. Kerangka Pikir ................................................................................ 27

BAB III METODE PENELITIAN ................................................................... 28A. Jenis dan Lokasi Penelitian ............................................................. 28B. Variabel dan Desain Penelitian ....................................................... 28C. Desain Penelitian ............................................................................. 29D. Definisi Operasional Variabel......................................................... 30

Page 12: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

xi

E. Populasi dan Sampel ........................................................................ 30F. Teknik Pengumpulan Data .............................................................. 33G. Teknik Analisis Data ....................................................................... 34

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASANA. Penyajian Hasil Penelitian ........................................................... 36B. Pembahasan .................................................................................. 46

BAB V PENUTUPA. Kesimpulan ................................................................................... 53B. Saran ............................................................................................. 53

DAFTAR PUSTAKA............................................................. ........... ......... 54LAMPIRANRIWAYAT HIDUP

Page 13: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

xi

%&'(&) (&*+,

Tabel 1.3 : Indikator Penilaian ▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁........................ 35Tabel 2.3 : Kategori Standar Departemen Pendidikan Nasional▁▁▁▁ 35Tabel 1.4 statistik hasil belajar.......................................▁▁▁................ 47Tabel 2.4 Distribusi Frekuensi dan Persentase Hasil Belajar Siswa.......... 48Tabel 3.4 Data Hasil Belajar Kelompok Siswa.......................................... 49Tabel 4.4: Distribusi Frekuensi dan Persentase Ketuntasan▁▁▁▁▁. 50Tabel 5.4: Distribusi Frekuensi dan Persentase Ketuntasan ▁▁........▁ 50Tabel 6.4 Daftar nilai karya kelompok siswa............................................. 52

Page 14: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

xi

-./0.1 2.34.1

Gambar 1.2 : Contoh kaligrafi Bismillahirrahmaanirrahiim.................... 23Gambar 2.2 : contoh kaligrafi ayat Qursi ▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁......... 23Gambar 3.2 : Contoh kaligrafi Al-Fatehah ▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁ 24Gambar 4.2 : Contoh kaligrafi Yasin Jumbo ▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁.. 24Gambar 1.3 : Peta sekolah ▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁................... 28Gambar 2.3: Skema desain penelitian ▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁.. 29Gambar 1.4: pulpen ▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁............................ 41Gambar 2.4 palu sederhana dari bahan kayu .......................................... 42Gambar 3.4 logam kuningan ▁▁▁▁▁▁▁▁▁............................... 42Gambar 4.4 papan tripleks ..........................▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁ 43Gambar 5.4 lem fox ▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁.........................▁... 43Gambar 6.4 menyiapkan pola desain ▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁... 44Gambar 7.4 pemindahan pola desain di atas media logam ...▁▁▁▁... 44Gambar 8.4 proses pengerjaan kriya logam.▁▁▁▁▁........................ 45Gambar 9.4 hasil karya siswa ..........▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁▁... 45Gambar 10.4 pengerjaan soal sesuai dengan buku panduan ▁▁▁..▁ 46

Page 15: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

5

676 8

9:;<7=>?>7;

7@ ?atar BelakangABCDBEFGFHFI JBIK LFEKMHFNK OBIMFI CBIMMPIFLFI CBOKF EQMFC FOFEFR

CBHPSFLFI JFEFR JFTP GBIKJ LFHUF JBIK HPSF UFIM CBIBLFILFI LBKIOFRFI UFIM

TBHOFSFT SFOF DBITP-DBITPL RPHPN UFIM TBEFR OKCQOKNKLFJK FTFP OKMFUFLFI

JBRKIMMF CBCSPIUFK IKEFK BJTBTKLF, JBOKLKT SFIOFIMFI TBITFIM LFEKMHFNK KIK FOFEFRCBHPSFLFI JPFTP LFHUF UFIM DBHKOBITKL OBIMFI TPEKJFI KIOFR JBSBHTK RFEIUF TPEKJFIJFJTHF UFIM DBHDBITPL RPHPN VFTKIW RPHPN XKIF, RPHPN YBSFIM, RPHPN ZIOKF, RPHPN[FIJBLBHTF CFPSPI RPHPN YF\F, TBTFSK LBIFSF OFEFC RFE KIK TPEKJFI LFEKMHFNK EBDKROKLBIFE OBIMFI TPEKJFI ZIOFR ]HFD UFIM FOF OFEFC ]E-^PHFI OFI ]E_`FOKTJ?Jawaban simpel karena perkembangan kaligrafi dalam konteks Islami ini lebihberkembang pesat dibandingkan dengan karya tulisan yang lain, selain itu juga diIndonesia atau khususnya di Makassar merupakan mayoritas penduduk Islamyang di mana pembelajaran seni kaligrafi ini adalah merupakan salah satu karyaseni visual yang sangat digemari dan menarik untuk dikembangkan oleh siswaatau pelajar bahkan di Perguruan Tinggi sekalipun.

Dalam hal ini saya sebagai penulis lebih spesifikasi memaparkan konsepkaligrafi ini pada tulisan-tulisan Arab yang tentunya ada dalam Al-Quran dan Al-Hadits, pembelajaran seni kaligrafi ini adalah merupakan salah satu pelajaranyang sangat digemari dikalangan pelajar masa kini, apalalagi dalam bangkusekolah Madrasah Tsanawiyah atau Sekolah Aliyah bahkan di SekolahMuhammadiyah sudah semestinya pembelajaran seni kaligrafi ini diterapkan

Page 16: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

2

kepada anak didik masa kini, selain dari menambah pengetahuan siswa dalam halagamais siswa juga diajarkan bagaimana bisa menghasilkan ide-ide baru danselalu menghasilkan karya-karya yang cukup menarik sehingga karya senikaligrafi ini dapat dihasilkan oleh tangan kreatif oleh para pelajar masa kini bukanhanya dari kalangan mahasiswa ataupun dari kalangan seniman di jalanan.

Pembelajaran seni kaligrafi merupakan salah satu topik yang cukup efektifdan membangun bagi saya dalam sebuah kelangsungan penelitian ini, kerena dimana pada awal pembelajaran seni kaligrafi ini sering kita jumpai para senimandan secara umumnya para pelajar di Indonesia menanam sebuah pemikiran bahwamenggambar kaligrafi itu sesederhana mungkin dan terbatas pada media ataumenggunakan bahan-bahan tertentu, seperti halnya menggambar tulisan Al-Quranpada media kertas saja menggunakan cat atau dengan spidol saja, dan itu sayapikir merupakan suatu kegagalan dalam mamahami praktik seni kaligrafisebagaiman mestinya, dan itu merupakan suatu tanggung jawab besar seoranganak didik atau pelajar untuk membuka cakrawala berpikirnya dalam memahamigaimana pembelajaran dan praktik seni kaligrafi itu sebenarnya terlebih lagi bagitenaga pendidik yang harus kreatif dan inovatif dalam menyampaikan materitentang kaligrafi tersebut supaya siswa tidak memiliki pemahaman dangkal, dalamhal ini seorang pelajar juga dituntun untuk selalu berpikir kreatif dan inovatifsupaya menjadi pelajar yang berkualitas bagi bangsa dan negara dan menciptakansebuah karya terobosan baru sebagai salah satu contoh bahwa pembelajaran senikaligrafi itu mampu mengasah siswa untuk berpikir kreatif.

Page 17: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

3

Sesuai topik pembelajaran di atas seni kaligrafi ini sangatlah dibutuhkan,karena di mana siswa SMA Muhammadiyah 7 Makassar ini adalah merupakansalah satu Sekolah Muhammadiyah yang setiap pekannya belajar tentang senikaligrafi hanya terfokus pada media dan bahan seperti yang saya uraikan di atastadi, seperti tugas yang diberikan oleh guru seni budaya yang hanya menggunakanmedia kertas denga bahan cat air (sejenisnya) atau dengan menggunakan spidol.Untuk menambah pengetahuan siswa dalam hal pengembangan seni budayatentunya kita sebagai seorang pengajar harus menerapkan model pengenalan ataupraktik baru terhadap siswa siswi kita dengan cara menerapkan pembelajaran senikaligrafi dengan menggunakan media baru dalam berekspresi, salah satunyamenngambar kaligrafi dengan menggunakan media logam kuningan sesuaidengan topik penelitian ini.

Menggambar kaligrafi dengan menggunakan media logam ini tentunyasangatlah rumit bagi siswa SMA Muhammadiyah 7 Makassar, karena selain daricara kerja yang sangatlah sulit dan media pembelajaran bisa dikatakan sebuahpengenalan media yang baru bagi mereka untuk menyesuaikan diri danmenghasilkan sebuah karya seni kaligrafi dengan menggunakan media logamtersebut.

Dengan melihat uraian di atas, menunjukkan adanya pengakuan terhadappembelajaran yang efektif, serta usaha untuk menyusun kerja kolektif dan mampumenjawab persoalan yang ada. Salah satu model pembelajaran yang dapatmenumbuhkan kreativitas siswa sekaligus melatih siswa untuk dapat menerimakeberagaman individu adalah model pembelajaran kooperatif. Pada model

Page 18: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

4

pembelajaran kooperatif siswa belajar dalam kelompok-kelompok kecilberanggotakan 4- 5 orang yang bekerjasama untuk mencapai tujuan pembelajaran.

Untuk mendapatkan hasil belajar yang optimal, kadang kala banyakdipengaruhi komponen-komponen belajar-mengajar, sebagai contoh bagaimanacara mengorganisasikan materi, metode yang diterapkan, media yang digunakan,dan lain-lain. Tetapi di samping komponen-komponen pokok yang ada dalamkegiatan belajar mengajar ada faktor lain yang ikut mempengaruhi keberhasilanbelajar siswa, yaitu soal kurangnya arahan dan pendekatan guru terhadap siswadalam proses belajar, bagaimana baiknya bahan pelajaran yang diberikan,bagaimanapun sempurnanya metode yang digunakan, namun jika pendekatanguru terhadap siswa dalam proses belajar sangat kurang maka dapat menciptakansuatu hasil yang tidak optimal.

Penilaian pembelajaran tipe STAD ini melihat kemampuan siswa untukmelakukan kreativitas secara kolektif dengan menggunakan logam sesuai dengandesain yang mudah mereka kerjakan seperti kaligrafi. Guru harus mampu sebagaipemegang kunci idi-ide kreatif dan inovasi yang relevansi dengan hal-hal seni,agar pembelajaran tidak membosankan. Kurikulum yang baru menuntut peranaktif guru dalam mengolah pembelajaran menjadi pembelajaran yang berkulitasdan mengembangkan ranah atau dabacd pembelajaran yang meliputi ranaheafdcgcf, ranah afektif dan ranah psikomotorik. Dalam hal ini strategi yangdigunakan tidak hanya strategi secara konvensional saja, namun strategi yangsecara STAD (Student Team Achievement Devision) mampu dikembangkan olehsiswa secara mandiri hal ini yang SMA Muhammadiyah 7 Makassar selalu

Page 19: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

5

berupaya untuk meningkat kualitas hasil dalam mengembangkan pembelajaran dikelas. Dengan dasar pemikiran di atas maka penulis terdorong mengadakanpenelitian dengan judul: ☜Pembelajaran seni kaligrafi dengan menggunakan medialogam melalui model pebelajan STAD (Studeht Teai Acjkeveiehl Devkmknh )pada siswa kelas XI SMA Muhammadiyah 7 Makassar☝

B. Rumusan Masalah.Berdasarkan latar belakang di atas, maka rumusan masalah yang

diangkat dalam penelitian ini :1. Bagaimana proses pembelajaran seni kaligrafi dengan menggunakan media

logam melalui model pembelajaran STAD (Studehl Teai AcjkeveiehlDevkmknh ) pada siswa kelas XI SMA Muhammadiyah 7 Makassar.

2. Bagaimana kualitas hasil karya seni kaligrafi dengan menggunakan medialogam pada siswa kelas XI SMA Muhammadiyah 7 Makassar melaluimodel pembelajaran STAD (Studehl Teai Acjkeveiehl Devkmknh )

C. Tujuan PenelitianBerdasarkan uraian rumusan masalah di atas, tujuan yang hendak

dicapai dalam penelitian ini adalah:

1. Untuk mengetahui bagaimana proses pembelajaran seni kaligrafi denganmenggunakan media logam pada siswa SMA Muhammadiyah 7 Makassarmelalui model pembelajaran kooperati tipe STAD (Studehl TeaiAcjkeveiehl Dkvkmknh) .

Page 20: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

6

2. Untuk mengetahui kualitas hasil karya seni kaligrafi dengan menggunakanmedia logam pada siswa kelas XI SMA Muhammadiyah 7 Makassarmelalui model pembelajaran STAD (Stu deop Teaq Acrseveqeop Dsvstsuo)

D. Manfaat PenelitianManfaat penelitian ini diuraikan sebagai berikut:

1. Sebagai wahana pembelajaran bagi penuyusun dalam menambah wawasanberpikir, khususnya penelitian ini.

2. Untuk guru diharapkan bermanfaat dalam upaya meningkatkan kolektivitasbelajar siswa.

3. Untuk siswa, penelitian ini diharapkan dapat bermanfaat dalam upayameningkatkan kreativitas yang inovatif belajar secara berkelompok sehinggatidak terjadi lagi perilaku menyimpang.

4. Sebagai bahan masukan bagi instansi (Sekolah) serta bahan komparatif bagipenelitian selanjutnya.

5. Hasil penelitian ini diharapkan dapat memberikan tambahan pengetahuanpada tingkat teoritis kepada guru dan siswa dalam peningkatan kreativitasdan kerja sama belajar siswa dengan model pembelajaran STAD (StudeopTeaq Acrseveqeop Devstsuo ) dalam proses pembelajaran seni kaligrafi.Penelitian ini juga dapat meningkatkan kemampuan profesionalisme guruuntuk mengarahkan dan membimbing siswa dalam belajar seni kaligrafi

Page 21: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

v

wxw yy

zy{|x}x{ ~}�zx�x �x{ ���x{��x ~y�y�

x� zinj���� ~ust���

1� �odel ~�mbel������ ������� ���� ����������� �������� ��zx�) ¡¢£¤nt ¥¤¦§ ¨©hi¤v¤m¤nt ª¤vision («¬­®) ¯°±²³´µ´¶ ·´¸´¹ ·´tu

¯º»°¸ »´±¼ ½°½°±´³´ ¯º»°¸ ¯°tº»° ³°¯½°¸´¾´±´¶ µºº³°±´t¼¿ y¶À ½´¶yµ»¼³±´µÁ°µµ´¶ ³´±´ À²±u »´¸´¯ ³°¸´µ·´¶´´¶ µ°À¼´t ¶ ½°¸´¾´± ¯°¶À´¾´± »¼µ°¸´s. ®´±¼ ¸´¶Àµ´¹ -¸´¶Àµ´¹¶y, ¯º»°¸ ¼¶¼ »¼³´¶»´¶À s°½´À´¼ ¯º»°¸ y¶À³´¸¼¶À ·°»°±¹´¶´ »´¶ ¸´¶À·²¶À »´±¼ ³°¶»°µ´t ¶ ³°¯½°¸´¾´±´¶ µºº³°±´t¼¿.°·µ¼³²¶ ·°»°±¹´¶´, ¯º»°¸ ¼¶¼ ¯°¯³²¶y¼ ½´¶yµ µ°¸°½¼¹´¶ »¼½´¶»¼¶Àµ´¶»°¶À´¶ ¯º»°¸ ³°¯½°¸´¾´±´¶ ·°Ã´±´ µº¶Ä°¶·¼º¶´¸ y¶À ¯°¯¿ºµ²·µ´¶ Àu±u·°½´À´¼ ³°¸´µ² ut¯´¶y. ¬¼¶¾´u¶ »´±¼ ½°½°±´³´ ú¶Áº¹ ³°¶°¸¼t¼´ ¶

½°±µ´¼t ¶ »°¶À´¶ ¯º»°¸ ³°¯½°¸´¾´±´¶ µºº³°±´t¼¿ t¼³° «¬­® ¯°¶´¯½´¹½²µÁ¼ °¯³¼±¼s ´µ´¶ µ°¸°½¼¹´¶ »´±¼ ³°¶°±´³´¶ ¯º»°¸ ³°¯½°¸´¾´±´¶ µºº³°±´t¼¿t¼³° «¬­® t°±¹´»´³ ³°¶¼¶Àµ´t ¶ ¯ºÁ¼Ä´·¼ ½°¸´¾´±, ´µÁ¼¿¼t s ½°¸´¾´±, »´¶³±°st ·¼ ½°¸´¾´± ·¼sw.

«¬­® »¼µ°¯½´¶Àµ´¶ º¸°¹ ź½°±t «¸´Ä¼¶ (Å us ´¶ , ÆÇÈÉÊÆÈË),¯°±²³´µ´¶ ·´¸´¹ ·´tu t¼³° ³°¯½°¸´¾´±´¶ µºº³°±´t¼¿ y¶À ³´¸¼¶À ·°»°±¹´¶´·°¹¼¶ÀÀ´ t¼³° ¼¶¼ »´³´t »¼À²¶´µ´¶ º¸°¹ À²±u -Àu±u y¶À ½´±u ¯²¸´¼³°¶»°µ´t ¶ ³°¯½°¸´¾´±´¶ µºº³°±´t¼¿. °¶²±ut «¸´Ä¼¶Ì ³´»´ ³°¯½°¸´¾´±´¶µºº³°±´t¼¿ ¿ t¼³° «¬­® ·¼sw »´³´t »¼t°¯³´tµ´¶ »´¸´¯ µ°¸º¯³ºµ ½°¸´¾´±

y¶À ½°±´¶ÀÀºÁ´µ´¶ °¯³´t ·´¯³´¼ ¸¼¯´ º±´¶À y¶À ¯°±²³´µ´¶ ô¯³²±´¶

Page 22: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

Í

ÎÏÐÑÒut tÓÐÔÕÖt ÕÓÐÏÒ×Ö, ×ÏÐÓs ÕÏØÖÎÓÐ ÙÖÐ ÚÑÕÑÛ ÜÑÒu ÎÏÐyÖ×ÓÕÖÐ ÝÏØÖ×ÖÒÖÐÙÖÐ ÕÏÎÑÙÓÖÐ ÚÓswÖ ÞÏÕÏÒ×Ö ÙÖØÖÎ ÕÏØßÎÝßÕÐyÖ ÑÐàÑÕ ÎÏÎ ÖstÓÕÖÐ ÞÖáwÖÚÏØÑÒÑá ÖÐÔÔßàÖ ÕÏØßÎÝßÕÐyÖ tÏØÖá ÎÏÐÔÏÒtÓ ÙÏÐÔÖÐ ÎÖtÏÒÓ ÝÏØÖ×ÖÒÖÐtÏÒÚÏÞÑà. âÕáÓÒÐyÖ ÕÏÝÖÙÖ ÚÏØÑÒÑá ÚÓswÖ ÙÓÞÏÒÓÕÖÐ ÕÏÚÏÎÝÖtÖÐ ÑÐàÑÕ

ÎÏÐÔÏÒ×ÖÕÖÐ àuÔÖs ã ÎÖtÏÒÓ ÝÏØÖ×ÖÒÖÐ àÏÒsÏÞÑà.äÏÐÑÒut å ÑÚÎÖÐ (æçèéêæèë), ÞÖáìÖ ÝÏÎÞÏØÖ×ÖÒÖÐ ÕßßÝÏÒÖtÓí tÓÝ Ï

îïâð ÙÓÕÏÎÞÖÐÔÕÖÐ ßØÏá åßÞÏÒt îØÖñÓÐ ÙÖÐ tÏÎÖÐ -tÏÎÖÐÐyÖ ÙÓòÐÓñÏÒÚÓtÖs óßáÐ ôßÝÕÓÐõ ÎÏÒÑÝÖÕÖÐ ÚÖØÖá ÚÖtu tÓÝÏ ÝÏÎÞÏØÖ×ÖÒÖÐyÖÐÔ ÝÖØÓÐÔ ÚÏÙÏÒáÖÐÖ, ÚÏáÓÐÔÔÖ tÓÝÏ ÓÐÓ ÙÖÝÖt ÙÓÎÖÐíÖÖtÕÖÐ ßØÏá

ÔÑÒu-ÔÑÒu yÖÐÔ ÞÖÒu ÎÏÐÔÔÑÐÖÕÖÐ ÝÏÐÙÏÕÖtÖÐ ÝÏÎÞÏØÖ×ÖÒÖÐ

ÕßßÝÏÒÖtÓ í.âÙÖÝÑÐ ØÖÐÔÕÖá-ØÖÐÔÕÖá ÝÏÎÞÏØÖ×ÖÒÖÐ ÕßßÝÏÒÖtÓí tÓÝÏ îïâð

ÖÙÖØÖá ÚÏÞÖÔÖÓ ÞÏÒÓÕÑàêÖ. öÏÐyÖÎÝÖÓÖÐ ïÑ×ÑÖÐ ÙÖÐ äßàÓñÖÚÓ

äÏÐyÖÎÝÖÓÕÖÐ tÑ×ÑÖÐ ÝÏØÖ×ÖÒÖÐ yÖÐÔ ÓÐÔÓÐ ÙÓ÷ÖÝÖÓ ÝÖÙÖ

ÝÏÎÞÏØÖ×ÖÒÖÐ àÏÒÚÏÞÑà ÙÖÐ ÎßàÓñÖÚÓ ÚÓswÖ ÑÐàÑÕ ÞÏØÖ×ÖÒ .ÞÛ öÏÎÞÖÔÓÖÐ ÕÏØßÎÝßÕ

îÓswÖ ÙÓÞÖÔÓ ÕÏÙÖØÖÎ ÞÏÞÏÒÖÝÖ ÕÏØßÎÝßÕõ ÙÓÎÖÐÖ ÚÏtÓÖÝÕÏØßÎÝßÕÐyÖ tÏÒÙÓÒÓ ÙÖÒÓ ø -ù ÚÓswÖ yÖÐÔ ÎÏÎÝÒÓßÒÓtÖÚÕÖÐ áÏtÏÒßÔÏÐÓtÖs(ÕÏÒÖÔÖÎÖÐ) ÕÏØÖs ÙÖØÖÎ ÝÒÏstÖÚÓ ÖÕÖÙÏÎÓÕõ ÔÏÐÙÏÒã×ÏÐÓs ÕØÖÎÓÐ ÒÖs ÖtÖuÏtÐÓs .

÷. öÒÏÚÏÐàÖÚÓ ðÖÒÓ ÜuÒuÜÑÒu ÎÏÐÐyÖÎÝÖÓÕÖÐ ÎÖtÏÒÓ ÝÏØÖ×ÖÒÖÐ ÙÏÐÔÖÐ tÏÒØÏÞÓá ÙÖáÑØu

ÎÏÐ×ÏØÖÚÕÖÐ tÑ×ÑÖÐ ÝÏØÖ×ÖÒÖÐ yÖÐÔ ÓÐÔÓÐ ÙÓ÷ÖÝÖÓ ÝÖÙÖ ÝÏÒtÏÎÑÖÐ tÏÒsÏÞÑàÚÏÒtÖ ÝÏÐàÓÐÔÐyÖ ÝßÕßÕ ÞÖáÖÚÖÐ tÏÒÚÏÞÑà ÙÓÝÏØÖ×ÖÒÓ . ÜÑÒu ÎÏÎÞÏÒÓÎßàÓñÖÚÓ ÚÓswÖ ÖÔÖÒ ÙÖÝÖt ÞÏØÖ×ÖÒ ÙÏÐÔÖÐ ÖÕàÓí ÙÖÐ ÕÒÏÖtÓí. ðÖØÖÎ ÝÒßÚÏs

Page 23: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

ú

ûüýþüÿ������ �u�u ��þ�� tu �ÿü� ýü���, �üý�����, ûü�t��y��� �t�uý��ÿ�� �y�t� y��� tü����� ��ÿ�ý �ü����û�� ü����� -����. ��üÿ���� �u��tü���� �ütü��ýû�ÿ�� ��� �üý�ýû��� y��� ������û��� �����s�� �sw�,t���s ��� ûü�ü����� y��� ���us ��ÿ������ ü�t� ���� -���� ýüÿ�������y�.

�� �ü���t�� �üÿ���� �ÿ�ý ��ý (�ü��� ��ý)��sw� þüÿ���� ��ÿ�ý �üÿ�ýû�� y��� tüÿ�� ��þü���� ���u

ýü�y��û��� ÿüýþ���� �ü��� üþ���� ûü��ý�� þ��� �ü��� �üÿ�ýû���

ü������ üý�� ������ ýü������ ��� ý����-ý���� ýüýþü����������þ��. �üÿ�ý� t�ý þü�ü���, �u�u ýüÿ������� ûü���ý�t���ýüýþü����� þ�ýþ������ �������� ��� þ��u�� þ�ÿ� ��ûü�ÿ����� �ü��� t�ý��� ýü��û���� ���� tü�ûü�t��� ���� ��� .

ü. ���s ���ÿ���

���u ýü��ü��ÿu�� ���ÿ þüÿ���� ýüÿ�ÿ�� ûüýþü���� ���s tü����ý�tü�� y ��� ��ûüÿ����� ��� ���� ýüÿ������ ûü��ÿ���� tü�����û û�üü���

���ÿ �ü��� ý����-ý���� �üÿ�ýû��� ��sw� ��þü����� ���s ü����

���������ÿ ��� t���� ��þü������ þü�ü��� �ý�. ��� ��ÿ������ ����

ýü���ý�� ���� �sw� sü���� �������� þü�t���������w�þ �üû��� ����

ü����� ��ÿ�ý ýüý���ý� þ���� ���� tü�üþ�. ���u ýü�üt�û��� ���

þ�t�s ûü������ ���� süt��û ��t, ý��ÿ�y� ��� ��� ��� ��� ütü���y�ü��� �ü���� �����t �üs�ÿ�t�� �sw�.

. !ü���������� !�üst�� ��ý

�ütüÿ�� ûüÿ������� ���s, �u�u ýüýü���� ���ÿ �ü��� �sw� ���

��þü����� ����� �ü���� �ü���� �-"��� �üÿ���ut�y� ûüýþü����

Page 24: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

#$

%&'()*+(**' *t*s ,&-&+)*./0*' ,&012%1, 3*%*t 3/0*,4,*' 10&) (u+u3&'(*' 2&0*,4,*' 5*)*%*'-t*)*%*' .&-*(*/ -&+/,ut 6

#7 8&'()/t4'( .,1+ / '3/9/3u:7 8&'()/t4'( .,1+ ,&012%1,

;,1+ ,&012%1, 3/)/tu'( 3&'(*' 2&2-4*t +*t* -+*t* .,1+

%&+,&2-*'(*' *'((15* ,&012%1,< y*/tu 3&'(*' 2&'=420*),*' .&24*

.,1+ %&+,&2-*'(*' /'3/9/34 *'((15* ,&012%1, 3*' 2&2-*(/ .&=420*)

*'((15* ,&012%1, 5&+.&-ut.>7 ?&2-&+/*' )*3/*) 3*' %&'(*,4*' .,1+ ,&012%1,

;&t&0*) 2*./'( -2*./'( ,&012%1, *t*u t/2 2&2%&+10&) %+&3/,*t,(4+u 2&2-&+/,*' )*3/*) *t*u %&'()*+(**' ,&%*3* 2*./'( -2*./'(

,&012%1, .&.4*/ 3&'(*' %+&st*./'y* (,+/t&+/* t&+t&'5u y*'( 3/t&t*%,*'(4+u) , (@4.2*' :$#A 6 :#B).

;CDE 2&+4%*,*' .4*tu 2&t13& (&'&+/, t&'5*'( %&'(*t4+*' ,&0*s3*' -4,*' 2&t13& %&2-&0*=*+*' ,1'%+&)&'./F 4'54, .4-=&, t&+t&'5u, (4+u2&'((4'*,*' %&0*=*+*' 3*' 2*t&+/ ,/t* .&'3/+/. G&2-*+ tu(*s 3*' ,4/s3/.&3/*,*' -*(/ ,&-*'y*,*' .4-=&, .&,10*) 4'54, ./sw*, t&t*% /

,&-*'y*,*' (u+u 2&'((4'*,*' 2*t&+/ 2&+&,* .&'3/+/ 4'54, 2&'*2-*)

*t*u 2&'((*'5/ 2*t&+/ -2*t&+/ /'/, (@4.2*' :$#A 6 :#H).

2I JengertiKL Jroses?+1.&s 2&+4%*,*' 4+ut*' y*'( 0*'(.4'( .&M*+* ,&./'*2-4'(*'<

t&+)*3*%< t&+%/,/+, t&+%*34 3*' .&M*+* ,&s&04+4)*' 2&w*+'*/ 3*'

Page 25: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

NN

OPOQPRSTUV TURUTWPRSstST tURXUYUZ QP[U\UR OPV]U\UR (^R._POUR

`UOU[STabcNcde).fRghPs ZPOQP[U\URUV OPOZiVyUS ZPV]PRtSUV TP]SUtUV VyU tU yUV]

OPOZPV]URiXS UVUT YSYST YU[UO hStiUhS yUV] OPOiV]TSVTUV tPR\UYSVyUSVWPRUThS UVWURU ]iRu YPV]UV hSswU, hSswU YPV]UV hSswU, YUV hSswU YPV]UV

[SV]TiV]UV QP[U\URVyU (jUVU hiY\UVU, NkkNdlN).mYU YiU XU[ yUV] tSYUT YUZUt YSZShUXTUV YU[UO hiUtu ZRghPs

ZPOQP[U\URUV yUTVS QP[U\UR YUV OPV]U\UR. nPViRut ngR]UVo QP[U\UR

YSURtSTUV hPQU]US hPtSUZ ZPRiQUXUV yUV] RP[UtSp OPVPtUZ YU[UO tSV]TUX[UTiyUV] tPR\UYS hPQU]US siUtu XUhS[ YURS [UtSXUV UtUiZiV ZPV]U[UOUVa

qPYUV]UV OPV]U\UR, UYU[UX OPRiZUTUV hiUtu ZRghPs tRUV hpPR S[OuPV]PtUXiUV yUV] YS[UTiTUV g[PX hPgRUV] ]uRu TPZUYUUU hSswU. rVWPRUThSyUV] tPR\UYS UVWURU ]uRu YPV]UV hSswU YU[UO ZRghPs QP[U\UR OPV]U\UR

OPRiZUTUV XU[ yUV] utUOU YU[UO OPOP]UV] ZPRUVUV ZPVWSV] YU[UO

OPVPVWiTUV TPPpPTWSpUV hiUtu ZPOQP[U\URUV (j]U[SO fiRwUVWgo bcccdsl)

3t uengertivw xelvyvz

{P[U\UR UYU[UX hPQU]US ZPRiQUXUV TP[UTiUV QPRTUt ZPV]U[UOUV

YUV [UtSXUV . {P[U\UR Stu sPVYSRS OPOZiVyUS suUtu UTWS|StUs yUV] OiV}i[

YURS gRUV]-gRUV] yUV] QP[U\UR U]UR ZUYU YSRSVyU tPR\UYS ZPRiQUXUV -ZPRiQUXUV Stu tSYUT XUVyU OPV]PVUS \iO[UX ZPV]PtUXiUV OP[USVTUV \u]UQPVWiT TP}UTUZUVo TPQSUhUUVo hSTUZo ZPV]UXUR]UUV OSVUt YUV

ZPVyPhiUSUV YSRS. `U[ SVS YPV]UV hP\U[UV YPV]UV ZPVYUZUt mQYS[[UX

Page 26: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

~�

(����), ������� ������ s��tu ����� ����� y��� ��������� ���� �������u����� ��������� t������ ���� ���� ������ ��t���� ��� ���������� y���

���y������ ����� �����t��, ������� ��� ������������ ����� ����������

t����� ���t���u.�����ut ������� ��� ��w�� (����� ��t���������� ������ -�) ��

����� �����y� �� ¡¢£¤ ¡¥ ¦ §¢¨£¨© (~ª��) �����t���� ���w� �������

����������� ������ ��������� t������ ���� ��s������ t������� ��t����t��t���u y��� ���������� ���� ���������� y��� �������� -����� �������t���� �tu, �� ���� ��������� t������ ���� �tu t���� ����t �����������t������� ��«���������� ������ �����w���� ����t����� �t�u ������� -������� �����t �������� (������y� ���������� �������� ���t ���

��������y�).¬���� ������� y��� t��������� ������ �����s ����� ����� y���

����������y�. ­�t��y�, ������� ���us ��������� ����������� ����� �������,������ ����� ���� �tu ���y� ������� ��������� �t�u ��������� �����

�����t�� ������� ���� ������� �tu ����t �������� ������ ����® ¯��� ����t����������� ���°� ������� ������ �����s ��������� t������ ���� y���

��«��� ����������� ������� �����t ���� ���� ���������� ��� ��t���� �����

�����u �������������� ������� �������. ¬���t ������� �������, ����

��������� �tu ���us ����t�� �� ����® ±�������� �tu �������y� ���������

����� ���� ���tu ������� y��� ������� ����������� ������� -����,��������-����� �t�u ���t���� -t����® ²�� �����t� ���us ���y���������

���������-��������� t������ ���� y��� ���������� ���� ��������,

Page 27: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

³´

µ¶·¶·¸¹¸º» ¸¼¸½¾¸¿À, µ¶t Á¸Â¸º ¸t u µ¶½¶µ¸¸º ¿¶¿¶ÃĸºÅ yºÅ ÆÀ¸¿¸ºy¹¸ºy ƶķ¸ºÅ¿ÇºÅ ¿¶Â¶º¾¸Ä¸. ȶ·¸Á¸Ä ¶Äǽ¸µ¸º ¿Ç¸tu ½Äÿ¶s ¼¸·¸Â ¼ÀÄÀ¿¶¿¶ÃĸºÅ yºÅ ¿¶¼¸ºÅ ¶ºÅ¸·¸ÂÀ ƶ·¸Á¸Ä. ȶ·¸Á¸Ä Æǵ¸º ¶Äǽ¸µ¸º

tÀºÅµ¸¹ ·¸µÇ yºÅ º¸Â½¸µ t¶t ½À ½Äÿ¶s yºÅ t¶ÄÁ¸¼À ¿¶É¸Ä¸ Àº¾¶Äº¸·

¼¸·¸Â ¼ÀÄÀ Àº¼ÀÊÀ¼Ç yºÅ ƶÄÇ¿¸¹¸ ¶½¶Ä÷¶¹ ¹ÇÆǺŸº -¹ÇÆǺŸº

ƸÄu. ËÇÆǺŸº -¹ÇÆǺŸº ƸÄu Àtu ¼¸½¸t ƶÄǽ¸ ½¶Ä¸ºÅ¿¸ºÅ ¸t u Ķ¸µ¿À.ȶ·¸Á¸Ä ¶Äǽ¸µ¸º sutu ½Äÿ¶s yºÅ tÀ¼¸µ ¼¸½¸t ¼À·À¹¸t ¼¶ºÅ¸º

ºyt ½Äÿ¶s Àtu t¶ÄÁ¸¼À ¼À ¼¸·¸Â ¼ÀÄÀ ¿¶¿¶ÃĸºÅ yºÅ ¿¶¼¸ºÅ ¶ºÅ¸·¸ÂÀ

ƶ·¸Á¸Ä. ̸¼À yºÅ ¼À¸µ¿Ç¼ ¼¶ºÅ¸º ƶ·¸Á¸Ä ¶ºÇÄut ÍÃü ¼¸º ÈÄý¹yÆǵ¸º tÀºÅµ¸¹ ·¸µÇ yºÅ º¸Â½¸µ» t¶t ½À t¶Äut ¸ ¸¼¸·¸¹ ½Äÿ¶¿ºy yºÅt¶ÄÁ¸¼À ¿¶É¸Ä¸ Àº¾¶Äº¸· ¼À ¼¸·¸Â ¼ÀÄÀ Àº¼ÀÊÀ¼Ç ¼¸·¸Â Ç¿¸¹¸ºy ¶½¶Ä÷¶¹

¹ÇÆǺŸº-¹ÇÆǺŸº ƸÄu.ËÇÆǺŸº-¹ÇÆǺŸº Àtu ¼¸½¸t ƶÄǽ¸, ¸º¾¸Ä¸ ½¶Ä¸ºÅ¿¸ºÅ -

½¶Ä¸ºÅ¿¸ºÅ, ¸º¾¸Ä¸ Ķ¸µ¿À-Ķ¸µ¿À, ¸t u ¸º¾¸Ä¸ ½¶Ä¸ºÅ¿¸ºÅ ¼¸º Ķ¸µ¿À.³Î ϸ·¸Â ÆÇµÇ ☜ÐÑÒÓÑÔÕÖ ×ÔØÙÔlÓÚÓÒÓÛ ÜÓÑÔmÓÑÖÝÓ ÞontÔmßàÒÔr ☝

(áǹ¶Ä¸º» Ë âĸº» ϵµÎ ãää³å æ) ¸¼¸ ƶƶĸ½¸ ½Äÿ¶s ƶ·¸Á¸Ä ¼¸º½¶Ä¸º ÅuÄu, Ƹ¹¸º ƶ·¸Á¸Ä, ¼¸º ·ÀºÅµÇºÅ¸º µÃº¼Ç¿Àç yºÅ ¿¶ºÅ¸Á¸ ¼À

ÉÀ½¾¸µ¸ºÎ

ãΠ趺ÇÄut µÃº¿¶½ ¿Ã¿À÷ÃÅÀ, ƶ·¸Á¸Ä ¸¼¸·¸¹ Á¸º¾ÇºÅºy ¼¸ÄÀ ½Äÿ¶s¿Ã¿À¸·À¿¸¿À, ½¶Âƶ·¸Á¸Ä¸º ¸¼¸·¸¹ Ķµ¸ys ¿Ã¿À¸· ¿Ã¿ ÀÃ-½¿ÀµÃ·ÃÅÀs Ǻ¾uµÂ¶Â¶·À¹¸Ä¸ µ¶ÅÀ¸t º ƶ·¸Á¸Ä t¶Ä¿¶ÆǾ ¿¶¹ÀºÅŸ tÀ¸ ½ Àº¼ÇÊÀ¼Ç yºÅ ƶ·¸Á¸Ä

¸µ¸º ƶ·¸Á¸Ä ¿¶É¸Ä¸ ý¾À¸· ¼¸·¸Â ¶ºÉ¸½¸À tÀºÅµ¸t µ¶¼¶w¿¸¸º ¼¸º

¼¸½¸t ¹À¼Ç½ ¿¶Æ¸Å¸À ¸ºÅÅþ¸ ¸syĸµ¸t yºÅ ƸÀµ.

Page 28: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

éê

ëì íîïîð îñtò óôðõòt, õñöóôs õôð÷ôïîøîñ îùîïîú õñöóôs õôûùòùòüîû ùîïîð

õôñóôüöïîúîûý óôúòûþþî îñtò ùîñò õñöóôs õôð÷ôïîø îñîû îùîïîú õñöóôsóöóòîïòóîóò òûùÿ�òùÿ óòswî ùôûþîû ïò ûþüÿûþîû �ôüöïîúý óôõôñtò þÿñu,óÿ÷ôñ��îóòïòtîs, ùîû �ôðîû óôóîðî óòswî.

êì �ôûÿñut üöûóôõ üöðÿûòüîóò, õôð÷ôïîøîñîû îùîïîú õñöóôs üöðÿûòüîóò

�ÿûþóòöûîï îû�îñî óòswî ùôûþîû þÿñu ùîû óòswî ùôûþîû óòswî, ùîï îð

ñîûþüî õôñÿ÷îúîû óòüîõ ùîû õöïî õòüòñ yîûþ îüîû ðôûøîùò üô÷òîóîîû ÷îþò

óòswî yîûþ ÷ôñsîûþüÿ�îû.íîñò ùô�òûòóò-ùô�òûòóò yîûþ ùòüôðÿüîüîû ùò îtîs, ùîõît

ùòüôðÿüîüîû îùîûyî ÷ô÷ôñîõî ôïôðôû õôû�òûþ yîûþ ðôû�òñòüîû

õôûþôñtòîû �ôû�îûþ ÷ôïîøîñ, yîòtÿ�éì �ôïîøîñ ðôñÿõîüîû óÿîtu õôñÿ÷îúîû ùò ùîïîð tòûþüîú ïîüÿý õôñÿ÷îúîû

òtu ùîõît ðôûþîñîú üôõîùî üôõîùî tòûþüîú ïîüÿ yîûþ ïô÷òú ÷îòüý tôtîõò

øÿþî üôðÿûþüòûîû ðôûþîñîú üôõîùî tòûþüîú ïîüÿ yîûþ ïô÷òú ÷ÿñÿüì

ì �ôïîøîñ ðôñÿõîüîû óÿîtu õôñÿ÷îúîû yîûþ tôñøîùò ðôïîïÿò ïîtòúîû îtîuõôûþîïîðîûì

ëì òûþüîú ïîüÿ yîûþ ðôûþîïîðò õôñÿ÷îúîû üîñôûî ÷ôïîøîñ ðôûyîûþüÿ�÷ôñ÷îþîò îóõôü üôõñò÷îùòîû, ÷îòü �òóòü ðîÿõÿû õóòüòs.

4� � �tor �f �tor � �g mempen� �uhi bel � ��îü�öñ-�îü�öñ yîûþ ðôðõôûþîñÿúò ÷ôïîøîñ ùîõît ùò÷ôùîüîû ðôûøîùò

ùÿî þöïöûþîû yîòtÿ�

Page 29: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

��

�. ������ �� �!� "�#, y��tu $����� �%&�t��'��( )%�t"&*"+��, �%-%� �.��(

int/00/1/2345 #�t�+��, &���!�.�, �� $����� )��*� � ��6*6 ������ .�.��#, y��tu $����� �%#"��'�(�%� ��� �"&�+ t��''�, '"�u �� -���

&%�'�7���y�, �#�t -�#�t y��' �)%�'"����� �#�& *%#�7�� -&%�'�7��,#��'�"�'�� �� �%.%&)�t�� y�� ' t%�s% ��, �� &�t�!�.� .�.��#.

������-$����� )%����' y��' .��'�t %��t +"*"�'���y� %�'�� )��.%s*%#�7�� � �#�+ �%&�t��'��, )%�y%su��� ��� (� �)��.�,&%�'+�$�#(&%�'��'�t, )%�'%�t���, *%�)����, �� #�t�+��6

89 :uju;< bel;=;>?"7"�� *%#�7�� � �#�+ s%7"&#�+ +�.�# *%#�7�� y��' &%�"�7"����

.�sw� t%#�+ &%#��"��� )%�*"�t�� *%#�7��, y��' &%#�)"�� )%�'%t�+"��,�%t%��&)�#��, �� .���) *��u y��' �+���)��� �#%+ .�sw�. ?"7u�� *%#�7��

� �#�+ su�tu %.���).� &%�'%��� t��'��+ #��" y��' �+���)��� t%�-�)���#%+ .�sw� .%t%#�+ *%�#��'."�'�y� )��.%s *%#�7��. ?"7"�� *%#�7��

&%�")���� -��� ��"��t "��"� &%�%��"��� +�s�# )%&*%#�7����6 ?"7 "��

)%&*%#�7���� ( @nstABCt4D2E0 1DE0s ) �� tu7"�� *%#�7�� ( l/EA2421DFG/Ct4v/s ) *%�*% �, ��&"� *%�+"*"�'�� %��t ������ .�tu %�'�� #����y�

Ht�� �� ("�"���) )%��#��", ��&)��%� ��� &%�")���� ."�tu)%��y�t��� t%����' "�"��� y��' �'"����� "��u� &%&*"�t )% �t�&*��'��

&%�'%��� )%��#��" .�sw�. H"�tu "�"��� &%�%��"��� t��'��t &���&�#

)%��#��" y��' �)�t �t%��&� .%*�'�� *"���, *�+I� .�sw� t%#�+ &%�-�)��

t"7"�� )%&*%#�7����6

Page 30: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

JK

LMNOPt QR STUVO ( WXYZ[\\YV ]T^M_ `aJJb Jc ) ZOVUOXMZdMeeTV

eMV\YfY-eMV\YfY NOXTgTP (fYstYZ XYVUe[VUTV NOXTgTP) fOf[TY \OVUTV t[g[TV -t[g[TV NOXTgTP yTVU YVUYV \Y^TdTY. STUVO ZOVUOZ[eTeTV ZTV[fYT yTVUZOP[dTeTV hTfYX NOXTgTP, fOhYVUUT dT\T UYXYPTVVyT ZOZN[i[heTV fOeYTVZT^TZ eMV\YfY NOXTgTP uVi[e ZOV^TdTYVyT.W\Td[V ZT^TZ-ZT^TZ eOZTZd[TV hTfYX NOXTgTP tOPfON[i \Y TViTPTVyTb

JR eOtOPTZdYXTV YViOXOei[TX (yTVU ZOP[dTeTV hTfYX NOXTgTP tOPdOViYVU \TPY

fYstYZ XYVUe[VUTV feMXTstYe).`R jtPTtOUYs eMUVYtYk, ZOVUTt[P ☜TPT NOXTgTP☝ dan berpikir sesesorang dalam

arti seluas-luasnya, termasuk kemampuan memecahkan masalah.3. Informasi verbal, pengetahuan dalam arti informasi dan fakta (kemampuan

ini umumnya dikenal).4. Kemampuan motorik yang diperoleh di Sekolah, antara lain keterampilan

menulis, kemampuan menggambar, dan sebagainya.5. Sikap dan nilai, berhubungan dengan arah serta intensitas emosional yang

dimiliki seseorang, sebagaimana dapat disimpulkan.

l mengertino punqitnr

Pengertian konsep kualitas telah diberikan oleh banyak pakardengan berbagai sudut pandang yang berbeda, sehingga menghasilkandefinisi-definisi yang berbeda pula. Goesth dan Davis yang dikutipTjiptono, mengemukakan bahwa kualitas diartikan ☜Sebagai suatu kondisidinamis dimana yang berhubungan dengan produk, jasa, manusia, proses

Page 31: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

st

uvw xywz{|wzvw yvw z }~}~w|�y vtvu }~x~�y�y �v�v�vw��(��y���w��������s).

�~}|uyvw ��yz|w� �|zv }~wz|wz{v�{vw �vx yvwz �~wvuv t~w�vwz{|vxytvs, yvwz uy}v{�|u u~wzvw {|vxytvs vuvxv�� ☜�|vtu stvwuv� yvwz �v�usuy�v�vy �x~� �~s~��vwz vtvu {~x�}��{ vtvu x~}�vzv vtvu ��zvwysv�y}~wz~wvy {|vxytvs �|}�~� uvyv }vw|�yv, {|vxytvs �v�v {~��v, ����~s uvw�v�yx {~��v vtvu ���u|{ yvwz �~�|�v �v�vwz uvw �v�v.☝ (Triguno, 1997:76).Pengertian kualitas tersebut menunjukan bahwa kualitas itu berkaitan eratdengan pencapaian standar yang diharapkan.

Menurut Monroe Beardsley (1915-1985) dalam Ashari. Bentuk darisebuah estetis adalah jumlah dan seluruh jaringan hubungan diantarabagian-bagianya. Jika pengalaman estetis atau perhatian percettualterhadap seluruh jaringan, maka seni dapat berhasil. Berikut ada beberapaaspek yang bisa dijadikan ukuran untuk dapat dinilai kualitas dan sebuahkarya seni rupa terapan. aspek-aspek atau ukuran penilaian itu adalah:

1. Kesatuan (unity)Yang menyatakan bahwa benda estetis ini tersusun secara baik ataubentuknya sempurna

2. Kerumitan (�om���x�ty)Benda estetis atau karya yang bersangkutan tidak sederhana sekali,melainkan karya akan isi maupun unsur-unsur yang saling berlawananatau mengandung perbedaan-perbedaan yang halus.

Page 32: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

��

�� ���� ¡¡�¢£  (int¤nsity)¥�£tu ¦�  §£ y£ ¡ �st�ts y£ ¡ ¦£¨© y£ ¡ ¢£ªus «�«¬� y£¨ ��£tu©�£­¨t£s t�ªt� ®u y£ ¡ «� ¯ °¯­ §£  ¦�©£  ��©�§£ª ��su£tu y£ ¡©¯�¯ ¡.

±� ²eni rup³¥� ¨ ª�¬£ «�ª�¬©£  ¢£s­ ¨ ®�ª¬ª�t£�¨ §£  t£ ¡¡£¬£  ¬� ¡£­£«£ 

«£ ��¨£ §£­£« ¦�t�© ´¨��£­ §£  ª£¦££ � ¥� ¨ ª�¬£ ¦�ª¬�ª£   §£­£«

«�«� �¢¨ t�°�£  -t�°�£  t�ªt� ®u §£­£« ©�¢¨§�¬£  «£ ��¨£ «£�¬� 

��«£t£ -«£t£ «�«� �¢¨ ©�¦�®�¢£  �st�t©. �£ªy£ �� ¨ ª�¬£

§£¬£t«� ¨«¦�­©£  ¦�ª¦£¡£¨ ©�s£  (¨ §£¢µ � ¨©µ £t£u ©�¡�tª£ ) ��ªt£«�«¨­¨©¨ ©�«£«¬�£  � ®�© «�«¦£ ¡©¨t©£  ¬¨©¨ª£  §£  ¬�ª£s££ � ¶� ¡£ 

«�«£¢£«¨ «£© £ t� ®£ ¡ ¦� ®�© -¦� ®�© �� ¨ ª�¬£, £©£  §¨¬�ª¯­�¢ ª£�£

©�¬�£�£  §£  ©��� £ ¡£ �

¥� ¨ ª�¬£ £§£­£¢ ·£¦£ ¡ �� ¨ y£ ¡ «�«¦� ®�© ©£ªy£ �� ¨ §� ¡£ «�§¨£ y£ ¡ ¦¨�£ §¨t£ ¡©£¬ «£t£ §£  §¨ª£�£©£  §� ¡£  ª£¦££ � ���£  ¨ ¨

§¨·¨¬®£©£  §� ¡£  «� ¡�­¯­£¢ ©¯ ��¬ ¡£ª¨s, ¦¨§£ ¡, ¦� ®�©µ ´¯­�«�,w£ª £, t�© st�ª, §£  ¬� ·£¢£y££  §� ¡£  £·u£  �st�t©£.¥�·£ª£ ©£�£ªt�ª°�«£¢£  �� ¨ ª�¬£ §¨§£­£« ¦£¢£�£ ¨ ¡¡ª¨s £§£­£¢ ¸¹º¤ »¼½¾ ¿£«� 

��¨ª¨ ¡ ¦�ª©�«¦£ ¡ y£ §� ¨£ ¥� ¨ À¯§�ª µ ¨st­£¢ Á¨ � £ªt «� °£§¨ ­�¦¨¢�¬��¨Á¨© ©�¬£§£ ¬� ¡�ªt£  ¥� ¨ Â�¬£ À�ª ¨.

Ã�«¦�­£°£ª£  �� ¨ ª�¬£ §¨ ¥�©¯­£¢ «� ¡�«¦£ ¡©£  ©�«£«¬�£ 

�¨sw£ §£­£« ¦�ª©£ªy£ �� ¨ ª�¬£ y£ ¡ ¦�ª�¨£Á£ ´¨��£­ §£ 

Page 33: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

ÄÅ

ÆÇÈÇÇÉÊËÌÍÈÌÎÇÏÇÆÇÉ ÐÌÉÑ ÆÒÓÇ ÍÌÆÒÓÇÔÇÉ ÔÌÍÇÍÓÒÇÉ ÈÇÕÑ ÐÑswÇ ÒÉÖÒÔÍÌÍÇ×ÇÍÑ ÍÌÍÓÌÆØÎÌ× ÔÌÓÒÇÐÇÉ ÙÇÎÇÍ ÍÌÉÇÉÕÕÇÓÑ ÔÇÆyÇ ÐÌÉÑ ÆÒÓÇÚÑÓÖÇÇÉ ÐÑswÇ ÐÌÉÙÑÆÑ ÍÇÒÓÒÉ ÔÇÆyÇ ÐÌÉÑ ÆÒÓÇ ÚÑÓÖÇÇÉ ØÆÇÉÕ ÎÇÑÉÊ ÛÌÎÇÎÒÑ

ÐÌÉÑ ÆÒÓÇ, ÐÑswÇ ÈÌÎÇÏÇÆ ÈÌÆÔØÍÒÉÑÔÇÐÑ ÍÌÎÇÎÒÑ ÕÇÍÈÇÆ ÙÇÉ ÈÌÉÖÒÔÜ ÐÌÆtÇÍÌÉÕÌÍÈÇÉÕÔÇÉ ÆÇsÇÔÌÈÇÉÕÕÇÇÉ ÙÇÎÇÍ ÍÌÉÚÑÓÖÇÔÇÉ ÒÉÕÔÇÓÇÉ ÓÑÔÑÆÇÉ

ÙÇÉ ÓÌÆÇsÇÇÉÊ ÝÌÓÌÆtÑ ÍÌÉÕÕÇÍÈÇÆ ÚØÉÖØ× ÐÌÙÌÆ×ÇÉÇ ÉyÇ . ËÇÙÇ ÙÇÐÇÆÉyÇ,ÐÌÉÑ ÍÌÉÕÕÇÍÈÇÆ ÇÙÇÎÇ× ÔÌtÌÆÇÍÓÑÎÇÉ yÇÉÕ ÈÑÇs ÙÑ ÓÌÎÇÏÇÆÑ ØÎÌ× ÐÌtÑÇÓØÆÇÉÕ, tÌÆutÇÍÇ ÈÇÕÑ yÇÉÕ ÓÒÉyÇ ÍÑÉÇt ÒÉÖÒÔ ÈÌÎÇÏÇÆ. ÛÌÉÕÕÇÍÈÇÆ ÇÙÇÎÇ×ÐÌÈÒÇ× ÓÆØÐÌs ÔÆÌÇÐÑ yÇÉÕ ×ÇÆus ÙÑÎÇÔÒÔÇÉ sÌÚÇÆÇ ÑÉÖÌÉÐÑÞ ÙÇÉ tÌÆus -ÍÌÉÌÆus. ËÇÙÇ ÑÉÖÑÉyÇ, ÍÌÉÕÕÇÍÈÇÆ ÇÙÇÎÇ× ÓÌÆÓÇÙÒÇÉ ÔÌtÌÆÇÍÓÑÎÇÉ

(ßàáââ), ÔÌÓÌÔÇÇÉ ÆÇsÇ ( ãäßãä), ÔÆÌÇtÑÞÑtÇs, ÑÙÌ, ÓÌÉÕÌtÇ ×ÒÇÉ ÙÇÉ wÇwÇsÇÉ.(åÌÆy æÓÆÑyÇ tÉ ØÜ çèèÅéÄ)ÛÇtÌÆÑ ÓØÔØÔ ÐÌÉÑ Æu ÓÇ ÍÌÎÑÓÒÖÑ ÇÐÓÌÔ ÇÓÆÌÐÌÐÑ ÐÌÉÑ, ÈÌÆÔÇÆyÇ ÐÌÉÑ, ÔÆÑtÑÔÐÌÉÑ, ÙÇÉ ÓÌÉyÇÏÑÇÉ ÐÌÉÑ.

ÄÊ æÓÆÌÐÑÇÐÑ ÐÌÉÑ ÆÒÓÇ, ÈÌÆÇÆtÑ ÍÌÉÕÌÉÇÎ, ÍÌÍÇ×ÇÍÑ, ÙÇÉ ÍÌÍÈÌÆÑÔÇ É

ÓÌÉÕ×ÇÆÕÇÇÉ ÇtÇu tÇÉÕÕÇÓÇÉ ÌstÌtÑs (ÆÌÐÓØÉÐ ÌstÌtÑs) tÌÆ×ÇÙÇÓ ÔÇÆyÇ ÐÌÉÑÆÒÓÇ. ÛÇtÌÆÑ ÇÓÆÌÐÑÇÐÑ ÐÌÉÑ ÓÇÙÇ ÙÇÐÇÆÉyÇ ÇÙÇÎÇ× ÓÌÉÕÌÉÇÎÇÉ tÌÉÖÇÉÕÔØÉÐÌÓ ÇtÇu ÍÇÔÉÇ, ÈÌÉÖÒÔ ÙÇÉ ÞÒÉÕÐÑ ÐÌÉÑ ÆÒÓÇ. æÓÆÌÐÌÇÐÑ ÐÌÉÑ ÆÒÓÇ ÙÇÓÇtÍÌÉÚÇÔÒÓ ÍÇtÌÆÑ ÎÒÇs yÇÑtu ÓÌÉÕÌÉÇÎÇÉ ÐÌÉÑ ÆÒÓÇ ÙÇÎÇÍ ÔØÉÖÌÔÐ ÈÌÆÈÇÕÇÑÔÌÈÒÙÇyÇÇÉÊ ÝÌÎÇÑÉ Ñtu ÇÓÆÌÐÑÇÐÑ ÏuÕÇ ÍÌÍÈÌÆÑÔÇÉ ÓÌÍÇ×ÇÍÇÉ ×ÒÈÒÉÕÇÉÇÉÖÇÆÇ sÌÉÑ ÆÒÓÇ ÙÌÉÕÇÉ ÈÌÉÖÒÔ-ÈÌÉÖÒÔ ÐÌÉÑ ÎÇÑÉÜ ÈÑÙÇÉÕ-ÈÑÙÇÉÕ stÒÙÑ yÇÉÕÎÇÑÉÜ ÐÌÆtÇ ÔÌÈÌÆÇÙÇÇÉ sÌÉÑ ÆÒÓÇ, ÔÌÆÇÏÑÉÇÉÜ ÙÇÉ ÙÌÐÇÑÉ ÐÌÈÇÕÇÑ ÈÑÙÇÉÕÓÆØÞÌÐÑ.

Page 34: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

êë

êì íîïðñïyñ òîóô ïõöñ, öñ÷ñ ÷ñòñïóyñ ñ÷ñøñù öïúòîs ûîûüîóýõð þñþñsñó ÷ñó

ûîóþîøúøñù ûî÷ôñ òîóô ïõöñ õóýõð ûîwõÿõ÷ ðñó üîóýõð-üîóýõð ñtñuþñûüñïñó-þñûüñïñó yñóþ üñïu. �óýõð ûîûüîóýõð þñþñòñó� òôswñ öîïøu÷ôøôüñtðñó ÷ñøñû üîïüñþñô öîó÷îðñtñó òîöîïtô ûîóþþñûüñï, ûîóþúüòîïvñòôûîó�ñtñt, ûîûüõñt òðîtòñ, üîïîðòöîïôûîó� ÷ñó ûîyîøô÷ôðô þñûüñï -þñûüñï

ñtñu üîóýõð -üîóýõð øñôóyñ. �îøñôó ôtu, òôswñ ÿõþñ öîïøu ÷ô øôüñtðñó ÷ñøñû

öïúòîs öîóþñûñtñó tîïùñ÷ñö ûñòñøñù öïôüñ÷ô, ïîñøôtñs òú�ôñø, tîûñ

õóô�îïòñø, �ñóýñòô, ÷ñó ôûñÿôóñòô.�ì �ïôtôð òîóô, òôswñ ÷ô øôüñtðñó ÷ñøñû öîûüñùñsñó ðñïyñ òîó÷ôïô ûñõöõó

ðñïyñ tîûñó ñtñu úïñóþ øñôóì �îûüñùñòñó ðñïyñ sîóô ïõöñ ÷ô òôóôûîïõöñðñó öïúòîs ñóñøôsôs ðïôtôs, ûîøôöõýô ÷îòðïôöòô, ñóñøôòôs, ôóýîïöïîstñòô,÷ñó öîóôøñôñóì �óòõï yñóþ ÷ôñóñøôòôs ñ÷ñøñù þñyñ, tîð óôð� tîûñ ÷ñóðúûöúòôòô ðñïyñ òîóô ïõöñ. îøñøõô ðîþôñtñó òôswñ ÷ñöñt ûîóþñòñù

ðîtîïñûöôø ñó öîóþñûñtñó �ôòõñøóyñ.ì �îóyñÿôñó ðñïyñ sîóô ïõöñ, ûîøôöõýô öîóyñÿôñó øôsñó ÷ô ðîøñs ÷ñ ó öñûîïñó

÷ô øôóþðõóþñó ðîøñs, �îðúøñù� üñùðñó ÿuþñ ÷ô ñsyñïñðñt.

7� � �igr �i �ri� ��� m�ñøôþïñ�ô �ïôyñ øúþñû ñ÷ñøñù sîóô ðîïñÿôóñó ñtñu ðîtîïñûöôøñó

õóýõð ûîûüõñt òî òõñtu ûîóÿñ÷ô üñïñóþ -üñïñóþ yñóþ ûîûôøôðô óôøñô þõóñ÷îóþñó ûîóþþõóñðñó øúþñû òîüñþñô ûî÷ôñóyñ. �÷ñöõó ðñïyñ yñóþ÷ôùñòôøðñó ÷ñöñt üîïõöñ ðñïyñ ê ÷ôûîóòô (øõðôòñó ðïôyñ øúþñû ðñøôþïñ�ô) �

Page 35: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

��

�� ����� ���� y�!� "��s� ���#!�$�! ���� %� "#�t�! $�&y� -$�&y� $&�y����� �!��#!�$�! ���� �� #!�# ,$#!�!��!' ��! (� "���.

�� )�$!�$ y�!� "��*� ��%�$�� %��� $&�y� ���� y��tu ��!��! t�$!�$ + ,�t�$'��s, -�&, ��! %�t&�.

.� /�0�! ��! ���t %� "#�t�! $&�y� ���� . 1��� %� "#�t�! $�&y� s�!� $&�y����� ��%�&�#$�! ���t ��! "�0�! *�s u�� ��!��! 0�*�� $�&y� y�!����!��!$�! y��tu $�&y� $&�y� ���� �#� �� �!*� �t�u $�&y� $&�y� ���� t��� �� �!*�./�&�$#( ���t ��! "�0�! *�*#�� ��!��! $�&y� y�!� ��0�*��$�! +

�. 1#� �� �!*� y��tu $�&y� s�!� &#%� y�!� t�&"�!(#$ #!*#& %�!2�!� ��! ��"�&.�� 3� "�&�! "�0�! ���� *�%�&t� ��# #!�# , $#!�!��!' t� "���, %�&�$'�*"�

�� /���%��!( y�!� *#��0 (���$ (�&%�$�� (0�"�s t�!(�!y�)..� ,�&t�s #!(#$ �!��� "�& *$�t*� $&�y� ���� y�!� �$�! ��"#�t.

". )��� �� �!*� y��tu $�&y� *�!� &#%� y�!� � %#!y�� t��� #!*#&, y��tu %�!2�!�,��"�&, ��! (�!��� *�&t� � ���$� #!*#& $�*�! &#�!�, "�!(u $ ��! 4��# �.

)�$!�$ %�!-�t�$�!5%�!��-�&�! +�� /�0�! ���� *�%�&t� ��u #!�# , $#!�!��!' (� "���, %�&�$' �*"��� 6�t�$�! ����0�! ���� #!(#$ � "#�t %���5"�!(#$ ��*�& (��&� "�0�! ����!��! (�!�0 ���t).

.� )#!�$# %� "�$�&�!�

7� 8��t #$�& ���� .9� 8��t #!(#$ �!�0��#*$�! ���� .

Page 36: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

::

;. <=>?@> A=?=BACC?DE FGCt t=BAC GHICB J=A=Kt@ ACGu:E <L?I>L A=BMC>CKC?E

NE OCKL?I tC?IC?PE FGCt L?QL> B=?IRCGLJ>C? GHICB.

ST Uungsi seni kriVW XYZW[F\CAL? ]L?IJ@ J=?@ >K@yC GHICB \CGCB >=R@\LAC? yC@tu ^

DE _L?IJ@ >=KHRC?@C? (JA@K@tLCG), _L?IJ@ yC?I t=KtLC \CK@ J=?@ M=K;HKC>JA@K@tLCG. `=GHBAH> HKC?I \CGCB BCsyCKC>Ct AC\C BCJC AKCJ=aCKCR tCBAC>B=BLaC \=wC KHR CtCu J=JLCtu yC?I >RLJLs \=?IC? \@t=BL>C??yCA=?@?IICGC? M=KLAC CKt=]C> yC?I ;=?\=KL?I C?@B@JB = \C? \@?CB@JB=.:E _L?IJ@ A=?\@\@>C? yC?I \CACt B=?aC?I>Cu M=M=KCAC R CG J=A=Kt@>=t=KCBA@GC?b >K=Ct@v @tCs, \C? J=?J@M@G@tCs.

NE _L?IJ@ >HBL?@>CJ@, O=?@ \CACt B=?IRLML?I>C? ML\@ A@>@KC? J=J=HKC?I\=?IC? HKC?I GC@?EHKC?I yC?I M=KLJ@C GC?aut \C? M=KLJ@C BL\C MCR>C?I=?=KCJ@ \CACt M=Kt=Bu B=GCGL@ J=?@, B@JCG?yC J=?@BC? yC?I R@\LAM=KCMC\-CMC\ GCBACu \C? \@ t=BACt aCLR \CACt M=K>HBL?@>CJ@ \=?IC?BC?LJ@C zCBC? J=>CKC?I B=GCGL@ >CKyC J=?@?yC yC?I \@t@?IICG>C?E`H?J=A @?@ \@?yCtC>C? \CGCB AC?\C?IC? \L?@C.

Page 37: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

cd

ef grosedur pembuhihj khkigrhli krimh knohpqrstuvwr vxyxz {uz|wxtx} ~xy��rx�� ~r�yx ys�xz v�{uryw~x}

{rstuvwr yx}� |ur|uvx x}�xrx ~r�yx ys�xz vwx v�zu}t� vx} t��x v�zu}t�tur�x}�w}� vxr� �xt�y tu}� ~r�yx ys�xz yx}� v��}��}~x}� �ur�~w�

�xrx�{rstuvwr {uz|wxtx} ~r�yx ys�xz �

x. �wx v�zu}t�.�� �uz|wxt �xz|xr vutx�} {xvx ~urtxs ��� ���c� �xz|xr vutx�} yx}� tuyx� �xv� v�tuz{uy {xvx {urzw~xx} |x�x} ys�xz

yx}� v�{x~x� z�txy}yx xyzw}�wz.

�xz|xr.�.c�☝Bismillahirrahmaanirrahiim☝ dari bahan logamkuningan

Sumber: www.daffiArt.co.id

Gambar.2.2:☝ayat Qursi☝ dari bahan logam kuninganSumber: Galerry.blogspot.co.id

Page 38: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

��

������.�.��☝Al-Fatehah 148x64cmSumber: www.gudangart.com

Gambar.4.2:☝Yasin Jumbo 150x80cmSumber: Galerry.blogspot.co.id

3. Proses pembuatan sketsa pada media kriya logam seperti almuniummenggunakan bolpoint bekas, dengan cara menekan mengikuti garis konturpada desain gambar yang dibuat.

4. Setelah gambar tersebut terbentuk pada permukaan almunium, kertasdicabut, kemudian pada permukaan almunium bag bawah dialasi dengananduk kecil/busa, bag atas ditekan-tekan sehinga objek gambar terbentukmenonjol keluar seperti relief.

b. Tiga dimensi.Teknik pencetakan/pengecoran :

Page 39: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

��

��  ¡¢£¤¢¥ ¦§¨©¢ ¢ª¢t «¢¥ ¬¢­¢¥ y¢¥® ¢¤¢¥ «¡¬©¯©­¤¢¥ ©¥¯©¤ t§¤¥¡¤£§¥°§t¢¤¢¥±£§¥®§°²³¢¥�

�� ´¢ªu ¨§¨¬©¢t °§t¢¤¢¥ «¢¦¢³ «¢³¡ ¬¢­¢¥ y¢¥® t¡«¢¤ ¨¡¥®¡¤¢t ª²®¢¨ ¦£§³t¡ª¡ª¡¥ y¢¥® t§ª¢­ «¡¬§¥¯©¤ ¦§¦©¢¡ «§¥®¢¥ ¬§¥¯©¤ y¢¥® ¢¤¢¥ «¡¬©¢t ª¢ªu °§t¢¤¢¥ª¡ª¡¥ «¡¬©¥®¤©¦±«¡ª©¨©³¡ t¢¥¢­ ª¡¢t ¢®¢³ °¢¡³¢¥ ª²®¢¨ t¡«¢¤ ¤§ª©¢³ «¢³¡°§t¢¤¢¥ ª¡ª¡¥ .

µ� ¶§¨¬¢¤¢³ ¬¢­¢¥ ª²®¢¨ (¢ª¨©¥¡©¨,¤©¥¡¥®¢¥· «¢¥ t§¨¬¢®¢) «¡ «¢ª¢¨t©¥®¤© £§¨¬¢¤¢³¢¥ ­¡¥®®¢ ¬¢­¢¥ ª²®¢¨ t§³¦§¬©¯ ¨§ª§ª§­�

¸�  §t§ª¢­ ¬¢­¢¥ ª²®¢¨ t§ª¢­ ¨§¥¹¢«¡ °¢¡³, ª¢ªu °¢¡³¢¥ ª²®¢¨ t§³s§¬©¯ «¡t©¢¥®¤¢¥ «¢ª¢¨ °§t¢¤¢¥ «¢¦¢³ y¢¥® t§ª¢­ «¡¬©¢t s§¬§ª©¨¥y¢.

��  §t§ª¢­ °¢¡³¢¥ «¢ª¢¨ °§t¢¤¢¥ t§ª¢­ ¨§¥®§³¢¦±£¢«¢t ¨¢¤¢ ¬¢­¢¥ ª²®¢¨t§³¦§¬©¯ «¢£¢t «¡¤§ªu¢³¤¢¥ «¢³¡ °§t¢¤¢¥ ©¥¯©¤ «¡¤§³¡¥®¤¢¥�

º�  §t§ª¢­ ¬¢­¢¥ ª²®¢¨ t§³¦§¬©¯ t§ª¢­ ¬§³¬§¥¯©¤ ¦§£§³t¡ ¬§¥¯©¤ y¢¥®«¡¡¥®¡¥¤¢¥ ¨¢¤¢ ¬¢­¢¥ ª²®¢¨ t§³¦§¬©¯ «¡­¢ª©¦¤¢¥ ¢®¢³ ¬§¥¯©¤ «¢¥

£§³¨©¤¢¢¥y¢ t¢¨£¢¤ ­¢ªus.

1»¼ ½eknik penemp¾¾¿��  ¡¢£¤¢¥ ¦§¨©¢ ¢ª¢t «¢¥ ¬¢­¢¥ y¢¥® ¢¤¢¥ «¡¬©¯©­¤¢¥ ©¥¯©¤ t§¤¥¡¤£§¥§¨£¢¢¥�

�� ¤§¨©«¡¢¥ ¯§¥¯©¤¢¥ ¬§¥¯u¤ ¤¢³y¢ y¢¥® ¢¤¢¥ «¡¬©¢t.µ� ´¢ªu ®©¥¢¤¢¥ ¬¢­¢¥ ª²®¢¨ y¢¥® s§¦©¢¡ «§¥®¢¥ ¬§¥¯©¤ y¢¥® «¡¡¥®¡¥¤¢¥�¸�  §t§ª¢­ ¡tu ¨¢¦©¤¢¥ ¬¢­¢¥ ª²®¢¨ ¤§«¢ª¢¨ t©¥®¤© £§¨¬¢¤¢³¢¥ ¤§¨©«¡¢¥ª¢¤©¤¢¥ t§¤¥¡¤ £§¥§¨£¢¢¥ y¢¡tu «§¥®¢¥ ¨§¨u¤©ª ¬¢­¢¥ ª²®¢¨ y¢¥®

Page 40: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

ÀÁ

ÂÃÄÃs ÃÅÆÇÃt ÈÆÇÃÅÃÉ ÈÃÊÃË tÌÄÍÅÌ ÂÎËÇÃÅÃÉÃÄ ÈÎÄÍÃÄ ÂÃÊu ÏÎÏÌÃÆÈÎÄÍÃÄ ÇÎÄÐÌÅ yÃÄÍ ÈÆÆÄÍÆÄÅÃÄÑ

ÒÑ ÓÃÔàÃÅÔÆÉ, ÕÆÅà tÎÊÃÔ ÏÎÊÎsÃÆ ÊÃÅÌÅÃÄ ÂÎÄÍÔÃÊÌÏÃÄ ÂÃÈà ÂÃÈÃÂÎÉËÌÅÃÃÄ ÔÃÏÆÊ ÅÉÆyà ÊÖÍÃË tÎÉÏÎÇÌÐ.

×Ø ÙerÚÛgkÚ ÜikirÝÎÄÍÃÄ ËÎÊÆÔÃt ÅÖÄÏΠÃtÃu tÎÖÉÆ yÃÄÍ tÎÊÃÔ ÈÆÏÎÇutÅÃÄ ÈÆ ÃtÃs, ËÃÅÃ

ÈÃÂÃtÊÃÔ ÈÆÇÌÃtÅÃÄ ÇÎÄÐÌÅ ÏÅÎËÃ ÈÃÉÆ ÅÎÉÃÄÍÅÃ ÇÎÉÂÆÅÆÉ ÏÎÇÃÍÃÆ ÇÎÉÆÅÌÐ Þ

ßÃÍÃÄ ÀÑà Þ áÅÎËà ÅÎÉÃÄÍÅà ÂÆÅÆÉ.

âãäå æçèéyé

êëéìíãì îãîïçét ìéëyé sãäåìéðåñëéòå ìëåyé ðóñéî

êëóôãs õçéðåtés öéôåð ìéëyéôãäå ìéðåñëéòå ìëåyé

ðóñéî

÷äéðåôås

öéôåð øãäãðåtåéä

Page 41: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

ùú

BûB üüü

ýþÿ�Dþ �þ�þ�üÿüû�

û. ��n�s �� �o��� ��n���t�� � ����� ����������

���������� ��� �������� ����������� ���������, y���� ��������

��������� ��� � !���� ��"��� �����u��� �������#��� y�������������� !��� ������ ����� ������� ���� ������������������������������ ��� y��� ���� !�����#��. $������ (ù%%&' ()).

*��"!� ���������� ����������� �!���# ��������� ���"!� ����������y��� ������!����� ��!� �������� �"����+����, !��u����� ����� �������� ��!��"������ ���u ������ �������u, ������ ��� �������� ������ ��!� �����y�!�������� ��,��� ���!"�, ����������� !��� ����������� ���������

����������- �������� !��� �������� �����������.��������� !����� ��/��� ����������/� #��"����� y��� ����# !��������� (0u��y"�"- ù% %)

ù� 1"���� �������������������� ��� ����"���� !� 0*2 *�#����!�y�# ú *������� y���

�������� !� ��. *�#� ����� ) 3"�4(- 5�����, 5���"- $"�� *�������, 0���w���0������

Page 42: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

28

.678797: ;<=> ?@A7 B@CDE7FGH89@:> [email protected]

B. KLMNLOPQ RLS DPTLNn UPnPQNtNLS;< V7:W79@E ?@X@EWAW7X

V7:W79@E Y@X@EWAW7X ZWA@XAHC7X DE@F E7XZ7B7X A@D:WAWBXy7 Z7XC@[@E7B7XXy7 ZWA@I7BC7X DE@F FWYDA@BWB Y@X@EWAW7X< \E@F C7:@X7 WAu 7Y79WE7E7XZ7B7X A@D:WAWB BH7Au Y@X@EWAW7X 9@:9@Z7, 7C7X 9@:9@Z7 YHE7 ]7:W79 @EXy7.V7:W79@E Y@X@EWAW7X WXW 7Z7E7F B7B7:7X y7XI 7C7X ZWA@EWAW HXAHC 8@8Y@:DE@FZ7A7 A@XA7XI Y@XWXIC7AC7X F7BWE 9@E7[7: BWB^7 C@E7B _` Gab V7:W79@EY@X@EWAW7X 7Z7E7F ☜Y:DB@B Y@89@E7[7:7X B@XW C7EWI:7cW Z7X CH7EWA7B F7BWE9@E7[7: BWB^7 Z7E78 Y@89@E7[7:7X B@XW C7EWI:7cW Z@XI7X 8@XIIHX7C7X8@ZW7 EDI78☝.

2. Desain PenelitianDesain penelitian pada dasarnya merupakan strategi untuk

mengatur acuan dalam penelitian, desain penelitian juga merupakanrencana atau struktur yang disusun sedemikian rupa sehingga peneliti dapat

Page 43: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

29

dedfeghiej klwlmln lolp fegdlpliljln -fegdlpliljln feneiqoqln. reneiqoqlnqnq megpqslo tepugqfoqs ylunq megvpljl denwvnwulfuln lolu de nwwldmlguln

lfl ltlnyl oenolnw fghpep meilklg pqpxl ueilp yz {|} |vjlddltqylj ~|lulpplg tlild megulgyl ugqyl ihwld. �egtlplguln �lgqlmei tq lolp dlulteplqn feneiqoqln tlflo tqkeilpuln tlild menovu puedl pemlwlq megquvo�

�ldmlg ��� {uedl teplqn feneiqoqln

����������� ����

������ ������������ ����

��������� ���y� ����� ��������� ����� �� ���

���������y��   ��������

¡������� ����� ������� ���w���� ���������y��  

�������� ����� ���������������������

����������� ��� �������� ����

¡���������

¢�������� ����

Page 44: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

30

C. D£¤¥n¥¦¥ §p£r¦¥on¨© ª¨r¥¨«£©¬­®¯°±°®²°³ v°®´°µ­¶ ¯´ °·°± ¸°²° ¹­®¶u ¯´ ¶°²º²°³ ¹­³¯­»´³´±´°³

¼¹­®°±´¼³°¶ ½°®´°µ­¶ ¾º³° ¸­¸¹­®¿­¶°± ¯°³ ¸­³¾À´³¯°®´ ·­®¿°¯´³y° ±º°·u²­±°¶°À°³Á ­®·° ¸­¸º¯°À²°³ ±°±°®°³ ¹­³­¶´·´°³ À´³¾¾° µ­®¿°¶°³ ¯­³¾°³µ°´²Á

ï°¹º³ ¯­½´³´±´ ¼¹­®°±´¼³°¶ ½°®´°µ­¶ ¹­³­¶´·´°³ °¯°¶°À ±­µ°¾°´ µ­®´²º·Ä

ŠƳ·º² ¸­³¾­·°Àº´ µ°¾°´¸°³° ¹®¼±­± ¹­¸µ­¶°¿°®°³ ²°¶´¾®°»´ ¯­³¾°³¸­³¾¾º³°²°³ ¸­¯´° ¶¼¾°¸ ¹°¯° ±´±Ç° ²­¶°± ÈÉ ÂÊà ʺÀ°¸¸°¯´y°À Ë

Ê°²°±±°® ¸­¶°¶º´ ¸¼¯­¶ ¹­¸µ­¶°¿°®°³ ²¼¼¹­®°·´» ·´¹­ ÂÌÃÍ (ÎÏÐÑÒÓÏÔÒÕÖ ×ØÙÚÒvÒÖÒÓÏ ÑÒvÚÛÚÜÓ)Ý

Þ°³¾ ¯´¸°²±º¯ ¯´±´³´ °¯°¶°À ²­±º²±­±°³ ¯°®´ ±º°·u ¹®¼±­±¹­¸µ­¶°¿°®°³ ´³´ ·­®¶­·°² ¹°¯° ±­µº°À ²¼¸º³´²°±´ ±­¹­®·´ ¹°¯° ¹­³¿°µ°®°³¸°·­®´ ±­µ­¶º¸³y° y°³¾ ¯´¸°³° µ°ÀÇ° ¹®¼±­± ¹­¸µ­¶°¿°®°³ ¸­®º¹°²°³²­¾´°·°³ ³y°·° y°³¾ ¸­¸¹­³¾°®ºÀ´ °³°² ¯´¯´² ¯°¶°¸ ±´·º°±´ y°³¾¸­¸º³¾²´³²°³ ·­®¿°¯´³y° ´³·­®°²±´ °³·°®° ¾º®u ¯­³¾°³ ±´±Ç°, ±´±Ç°¯­³¾°³ ±´±Ç°, ¯°³ ±´±w° ¯­³¾°³ ¶´³¾²º³¾°³ µ­¶°¿°®³y° , °¹°µ´¶° ²­·´¾°²¼¸¹¼³­³ ´³´ ¯°¹°· ¯´°¹¶´²°±´²°³ ¯°¶°¸ ¹®¼±­± ¹­¸µ­¶°¿°®°³ ±­³´²°¶´¾®°»´ ´³´ ¸°²° °²°³ ¸­¸º¯°À²°³ ±´±Ç° ¯°¶°¸ ¸­¶°³¾±º³¾²°³ ¹®¼±­±µ­¶°¿°® ¸­³¾°¿°® ¯´¯°¶°¸ ®º°³¾ ¶´³¾²º ±­²¼¶°À ·­®±­µº·.

ß Æ³·º² ¸­³¾­·°Àº´ ²º°¶´·°± À°±´¶ µ­¶°¿°® ±´±Ç° ²­¶°± ÈÉ ÂÊÃʺÀ°¸¸°¯´y°À Ë ¸°²°±±°® ¯°¶°¸ ¹­¸µ­¶°¿°®°³ ±­³´ ²°¶´¾®°»´ ²®´y°¶¼¾°¸.

Page 45: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

31

àáâã äåæáçèéä äå èåâå áäáêáëìèéíáyá çåîá ïåèá æðæïðñåçáâ èéáîuïðâîéç íðâåêáåáâ îðñëáäáí áâáç äåäåç äðâãáâ èéáîu ïðâîéç èîáâäáñ íðâåêáåáâyáâã ëáñéè äå òáíáå áâîáñá êáåâóôðèáîéáâ (unity)ôðñéæåîáâ (õompö÷xity)ôðèéâããéëáâ (int÷nsity)èðëåâããá äáíáî äåçðîáëéå ïáãáåæáâá ëáèåê çáñyá çñåyá êøãáæ yáâãäåëáèåêçáâ éíáyá æðâòåíîáçáâ çéáêåîáè äåñå èåèwá äáâ æðæáçèåæáêçáâ

íñøèðè íðæïðêáùáñáâ èðâå çáêåãñáúå ãéâá æðâåâãçáîçáâ íðæáëáæáâ íáñáèåèûá îðñçáåî æáîðñå íðæïðêáùáñáâ yáâã äå èáæíáåçáâü

D. ýopuþÿ�� �ÿ� �ÿ�p�þ�ü �øíéêáèå

�øíéêáèå áäáêáë çðèåæíéêáâ øïùðç yáâã æðâùáäå èáèáñáâ íðâðêåîåáâ.�øíéêáèå íðâðêåîåáâ åâå áäáêáë èðæuá èåèûá çðêáè � � � éëáææáäåyáë �

áçáèèáñ yáâã îðñäáúîáñ íáäá îáëéâ áùáñáâ äáâ ïðñùéæêáë �� èåèûá.�ü �áæíðê

�ÿ��þ �ÿ�p�þ p�n�þ�t�ÿ��ÿ�p�þ �u�þÿ�

�áâyáçâyá èåèûá�åèûá êáçå-êáçå

�åèûá íðñðæíéáâ

�áâyáçâyá çðêøæíøç

��

��

��

Page 46: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

32

������ �� ! ��"��!#!�" !"! #� �! ! �� ! $%&�' ��"��!#!�" (�"! '��!) �*!

' !y� �$)�� $��+ (!(,� '���( -. ./0 1 y�") %� &2���+ 34 (!(,�, &2���+

�2 !� �� ���2�" 11 $ �") ��" ��'!-��'! 56 $ �"). ������ �2 �$(!v�(����!") �� 2��'�" (���+ (�#u #�'"!' ��")��%!��" (����� y�") (� !")�!)2"�'�" ����� ��"��!#!�"7 ��8� � %�+�(�, '�#� �2 �$(!9� %� � #! (�")�&�,&��! '���u (��� +�"�"y�, :;<:=>?@A >BC:D?EF %� � #! #�'"!' ��")��%!��"

(����� (�8� � (�")�&�. G��!, (����� �!��%!� #!��' (�8� � �8�'H #��!

�!#�"#2'�" (�"�! ! $��+ ��"��!#!.

I. JKLnML NKnOPQpuRST DSUS

57 /�"��!#!�" �2(#�'�

/�"��!#!�" �2(#�'� �!��'2'�" 2"#2' ����� $��+ ��#� ('2"��

%� 2�� �(2�(! ��" #�$ ! y�") %� +2%2")�" � �# ��")�" (�"! '��!) �*! ' !y��$)��, (�+!"))� +�(!� ��"��!#!�" ����")�" ����# �'2 �# ��")�" ���"y���"��!#!�" �2(#�'�. V�� !"! (�")�# ��"#!") �!��'2'�" (�%�)�! 2��y� 2"#2'

��"��(�" #�$ ! y�") �!)u"�'�" ����� ��"��!#!�" (���"&2#"y�.17 /�"��!#!�" ����")�"

/�"��!#!�" !"! %� #2&2�" 2"#2' ����� $��+ ��#� � !�� #�"#�")

+�(!� %���&� (!(,� ����� ' !y� �$)��. W"#2' ����� $��+ ��#� #� (�%2#

��"��!#! ��"))2"�'�" !"(# 2��"# (�%�)�! %� !'2#X

�. Y%(� 9�(!

Z�'"!' y�") �!)2"�'�" ����� ��")2��2��" ��#� ��")�" 8� �

����'2'�" ��")���#�" ��")(2") '� #����# %� '� y� (�"! '� �&!"�" ' !y�

Page 47: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

33

[\]^_ `^a^ bc[^d ye] af ^g^hb^ei jf d^_`fe] fku, \ldchm^df af[^bnb^e gn]^

`^a^ b^hy -b^hy dfdo^ ye] kc[^p af`^_chb^e ^k^u b^hy ye] kc[^p

afef[^f \[cp `ceafafbi

li q^wer^h^q^wer^h^ ^a^[^p dn^ku kcbefb ye] af]ne^b^e neknb

_c_`ch\[cp fes\dh_^df ^k^u kcbefb `ce]n_`n[^e a^k^ ye] af]^_l^hb^e

dcl^]^f dcln^p fekch^bdf ye] _c[fl^kb^e `cwwer^h^ ace]^e ye]

afwwer^h^f, ace]^e _^bdna _cea^`^kb^e fes\h_^df ye] d^p a^e a^`^k

af`chr^yf. q^wer^h^ a^`^k lch[^e]dne] a^hf `chr^b^` ^e lf^d^ ^k^u`chk^ey^e dfe]b^k, pfe]]^ ye] lchdfs^k s\h_^[ ^k^u fekch^bdf ye] [clfp[^_^. q^wer^h^ s\h_^[ b^a^e] -b^a^e] aflnkupb^e a^[^_ `cec[fkf^e

td`cb kch`cekfe] a^hf `ceacb^k^e wwer^h^ _cea^[^_ ^a^[^p l^po^

fes\h_^df `^hkfdf`^e a^`^k afkchf_^ a^e af`^ea^e] d^e]^k `cekfe].u) q^wer^h^ kchdkhnbkuh yfku af _^e^ `cec[fkf _c[^bnb^e wwer^h^

ace]^e _ce]]ne^b^e `ca\_^e wwer^h^ ye] kc[^p afdf^`b^e

kch[clfp a^pn[u, ^k^u `cwwer^h^ _ceck^`b^e dceafhf `chk^ey^e -`chk^ey^e dclc[n_ af^gub^ei

v) q^wer^h^ kfa^b kchdkhubknh yfku af[^bnb^e ace]^e r^h^ _ce]^gnb^e

`chk^ey^e dcr^h^ lcl^d a^e [c[n^d^ kck^`f kck^` s\bnd `^a^ _^d^[^p

dcpfe]]^ _c_`ch\[cp dn^ku fes\h_^df ye] [clfp b^y a^e

_cea^[^_.

Page 48: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

34

w. xyz{|}~����

xyz{|}~���� y�z~� �}z~�z y�~� ����z{ z�~ �}~��~ w���

�}~��|����~ ���� ���� �yz{|}~ y�~� ��� �}��� �}~��|����~ ��|���

|}���{� z�|}�� ���u �y�y ���� z��y� �}����� ����� ���u y��}z �}~}�����~�

�� ����� �}� ���z�}z �����

����� �}� ���z��z ����� �~� ����z{z�~ {��y� |}~�����z�~ ���� ��������� ���z��z |���~�-|���~� z}�y|�yz �}��~��� ����� ����� ���}��z�~

�}�{�� �}~�����~ �}~��~ �~��z��y� �}~�����~ �}~�}~�u.�. ���n�� �n�����s D���

x��� y�~� ���}�y�}� y���u ���� z{�������� ��~ ���� z{�~�������

���~������ �}~��~ |}~��{~�z�~ �~������ ��������z �}�z������. �~�{z ����

z{�~������� ��z��}�y������z�~ �}�{�� �}~��~ �}z~�z z��}�y������ ���~���

y�~� ���}���z�~ y�}� x}����}|}~ �}~����z�~ ����y~�� �}����� �}��z{��

����~�  y����z��� |��}� ��~ �{�}�|�~

�{|�}�� ��y�. x�. �{��y~y¡ ¢££¤

Koleksi Data

Kesimpulan/Verifikasi

Reduksi Data

Display Data(Penyajian Data)

Page 49: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

35

¥¦§¨©ª«or ¬­n®ª¨ª¦

¯°±²³´µ¶· ¸¹°²º´²´° ²°² ´±´º´» ¼¹·½¸´³´° ¾´º´» ¾´µu ¿´·´ ¾¹¶·´°À

¸¹°¹º²µ² ½°µ½³ ¼¹¼Á¹·²³´° ¾½´µu ¸¹°²º´²´° µ¹·»´±´¸ ´¸´ y°À µ¹º´» ±²»´¾²º³´°

¶º¹» ¼´¾²°À-¼´¾²°À ³¶º¶¼¸¶³ y°À µ¹º´» ¼¹°y¹º¹¾´²³´° ¸·¶¾¹¾ Á¹·³´·y ¼½º´²

±´·² ¸¹·µ´¼´ ¾´¼¸´² ±¹°À´° ¾¹º¹¾´², »²°ÀÀ´ ³½´º²µ´¾ »´¾²º ³´·y y°À ¼¹º²¸½µ²Â

ù¾´µ½´°Ä ³¹·½¼²µ´° ±´° ³¹¾½°ÀÀ½»´° ´³´° ±² Á¹·²³´° ¸¹°²º´²´° ¾¹¿´·´ ³»½¾½¾

µ¹°µ´°À Á´À´²¼´°´ »´¾²º ¸·´³µ¹³ y°À µ¹º´» ±²»´¾²º³´° ¶º¹» ¾²¾Å´ ³¹º´¾ Ư ¯ÇÈ ÉÊËÈ Ë½»´¼¼´±²y» Ë´³´¾¾´·.

¬­n®ª¨ª¦

ö¼¸¶¾²¾²

Ç·¶¸¶·¾²

ù·´¸²´°

Ì´Á¹º ÍÎÏ ¯°±²³´µ¶· ¸¹°²º´²´°

Page 50: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

36

ÐÑÒÓÔÕrÖ×Ñ×Ö ØtÑÙÚÑÛ DÓpÑÛtÓÜÓn ÝÓnÚÖÚÖÞÑÙ ßÑ×ÖonÑà

áâãäåâãæ çèéãêæäëâ

ìåèíæîæãæè

áëïîåäåèðã

ñãòæã áóæòãäæäãô ñãòæã áóæèäãäæäãô

õö-÷öö øæãê ðåêæòã ù

úö-úû øæãê ü

ýö-ýû þóêóî ÿ

ù�-�û áóâæè� ÷

�æ�åò ü�ÿ� áæäå�ëâã ðäæèéæâ éåîæâäåïåè îåèéãéãêæè èæðãëèæò

Page 51: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

�6

���

��S� P N ���N ��N P �����S�N

�� �asil Penelitian

���� �����n ��� ���n ������s ����� ������ ������t��n m����n�� pr ��s��m����!�r�n ���� �����r�"� �#�y� �o��m �����n m ��� ��m����!�r�n� ��r�t�" t��� $%&'()% *(+, -./0(v(,() t 1(v0203) 456789 ���� ��sw�����s :; 5<7 <=��mm���y�� > <������r y�n� ��r���t�n ��n��n����������n ��m����!�r�n ���� �=��y� 4�r�y� �o��m9 �� ��� ��� t�rs��=t?���=��s m�m��r ��� ��t� ������� ��r��=@A

B� Curikulum Tingkat Satuan Pendidikan DCTSP) Yang �igunakandalam Pelak sanaan Pe mbelajaran seni kaligrafi Dkriya logam) di S��

�uhammadiyah E �akassar �

8���m ����������n p�m����!�r��? ����� ��tu "��@or y�n� p�����m���nt=��n ������ ��st�m y�n� �=�����? s������ ���=�!�n� ����m����������n ��m����!�r�n �� ��� ��� ���� ���F Gnt=� ����t��=� ��r��m����H� ����m ����������n ��m����!�r��? �=#=? m�t�r�? ��n m�t �� t�������n ��r!���n ��n��n ��nI�r t���� ��� ��st�m y�n� m�n��tur ��I�r� str=�@urF8�n��n ��m����n m��� ���=��s ��n��t m�n���������n ��rm�������nt�nt��� �=#��=�um ������ � ��st�m y�n� m��!��� ����� ��tu "��@or ����ntu����m ����r������n su�tu pr ��s ����������n ��m����!�r�n �����=��

�nst���� �t�u ��� ���? m��� �=#��=�um ����m ��� ��� m�r=����n ��st�m y�n����=����n �� ��� ��� unt=� ������m� ��� �uru ����m m�ny�mp����n

Page 52: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

37

mJt KrL MKNJrJ strOPQur RJLP tKorLtLs mJupun prJPQLMS TKUVJn WKmLPLJn mJPJJPJn XKRLY ZOWJY Vuru mKUKPOULnyJ MKNJrJ totJXLtJMS

[WJnyJ PO\LPOXum WL MKP]XJY mKmLXLPL JrtL yJnV ^KntLUV WJXJm pr]MKs^KXJPMJUJJn ^KmRKXJ_JrJU` PJrUJ WJXJm pr]MKs ^KXJPMJUJJn ^KmRKX J_JrJnyJnV WLXJPOPJn WL PKXJs WKUVJn PKtLWJP_KXJsJUS aJPJ PO\LPOXum MKRJVJL^KW]ZJn WJXJm ^KXJPMJnJJnnyJS

bc deadaan Sarana dan Prasarana dalam Pelaksanaan PembelajaranSeni daligrafi edriya fogam) di Sgh guhammadiyah i gakassar c

TJXJm mKXJPMJUJPJn pr]MKs RKXJ_Jr mKnVJ_Jr MJXJY MJtu jJPQoryJnV ^JXLUV mKUKntOPJn JWJXJY PKJWJJn MJrJUJ WJn prJMJrJUJ yJnVmKU_JWL ^KUOU_JUV WJXJm PKVLJtJn ^KmRKXJ_JrJn MKUL PJXLV\JjL P\LyJX]VJmS kOWJY WLPKtJYOL RKrMJmJ RJYlJ MKUL PJXLVrJjL ` tKrXKRLY PYOMOM MKnLP\LyJ X]VJm tLWJP YJnyJ tKrj]POM ^JWJ MOJtu rOJUV PKJWJJn yJnV WLsKROQtKorL tKtJ^L MKUL P\LyJ MKNJrJ KMKUMLJX JWJXJY PKmJmOJn MKNJrJ tKPULMSmntOP mKnVOPO\ suJtu PKRKrYJMLXJ n pr]MKs ^KmRKXJ_JrJn MKUL PJXLVrJjLyJLtu WKnVJn mKnVJNu PK^JWJ suJtu LUWLPJtor RJVL PKmJmOJn MLswJ yJnVRKXJ_Jr WJrL tLWJP tJYO mKU_JWL tJYO` MJrJUJ sJUVJt mKnKntOPJn WJXJmpr]MKs ^KmRKXJ_JrJn JpJXJVL PKmJmOJn MLswJ RKXJ_Jr WJXJm PKmJmpuJnMKNJrJ tKPULM` MJrJnJ WJXJm YJX LUL JWJXJY JXJt ^KUOU_JUV JtJu ^KUWOPO nVpr]MKs RKXJ_Jr mKnVJ_Jr JWJXJY JXJt WJn RJYJn sKUL P\LyJ yJnV YJrus MLswJPKtJYOL WJn ^JYJmL RJLP MKNJrJ tKorLtLs mJupun prJPQLMS [XJt WJn RJYJn LtuMKUWLrL YJrOMXJY MLswJ PKtJYOL MKNJrJ PKMKXurOYJn mOXJL WJrL ^KnJmJJU`

Page 53: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

38

nopqs rsn tonuuunssnnysv ronusn r omqwqsn swsn xoyqz m{rsz |qsws untuwmopow{pqnys |o}srs totsxqts|~

�rsnys ssrsns tomyoxsnsrsn mompunysq srtq yspu tontqnu ysuquur{v wsrops rsxsm wouqstsn prosos yoxsnsr mopusnsrv wotqrsw noxs|snmstorq tonusnsrsn ysnu rq|smtsqwsn rstst rqysntu ropusn monu zsrqrwsn|srsps soysusq porsntsrs~ �orumqtsn yszsn snsr yspu rq|smpsqwsn wopsrs|qsws rstst rq|ororzspswsn ropusn ysnt{sn |srsns |ozqpuus womunuwqpsn|qsws swsn ns{z xoyqz mopuortq~ �srsns rstst mowswqxq zsx ysnu w{�snumsmpu uuru utsrswsn moxsx{q topnoxss sn |o}srs toorqtq|v yszwsnwosy|�rswsn yszsn rstst rqw�puw�qtwsn ronusn mopuzsrqrwsn ssrsns ysnurqmsw|{rv ropusn romqwqsn |qsws rstst ronusn m{rsz mop}orps mstorqtopusnsrsn

�smysr �~� uuru monysmtsqwsn mstorq�umyor � sy{y wsrzs�q |sputrs

Page 54: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

39

��m��r ��� �uru m�ny�m�����n m�t�r��um��r � �y�� ������� ��putr�

Page 55: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

40

��N�� S� O¡�� S¢� N�£�R¤ ¤ ¥ORO¢�N�¤ ¦

LAP. UPACARA

PERPUS 3 IPA 2 3 IPA I II IPS 2

WC

IIIPA1

IIIPA2

IIIPS1

MUSHOLAH

SATPAMLAP.VOLI

LAP. BOLA

AULA BP R.KEPSEL & GURU GD WC

WC

LAB

1 1 1213 14

Page 56: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

41

§af tar materi yang di sampaikan kepada siswa S¨© ¨uhammadiyah ª

¨akassar kelas X« «¬© Tahun ajaran ­®¯ 8°

±² ³´nµ¶´· ¸¹´nµ¶´ º´t»r¼½»m¾»¹´¿´r n

À º»nymÁ´¼¶´n mt»r¼´¿´r

½»Âµ»rt¼´n û¼ ¶´¼µr ļ ¶Å¼y¹Æµ´m

ÇunµÃ¼ ¶´¹¼µÅ´Ä¼ ¶Å¼y ¹Æµ´m

È´r m»m¾É´t ¶´ry ¶´¹¼µr ļ¶Å¼y ¹oµ´m

Ê ½»¹´¶Ã´Â´´n m»m¾É´t˻ô¼n ¶Å¼y ¹oµ´m

º»m¾É´t ˻ô¼n ¶Å¼y ¹oµ´m ˼¾É¶É µ´m¾´r ÌÍ ´t um»ny»Ë¼´¶´n Áƹ´ ˻ô¼n Ë´¹´m¾»ntɶ ¶»rt s pr¼nt

Í ½»¹´¶Ã´Â´´n pr¶Î»¶ º»ÂÏ»t ¶ ˻ô¼n ˼ ´t s ¶É¼µ´nynµ ˼ ¾´µ¼¶´n

Ð ½»¹´¶Ã´Â´´n m»nµ»r¿´¶´nÃÆ´¹

º»Âµ»r¿´¶´n ÃÆ´¹ ÑÒÓ t»nt nµ¶Å¼y ¹oµ´m

Page 57: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

42

ÔÕ Pembelajara n Seni Kaligrafi Dengan Menggunakan Media LogamÖ×mØ×ÙÚÛÚrÚn Ü×ÝÞ ßÚÙÞàrÚáÞ â×nàÚn m×nààunÚßÚn m×âÞÚ ÙãàÚm

t×ntunyÚ ÚâÚ Ø×Ø×rÚäÚ tÚåÚäÚn yÚnà åÚrus âÞ ß×tÚåæÞ ãÙ×å ÜÞswÚ Ü×Ø×Ùumm×ÙÚÝàßÚå Ù×ØÞå ÛÚæå ÚntÚrÚ ÙÚÞÝç1. Pembelajaran tahap awal seni kaligrafi kelas XI SMA

Muhammadiyah 7 Makassar.Ö×mØ×ÙÚÛÚrÚn tÚåÚp ÚwÚÙ ÞÝÞ ÚâÚÙÚå åÚÙ utÚmÚ yÚÝà åÚrus âÞÙÚßæßÚn

Ü×orÚnà àuru âÚÙÚm m×Ý×rÚäßÚn mÚt×rÞ ØÚåÚn ÚÛÚr t×ntÚnà ØÚàÚÞmÚnÚèÚrÚ ÚtÚu prãÜ×s âÚÙÚm ä×mØæÚtÚn s ×ÝÞ ßÚÙÞàrÚáÞ ßéÞyÚ ÙãàÚm âÚn ÞÝÞÜÚÝàÚt ×á×ßêÞá âÞÙÚßæßÚn äÚâÚ ÜÚÚt p×rt×mæÚn p×rtÚmÚ Ü×åÞnààÚ ÜÞswÚyÚnà ßÞtÚ ÚÛÚrßÚn tÞâÚß m×rÚÜÚ t×rØ×ØÚÝÞ âÚn ÜÚÝàÚt m×mØÚntu m×r×ßÚâÚÙÚm prãÜ×s p×mØæÚtÚn ßÚryÚ Ü×ÝÞ ßÚÙÞàrÚáÞ ë âÚÙÚm tÚåÚpÚn ÞÝÞ ÛæàÚÜÞswÚ ÜæâÚå ØÞÜÚ â ÞØÚàÞßÚn ß×ÙomäãßÝyÚ s×ÜæÚÞ â×nàÚn tÚåÚpä×r×ÝèÚÝÚÚÝë Ü×t×ÙÚå ä×mØÚàÞÚn ß×Ùomäãß âÞÙÚßæßÚn mÚßÚ àuru wÚÛÞØm×ä×rß×nÚÙßÚn ÚÙÚt âÚn ØÚåÚn ÚpÚ ÜÚÛÚ yÚÝà âÞàæÝÚßÚn âÚÙÚmä×mØ×ÙÚÛÚrÚn Ü×ÝÞ ßÚÙÞàrÚáÞ t×rÜ×Øæêë ÚntÚrÚ ÙÚÞÝçÚìí îÙÚt âÚÙÚm p×mØæÚtÚn ßÚÙÞàrÚáÞ

ïÚmØÚr ðíñ äæÙä×nòumØ×rç óæåí ÞßåÜÚn

Page 58: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

43

ôõmöõr ÷øù úõûu üýþýrÿõ�õ þõr� öõÿõn �õyu�umöýr� ��ÿø ��ÿüõn

ö�ø õÿõn þõûõm pýmö�õtõn �õû�rõ��

ôõmöõr �øù ûoõm ����nõn�umöýr� ��ÿø ��ÿüõn

Page 59: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

44

�m��r ��� ����n tr�����s�um��r� ���� �����n

�m��r ��� ��m �ox�um��r� ���� �����n

Page 60: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

45

2. Proses pembuatan kaligrafi dengan menggunakan media logam padasiswa kelas XI SMA Muhammadiyah 7 Makassar

!"#$%$t&s &t&u pr'()s *)m+,&t&n "&ry& ()-$ "&.$/r&%$ y&n/0$.&","&n '.)1 ($sw& ").&s 23 34! 56! 6,1&mm&0$y&1 $-$ &0&.&1

m) r,*&"&n (&.&1 (&tu *)m+).&7&r&n 0&.&m +)nt," ").om*'" 89:;<=9 ><?@

ABCD<v<@<=9 E<vDFDG= H5I!JK ()1$-//& 0&r$ m&($-/ Lm&($n/ ").ompo"m)m$.$"$ t,/&s 0&n /&r&*&n y&n/ +)r+)0& ()(,&$ *'.& 0)(&$n t)rs)-0$r$M()1$-//& *&0& *)ny).)(&$&n t,/&s m&($-/ &"&n m)-0&*&t *)-$.&$n ()N&r&").om*'" *,.&

O&m+&r P Q m)ny$&*"&n *'.& 0)(&$n5um+)rR &y,+ "&0&%$ (& putr&

O&m+&r S Q p)m$-0&1&n *'.& 0)(&$n 0$ &t&s m)0$& .'/&m5um+)rR &y,+ "&0&%$ (& putr&

Page 61: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

46

TUmVUr WXY Z[os\s Z\n]\rUUn _[`yU ao]UmbumV\rc UydV _UeUf` gUputrU

TUmVUr 9XY hUg`a _UryU sswUbumV\rc UydV _UeUf` gUputrU

Page 62: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

47

4. Tahap akhir pembelajaran seni kaligrafi kriya logam pada siswa kelasXI SMA Muhammadiyah 7 Makassar.

ijkjp jlkmr njojm prpqrs srmtrojujrjn qrvm ljomwrjxm lymyj oowjmmvm jnjojk mrrzsjn tjkjp nmmjvj qrorjnw qmswj jljn nmtrrmljn qpjo

trntjvw mjtrrm ljomwrjxm njn jljn nmqrorsjmljn pork mjqmnw {mjqmnwmvnm|mnz qrqzjm nrvwjn wjl}u yjnw nmtrntzljv~ njn kjqmo mtu jljn mrvujnm

srvmojmjn qr�jrj mvnm|mnz tjwm qmswj lrojs �� ��� �zkjmmjnmyjk �

�jljqqjr�

�jmtjr ���� prnwrrujjn qpjo qrqzjm nrnwjn tzlz sjvnzjn�umtrr� jyzt ljnjxm qjputrj

4 Kualitas hasil karya seni kaligrafi kriya logam

�zjomtjs kjqmo ljryj trrsrtz} qr�jrj umumnyj njsjt nmtrrmljn qzjtusrvmojmjn lrtmlj mrorjwjtm lpvqrp trorm nmtjwjk mvm � qzsjyj lmtj tmqj

mrmtrrmljn qzjtu trntul srvmojmjn trrkjnjp jvjl nmnml nrvwjn sujtu trntzl

stjvnjr srvmojmjn yjnw kjrus nm �jsjm jntjrj ojmv�

Page 63: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

48

����t��n (���t�)��rum �t�n (�������� �)��sun¡¡�¢�n (�� ��£� �)��¢�¤¡¡� ¥�¦�t ¥�§�t�¢�� ¨�¡��m�¤� ¢���© §�ry� §r�y� ©ª¡�m y�n¡ ¥�¢���©§�n�¦�y� m�n«�pt�§�n §��©�t�s ¥�r� ��sw� ¥�n m�m�§��m�©§�n prª��s¦�m�©�¬�r�n ��¤� §�©�¡r�­� ¡�¤� m�¤�n¡§�t§�n ¦�m�¢�m�n ¦�r� ��sw�t�r§��t m �t�r� ¦�m�©�¬�r�n y�n¡ ¥���m¦��§�¤®

5. Metode yang Digunakan dalam Pembelajaran Seni kaligrafi (KriyaLogam) di SMA Muhammadiyah 7 Makassar.�® ¯¤�©���s °�t� ���nt�t�t�­ ��¨�©um ¦�¤�r�¦�n m�to¥� ±²¯°®

±�t�©�¢ m�©�§��¤�§�n prª��s ¨�©�¬�r m�n¡�¬�r ��©�m� ³ §�©� ¦�rt�mu �n§�m�¥��n ¦�¥� ¦�rt�mu�n §� ´µ ¥�©�§��n�§�n p�¤�©���n pr�§¶�§· m�§�

¥�¦�rª©�¢ ¢���© ��¨�¡�� ¨�r�§�¶®

Tabel 1.4 Statistik Hasil Belajar Siswa Kelas XI IPASMA Muhammadiyah 7 Makassar.

Statistik Nilai Statistik¸um©�¢ ��sw�

¹�©�� m�§��mum¹�©�� m�¤�mum¹�©�� º�nt�¤¡

¹�©�� r�t� ´r�t�

µ»

½¾

³¾

»®»¾

Page 64: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

49

¿ÀÁÀ tÀÂÃÄ ÁÅ ÀtÀs mÃÆÇÆÈÇÉÉÀn ÂÀÊËÀ ÆÅÄÀÅ rÀtÀ ÌrÀtÀ ÊÀÍÅÄ ÂÃÄÀÈÀrÍÃÆÅ ÂÇÁÀyÀ ÎÉÏÅyÀ ÄoÐÀmÑÁÃÆÐÀn mÃnÐÐunÀÉÀn ÒÃmÂÃÄÀÈÀrÀn ÉÓÓÒÃrÀtÅÔtÅÒà ÕÖ×Ø ÀÁÀÄÀÊ 9Ù ÆÅÄÀÅ mÀÉÍÅmun ÁÀn ÚÛ ÆÅÄÀÅ mÅÆÅmum ÁÀrÅ ÜÙ

ÍÅswÀ ÁÀn ÁÅ ÒÃrÓÄÃÊ ÆÅÄÀÅ rÀtÀ ÌrÀtÀ ÝÞÝÛ

×ÒÀÂÅÄÀ ÆÅÄÀÅ ÊÀÍÅÄ ÂÃÄÀÈÀr ÍÅswÀ ÁÅÉÃÄomÒÓÉÉÀn ÉÃ ÁÀÄÀm Û

ÉÀtÃÐorÅ mÀÉÀ ÁÅÒÃrÓÄÃÊ ÁÅstrÅÂÇÍÅ ÔrÃÉÇÃÆÍÅ ÆÅÄÀÅ ÍÃÒÃrtÅ yÀnÐ ÁÅÍÀÈÅÉÀnÒÀÁÀ tÀÂ ÃÄ ÂÃrÅÉÇß ÅÆÅ àTabel 2.4 Distribusi Frekuensi dan Persentase Hasil Belajar

Siswa Kelas XI IPA SMA Muhammadiyah 7 Makassar.

Skor Frekuensi Persen Kategori

Ù ♠ áâ

ãÙ ♠ Ûã

ÛÛ ♠ Ýã

ÝÛ ♠ äâ

9Ù ♠ åÙÙ

Ù

Ù

Û

åá

Ü

Ùæ

Ùæ

ÜÛæ

ÚÛæ

åÙæ

çÃÆÁÀÊ ÍÃÉÀÄÅ

çÃÆÁÀÊ

ÕÃÁÀÆÐ

ÖÅÆÐÐÅ

ÖÅÆÐÐÅ ÍÃÉÀÄÅ

èumÄÀÊ ÜÙ åÙÙ

éÃrÁÀÍÀrÉÀn tÀÂÃÄ ÁÅÀtÀs ÁÅÒÃrÓÄÃÊ ÂÀÊwÀ ÁÀrÅ ÜÙ ÍÅswÀ ÉÃÄÀs êë ë¿× yÀnÐmÃÆÐÅÉÇßÅ prÀÉßÅÉ tÃrÁÀpÀt Ù ÍÅswÀ ÎÙæÑ mÀÍÇÉ ÁÀÄÀm ÉÀtÃÐorÅ rÃÆÁÀÊì Û ÎÜÛæÑ

mÀÍÇÉ ÉÀtÃÐorÅ ÍÃÁÀnÐì ÁÀÆåÝÍÅswÀ ÎÚÛæÑ mÀsuÉ ÉÀtÃÐorÅ tÅÆÐÐÅì ÁÀn Ü ÍÅswÀÎåÙÑ mÀÍÇÉ ÉÀtÃÐorÅ ÍÀnÐÀt tÅÆÐÐÅÞ

Page 65: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

50

íîrïðñðròðn tðóîô õ ö÷ôð÷ rðtð ørðtð ñ÷swð ðïðôðù úûúüû ý÷òð ö÷ôð÷ rðtð ørðtðtîrñîóþÿ ï÷ò�öñþôtðñ÷òðn ïîö�ðn òðtî�or÷ ñîsuð÷ ïîö�ðn tðóîô �� mðòð ùðñ÷ô

óîôð�ðr ñ÷swð pðïð mðsuò òðtî�or÷ óîrùðñ÷ôû

ýumôðù ñ÷swð yðn� tuntðs ðtðu mîm�îr�ôðù ö÷ôð÷ ï÷ðt ðs ðtðu ñðmð ïîn �ðn ���

ðïðôðù ñîóð�ð÷ óîr÷òþÿ�

Tabel 3.4 Data Hasil Belajar Kelompok Siswa Kelas XISMA Muhammadiyah 7 Makassar.

NO

NamaKelompok

Aspek yang dinilai Jumlah

nilai

NilaiRata-Rata ketkomposisi proporsi Kerapian

1 Kelompok I 85 65 80 230 76,6 Baik

2 Kelompok II 85 85 85 255 85 Baik

3 Kelompok III 80 65 65 210 70 Baik

4 Kelompok IV 80 70 70 220 70 Baik

íîrïðñðròðn òôðñ÷÷òðñ÷ ö÷ôð÷ ï÷ ðtðs tðóîô mðòð ïð�ðt ï÷ïîñò÷�ñ÷òðnóðù�ð yðn� mîöïðpðt ö÷ôð÷ ú��� òîôom��ò � �ü �îôom��ò � ú� �îôom��ò �

ñîmþð òîôo m��ò �ðñþò ïðôðm òðtî�or÷ óð÷òû

Page 66: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

51

Tabel 4.4 Distribusi Frekuensi dan Persentase KetuntasanBerdasarkan KKM Hasil Belajar Siswa Kelas

XI IPA SMA Muhammadiyah 7 Makassar.

Skor Frekuensi Persen Kategori

0-35 � �� �����t �ur�n�

35-55 � �� �ur�n�

55-65 � �� �����

65-85 � ���� ����

85-100 � �����t ����

!um"�# $ �%"om�&� ����

�%r'�(�r��n t�)%" *r%��%�(� '�n �%r(%nt�s% #�(�" )%"�+�r (�sw� �%"�s ,-

�./ .�#�mm�'�y�# 0 .���((�r '� �t�s '��%r&"%# '�r� (�sw� 12 '�n '�)���

�%"om�&� m%�+�'� $ �%"om�&� '���t%�or���n )��� '�"�m �%���t�n pr��3%�)%r�4%�(� '�"�m p r&(%s �%m)%"�+�r�n ��"��r�*� �4�y� "o��m m%"�"�� m&'%"

�%m)%"�+�r�n 56789:6 ;9<= >?@A9v9=9:6 B9vACAD: E�F/G)HTabel 5.4 Kategori Nilai dalam pembelajaran Seni Kaligrafi dengan

Menggunakan Media LogamI

No Nilai Kategori1 0-35 Sangat Kurang2 35-55 Sedang3 55-65 Cukup4 65-85 Baik

585-100 Sangat Baik

�%r'�(�r��n �"�(�*���(� ��"�� '� �t�s m��� '���t '�'%(�4��(���n )�#J�

(�sw� y�n� m%�'���t ��"�� � ♠ �2 '���t%�or���n (�n��t ��4�n�K ��"�� �2 ♠ 22

Page 67: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

52

LMNOtPQorMNOn RPLOnQS TMUOM VV ♠ WV LMNOtPQXYMNOn Z[N[\S TMUOM WV ♠ ]V

LMNOtPQorMNOn ^OMNS LOn yOn mPTLOptNOn TMUOM ]V ♠ _`` LMNOtPQorMNOn ROnQOt ^OMNa

Page 68: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

53

a. Tabel 6.4: Daftar nilai karya kelompok siswa Dalam ProsesMenggambar Kaligrafi dengan Menggunakan Media Logam MelaluiModel Pembelajaran bcdefgc hfij klmnfofjfgc pfonqnrg (STAD)Pada siswa kelas XI SMA Nasional Makassar.

No Karya kelompok Nama anggota kelompok Nilai Keterangans tuvwux yuyvun

tuzx{ |{r}utu~xurtust{ ruvuyutuuru rvumuxuntuwu�tuyu ��stur{ vtx�{�{

t|ux�{

�� �u{�

� t|{r�u mu��{ut|{rmunsyut{�vumtnur vu�{ruvtnur� uz{~utnur�� u��{u

t mut{uru ����{��

�u{�

� tm ru|�{tm�v u|x{unsyuvtm�v u}{�

tm�v |{rxuustm�v zusr���uvtm�v y�~�|tnur�� v{�wuv

tnur�� m{t{utr�z�{ uzx{�u putru

���u{�

� tr�z�{ um��{utr{unt{tr{|u�x{tr{swuzx{ syumtr���y | �{� w{�uyutrosmu�ux�w{tsr{ruvwu wut{t~{t{ nurvuz{|u

9��u{�

Page 69: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

54

6. Sistem Penilaian Hasil Belajar Seni Kaligrafi (Kriya Logam) di SMAMuhammadiyah 7 Makassar�

����r������n ���tu p�m������r�n ���� �����r��� �� �y� �o��m¡ ¢�£�

���tu ���¤��� t�£�� ���n £���t���� t�np� �£�ny� ���tu ��st�m ¢�������n £���mpr¤��s ������r m�n����r� ¥£�pun ��st�m ¢�������n ����� ������r ���� �����r����� �y� �o��m¡ £� ¦§¥ §���mm�£�y�� ¨ §������r y��tu © t�s pr��ª�� £�n¢��������� «����n y�n� ¢�r�u £�����t £�n ����� £�r� ��sw� £���m ¢�m������r�n���� � �y� �£����©

¬¡ ¥�¢�� �¤���t�� � ��m�m¢��n m�n��������¡

­¡ ¥�¢�� ����ª�� ���m�mpu�n m�n��pr������¡®¡ ¥�¢�� ¢���¤¯otor�� ���m�m¢��n £�y� °�pt�¡

7. Latar Belakang Pendidikan Guru Seni Budaya (Seni Kriya) di SMAMuhammadiyah 7 Makassar.

«�r� �°�r� m������ p��£�£���n £�n ¢�n����r�n t�£�� ��¢�s ¢��� £�r�pr¤��s ������r m�n����r y�n� m�r�¢���n �nt� £�r� ¢���������n ¢��£�£���n £�n¢������r��± y�n� m����£� ¢�m�r�n ut�m� £���m ¢���������n t�rs���ª �£����

�ur�± ¤��� ��r��� �tu ¢���������n pros�s ���� ��r m������r £�¢�t £���t���n��r����� �p����� £�t����n� £�n��n mut�± �rt�ny� ���²� s�or�n� �uru ��rus�������r³����r m�mpu £���m ¢�n�������n m�t�r� ¢�m������r�n y�n� ���n£����r��n ��p�£� ��sw�� ´�t�¢� ��������y� ��or��� y�n� m�n����r��n m�t�¢�����r�n y�n � £���w���n ��m�£��n m�t�r� t�rs��ut t�£�� £������� m��� y������n t�r��£� �£���� ����m¢�����ur�n �����t t�£�� �£� r���µ���� �nt�r���m�m¢��n �uru £�n��n t����n ut�m� ¢�m������r�n t�r����ª� ¶�� ��� ���n

Page 70: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

55

m·¸¹mº»¼½¾n ¿¾mÀ¾½ ¸·Á¾t¹Â À¾¿¾ ùsw¾ ¿¾¼¾m ľ¼ À·m¾ ľm¾n m¾t·r¹À·mº·¼¾Å¾r¾n þmÀ¾¹ ½·À¾¿¾ t¾Ä¾p À·nÁu¾Ã¾¾n m¾t·r¹ À·mº·¼¾Å¾r¾n ¹tu÷¸¿¹r¹Æ Ç·À·rt¹ ÅuÁ¾ y¾nÁ ¿¹¾¼¾m¹ ȼ·Ä Áuru y¾nÁ ÷¼¾m¾ ¹¸¹ º·rtuÁ¾s ÷º¾Á¾¹Áuru º¹¿¾nÁ st»¿¹ ÷¸¹ º»¿¾y¾ ¿¹ ÇÉÊ É»Ä¾mm¾¿¹y¾Ä Ë É¾½¾Ãþr Ì s·º¾Á¾¹Áuru y¾nÁ ľny¾ m·m ¹¼¹½¹ ¼¾t¾r º·¼¾½¾nÁ ¿¹ º¹¿¾¸Á t¾t¾ º»Ã¾¸¾ ÇÍ ÎÏÉ Ì

m¾½¾ ľ¼ ¹¸¹ þ¸Á¾t¼¾Ä m·mº·r¹½¾n ·Â·½ m¹ ¸¹m p¾¿¾ prÈ÷s º·¼¾Å¾r m·¸Á¾Å¾rº¹¿¾¸Á st»¿¹ ÷¸¹ º»¿¾ y¾ ½Ä»Ã»Ã¸y¾ s·¸¹ ½¾¼¹Áо¹ ½Ð¹y¾ ¼oÁ¾mÆ

Daftar kehadiran siswa kelas XI IPA SMA Muhammadiyah 7 Makassar

Tahunajaran 2018/2019

ÏoϾm¾ ǹsw¾ ÏÑÇ ÒÓÔ Ï¹¼¾¹

ÍÆ ÊÕÉÊÖ ×ÊØÕÊÏ

ÉÊÎÔÊÏÊ

ÙÚÛÍ Ô ËÜ

ÚÆ ÊÏÖÑ ÝÑ×ÞÊ ÒE×ÉÊßÊ

ÇÊ×Ñ

ÙÚÛÚ L àÛ

áÆ ÊÇÖÊ× ÙÚÛá L àÜ

âÆ ÊÇßÑ ×ÊÕÊØÎ ÙÚÛâ Ò ËÜ

ÜÆ ÊÎ×Ê ×ÊÉÊÖÕÊÏÑ ÙÚÛÜ Ò àÛ

ÙÆ ÊãÊL ÙÚÛÙ L àÛ

ËÆ ÊØÎ LäÇßÊ×ÑÆ Õ ÙÚÛË Ò ËÛ

àÆ ÖãÑåÑ

ÖÊ×ÉÊãÊÏÇßÊÕ

ÙÚÛà L ËÛ

æÆ ÝÊÖLÑ ÙÚÛæ L àÛ

ÍÛÆ ÝÑ×LÊ ÉÊÎLÑÊ ÙÚÍÛ Ò æÜ

ÍÍÆ ÝÑ×ÉÊÏÇØÊÕ ÙÚÍÍ L àÛ

Page 71: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

56

çèé êLëìí îèçè L ïð

çñé íé òìóLêé ô îèçñ L õð

çöé í÷ëé ìóøêìùôúìë øéû

ôêíìù÷ùüýìLêþ

îèçö L õð

çÿé í÷ëé ìüêL í÷ôìêóì îèçÿ L õÿ

çîé í÷ëé óêòøì÷ô ìôò÷ùê îèçî L õð

çõé í÷ëé ùìôò÷LLìë îèçõ L ïð

çï í÷ëé ôì�÷þòì îèçï L õÿ

ç� í÷ëé ú÷ô÷ó îèç� L ïð

èð í÷þêìòì ��L�ê îèèð � ïÿ

èç ù÷ò ëì�êòìë îèèç � õÿ

èè ù÷ò÷L ìùêôì îèèè � ïð

èñ ù÷ò÷L ì÷Lêì îèèñ � ïð

èö ù÷ò÷L ëêýíìë îèèö � õð

èÿ ù÷ò÷L í÷þêì îèèÿ � õð

èî òûôýú ìùøêýì �÷þòì îèèî L ïð

èõ òû�ýê ìíûLêì îèèõ � �ÿ

èï òêìùþê îèèï � ïð

è� òêóìLøê îèè� L ïð

ñð òêô�ìùøê ôúìí îèñð L õð

ñç ò���ú óé �êû �ê�ìúì îèñç L õð

ñè ò�ôíìLìøû�ê îèñè � õÿ

ññ ôìLøê îèññ L õð

Page 72: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

57

� �� ������ ��� � ��

�� �����������

�������

���� � ��

�� � ������ ���� L ��

�� ��������� ���� L ��

A. Pembahasan

☜� !" #$%$&$' ( ') *$#)+&$,) - '+$' . '++/'$0$' . -)$ 12+$!

. #$#/) .2- # � !" #$%$&$' (3/- '3 4 $! 567) 8 ! '3 9 8):)2' ((459);$-$ ():<$ * #$: => >�5 (.5 ./7$!!$-)?$7 @ .$0$::$&)

�ABA CDEyAFGAE HAIGJ CDEDJGKGAE BGAKAIL CDEDJGKG KDJAH MDENOENPACPAE

AEAJGIGI BAE CDEDJGKGAE yAEN CABA CQGEIGCEyA MDERAENPOC JGMA CDQISAJAECSPSPL yAGKOT UOQGPOJOM yAEN BGNOEAPAEL PDABAAE IAQAEA BAE C QAIAQAEA

IDVANAG WAPKSQ CDEBOPOEN BAE CDENHAMVAKL MDKSBD yAEN BGNOEAPAEL IGIKDMCDEGJAGAE HAIGJ VDJAFAQL JAKAQ VDJAPAEN CDEBGBGPAE NOQO BAE APAE KDQOQAGIDVANAG VDQGPOKT

1. Proses Belajar Siswa

�AJAM PDQAENPA CDEBGBGPAE WSQMAJ MGEAK VDJAFAQ IGIXA MDEFABG IAJAH IAKO

WARKSQ CDEyDVAV PDVDQHAIGJAE IOAKO CQSNQAM CDEBGBPAE� �DENAE KGEBAPAE

KDEKAEN CDQIGACAE MDENAFAQL CDJAPIAEAAE VDJAFAQ MDENAFAQL MAPA NOQO

MDENOAKPAE MSKGYAIG VDJAFAQ IGIXA� �G IAMCGEN GKO BOPOENAE PSEBGIG

JGENPOENAE yAEN EyAMAE yAEN BGKAEBAG BD ENAE PSEBGIG PDJAI yAEN KDQKAKA

Page 73: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

58

rZ[\] ^_r\a `_a\nbbZ nyZmZn untu c ^_dZeZrf gZdZm c_dZs hi ijk lmk

mnaZmmZo\yZa p mZcZ``Zr \q\ eubZ o\`_o\ZcZn rZ`\d\tZs srZ`\d\tZs ^_dZeZr`_a\qbbZ oZpZt m_mZntu c_dZqtZrZn pros_s ^_dZeZr m_nbZeZr `\swZ] qZmunrZ`\d\tZs yZnb ZoZ aZnyZ t_r ZtZ`f l_dZ\n \tn] o\ c_dZs hi lmk

mnaZmmZo\yZa p mZcZ``Zr buru m_dZcncZn `_`nZtu yZnb m_q\mndcZnc_cZbum Zn c_[ZoZ `\swZ untnc m_rZnb`Znb ooruqbn \qb\n tZan m\`ZdnyZo_qbZn tZrZ m_m[_rc_qZdcZn tontua stontuaf l\swZ enbZ ^_rn`ZaZ untncm_m[_rbnqZcZn p_nb_tZanZn Z tZu c_t_rZm[\dZn oZn [_nbbZdZmZn yZnb t_dZam_r_cZ [__dZeZZr\ oZr\ mZt_r\ `_^_dumnyZf gZr\ ZoZnyZ p ru`_s ^_dZeZr oZr\`\swZ s`\swZ nyZdZa yZnb m_rn[ZcZn tnenZn utZmZ oZr\ pros_s [_m_dZeZrZncv\yZ dobZm o\ lmk mnaZmmZo\yZa p mZcZssZr ] cZrn Z ^_raZ`\dnyZ tnenZn[_m_dZeZrZn yZnb m_rn[ZcZn tnenZn oZr\ [_qo\o\cZn o\ lmk

mnaZmmZo\yZa p mZcZsZr f

2. Kualitas Hasil Belajar

w_roZ`ZrcZn cnZd\tZ aZs\d [_ m_dZeZrZn cr\yZ dobZm o_nbZn mo o_d

[_m_dZeZrZn cuu[_rZt\r t\[_ ltno_nt x_Zm kta_y_m_n g_y\`\on zlxkg{ ]

mZcZ oZ[Zt o\`\m[ndcZn ^Za|Z c_mZm[nZn s\swZ c_dZs hi ijk lmk

mnaZmmZo\yZa p mZcZ``Zr `_tZrZ c_`_durnaZn o\cZt_bor\cZn tncn[ oZdZmm_m[_dZeZr\ cv\yZ dobZm o_qbZn mnoZa] t_rt_rm\n [ZoZ [_rud_aZn q\dZ\}`cuvyZqb o\tZ[Z\] ~_`c\[nq ZoZ ^_^_vZ[Z `\`|Z yZqb o\cZ�_buv\cZq ^Z\cf gZv\

aZ`\d �_` �_v`_^n� oZ[Z� o\�_~ncZq ^_^_vZ[Z c_`nd\�Zq `\`|Z oZdZ~ ~_~^nZ�

bZ~^Zv o\ c_v�Z` ��l k� ~ZcZ oZv\ \�n `ZyZ ~_qy_o\ZcZq [udZ bZ~^Zv

o_`Z\q cZd\bvZr\ nq�nc o\ eZo\cZq `_^ZbZ\ v_r_v_q`\zcZd\bvZr\{] [_~^_v\Zq [udZ

Page 74: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

59

������� ��sw� m���� t�r���� ���� ����� t�rt�ntu ����� ��n �������ny�� ������������n ��r�n� ��n��t ����n ��sw� t�nt�n� ������t�s ����rt� �nt�r��t ��n��������� ��r� m�n���m��r unt�� ��������n ��u�n ����m m�np����� r�t�nt��� p�����r�n ���� �����r��� ����y� �o��m��

��� ��� ���� m���������n ����� p�r�����n ���������� y��� ���������������� ������ ����������� ���� �������y� ���� ��� � �� ������� ����� �����¡� �¢£ ¤¥£ ¥��������y�� ¦ ¥������� ����� ������������ ���y� ������

¥��� ��� y��� ������ ����� �������y� ��������� ��������� �����

����������� ������������� �������y� ��������� ����� �����

�����������

§�� ������ ��� ��� ������� y��� �������� ����� ����� ������� ���y�������

¨���� ������� ������� ����� ����� ������� ���y� ����� ��������� ������

��������� �������� ������ �������� ����� ����� ����� ¡� �¢£ ¤¥£

¥��������y�� ¦ ¥������� �

§��� ����� ��������� �������� �������� ����� ����� ���������� �����

������ ������ �������� ���� ��� ����� ������� ���y� ������ ������

�������� ������� �������� ����� ������y� ����� ���� ������ ������� ������

������ ������� ������������ �������� ������ ����� ������ �������� �����

����������� ������� ������� ���y� ������ ¤����� ���������� ������� ������������ �������� ��������� ���� ����y� ����� ������ ������� �������������� ������ ���������y�� ¤����� ���� ������ ���� ������ �������� ���

Page 75: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

60

©t©u ª«¬­ªr©¬ª ®©¯©m m°m±²©t ³´ªy© ¯oµ©m ¶ ·°t°r±©t©¬©n ¸©¬ª¯ªt©s ¬°«ª±²®©y© y©nµ ®ª¬°®ª©³©n ¹¯°º ¬°³¹¯©º» p°m±°¯ª©n ©¯©t ®©n ±©º©n unt²³®ªµ²«©³©n ®©¯©m ­°¯©¼©r©n ¬°«ª ±²®©y© ®©¯©m m°m±²©t ³´ªy© ¯¹µ©m m©up un¬°«ª y©nµ ¯©ªnny©» ½©­©t ®ª¬ªm­²¯³©n ±©º¾© m°m©«µ tª®©³ ©®© ¸©¿tor y©«µ¯©ªn ¬°¯©ªn ³°¯°«µ³©p©n ®©rª ¬°³¹¯©º¶ À©¬ª¯ªÁ©¬ ¬°³¹¯©º º©´²¬ °©®©ª ¬²­©y©®©­©Á °«µ°Â±©«µ³©« ±©³©Á ¬ª¬¾©Ã¬ª¬¾ª ®ª ¬°³¹¯©º Á°´¬°±²Á

Ä°µªÁ² ¼²µ© º©¬ª¯ ¾©¾©«¿©´© y©«µ ®ª¯©³²³ ©« ¬°¿©´© ¯©«µ¬²«µ ³°­©®©Å±² Å®©¾©Áª ƶǮ ¬°¯©³² µ²´² ±ª®©«µ ¬Á²®ª Æ°«ª ±²®©y© ®ª ÆÈÉ

Ȳº©Â©®ªy©º Ê È©³©¬¬©´ °«¼°¯©¬³©« ±©º¾© ³°¬²¯ªÁ©« y©«µ ®ªº©®©­ª¬ª¬¾© ®©¯©Â °±²©Á ³´ªy© ¯¹µ©Â ©®©¯©º ³²´©«µ«y© ¹ÁªË©¬ª ¬ª¬¾© ®©¯©Â±°¯©¼©´» ¸©¬ª¯ªÁ©¬ ©¯©Á ®©« ±©º©« y©«µ ®ªµ²« ©³©« ¹¯°º ¬ª¬¾© ³°¯©¬ ÌÅ ÅÇÉÆÈÉ È²º©Â©®ªy©º Ê È©³©¬¬©´ » ©­© ¯©µª °«µ°«©ª ¸©³Á¹´ Á°Â­©Á» ³©´°«©

ªÁ² ¬©«µ©Á ±°´­°«µ©´²º Á°´º©®©­ ­´¹¬°¬ ®©« º©¬ª¯ ®©´ª °±²©Á©« ³´ªy©¯¹µ©Â¶

Page 76: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

60

ÍÎÍ Ï

ÐÑÒÓÔÕÖ×ÎØ ÙÎØ ÒÎÚÎØ

ÎÛ ÐÜÝÞßàáâãä

åæçèéêéçëéì íéêîï êðçñæî òéìó èîïéëêéìéëéìô èéõéö èîêî÷õðïëéìø

ùú ûçüêæê õæ÷ýæïéþéçéì êæìî ëéïîóçéÿî èæìóéì ÷æìóóðìéëéì ÷æèîé ïüóé÷ îìîèéõéö ÷æìîìóëéöëéì êæ÷éìóéö ýæçëéçòé êîê�é ëæïéê �� ���

�ðíé÷÷éèîòéí � �éëéêêéç èéïé÷ çðéìó ïîìóëðõ êæìî ýðèéòé õéèéð÷ð÷ìòéô ëéçæìé õçüêæê õæ÷ýðéöéì ëéïîóçéÿî ëçîòé ïüóé÷ îìî êéìóéö÷æìéçîë èéì ýéìòéë èî÷îìéöî üïæí êîê�é êîê�î òéìó éõéïéóî èî êæëüïéí îìî

éèéïéí ÷æçðõéëéì êéïéí êéöð êæëüïéí �ðíé÷÷éèîòéí òéìó ÷æ÷éìó

ëéïéð ëîöé õîëîç õçüêæê õæ÷ýæïéþéçéì êæõæçöî îìî íéçðê ÷æ÷éìó èî

öð÷ýðíëæ÷ýéìóëéììú

�ú �ðéïîöéê íéêîï òéìó èîçéîí üïæí êîê�é îìî ðëðõ ÷æ÷ðéêëéìô éõéïéóî

èéïé÷ ëéïéìóéì õæïéþéç ��� îìî êéìóéöïéí ÷îìî÷ èæìóéì õéíé÷éì îï÷ð

öæìöéìó õæ÷ýæïéþéçéì ëéïîóçéÿî îìîô êæíîìóóé èéïé÷ �éëöð õæìæïîöîéì òéìó

êæêîìóëéö îìî ÷æçæëéõðì ÷æìèéõéöëéì õæìóéïé÷éì ÷æìéçîë öæìöéìó

õæ÷ýæïéþéçéì êæìî ëéïîóçéÿî îìîú

ÍÛ ÒããäÛ

�üèæï õæ÷ýæïéþéçéì ëüüõæçéöîÿ öîõæ ���� îìî ÷ðèéí ÷ðèéíéì èéõéö

÷æìîìóëéöëéì ïéóî íéêîï ýæïéþéç �æìî �éïîóçéÿî êîê�é ëæïéê �� �û� ���

�ðíé÷÷éèîòéí � �éëéêêéçô èéïé÷ õçüêæê ýæçëéçòé êæïéìþðöìòéúùú �ìöðë ûæìæïîöîø èîíéçéõëéì íéêîï õæìæïîöîéì îìî èîëéþî ïæýîí ïéìþðö èéì èéõéö

èîþéèîëéì êæýéóéî ýéíéì çæÿæçæìêî ðìöðë õæìæïîöîéì òéìó çæïæÿéìú

Page 77: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

61

�� ����� ����� ���������� ���� ��� ������ ���!�"� ���� �##������$ ����

%&'( )�!���� )���� �"�������$ ����� ������������ ��)�" !�"� �� )�)*��

+� ����� )��#"��� ���!�"� ���� ������� ��"����$� ��� )�����"�� ��!�������

������� �������� ����� ��"���)����� !�"� �� )�)*���

61

Page 78: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

,-

./01/2 3451/6/

789:;;<=> -??-> @AngertiBC DAlajar dari DArbagai Sumber (Delajar danPembelajaran )> E<F9GFHI 7JFABEK7

ApriLatno, VerL> -??MIN O Para Qudah Qenggambar Pakai Pensil ☝. Jakarta:Kawan Pustaka.

Caco, Alimuddin .2011☝buku ajar mata kuliah strategi pembelajaran☝R MakassarRDaryanto, 2009. Panduan proses pembelajaran kreatif dan inovatif . Jakarta: AV

Publisher.Fathurrohman, Pupuh dan M. Sobry Sutikno S. 2007. Strategi DAlajar Qengajar

Qelalui Penanaman Sonsep Umum dan Sonsep Tslami . Bandung: PTRefika Aditama

Good dan Brophy.2008☜UVWXational psychology: Y ZAaaitic Y[[\]BXh☝ .Bandung.Hermawansyah, Dedi.2013 ☜Pembelajaran seni kriya logam dengan teknik ketok

timbul pada siswa SMK Negeri Kota BIMA-NTB☝. UNM Makassar.

Jihad, Asep, dkk, 2012. Evaluasi pembelajaran. Yogyakarta: Multi Pressindo.Kasiram (2008:149) ☜Metodologi Penelitian Kualitatif Dan Kuantitatif☝ UIN

Malang PressMonroe Barsley. 2012. Kualitas Dan Hasil Karya

(http://www.jurnalmahasiswa.unesa.web.id diakses 4 maret 2018.)Nana Sudjana, 1991:41 ☝pembinaan dan pengembangan kurukulum di sekolah☝

(Bandung Sinar Baru)Nawawi, Handari.1993. Metode Penelitian Bidang Sosial. Yogyakarta: UGM.Nusantara. 2007 ☜ pengertian menggambar ☝ http//.go spot. Com.id,24/01/2014.Ngalim Purwanto. 1990. Psikologi Pendidikan. Bandung: Remaja Rosdakarya.Ngalim Purwanto,2000:84 ☜Psikologi Pendidikan☝ (Bandung: Remaja Rosda

Karya).Dr. Oemar Hamalik.2010 Hal. 6 ☜Pendekatan baru Strategi Belajar Mengajar

CBSA.Sinar Baru Algensindo.

Page 79: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

^_

`usmana bcd^a Model-model pembelajaran : Mengembangkan profesionalismegurua eakartaa `ajawali Persa

falam,a fofgana Dkk dhhb, i bidang-bidang ilustrasi ☜Makassar UNM.fachari,a Agus, bccjaseni rupa desain untuk SMA Negeri kelas XI, Jakartak

Erlanggaa

fugigono,bcdc Metode penelitian pendidikan : Pendekatan kuantitatif, kualitatif,dan (Reseach and Development).

fulmadia bcd_☜kemampuan berkarya seni kriya logam kelas XII IA Negeri I MareKab. BONE☝ lmM Makassara(skripsi)

fobandi B, bccna Model Pembelajaran Kritik dan Apresiasi Seni Rupa. Cetakanpertamaa oirektorat Jenderal Pendidikan pqnggia

fuhernawan, `achmata `iral Ardhga mugrahaabcdc Seni Rupa untuk SMP/MTsKelas VII,VII, dan IXa eakartak pusat perbukuan kementrian pendidikannasionala(skripsi)

fuherman, Herman, Dkka bccd iStrategi Pembelajaran MatematikaKontemporer☝. Bandungklniversitas Pendidikan Indonesia (lPI)

fuharsimi. bcc^. Prosedur Penelitian (cetaIXs Jakartak tu, bvpa `ineka Ciptaa

keguruan dan ilmu pendidikan universitas muhammadgah Makassarapwiptonoa(bcct)aStrategi Pembelajaran, Yoggakartak (httpkuuwwwawurnal kualitas

penilaian kargaaxebaqd diakses dt yaret bcdn)apzianto, favd, Mavda bccj☝Model-model pembelajaran inovatif berorientasi

konstruktivistik☝a eakartaa(skripsi)pziguno,(dhhjkj^) Budaya Kerja Menciptakan Lingkungan Kondusif Untuk

Meningkatkan Produktif Kerja. Jakartak Golden p{ragon Pressafumber Internetkhttp://ahmad-anshari.blogspot.com/2011/03/blog-post.htmla Diakses d| Desember

bcd_a

http://njalwayshappy.blogspot.com/2012/05/seni-kriya-logam.htmlaoiakses _d

Desember bcd_a

http://www.kerajinantembaga.com/awal-mula-kerajinan-logam-tembaga-dan-kuninganua oiakses db }ktober bcd_a

http://arifh.blogdetik.com/kerajinan-logam-antik-pengembangan-ud-ganesya-iudjabjIcuk fugiartoa ~qakses b_ oesember bcd_a

http://rhusen-berkaryakriyalogam.blogspot.coma Diakses tanggal bc wuli bcd_a

Page 80: PEMBELAJARAN SENI KALIGRAFI DENGANMENGGUNAKAN …

����������� ����� �� ���� ���� ��������� ����

��������� ���� �������� ���� �������� ����� (���)���� ������� �� ���� ��� � ����� ������� ���� �

���������� ���� �������� ¡������ �� ��� ��� ������

������� ������������ ���� ����� �� ������� �������

�������

��� ������� ���� ��������� ���������� ¢����� ���� ����� ���� �� £������

�������� �������¤�� £¥���� (��£) ���� ����� ���� ����� ���¦� ��������

�����§����� ���������� �� ��£ ¨©�¡ª �©«©��¬ �­�© ��� ����� ���� �����

����� ¨�� ���� ����� ¤��� ���� ������� �����§����� ���������� �� £������

(�©� �) ���� ���� ��� ����� ���� ����� ����� £����§���¤� �������

�����§����� ���������� �� ¡��®������� ���������¤�� �������� (¡��) ���

�������� �� ������� £���� ��������� £��� ���� ¬������� �������� ��� ����

���������� (¬���)�¨������ ������¤� ������� ���¤���� £������ ������ §����

¯°±²³±´µ¶µ·µ¸ ¹±¸º »µ´º¼·µ½º ¾±¸¼µ¸ ¿±¸¼¼À¸µÁµ¸ ¿±Âºµ Ãļµ² ¿±´µ´Àº

¿Ä±´ °±²³±´µ¶µ·µ¸ ÅÆÇÈÉÊÆ ËÉÌÍ ÎÏÐÑÉÒÉÍÉÊÆ ÓÉÒÑÔÑÕÊ (¹Ö×¾) °µÂµ

¹ºØÙµ »±´µØ ÚÛ ¹¿× ¿Àܵ²²µÂºÝµÜ Þ ¿µÁµØص·ßà