PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIH

OSNOVI EVROPSKOG PRIVATNOG PRAVAPREDAVANJA

WWW.BH-PRAVNICI.COM INFO@BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMOsnovi evropskog privatnog prava Uvodna predavanja od 21. 02. 2008. godine Nastanak i historijski razvoj Evropskog privatnog pravaJedan od uvenih i najpriznatijih profesora rimskog prava u Njemakoj u Bonu Rolf Kmitl je autor poznatog djela ''Pravno je dinstvo Evrope i rimsko pravo'', gdje se on tu poziva na jednog ranijeg znamenitog njemakog naunika Rudolfa von Jering i njegovo djelo Duh rimskog prava (''Geist des rmisches Recht'') iz 1891. godine. Dakle, radi se o jednom od najznaajnijih pravnih djela u pravnoj historiji. U tom smislu, Kmitl se poziva na Jeringa u njegovoj uvenoj setenci na poetku ove knjige ''Duh rimskog prava'', gdje je rekao: da je tri puta Rim diktirao zakone svijetu, da je tri puta pozivao narode u jedinstvo. Prvi put je ujedinio rimski narod i podario mu snagu kroz jedinstvo antike rimske drave. Drugi puta, kroz jedinstvo crkve, a trei puta kroz recepciju rimskog prava u srednjem vijeku. Prvi puta putem izvanjske sile monog oruja, a ova druga dva sluaja kroz mo duha. Propau antike Rimske drave na teritorijama dotadanjeg Istonog Rimskog Carstva je stvorena jedna nova drava pod nazivom Bizantija. Osnove pravnog sistema te drave izgraene su temeljem Justinijanove kodifikacije, kroz razliite oblike zbirki propisa koje predstavljaju preradu pojedinih dijelova Corpus iuris civilis-a. Profesori su na tamonjim pravnim kolama prevodili, saimali i parafrazirali, te davali objanjenja izvornog teksta kodifikacije. Tako je, na primjer, profesor pod imenom Teofil sainio grku verziju Institucija poznatu pod nazivom Parafraza. Do promjena pozitivnog prava, koje su istovremeno znaile i postepeno udaljavanje od Justinijanovog prava, dolazi zakonodavnom aktivnou bizantijskih careva. Tako su stvoreni poznati zakonski tekstovi: Seljaki zakon ili Nomos Georgikos, Ekloga, Prohiron, Empanagoga i Heksabiblos ili estoknjije. Na taj nain stvoreno je tzv. grko - rimsko pravo. U zapadnom dijelu nekadanjeg Rimskog carstva nastankom ranofeudalnih barbarskih drava zahvaljujui primjeni personalnog principa u primjeni prava u V i VI stoljeu nastaju tzv. barbarski zbornici Rimskog prava sa kojima zapoinje druga historija rimskog prava u Zapadnoj Evropi. Najznaajnije su: Codex Eurici kojeg je 475. godine sainio vizigotski kralj Eurih u formi edikta koji je predstavljao malu kompilaciju Rimskog prava od 30 poglavlja, a pri ijem sainjavanju je koriten materijal iz Gregorijanovog, Hermogregorijanovog i Teodozijevog kodeksa. Ostrogotski kralj Teodorik Veliki objavio je poetkom VI stoljea tzv. Edictum Theodorici pri ijoj izradi pored gore pomenutih kodeksa su koritene Paulove Sentencije, Gajeve Institucije i Ulpinijanove knjige o pro-konzulskoj slubi. Burbunski kralj Gundobat izdao je zbornik pod nazivom Lex Romana Burburgiorum. Ovaj zbornik nije bio dugo na snazi, jer je potisnut kasnijim zbornikom pod nazivom Lex Romana Wisigothorum kojeg je donio vizigotski kralj Alarih u formi zakona. Ovaj zbornik je bio namjenjen samo rimskom stanovnitvu koje je ivljelo u vizigotskoj Kraljevini kao sloj pokorenog stanovnitva. Lex Romana Wisigothorum e kasnije biti primjenjivan na cijeloj teritoriji tzv. Galije i u periodu od VI do XI stoljea e predstavljati najvaniji izvor rimsko g prava u kraljevinama koje su nastale na prostoru nekadanjeg Zapadnog rimskog carstva. On e biti potisnut iz upotrebe tek u XII stoljeu kada ga je potusnulo pravo iz tada ponovo otkrivene Justinianove kodifikacije. Ovaj zbornik u modernim uporedno pravnim istraivanjima i analizama dobija sve veu naunu valorizaciju. Znai, od VI do XI stoljea pod rimskim pravom se podrazumijevalo ono pravo koje je bilo zapisano u gore spomenutim varvarskimzbornicima rimskog prava. Meutim, ve u X i XI stoljeu dolazi do promjene strukture feudalnog drutva sa pojavom prvih embriona

2

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMrobnonovanih odnosa. Dolazi do razvoja gradova kao sredita ekonomskog, politikog i kulturnog ivota. Organizacija vlasti u ovim gradovima ima dosta elemenata ugledanja na organizaciju vlasti iz doba Rimske republike. Izabrani gradski magistrati npr. nose naziv konzuli, a mandat im traje godinu dana. Poinje osamostaljivanje gradova od crkvenih i svetovnih feudalaca. Gradovi ire svoju vlast na susjedne teritorije, okolna seoska podruja, pa ak i na manje susjedne gradove, na koji nain prerastaju u tzv. komune odnosno postaju ''gradovidrave''. Ekonomske i politike promjene prati i duhovni preporod. U najrazvijenijim gradovima dolazi do tzv. rane renesanse. Obrazovanje prestaje da bude monopol crkve. Osnivaju se elementarne kole po uzoru na kasno antike kole. U tim kolama se otkriva zaostavtina antikog svijeta. Izuavaju se djela Aristotela, Platona, neoplatoniara, retora. Dolazi do obrazovanja prvih stadija pravne kulture. Advokati i biljenici poinju da koriste neke elemente Rimskog prava. Dolazi do upoznavanja sa Justinianovom kodifikacijom iji tekstovi se pronalaze u bibliotekama. Ti tekstovi su u to vrijeme teko razumljivi i za njihovo itanje prvenstveno pokazuju interes svetena lica. Pojavljuju se prve pravne kole. Kao prva najznaajnija pravna kola se javlja u XI stoljeu kola u Paviji glavnom gradu Lombardske kraljevine. Pavija je imala odreenu pravnu tradiciju. Ve u IX stoljeu u njoj postoji vea grupa pravnika koji sainjavaju zbirke lombardsog prava. Poto su ove zbirke pravljene u poast rimskom pravniku Papinijanu, one su oznaene zajednikim nazivom Liber Papiensis. U XII stoljeu pravnici u pravnoj koli u Paviji dobijaju odreena poetna saznanja o rimskom pravu i poinju ga uporeivati sa svojim zbirkama. Svoje napomene o rimskim pravnim rjeenjima oni upisuju u pozitivno pravni tekst, u vidu tzv. glosa. Osnovna funkcija ovih napomena je bilo bolje razumijevanje vaeeg prava i popunjavanje pravnih praznina koje su u tom pozitivnom pravu bile vrlo esta pojava. Pravna kola u Paviji je pripremila pravnike za advokatski i sudijski poziv, pa je u sreditu panje bilo pozitivno, a ne rimsko pravo. Prva pravna kola koja je posebnu panju poklonila rimsko m pravu je bila kola u Bolonji. Krajem XI stoljea u bolonjskoj koli profesor Pepo poinje da predaje rimsko pravo. Koristi tekstove Justinianovog Codex-a i Institucija. Sauvana sudska praksa u sudskim arhivama iz tog vramena pokazuje da je ov vrei dunost sudskog savjetnika tzv. kauzidikus u sudskim parnicama esto citirao Digesta. Mnogo znaajniji je bio profesor Irnerie koji je ivio 1055. 1133. godine. On je pokrenuo iroko i sistematsko izuavanje rimskog prava. Studije u Bolonji su obuhvatale tri discipline tzv. trivijum: gramatiku, dijalektiku i retoriku. Nakon zavretka trivijuma studenti su mogli da studiraju pravo. To je bio bii stupanj univerzitetskog obrazovanja. Za potrebe tih studija Irnerije je poeo da izuava rimsko pravo. Prikupio je vei broj manuskripata sa dijelovima Justinianove kodifikacije. Analizirao je tekstove pokuavajui da shvati njihov smisao. Naime, pravne institute koji su u njima bili opisani praksa njegovog vremena uglavnom nije poznavala, a pravna nauka nije vladala pojmovima kojima su se sluili klasini rimski pravnici. Irnerije se na poektu svog rada ograniio na prouavanje i tumaenje sloenih pravnih termina. Kasnije je preao na objanjavanje cijelih tekstova. U tom otkrivanju znaenja termina i smisla teksta koristio je jeziki metod i formalno logike metode indukcije i dedukcije. Analizirao je odreeni takst, uporeivao ga sa ostalim tekstovima koji su govorili o istoj problematici i na osnovu toga izvodio zakljuke. Irnerije je smatrao da formalno logika analiza tekstova vodi razumijevanju cjelokupnog prava u Justinianovoj kodifikaciji. Vjerovao je kao i mnogi njegovi sljedbenici kasnije da u Justinijanovoj kodifikaciji nema nikakvih protivrjenosti. Poznato je da su u Konstitucijama koje su pratile donoe nje pojedinih dijelova kodifikacije zapisano da su kompiolatori postupili po Justinijanovom nalogu i otklonili sve protivrjenosti koje su ranije optereavale pravo. Kako je o istom pravnom institutu nalazio vie tekstova u razliitim dijelovima kodifikacije ili u okviru jednog njenog dijela, obino

3

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMDigesta, pisao je napome ne kojima je upuivao studente na srodne tekstove. Te napomene su se nazivale glossa interlinearis i glossa marginalis. Broj profesora koji su slijedili opisani metod rada je stalno rastao tako da se formirala itava posebna pravna kola poznata pod nazivom kola glosatora. Najpoznatiji predstavnici ove kole su bili Irnerijevi uenici, u pravnoj historiji oznaavani ka ''etiri doktora'' ili quattour doctores, a to su bili: Matrinus, Bulgarus, Iacobus i Hugo, a meu sljedbenicima etirir doktora spomena su vrijedni Basijanus, Accursius i Placentinus. Ovaj posljednji, Placentin je ostao poznat po tome to je prenio metod rada bolonjske kole u Montpellier (Monpelje) u junu Francusku, ime je otvoren proces rane recepcije rimskog prava u Francuskoj. Iza glosatora je ostala bogata i raznovrsna pravna literatura. Oblici njihovih djela su bili slijedei: - aparatus koji predstavljaju obrade jednog poglavlja u Justinijanovoj kodifikaciji; - questiones koje predstavlju zbirke pitanja o kojima su raspravljali rimski pravnici; - disensiones dominorum predstavljaju preglede suprotstavljenih miljenja rimskih pravnika; - summa predstavlja sintezu cjelokupnog rada glosatora. Summe se javljaju kao sistematizirani pregledi cjelokupnog prava ili kao zbirke opih pravnih naela. Basijanov uenik Aco (Azo) je 1210. godine objavio poznatu Summa codicis koja je sadravala glose uz Justinijanov kodeks. Ova Summa je u kasnijem vremenu uivala tako veliki ugled da je nastala izreka ''Ko nema Aca, ne moe da ide na sud''. Njegov uenik Akurzije je sakupio sva miljenja pravnika glosatorske kole, a to njegovo djelo e postati uobiajena glosa ili glossa ordinaria na Justinijanove tekstove. Glossa ordinaria sadri oko 97 hiljada glosa, od ega su vie od 2/3 vezane za Digesta. Objavljivanje Akurzijeve summe oznaava i kroj rada glosatorske kole. Primjenom formalno loginog i jezikog metoda vie se nita nije moglo novo otkriti u Justinijanovoj kodifikaciji.

Neka teorijska i praktina pitanja koja razmatraju glosatoriAktivnost glosatora odvija se u ambijentu opteg preporoda: ekonomskog, kulturnog i politikog. Zbog toga, oni trae odgovore na brojna pitanja, poev od optih filozofskih, pa do sasvim konkretnih, nametnutih tadanjim prilikama. Na pitanje o mjestu prava u optoj emi znanja tradicionalni odgovor je bio: pravo treba izuavati u okviru etike, zato to se ono bavilo ljudskim ponaanjem. Susret sa visoko razvijenim rimskim pravom ija su rjeenja bila argumentovana i zasnovana na pravnoj logici, a i sam metod rada glosatora, naveo je glosatore da ponude neto drugaiji odgovor. Oni kau da se pravo moe smjestiti unutar etike kada je rije o sadrini pravnih pravila, a i kada je u pitanju tumaenje rijei u tekstu ono je dio logike. Vodili su, meutim, raspravu o tome ta je tumaenje prava u sutini i ta se pod tim podrazumijeva. Bulgar je smatrao da je Justinijanovo pravo pravino i da je zadatak tumaa da ustanovi smisao pravno pravilo, ratio legis. Da bi to postigao tuma bi trebao da konsultuje samo one tekstove koji se odnose na isti problem. Martin je suprotno tome smatrao da to nije dovoljno i da tuma moe da se poziva na svaki tekst u kodifikaciji ako tako bolje osvjetljava problem, jer svako pravilo bi trebalo da bude interpretirano u skladu sa pravinou koja je data u kodifikaciji kao cjelini. Glosatori se nisu zaustavili na prostom tumaenju pronaenih tekstova, jer to nije bio njihov krajnji cilj. Njihova vizija prava podrazumijevala je i njihovu primjenu, pa su zbog toga procjenjivali svrsishodnost i upotrebljivost otkrivenih rimskih pravnih rjeenja. Imali su priliku da ih provjeravaju u praksi, jer su obavljali sudijske i advokatske poslove u

4

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMsvojim komunama. Kako su bili i uesnici politikog ivota, prebacili su na teren prava rasprave o vanim pitanjima svoga doba, na primjer, o osnovi i granici carske vlasti, o suverenitetu, o razdvajanju crkvene i dravne vlasti, o pravinom ratu. Te rasprave su doprinjele da se u srednjovjekovnoj Evropi formira svijest da su sukobi interesa moraju razrjeavati putem prava i pravne nauke, bilo da oni nastaju meu pojedincima, bilo meu gradovima ili feudalnim gospodarima. Evo nekih primjera koji govore o tome za kakve se ideje glosatori zalau i kako ih obrazlau. Od vremena krunisanja Karla Velikog za cara rimljana, dakle od 800. godine prisutna je u Evropi ideja o obnovi rimske Imperije, renovatio imperi romani. Zagovaranje te ideje razumljivo je kada se ima u vidu injenica da je drava Karla Velikog pokrivala dobar dio nekadanje rimske Imperije, veliki dio srednje i zapadne Evrope. U vezi sa idejom o obnovi Imperije postavilo se i pitanje ta je osnov i gdje su granice carske vlasti. Glosatori su odgovor potraili u Justinijanovoj kodifikaciji. U prvoj knjizi Digesta nali su Ulpijanov fragment u kojem stoji da ima snagu zakona sve ono to se prinepsu svidi (quod principi plaquit, legis habet vigorem ili to se prinepsu svidi ima snagu zakona). Ulpijanovo objanjenje bilo je da je to posljedica injenice da je narod svoja prenio na cara. Polazei od tog teksta Placentin izvodi zakljuak da osnov carske vlasti treba vidjeti u injenici da je car zastupnik naroda. Kada je rije o granici carske vlasti glosatori nemaju jedinstveno miljenje. Irnerije, Rogerije i Placentin kau da narodu nakon prenosa vlasti nije ostala nikakva vlast. Bulgar, Aco i Hugo, suprotno tome, tvrde da narod uvijek ima mogunost da povrati jedan njen dio, pa je za njih kao i za Akurzija populus nosilac javnih ovlatenja i subjekt suvereniteta. Glosatori su saglasni da je car ovlaten da donosi zakone, ali smatraju mora potovati odreenu proceduru. Car po njima nije osloboen obaveze potovanja zakona, nije legibus solutus, kao to je to bio princeps u Rimu. Zbog toga, po dolasku na vlast treba da poloi zakletvu da e potovati zakone, pa i one koje sam donese. Budui da Akurzuje definie zakon kao pravilo sa svetom sankcijom koje utvruje ta je asno, a zabranjuje da se ini suprotno, proizilazi da glosatori u osnovi smatraju da je careva zakonodavna vlast ograniena i u materijalnom smislu rijei. Njegovi zakoni bi trebalo da utvruju ono to je asno, trebalo bi, dakle, da budu dobri, to njihovu ideju o carskoj vlasti ini blisku antikoj ideji o pravinoj i dobroj vladavini. Jedno od vrlo osjetljivih pitanja bilo je i ono o carevim svojinskim ovlatenjima. Od rjeenja tog pitanja zavisio je poloaj caru podreenih feudalnih gospodara. Dvojica od etvorice poznatih doktora prava Martin i Bulgar zastupaju razliita shvatanja. Po Martinu car na svim dobrima svojih podanika ima vlast kao sopstvenik, a po Bulgaru to je samo vlast radi zatite izricanja pravde. Bulgarovo stanovite bilo je osnov na kome je kasnije izgraeno shvatanje da vlast ima javnopravni karakter i da je ograniena naelom legaliteta. U odnosu dvije vlasti, papske i carske, koji je bio u osnovi mnogih dogaanja u srednjovjekovnoj Evropi, nisu raspravljali samo kanonisti. Glosatori usvajaju dualistiku koncepciju po kojoj i papa i car imaju najviu vlast, ali svaki u svom domenu. Prvi u duhovnim stvarima, a drugi u svjetovnim. Akurzije izriito kae da papa ne treba da se mijea u svjetovne, a car u duhovne stvari. Budui da su bili svjedoci brojnih ratnih sukoba glosatori nisu mogli zaobii ni problematiku rata. Po doktrini koju oni razvijaju rat je institut ius gentium- a. Dakle, nije prirodno pravo i ne odgovara prirodnom stanju odnosa meu ljudima. Osnova za ovo stanovite nali su u Hermogenijanovom fragmentu uvrtenom u prvu knjigu Digesta u kome taj pravnik nabraja institute ius gentium-a. Tu su uz rat, na primjer, i razlikovanja naroda, razliita vlasnitva i trgovina. Glosatori izgrauju doktrinu o pravinom ratu, o zakonitoj upotrebi sile i time postavljaju jedan od temelja dananjeg maunarodnog ratnog prava. Drugi temelj je u crkvenoj doktrini, u djelu sv. Augustina (354 430). Po sv. Augustinu dato obeanje obavezuje i kada koristi neprijatelje. Elaboracije ideje o pravinom ratu (bellum iustum) glosatori su nali u

5

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMrimskim tekstovima. Za rimske pravnike pravian je onaj rat koji se vodi s ciljem odbrane, ili s ciljem traenja zadovoljenja zbog pretrpljene tete. Glosatori sada postavljaju pitanje da li pravian rat postoji i van tih sluajeva, posebno kada se vodi da bi se unitilo zlo. Pozivom na Florentinov fragment u prvoj knjizi Digesta u kome se kae da je odbijanje sile i povrede u skladu sa prirodnim pravom, Akurzijeva glosa pravinim ratom smatra samo onaj odbrambeni. Interesantan je put kojim glosatori dolaze da pravne argumentacije kada je rije o ratu. Oni polaze od onih tekstova u Codex- u koji govore o zatiti i povraaju posjeda, slue se dakle institutom privatnog prava. To nalaze odgovor na pitanje ta je primjerena upotreba sile i u kom roku ona treba da usljedi. Ta ideja, da se pravna argumentacija o tome ta je bellum iustum trai na podruju privatnog prava u okviru posjeda, odnosno u krajnjoj liniji svojine, danas je teko shvatljiva, ali je u vrijeme glosatora razumljiva zato to kraljevstva ustvari bila velika vlasnitva. Naelo privatnog prava da se postignuti dogovori moraju potovati pacta sunt servanda oni proteu i na sluajeve kada su sporazumi zakljueni po javnopravnom osnovu radi postizanja mira.

PostglosatoriDrugu polovinu XIII i naredna dva vijeka obiljeava rad kole postglosatora. Pravnici koji pripadaju ovoj koli vie ne izuavaju izvorni tekst Justinijanove kodifikacije, ve djela glosatora, prije svega Akurzijevu glosu ordinarium. Zbog toga to najee komentariu djela svojih prethodnika nazvani su jo i komentatorima. Najznaajniji predstavnici kole su: ina, Bartol i Baldo. ina je poduavao u Perugi i Sijeni. Nap isao je komentar prvih devet knjiga Justinijanovog kodeksa. Bio je pjesnik i prijatelj Dantea i Petrarke. Njegov uenik Bartol bio je profesor u Pizi i Perugi. Uivao je najvei ugled, a metod rada koji je uveo Mos, Docendi i Talikus bio je u narednim vijekovima toliko cijenjen da je vladalo miljenje da niko ne moe biti pravnik ako ga ne slijedi (nemo iurista nisi Bartolista). Bartol se smatra i osnivaem nauke o meunarodnom privatnom pravu. Baldo je bio Bartolov uenik. Napisao je komentar Justinijanove kodifikacije, a bio je veliki poznavalac kanonskog prava. Predavao je Perugi, Paviji, Pizi i Firenci. Njegov i Bartolog opus smatran je za pisani razum (ratio scripta) i kao takav je ugraen u opte pravo Evrope. Budui da su postglosatori izuavali i komentarisali Akurzijevu glosu njihov rad se nadovezuje na kolu glosatora. Dok su se glosatori zadovoljavali pronalaenjem optih pravnih pravila brokardi u Justinijanovoj kodifikaciji postglosatori polazei od rimskih tekstova nastoje da stvore opta pravna pravila i definicije kojih u kodifikaciji nije bilo. Oni se, dakle, oslobaaju kazuistukog tumaanja prava, te tako Bartol formulie slijedea pravila: - postupak u graanskim sporovima treba da se vodi po pravilima suda kome je podnijeta tuba; - forma ugovora mora biti u skladu sa pravilima mjesta u kome je ugovor sainjen; - ispunjenje ugovorne obaveze mora biti u skladu sa pravilima mjesta u kome obaveza treba da bude izvrena. Jedno od vanih pitanja kojima se bave postglosatori jeste i pitanje odnosa gradova i carske vlasti. Postglosatori brane interese gradova gdje Bartol kae da vladaru pripada univerzalno zakonodavstvo, a gradovima posebni satatuti. Poziva se na ugovor zakljuen u konstatnci 1183. godine kojim je Fridrih Barbarosa da italijanskim gradovima dao povlasticu da se slue svojim obiajnim pravom.

6

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMkola elegantne jurisprudencijeU XIV vijeku javlja se u Sjevernoj Italiji, a u slijedeem vijeku iri se po cijeloj Evropi jedan novi pokret HUMANIZAM. Humanistiki mislioci naputaju dotada prevlaujui crkveni pogled na svijet. Propovijedaju da je ovjek mjera svih stvari i nastoje da otkriju vrijednosti koje su mu primjerene. U tom nastojanju okreu se antikoj zaostavtini i iznova je prouavaju. Kritiki razmiljaju o onome to je zapisano u klasinim tekstovima i jeziki ih analiziraju s ciljem njihovog preciznog utvrenja znaenja. Kritike i filoloke analize nije bila poteena ni rimska pravna zaostavtina. Profesori ele da utvrde koliko su po uzdani sauvani pravni izvori i kakvo je stvarno bilo drutvo u kome je nastalo klasino rimsko pravo. U XV vijeku italijanski humanisti ve znaju da u digestama ima mnogo greaka. Smatraju da su Justinijanovi kompilatori unosei izmjene pokvarili klasine tekstove. Najuticajniji pravnik ove prve faze pravnog humanizma bio je Italijan Alcijat (1491 1550), koji kasnije dolazi u Francusku i poduava studente najprije u Avinjonu, a potom u Buru. U XVI vijeku vodeu ulogu u izuavanju rimskog prava vie nemaju profesori u Italiji, ve oni na francuskim univerzitetima. I oni svoju panju usmjeravaju na tekst Justinijanove kodifikacije i putem normativnog i filolokog metoda nastoje da otkriju izvorno rimskog pravo oieno od glosa i postglosatorskih izmjena. Koriste i arheoloki i literalni materijal, kao dopunski izvor saznanja o rimskom pravu. Dolaze do zakljuka da je pravo u kodifikaciji plod historijskog saznanja (razvoja). Kada su postali svjesni te injenice nastavljaju da izuavaju pravo na sistematski nain, kao jednu cjelinu ali u njegovoj razvojnoj historijskoj perspektivi. Tako se zaslugom ove kole javlja historija prava kao posebno podruje historijske nauke. Pripadnici kole, iji je centar bio u Buru objavljuju kritika izdanja rimskih pravnih izvora i time daju veliki doprinos irenju saznanja o rimskom pravu i stvaranju pretpostavki za njegovu daljnju naunu obradu. Najvei kritiar tekstova bio je Kujacije. On je prvi poeo da istrauje interpolacije u digestama. Francuski profesori imaju novi pristup u poduavanju prava, razliit od italijanskog, a on dobiva naziv mos docendi galicus, galski (francuski) nain poduavanja. Taj novi pristup obrazloio je 1544. godine Duaren u traktatu O poduavanju i uenju prava (Epistola de ratione docendi discendiquen iuris). Profesori humanisti iz Bura dali su veliki doprinos nauci graanskog prava. Oni su poli od Ciceronove ideje da i pravo treba postaviti kao nauku po ugledu na druge oblasti ljudskog saznanja. Smatrali su da u izuavanju prava i zakljucima treba ii od opteg ka posebnom, a da pri izlaganju pravo treba prikazati kao sistem logiki povezanih materija, kreui se od onoga to je zajedniko i blisko ka onome to je posebno. Kako su u okviru Justinijanove kodifikacije samo Institucije imale sistem izlaganja materije koji je odgovarao nainu razmiljanja profesora u Buru, a uz to su polazile od ovjeka (prva knjiga sadri ius quod ad personas pertinet), to je profesorima humanistima bilo izuzetno znaajno, oni su taj institucionalni model uz neke izmjene i prihvatili. U ovom periodu kada rimski pravnici upotrebljavaju termin ius civile oni uglavnom misle na privatno pravo koje je dato u 49 od 50 knjiga digesta, te u 9 od 12 knjiga Justinijenovog kodeksa. Francuski romanista Donel je u svom djelu izloio ius privatum, tj. pravo koje dodjeljuje pojedincu sve ono to mu pripada u razliitim situacijama. Iz toga se zakljuuje da on privatno pravo posmatra kao sistem subjektivnih prava. Po njemu civilno pravo najprije utvruje ta pojedincu pripada, a zatim odreuje procesualna sredstva kojima on ta prava ostvaruje. Kako po logici stvari najprije treba utvrditi ta svakom pojedincu treba da pripadne, a potom utvrditi procesnopravna sredstva ostvarenja i raspolaganja, Donel prihvata institucionalni sistem u kojem se tube izlau na kraju nastavnog programa rimskog prava. On je smatrao da su rimljani pod pojmom actio podrazumijevali sudski postupak.

7

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMNjegovo djelo je sastavljeno od 28 knjiga komentara, od kojih prvih 16 knjiga obuhvata materijalno pravo, a ostale knjige sudski postupak. Privatna prava je podijelio na ona prava koje pojedincu zaista pripadaju i na ona prava koja se pojedincu duguju. U prvoj grupi prava predstavlja prava koja pojedincu pripadaju kao slobodnom ovjeku, kao npr. pravo na ivot, slobodu ...., i prava koja pojedinac ostvaruje na pravima. Analizirajui sadraj stvarnih prava Donel je prvi uveo kategoriju iura in re aliena, odnosno kategoriju stvarnih prava na tuim stvarima. Mada su antiki rimski pravnici ovaj pojam poznava li on u Donelovo vrijeme nije bio predmet naunog interesovanja. Do toga e doi kada ponu rasprave o samo pravnoj prirodi prava vlasnitva u srednjem vijeku, naroito u pokuaju odreenja sadrajnih elemenata prava koje ostvaruje vazal na zemljinom dobru dobijenog od svog feudalnog gospodara. U kategoriju prava koja se duguju pojedincu Donel navodi potraivanje obaveznih odnosa. Ovaj naunik je prvi izvrio podjelu na meterijalno pravo i graanski postupak, to je bilo od velikog znaaja da daljnji razvoj moderne nauke graanskog prava. Njegova sistematizacija prava je predstavljala novi doprinos jaanju pravnog pozitivizma koji su trasirali glosatori i postglosatori, u prvom redu ovi drugi, stvarajui pravna pravila koja do tada nisu bila sadrana u Justinijanovoj kodifikaciji. To je predstavljalo jedan specifini nain udaljavanja od klasinog shvatanja prava, jer klasini rimski pravnici nisu odvajali materijalno pravnu normu od procesne norme, odnosno nisu odvajali pravo i njegovu primjenu. Istaknuti predstavnici kole elegantne jurisprudencije koja se jo naziva i starom historijskom kolom su bili Kujacije i Gotofred. Ovaj posljednji je posebno zaduio romanistiku jer je 1594. godine prvi objavio jedinstveno sve dijelove Justinijanove kodifikacije koja se od tada oznaava terminom Corpus iuris civilis.

kola prirodnog pravaIdeja da pravo proizilazi iz sutine prirode zbog ega je zajedniko svim ljudima je veoma stara. Jo je Aristotel ukazivao da ono to je po prirodi pravedno nije uvijek pravedno i sa stanovita prava. Stojika filozofska kola je dosta panje posveivala pitanju prirodnog prava pod kojim su oni podrazumijevali pravo koje je u skladu sa ovjekovim razumom. Antiki rimljani su preuzeli niz grkih filozofskih ideja, pa razmatranje i napomene u prirodnom pravu nalazimo i u njihovim tekstovima. Najira filozofska razmatranja o ovom pitanju nalazimo u folozofsko teoretskom dijelu stvaralakog opusa Marka Tulija Cicerona, dok saznanja o prirodnom pravu od strane rimskih pravnika nalazimo u Justinijanovoj kodifikaciji. Klasini pravnik Ulpinijan kae da je prirodno pravo ono pravo koje je priroda podarila svim ivim biima. Justinijanovi kompilatori diskretno povezuju prirodno pravo sa bogom, uporeujui promjenjive zakone u zajednicama graana sa prirodnim pravom u prvoj knjizi Justinijanovih Institucije se kae ''ali prirodno zakoni ustanovljeni nekom boanskom providnou koji su kod svih naroda bez razlike primjenjeni ostaju uvijek potvreni i nepromjenjivi''. Srednjovijekovni kransk i mislioci takoer povezuju prirodno pravo sa bogom. Tako npr., poznati teolog Toma Akvinski pie da postoji nepromjenjivo pravo boanskog razuma u koje zbog njegove savrenosti ovjek svojim razumom moe samo djelimino proniknuti. Prirodno pravo po njemu sadri ona pravila nepromjenjivog boanskog prava koja je ovjek u stanju da izrazi. Budui da ovjek posredstvom prirodnog prava bolje upoznaje boga i njegovo pozitivno pravo koje stvara sam ovjek treba da bude odreena vrsta primjene prirodnog prava. Toma Akvinski je u svojim analizama kao uzore uzimao Cicerona i Ulpijana. Meutim, ve i XIII vijek meu crkvenim misliocima javljaju se neke druge ideje. Tako npr., panski teolog Suarez tvrdi da obavezujua snaga prirodnog prava je veim dijelom utemeljena na razumu nego na boijoj volji. Na osnovu

8

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMdoprinosa teologije i skolastike u XVII i XVIII vijeku nastat e moderno uenje o prirodnom pravu. Ljudska misao se oslobaa autoriteta crkvenih dogmi. Dolazi da znaajnih otkria, prije svega u prirodnim naukama od strane Galileja, Njutna, Kopernika, Dekarta i trijumfa matematikog i filozofskog metoda zasnovanog na dedukciji omoguenoj ovjekovim razumom. Ova otkria su stvorila uvjerenje da ovjek svojim razumom moe da pronikne u sutinu svih stvari. Razum i rezonovanje proglaavaju se univerzalnim metodom naunog istraivanja, a pokret renesanse zamjenjuje pokret racionalizma. Posmatrajui otkria prirodnih zakona mislioci koji se bave filozofijom i pravom dolaze na ideju da i na podruju prava postoje univerzalni i nepromjenjivi zakoni koje samo treba otkriti. Pripadnici ove kole smatraju da je njihov zadatak da izuavaju postojea prava, a da razumom dou do onih zakona koji su univerzalni i nepromjenjivi, te da stvore jedan sistem prirodnog prava koji e zamijeniti nesavrena prava postojeih drava. Pripadnici kole prirodnog prava svoja uenja grade na razliitim polazitima razlikujui po tome da li prirodno pravo vezuju za boga ili ne, da li u ovjeku vide egoistu ili bie ispunjeno vrlinama, da li prirodno pravo shvataju kao pravo koje ve postoji ili ga tek treba stvoriti. Tako npr., Altuzijus svoju teoriju o pravu povezuje sa kranskom doktrinom, dok Hugo Grocijus insistira na valjanosti prirodnog prava i pod pretpostavkom da bog ne postoji ili da ne brine o ljudskim poslovima. Tomas Hobs polazi od tzv. prirodnog stanja u kojem su svi ljudi slobodni i jednaki i u kome svaki pojedinac zbog svoje egoistine prirode ratuje sa svim drugima. Poznata je njegova izreka Homo hominis lupus est. Po njemu u tom prirodnom stanju ovjek uma prirodno ovlatenje (ius naturalem) da slobodno upotrijebi silu radi odbrane svog ivota. Hobsovo stanovite o pravu na upotrebu sile podsjea na Florentinov fragment iz prve knjige Digesta u kojem se kae ''iz prava prizilazi ovo da e se smatrati da je svako postupio u skladu sa pravom ukoliko neto bude uinio radi zatite svog tijela''. Ovaj fragment i ovo uenje e kasnije biti potpora za izgradnju instituta nune odbrane u krivinom pravu. Kako je po Hobsu rat prirodno stanje i kao takvo je neodrivo jer ugroava svakog pojedinca, razum tjera ovjeka da rat zamijeni mirom koji je za svakog pojedinca najvee dobro. Na taj nain Hobs dolazi do pojma prirodnog zakona lex naturalis. Prirodni zakon je ope pravilo pronaeno razumom koje ovjeku zabranjuje da ini ono to unitava njegov ivot. On je osnov za uspostavljanje mira i ovjekovog ivota u drutvu. Nasuprot ovim gleditima Don Lok polazi od ideje da prirodno pravo postoji i da ga ljudi ve potuju u prvobitnom prirodnom stanju, a prirodno stanje je za njega drutveno stanje slobodnih i jednakih ljudi. Monteskje je dokazivao da prirodno pravo prethodi drutvenom stanju i da je ono superiodnije od onog stanja kojeg uspostavlja religija ili drava. ak ak Ruso je tvrdio da ovjek u prvobitnom divljatvu je ivio izolovano te da su ga u njegovom djelovanju pokretala dva instikta koja prethode razumu: instikt samoodranja i saosjeanja. Nezavisno od razliitih filozofskih polazita svi pripadnici kole prirodnog prava su smatrali da sistem prirodnog prava treba da zamijeni nesavrene pozitovno-pravne sisteme pojedinih drava. Moderna kola prirodnog prava je nastala u Holandiji, a njenim osnivaem smatra se Hugo Grocijus. Pojave ove kole ba u Holandiji ne predstavlja neku sluajnost. Kopnena i pomorska trgovina su doveli do razvoja holandskih gradova i opteg kulturnog napretka. Nova graanska klasa je prihvatila racionalistiku filozofiju i imala je potrebe za razvijenim pravom. Dolazi do otvaranja univerziteta. Prvi univerzitet u Holandiji je bio Univerzitet u Lajdenu. Pravo u Holandiji stvaraju profesori i sudije vrhovnih sudova, tako da ono postie visokolitet i izvanrednu sintezu izmeu nauke i prakse. U XVII vijeku Holandija postaje vodea evropska sila na polju prava, kao to je to u prethodnom vijeku bila Francuska. Hugo Grocijus je upisao pravo u Lajdenu sa 11 godina, a titulu doktora prava e stei u Orleanu. U Lajdenu je imao priliku da se upozna sa rimskim pravom i do tada poznatim metodama

9

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMizuavanja tog prava. Na Pravnom fakultetu u Lajdenu su studenti bili osposobljavani za rad na sudu, pa se nastava odvijala preko rasprava o pojedinim pravnim problemima, a studenti su se za te rasprave pripremali prouavajui osnovne principe prava. Iz tog razloga su izuavali Justinijanove Institucije i Digesta. Profesori su poseban znaaj pridavali posljednjoj knjizi Digesta, odnosno posljednjem titulu te knjige. To je znai D.50,17 koji je nosio naziv Di dive rsis regulis iuris antiqui ili O razliitim pravnim pravilima antike. U ovaj titulus Justinijanovi kompilatori su unijeli izreke klasinih rimskih pravnika koje su po njima sadravale opa pravna pravila. Profesori su te izreke veoma uvaavali zato to su putem njih dokazivali da je pravo racionalna tvorevina. Smatrali su da ove izreke sadre ope aksiome koje ne treba dokazivati i iz kojih se logikim razmiljanjem mogu izvui detaljnija pravila. Evo nekih izreka iz spomenutog poglavlja digesta koje ilustriraju kakvu vrstu tekstova su izuavali tamonji studenti: - U zakljuenim poslovima jedan je kvalitet kauze kod maloumnih, a drugi kod onih koji mogu sklapati poslove; - U skladu je sa prirodom da onome kome u nekoj stvari pripadaju koristi, pripadnu i tereti te stvari; - Ono to je nae ne moe se bez naeg injenja prenijeti na drugoga; - to je od poetka nedozvoljeno, ne moe se osnaiti protekom vremena; - Niko ne moe prenijeti na drugoga vie prava nego to ih on sam ima.; - Nikada se ne smatra da zlonamjerno postupa onaj koji koristi svoje pravo.; - Savjesnost i potenje ne doputaju da se dva puta isto zahtijeva.; - Pri jednakom pravnom osnovu dralac treba da bude jai.; - Niko ne moe svojom nedozvoljenom radnjom popraviti svoj poloaj.; - Onaj koji je stekao odlukom sudije smatra se savjesnim draocem.; - Ne smatra se da trpi tetu onaj koji tetu trpi zbog sopstvene krivice.; - Po prirodnom pravu pravino je da se niko ne uini bogatijim na osnovu nanoenja tete drugome i protivpravno. Ideju o postojanju prirodnog prava Grocijus izlae u djelu De iure belli ac pacis (1625. godina), posveenom meunarodnom pravu. Meunarodno pravo u XVI vijeku razvojem buroaskih nacionalnih drava postaje vrlo aktuelno. Temelj tog prava po Grocijusu je prirodno pravo, a ono proistie iz ovjekove prirode. Osnovi i principi tog prava imaju aksiomatski karakter i jasni su samo po sebi. Iz tih osnovnih principa Grocijus dedukcijom izvodi pravila prirodnog prava. On ukljuuje i prirodno pravo i ona pravila koja se sreu kod svih civilizovanih naroda. On kae: ''Ako neko pravilo svugdje postoji, onda je to najbolji dokaz da je utemeljeno po prirodnom razumu''. Primjere pravila zasnovanih na prirodnom razumu Grocijus je, prije svega, nalazio u Justinijanovoj kodifikaciji. Rimsko pravo je bilo uzeto kao primjer prava u kome su dola do izraaja naela prirodnog prava. Rimske pravne tekstove koristili su i drugi pripadnici prirodnopravne kole. Grocijusov savremenik Vinijus sainio je komentar Justinijanovih Institucija koje je do kraja XVIII vijeka bio najvie cijenjen. Komentar je b io namijenjen studentima i sudijama. Fet je napisao komentar digesta u dva toma. Izmijenio je redoslijed i logiki je sloio tekstove u poglavljima digesta, objasnio je rimska pravna rjeenja i uporedio ih s tadanjim pravom. I Vinijus i Fet su bili profesori u Lajdenu. Hube r je polazei od rimskih tekstova postavio discipline ''Dravno pravo'' i ''Sukob zakona''. Zahvaljujui aktivnosti spomenutih i drugih profesora rimsko pravo je pri kraju XVII vijeka postalo dio protestantske kulture u sjevernoj Evropi, isto tako kao to je to prethodno postalo u katolikom dijelu Evrope.

10

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMZrelo prirodno pravoEvropa je od 1618. godine do Vestfalskog mira (iz 1648. godine) prola kroz period ratova zbog religijskih, dinastijskih, teritorijalnih i ekonomskih razloga. To je potaklo evropske mislioce da razmiljaju o pravu koje bi sprijeilo ponavljanje ratnih strahota. Meu njima je bio i Lajbnic, jedan od najbriljatnijih evropskih umova (bio je doktor pravnih nauka, matematiar koji je postavio teorijsku osnovu za funkcionisanje dananjih kompjutera, a bavio se i historijom i filozofijom). On je rjeenje vidio u pravu koje bi bilo usklaeno sa prirodom, to je po njemu znailo da bi bilo zasnovano na moralu. Pod moralom on podrazumijeva ono to je prirodno za dobrog ovjeka. Budui da je bio i matematiar Lajbnic prirodno pravo zamilja kao neto to je slino matematici kao skup pravila zasnovanih na logici. On kae da pravna nauka u stvaranju prava treba da primijeni geometrijski model. Temelj prava trebaju da budu osnove istine iz kojih treba da slijedi ciklini lanac posljedica tako da cijelo pravo postaje logiki zaokrueni sistem. Lajbnic je pripadao misliocima koji su smatrali da pri konstruiranju prirodnog prava treba polaziti od rimskog prava. On je rimsko pravo uporeivao sa matematikom zbog njegovih loginih i meusobno usklaenih rjeenja. Za njega je ona dobra polazna osnova zato to je utemeljena na etikim naelima. Kao ilustraciju te moralne osnove rimskog prava navodio je Papinijanova pravna rjeenja. Citirao je Papinijana zbog toga to je ovaj veliki rimski pravnik u evropskim intelektualnim krugovima smatran kao ovjek visokog morala. Poznato je da je imperator Karakala nakon to je ubio brata zatraio od Papinijana da opravda taj zloin. Papinijan je to odbio i svoje ustrajavanje na moralnim principima platio glavom. Poznata je njegova izreka da je vei grijeh opravdavati zloin, nego ga uiniti. Izuavajui Justinijanovu kodifikaciju Lajbnic je doao do saznanja da su kompilatori pravili grake, da u njoj ima nejasnih tekstova, protivrjenosti i prevazienih stvari. Zbog toga je sainio svoju verziju kodifikacije poznatu pod nazivom Corpus iuris reconcinatum, u kojoj je tekstove sloio po loginom redoslijedu. Drugi najistaknutiji predstavnik zrele faze prirodno-pravne kole bio je Samuel Pufendorf. Njegovim pozivom da preuzme katedru prirodnog prava na Pravnom fakultetu u Hajdelbergu u Njemakoj, prirodno-pravna kola bila je ratificirana u evropskim krugovima. Predavao je jo u Lundu u vedskoj. Bavio se crkvenim, prirodnim i meunarodnim pravom. Svoja shvatanja o prirodnom pravu izloio je u slijedeim djelima: - dvije knjige o osnovama univerzalne pravne nauke; - osam knjiga o pravu prirode i pravu naroda; - dvije knjige o dunostima ovjeka i graanina prema prirodnom pravu. Pufendorf je dijelio Grocijusovo miljenje o moralnoj osnovi prava, ali je za razliku od njega isticao njegov religijski karakter. Akcenat je stavljao na prirodne ovjekove dunosti, a ne na pravo. On je bio inspiriran Ciceronovim spisom o dunostima de offitiis. Pufendorf je shvatanja da je Bog, spajajui ovjeka kao drutveno i razumno bie, stvorio za njega i prirodno pravo. To pravo se nalazi i temeljnim religioznim djelima ija je osnovna poruka ljubavi prema Bogu i prema blinjem svome. ovjek ima tri osnovne dunosti: dunosti pre ma Bogu, pre ma sebi i prema drugom ovjeku. To su osnovni principi prirodnog prava iz kojih se logikom mogu izvoditi sva druga konkretnija pravna pravila i principi. Tako npr., prva obaveza ovjeka prema drugom ovjeku je obaveza dranja date rijei iz kojih se izvodi obaveza potivanja tue svojine i zakljuenih ugovora . ovjek ima odreene obaveze i kao graanin prema zajednici u kojoj ivi i radi, poevi od porodice, pa sve do drave. Poznate su dunosti koje proizilaze iz porodinih odnosa izmeu mua i ene, roditelja i djece, gospodara i sluge, ... Na slinim pozicijama bio je i

11

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMfrancuski pravnik Doma. On je prirodno pravno uenje primijenio na podruje graanskog prava u svom djelu pod nazivom Graanski zakoni u njihovom prirodnom poretku. Privatno pravo se po njemu temelji na dva osnovna principa. Prvi princip: drugoga ne treba povrijediti. Drugi princip: svakome treba dati ono to mu pripada. Ove principe je on preuzeo iz prve knjige Digesta, iz poznatog Ulpinijanovog fragmenta. Ovo su naela koja prethode pravu: asno ivjeti, drugoga ne povrijediti, svakome dati ono to mu pripada. Naputajui institucionalnu emu podjele prava na personae, res i actiones, Doma privatno pravo izlae slijedeim redoslijedo m: 1) vrste lica i stvari; 2) obaveze; 3) nasljeivanje. On je logiki povezivao materiju, vrio uopavanja onoga to je u Justinijanovoj kodifikaciji kazuistikim metodom bilo podijeljeno na razliite pravne institute, pa je u okviru obaveza i nasljednog prava odstupio od rasporeda materije u Justinijanovim institucijama. Tako je npr., razliite delikte rimskog prava sveo na ope naelo po kojem svako odgovara za tetu koju priini dugome namjerno ili svojom grakom. Zalono pravo nije obradio u okviru stvarnih prava, ve ga je vezao za obavezno pravo. Ovakvim pristupom graanskom pravu Doma je sauvao mnotvo instituta i kategorija rimskog prava, ali je doveo u pitanje institucionalni sistem podjele prava. U prvoj polovini XVIII stoljea se javljaju nove varijante prirodno pravnog uenja. Prema liberalnom misliocu Tomazijusu prirodno pravo ne sadri boanske elemente, dok njemaki filozof i matematiar Kristijan Volf u svojoj konstrujie sistem prirodnog prava koji se sastoji iz niza moralnih dunosti. U osnovi sistema su ope moralne dunosti, a sve ostalo se iz njih izvlai logikim metodom. Francuski filozof Monteskje u svom poznatom djelu Duh zakona izlae novi pogled na prirodno pravo. On prirodno zakone vidi kao nune odnose koji proizilaze iz prirode stvari, dok su ljudski zakoni posljedica primjene razuma. Kako se priroda stvari razlikuje od drutva od drutva, tako i prirodno zakoni koje stvaraju ljudi ne mogu biti univerzalni, ve imaju relativni karakter. Uvjetovani su razliitim faktorima, kao to su npr. klima, privreda, tradicija, religija, ... Svi ovi faktori u svojoj cjelokupnosti predstavljaju duh zakona odreenog drutva koje zakonodavac ni u kom sluaju ne smije predvidjeti.

Historijsko pravna kolaZa razliku od Holandije, Francuske i Engleske u njemakim dravicama XVII i XVIII stoljea nije bilo uvjeta za znatnije irenje prirodno pravnog uenja. Ne postoji graanska klasa koja bi tu ideju nosila, a feudalni odnosi i velika dravno pravna rascjepka nost. Naime, u tom periodu je egzistiralo oko 300 njemakih drava. Raali su pravni partikularizam koji je bio nespojiv sa idejom o univerzalnom pravu. Uenje prirodno pravne kole o univerzalnom i nepromjenjivom pravu u Njemakoj nije bilo prihvaeno i zbog toga to se smatralo da iza njega stoji Napoleonov imperijalni ekspanzionizam. Napoleon je nametao svoj graanski zakonik donijet pod uticajem prirodnog prava pokorenim zemljama, izmeu ostalog i njemakim dravama tzv. Rajnskog saveza. 1814. godine je Napoleon abdicirao, a te iste godine istaknuti njemaki pravnik Tibo potaknut patriotskim ubjeenjima i uvjerenjem da je kodificiranje prava korisno u svom djelu pod nazivom ''O potrebi opeg graanskog prava za Njemaku'' je pozvao njemake pravnike da kodificiraju graansko pravo. Bio je profesor prava u Kiju, Jeni i Hajdelbergu. Pripadao je filozofskoj koli koja se zalagala za ouvanje tradicije prirodnog prava u njegovoj racionalistikoj varijanti. U svojim djelima pod nazivom ''Teorija logikog tumaenja rimskog prava i sistem pandektong prava'' je izloio shvatanje da putem zajednikog graanskog

12

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMzakonika treba pravno ujediniti sve njemake drave i na taj nain postii istovjetne rezultate koji su ostvareni u Francuskoj donoenjem Francuskog graanskog zakonika (Code Civil). Njegovom prijedlogu se otro suprostavio Fridrih Karl von Savinji profesor rimskog prava na Pravnom fakultetu Univerziteta u Berlinu objavljujui tekst pod naslovom o pozivu naeg vremena u pogledu zakonodavstva i pravne nauke. U tom tekstu on zastupa tri kljuna stava. Prvi stav da pravo nije ista razumska kategorija i konstrukcija kako to predstavljaju pripadnici prirodno pravne kole, ve je ono proizvod tradicije i karaktera oznaenih zajednikih terminom etos odreenog drutva. Drugi stav je da se pravo polako evolutivno razvija i da u tom razvoju postoje odreene faze razvoja. Trei stav da nastanak razvijenog prava je mnogo vanija pravna nauka od arbitrane zakonodaveve volje. Po njegovom shvatanju korijeni nacionalnog prava se nalaze u starim obiajima i vjerovanjima. U prvoj fazi razvoja prava u drutvu ne postoje tehnike pretpostavke da se pravo stavi u zakonsku formu. To po njemu nazvano prirodno narodno pravo vremenom postaje sve sloenije pa se nuno javljaju pravnici koji ga obrauju. Rasprave pravnika i odluke sudija vode daljem usavravanju prava, na koji nain se stvara tzv. nauno pravo kao via faza u razvoju prava. U ove prve dvije faze razvoja pravo se razvija preko unutranjih aktivnih sila, a ne arbitranou zakonodavca. Razvoj prava je postepen, neprimjetan, slian razvoju nacionalnog jezika. Tek kad pravo dospije u naunu fazu razvoja stvaraju se tehnike mogunosti da on dobije zakonsku formu zato to je aktivna pravna nauka sposobna da izvri potrebnu pravno tehniku elaboraciju. Savinji ukazuje da je zakon suvie grub instrument za promjenu prava, te da pravo ne treba mijenjati zakonodavnom aktivnou. Zakoni i traba da sadre samo ono to narodna pravna svijest ve poznaje. Oni trebaju biti verbalni izraz ve postojeeg prava, ije znaenje i sadrinu treba utvrditi historijskim istraivanjem. Jo vei stepen rezerve on iskazuje prema kodifikaciji prava. Prama njemu je kodificiranje mogue tek kada drutvo doe u progresivnu fazu razvoja, a ishitreno kodificiranje treba izbjegavati. Svako kodificiranje pretpostavlja sutinsko razumijevanje i uvaavanje duha odreenog drutva. Po njemu Njemaka jo nije spremna za sveopu kodifikaciju. U pozadini njegovog shvatanja stoji nekoliko shvatanja. Razvojnu dimenziju prava i znaaj pravne nauke za nastanak visoko razvijenog prava potvrivalo je rimsko pravo, najznaajnije pravno iskustvo u historiji ljudske civilizacije. Savigni je bio profesor rimskog prava pa mu je bilo poznato da je upravo to pravo prelo veoma dug put od obiajnog do kodificiranog prava, a da je u njegovom razvoju najvaniju ulogu imala pravna nauka. On je takoer znao da je rimsko pravo bilo najrazvijenije u klasinom periodu u kome su i drutvo i pravna nauka bili na vrhuncu, a ne u vremenu njegovog kodificiranja na osnovu Justinijanskih carskih naredbi. U postklasinom periodu rimsko drutvo je bilo u silaznoj fazi. Nedostajala su kvalitetna struna miljenja pravnika i njihovo aktivno uee u stvaranju prava. Stanovite da je najbolji dio rimskog prava onaj koji su stvorili klasini pravnici, bilo je u Njemakoj izloeno i prije Savinija od strane pravnika Huga. Hugo je tvrdio da zakoni nisu jedini izvor istine u pravu. Inae tu tezu, da je pravna nauka najvaniji inilac u stvaranju prava, u evropsku misao je unio engleski historiar Gibon (1737 1794) pobornik filozofije racionalizma. Gibon je napisao historiju propadanja i pada Rimske Imperije u est tomova (1776 1787). Vodei rauna o prevlaujuem obliku pravne aktivnosti, on je historiju rimskog prava podijelio na tri perioda. Naao je da je najznaajniji bio onaj srednji, klasian u kome su pravnici stvarali pravo. Savinijevo shvatanje je dijelom bilo inspirisano i romantiarskim pokretom. Njemaki romantiari smatrali su da temeljni predmet istraivanja treba da bude nacionalni duh u svim njegovim pojavnim oblicima. Oni se zato okreu prolosti i idu sve do plemenskih poetaka njemakog naroda do njegovih narodnih pripovijedaka i pjesama. U takav filozofski

13

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMmilje uklapa se i pravna nauka. Otuda osnovna Savinijeva ideja nije bila da se putem razumnog zakonodavstva u trenu stvori dobro pozitivno pravo, ve je smatrao da treba najprije izuiti korijenje i razvoj prava u Njemakoj kako bi se preciznim istraivakim radom dolo do materijala koji e se ugraditi u zakone. Savinij je vremenom stekao veliki ugled. Postao je sudija apelacionog i kasacionog suda, lan komisije za reviziju Pruskog zakonika, a dospio je i do poloaja ministra zaduenog za reviziju zakona. Njegove ideje su prihvaene u Njemakoj, a i irom Evrope. Prihvatali su ih oni koji su imali razlog da budu sumnjiavi prema zakonskim reformama i kodifikacijama. Nastala je tako nova pravna kola historijska iji pripadnici smatraju da ne postoji pravo koje odgovara svim narodima i vremenima, a zato nijednom narodu ne treba nametati pravo, ve bi trebalo omoguiti da se ono u njemu uoblii evolutivnim putem., tj. preko narodnih obiaja i uz pomo pravnika. Neki Savinijevi sljedbenici insistirali su na znaaju nacionalnog duha, tako da je taj duh u njihovoj interpretaciji poprimio mistini karakter. Time je koli prirodnog prava, utemeljenoj na filozofskom racionalizmu, suprotstavljeno novo shvatanje prava zasnovano na filozofskom idealizmu u obliku romantiarskog shvatanja o razvoju drave i prava. Njemaki pravnici, pripadnici historijske kole, podijelili su se u dvije grupe: na romaniste i germaniste. Germanisti su smatrali da je rimsko pravo ulo u germansko kao virus i da ga otuda treba izbaciti. Miljenje romanista sa Savinijem na naelu bila je da rimsko pravo treba oistiti od tuih elemenata, tj. od feudalnih naslaga koje su ga pokvarile kako bi se iz njega mogli izvui, a potom i iskoristiti izvorni univerzalni principi. Naime, Savinijevo je shvatanje bilo da plemeniti narodi, kakav je i Njemaki, imaju sposobnost prihvatanja naprednih tekovina drugih naroda. Jedna od tih je i rimsko pravo koje treba prihvatiti kao to se prihvata religija ili literatura. Ono je po Saviniju nadnacionalno zbog svog kvaliteta dostignutog zahvaljujui metodu rada klasinih pravnika. Taj rad je vodio rezultatima koji su imali matematiku izvjesnost uprkos injenici da su pravnici o nekim pitanjima imali razliita miljenja. Kao plod razliitih ovakvog pogleda na rimsko pravo, a poslije velikog istraivakog rada nastala su Savinijeva kapitalna djela: - Historija rimskog prava u srednjem vijeku (1815 1831); - Sistem modernog rimskog prava (osam tomova => 1840 1849). Ovim drugim djelom Savinij je pokazao da pravna nauka treba da bude ne samo historijska, nego i sistematska, tj. da mora pokazati unutranju koherentnost materijala sadranog u historijskim izvorima rimskog prava. Historijskoj koli pripadali su mnogi veliki romanisti, a zasluuju da se posebno spomenu njemaki naunici: Momzen, Kriger, Puhta, Lenel, Huke, Blum, Pernice, Vlasak; te Francuzi: irar i Kik; Italijani: Ferini, Arnao Rujiz, Bonfante i Rikobono.

Pandektna naukaKodifikatorske snage u 19. stoljeu postaju sve jae i u Njemakoj. Zbog toga neki romanisti u drugoj polovini 19. stoljea poinju na sistematski nain dogmatskom metodom da prouavaju pravo sadrano u Justinijanovoj kodifikaciji. Njihov cilj je bio da iz tog prava izvuku rjeenja koje e iskoristiti prilikom izrade graanskog zakonika. Poto su najveu panju posveivali Digestama koje su drugaije nazivali Pandekte, romanisti koji imaju ovakav pristup rimskom pravu dobijaju naziv pandektisti. Sinteza rada pandektne nauke je predstavlje na u djelu najpoznatijeg pandektiste Vindajda pod nazivom ''Pandektno pravo'', koje je nastalo u periodu od 1862. 1870. godine. To djelo je uivalo veliki ugled i uporeivalo se sa Akurzijevom Glosom. Utolikoj mjeri je koriteno pri izradi Njemakog graanskog zakona tako da su kritiari prvom nacrtu ovog zakona dali naziv ''mali vindajd'' i konani tekst Zakonika iz 1900. godine je

14

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMu sistematskom i sadrinskom pogledu bio utemeljen na pandektnoj nauci. Svi pandektisti su na sistematski i dogmatski nain prouavali rimsko pravo, ali iza njihove djelatnosti nije stajao neki jedinstveni filozofski pogled na pravo. Tako da pandektistika ne predstavlja pravnu kolu u punom smislu rijei. Shvatanja njemakih pandektista druge polovine 19. stoljea o razvoju prava dosta se razlikuje od uenja historijsko pravne kole. Jering koji je uz Vindajda bio najistaknutiji pandektista odbacuje tezu o nacionalnom duhu kao determinirajuem iniocu prava. On je smatrao da prisustvo rimskih pravnih rjeenja u germanskom pra vu dokazuje upravo suprotno. U njegovom poznatom djelu pod nazivom Duh rimskog prava, Jering je analizirao razvoj rimskog prava i doao do zakljuka da je on bio posljedica promjena u rimskom drutvu, da u osnovi tog prava nisu bili moralni principi, ve ekonomska nunost. Po njegovom miljenju napredno pravo je karakteristino po tome to je univerzalno, a ne nacionalno. Progresivni narodi su sposobni da prihvate institute tueg prava ukoliko ono nudi napredna rjeenja. Tu sposobnost su imali antiki rimljani, pa su u svoje pravo ius civile unosili institute iz ius gentium-a, a na isti nain su Njemci u svoje pravo uvodili institute rimskog prava. Jering je bio otar kritiar shvatanja kole prirodnog prava. Po njemu je nastojanje da se pravna nauka prevede u osobeni vid zakonske matematike greka koja proizilazi iz pogrenog razumijevanja prava. ivot ne postoji radi pravnih koncepata, ve obrnuto pravni koncepti se stvaraju radi ivotnih potreba. U pravu ne treba da postoji ono to je logino, ve ono to trai ivot. Uz Vindajda i Jeringa veliki doprinos pandektnoj nauci su dali Arnct, Denburg, Brinc i Brunc. Pandektni pristup rimskom pravu imalo je sljedbenike i van Njemake. Poslije donoenja graanskog zakona u Italiji 1865. godine, italijanska pravna nauka je pod utjecajem pandektne nauke. Sjajan primjer dogmatske analize rimskih pravnih koncepata u italijanskoj nauci je obimna alojina teorija svojine u rimskom pravu (napisana 1933. godine). Kada posmatramo proces recepcije rimskog prava u praksi, dolazimo do slijedeih saznanja. Germanski narodi koji su osnovali drave na teritoriji Zapadnog Rimskog Carstva imali su svoje obiajno pravo. Rimsko pravo zateenog romaniziranog stanovnitva, kao i pravo koje je kodificirano u zbornicima germanskih vladara, zadralo se jo neko vrijeme u praksi, ali je na kraju potisnuto germanskim obiajima bilo zaboravljeno. Zahvaljujui civilizacijskom razvoju tih naroda javlja se potreba za razvijenim pravom, tako da se u praksi poinju ponovo primjenjivati pravila rimskog prava koja su pravne kole, poevi od kole glosatora, izvukle iz zaborava. U praksi je prihvata onaj dio rimskog prava koji je ureivao nove odnose za koje obiajno pravo nije nudilo pravna rjeenja. Pravna praksa nije svugdje jednako prihvatala rimsko pravo. Tamo gdje je obiajno pravo bilo kodificirano (kao npr. u sjevernim dijelovima Francuske), bilo je manje prostora za recepciju rimskih pravnih pravila, a na podrujima gdje obiajno pravo nije bilo kodificirano (kao npr. u njemakim zemljama), rimsko pravo je recepcirano u veem obimu. U cjelini posmatrano pravne poretke evropskih zemalja u srednjem stoljeu karakterizira pravni pluralizam. Na istom prostoru primjenjuju se pravna pravila koje imaju razliite izvore, tako da nema jedinstva pravnog sistema. Kao izvori prava primjenjuju se lokalni obiaji germanskih plemena, varvarski zbornici rimskog prava, prerade rimskog prava u obliku kojeg su mu dale pravne kole, sudska praksa lokalnih i centralnih sudova, propisi vladara i krupne vlastele, trgo vaki obiaji, a uz to postoji poseban sistem kanonskog prava. Rimsko pravo je u germanskim zemljama najvie recipirano u materiji ugovora. Kanonsko pravo je preovladavalo u porodinim odnosima, dok su svojinski odnosi i nasljeivanje ureivani pravilima nastalim kombiniranjem rjeenja obiajnog prava sa rjeenjima rimskog prava. Proces recepcije su pospjeivali razliiti inioci: slobodni gradovi sa svojom graanskom klasom i robnonovanom privredom pravne kole pravne kole, prosvjetiteljske, filozofke i politike ideje (kao npr. ideja o Svetom Rimskom Carstvu

15

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMNjemakog naroda) i zakonodavna aktivnost centralnih organa vlasti. Rimokatolika crkva tokom srednjeg stoljea izgrauje svoju institucionalnu strukturu. Tim institucijama meu kojima posebno mjesto zauzimaju crkveni sudovi upravljalo se na centralizirani nain. Preduvjet njihovog skladnog funkcioniranja je bilo postojanje sopstvenog pravnog sistema crkve. Ovaj pravni sistem stvara odlukama crkvenih sabora i propisima koje je donosio vrhovni vjerski poglavar ove crkve papa. Crkva je u stvaranju sopstvenog prava polazila od rimske pravne matrice. Poznata je izreka Eclesia romana vivit secundum legem romanam ili crkva ivi po rimskom pravu. Toma Akvinski, jedan od najznaajnijih crkvenih mislilaca, u svojoj ''suma teologije'' definira pravdu kao trajnu i postojanu volju da se svakome dodijeli ono to mu pripada. Na identian nain je pravda definirana i u Justinijanovoj kodifikaciji u prvoj knjizi Digesta gdje nalazimo izreku ''Pravda je neprekidna i trajna volja da se svakome dodijeli njegovo pravo.'' Kako su predmet crkvene regulative esto bila ista ona pitanja koja su raspravljana i pred svjetovnom sudovima, crkva je preuzimala i pravila iz civilnog prava. To je dolazilo do izraaja ne samo u oblasti statusnog i obiteljskog prava, nego i u sadrini ugovornog i kaznenog prava. Naelni stav crkve je bio da u sluaju pravnih praznina crkveni sudovi treba da primjenjuju civilno pravo. Ve prvi zbornik kanonskog prava tzv. Gracijanov dekret ili Codex Gratiani iz 1142. godine, sadri odredbu koja doputa primjenu civilnog prava kada u kanonskom pravu postoji praznina. Kako je samo civilno pravo imalo svoje temelje u rimskom pravu, to je bio posredni put recepcije rimskog prava u kanonsko pravo. Crkva nije samo izgraivala sopstveno kanonsko pravo na osnovama rimskog prava, ve je doprinosila recepciji rimskog prava u jednom openitom smislu. To se najbolje moe pratiti posmatranjem procesa stvaranja pravila sudskog postupka i uvoenja tih pravila u sudsku praksu. U vrijeme kada glosatori poinju da izvlae iz zaborava rimsko pravo, u Evropi nema izgraene sudske procedure. Ne postoji jasna predstava o tome ko su uesnici u sudskom postupku i kako taj postupak treba da izgleda. Na sudovima tadanjeg vremena se upotrebljavaju imaginarna dokazna sredstva. Uvodi se institucija zakletve, to znai da iza donijetih presuda nije stajala pravna argumentacija. Prve korake u uobliavanju racionalno postavljene sudske procedure ine glosatori. Tako poznati glosator Bulgar u svom djelu pod nazivom ''Izvor zakona'' izmeu ostalog obrauje i odreena pitanja koja se na posredan ili neposredan nain odnosi na sudski postupak. On je prvi objasnio da se sutina sudskog postupka sastoji u aktivnostima tri lica: tuioca koji postavlja zahtjev, tuenog koji ga osporava i sudije koji utvruje osnovanost postavljene argumentacije od strane tuitelja i tuenog. Na taj nain je eliminirano do tada dosta sporno shvatanje da su odvjetnici i svjedoci stranke u sudskom postupku. Ovaj glosator je analizirao i elemente tube, odbranu, dokaze, presudu i pravne ljekove. Da bi uvrstila autoritet duhovnih sudova crkva je bila dosta zainteresirana za izgradnju proceduralnih pravila. Pape su zahtijevale od crkvenih sudova da se pridravaju odreenih pravila, jer je to bio jedini nain da se zatite interesi stranaka u postupku, obezbijedi pravino suenje i jednoobrazovno postupanje. U tom cilju poglavari katolike crkve tokom 12. stoljea donose niz dekreta povodom proceduralnih pitanja. Ovi dekreti su bili namijenjeni pravnicima praktiarima, kanonistima i civilistima. Kljuan doprinos u izgradnji procesnog prava dao je francuski kanunista Duran. On je doktorirao na kanonskom pravu u Bolonji i bio zaduen kao sudija za rjeavanje albi upuenih S vetoj Stolici, kao najvioj sudskoj instanci u crkvenoj pravosudnoj organizaciji. On je u svom djelu pod nazivom ''Ogledalo pravde'' na enciklopedijski nain obradio kanonsko, a djelimino i civilno pravo sa procesne take gledita. To njegovo djelo je u naredna dva stoljea doivjelo 39 izdanja i bitno je utjecalo na razvoj procesnog prava. Kanonska sudska procedura je bila utemeljena na postklasinom rimskom ekstraordinarnom postupku. to znai da je to bila jedna osobena rimsko kanonska

16

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMprocedura. Prema pravilima te procedure sudija je imao zadatak utvrditi injenice o kojima parnine stranke nisu bile saglasne. Advokati su prilikom podnoenja tubenog zahtjeva bili prilikom davanja odgovora na tubu sugerirali sudiji koja pitanja treba da postavi strankama i svjedocima. Time se obezbjeivao da se u toku postupka vodi rasprava o pravno relevantnim injenicama, te da presuda bude na njima zasnovana. Utvreni dokazi su pismeno fiksirani. Opisana procedura potvrdila se u praksi, tako da su je poeli prihvatati i graanski sudovi. U 13. vijeku za nju se opredijelio parlament Pariza koji je bio posebno odjeljenje kraljevskog Suda. Kasnije su je prihvatali i ostali francuski sudovi. U Njemakoj je tu proceduru prihvatio i sud u slobodnom gradu Frankfurtu na Majni. Ovaj uticaj crkvenih sudova na svjetovne nije bio sluajan, jer su uivali veliki ugled. U poreenju sa ostalim sudovima bili su i bri i jeftiniji i nisu bili podloni korupciji. I sankcija im je bila efikasnija, prelazila je granice pojedinih feuda, a kao mono oruje bilo im je na raspolaganju prijetnja eksk komunikacijom. Na crkvenim sudovima su se u rimsko kanonskoj proceduri dobro snalazili smokolovani advokati. Oni su u parnicama koristili svoje poznavanje kako kanonskog, tako i rimskog prava. Na pravila rimskog prava pozivali su se kada su im ila u prilog. Iz takvih postupaka advokata na crkvenim sudovima irom Evrope nastajala je sudska praksa u kojoj su bila prisutna na samo proceduralna, nego i materijalno pravna pravila rimskog prava. Recepciji rimskog prava nisu doprinosili samo kolovani advokati, ve i sudije crkvenih sudova. Crkveni sudovi su sudili kleru u svim stvarima, ostalom stanovnitvu usljed duhovnih prestupa, a pruali su i pravnu zatitu siromanim. Pri takvoj irokoj nadlenosti sudije su se esto suoavale sa pravnim prazninama u kanonskom pravu, pa su bile primorane da primjenjuju rimsko pravo. To je bio razlog zbog koga su katoliki svetenici angaovani u radu sudova temeljno izuavali rimsko pravo. Oni su imali tako dobro pravno obrazovanje da su u germanskim zemljama vremenom potpuno potisnuli sudije lajike iz crkvenih sudova. Prvi profesionalni pravnici na evropskim sudovima bili su dakle svetenici. Presude crkvenih sudova uticala su i na sudsku praksu civilnih sudova. Najprestiniji sud u Evropi je bio ROTA ROMANA. To je bio apelacioni sud rimokatolike crkve koji se bavio i graanskim sporovima, nastalim u papskim dravama. On je od 14. vijeka objavljivao izvjetaje o radu iz kojeg se vidjelo na koji nain je primjenjivao pravo, na ta su se ugledali i civilni sudovi. Nastajala je tako na evropskim sudovima sudska praksa koja je imala mnoge zajednike elemente, jer su iza nje stajala ista pravila kako kanosnkog, tako i rimskog prava.

Glosatori i recepcijaMetodologiju nastave zasnovane na tekstovima Justinijanove kodifikacije razradio je Bulgarov uenik Basijan. Osnovu nastave je inio kazus (cazus ili sluaj). Profesor je najprije izlagao problem ne ulazei u analizu. Navodio je zatim suprostavljene tekstove i rjeenja koja oni sugeriu. Potom je smjetao problem u iri kontekst optih teorema po kojim su studenti morali voditi rauna. Nakon toga je slijedila diskusija. Prenosei opisani nain dranja nastave u druge zemlje glosatori su podsticali i recepciju rimskog prava. U 12. vijeku glosatorski nain poduavanja iri se na Francusku. Nastaju kole u dolini Rone, u Monpeljeu, u Tuluzu i Orleanu. U Francuskoj poduavaju civilno pravo poznati glosatori Rogerie i Placentin. U Parizu sudije civilnog prava toliko potiskuju sudije kanonskog da je papa Honorije III bulom zabranio da se u tom gradu predaje civilno pravo. Ni Engleska nije ostala poteena glosatorskog uticaja. Iz Bolonje je na poziv konterberijskog nadbiskupa daoao Vakarije. Drao je predavanja u Oksfordu i u nekim drugim gradovima. Za potrebe studenata sainio je zbirku rimskih tekstova od devet knjiga (Liber Palperum). Univerzitetsko pravno obrazovanje se u raznim dijelovima

17

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMEvrope tako sticalo na jedinstven nain. Koriten metod izvoenja nastave koji s u uveli glosatori, a u pravnim kolama se nije izuavalo lokalno ve rimsko pravo koje je tako postalo osnova pravnikog obrazovanja. Na taj nain je nastajala zajednika evropska pravna kultura koja je olakavala ne samo komunikaciju meu pravnicima, ve i recepciju rimskog prava gdje su se diplomirani pravnici na osnovu tog prava kolovali.

Postglosatori i recepcijaI postglosatori doprinose irenju rimskog prava. Oni uz Akurzijevu glosu izuavaju i crkveno pravo, partikularna prava, statute gradova i obiaja. Dobri su i cijenjeni poznavaoci prava, pa ljudi od njih trae pravnu pomo. Tako se javlja praksa koja je bila poznata i u Rimu pretklasinog i klasinog perioda. Istaknuti pravnici strankama daju miljenje kako treba rijeiti spor ili to miljenje upuuju sudiji. Struno miljenje postglosatora imalo je pet dijelova: injenici (casus), problem (questio), argumente za (pro), argumente protiv (contra) i zakljuak (solutio). Postglosatori doprinose recepciji i na druge naine. Sa razvojem trine privrede i novih politikih odnosa javljaju se u gradskim statutima pravne praznine, pa ih postglosatori popunjavaju rimskim pravnim pravilima. Polazei od istih pravila daju i pravne savjete gradonaelnicima. Naime, poloaj gradonaelnika u slobodnim gradovima bio je slian onom koji su imali rimski magistrati tokom perioda republike. Birani su na godinu dana, a po isteku mandata pozivani su na odgovornost ako nisu postupali u skladu sa zakonom. Nisu mogli biti proglaeni krivim ukoliko bi dokazali da su postupali prema rjeenju koje sadri glosa ordinaria ili u skladu sa saglasnim miljenjem uenih pravnika communis opinio doctorum. Zbog toga su i traili pravne savjete od kolovanih pravnika. Postglosatori takoer predaju na univerzitetima, a njihovi studenti nakon diplomiranja irom Evrope u praksi primjenjuju civilno pravo. Djela koja su postglosatori napisali, njihov metod poduavanja prava i rjeavanja praktinih sluajeva vjekovima imaju uticaj na pravnu nauku i praksu. Uticaj je vidljiv i u Engleskoj u kojoj se uobliavala pravna tradicija koja se razlikovala od one kontinantalne. U zbirci common law-a iz 1230. godine, nastaloj na osnovama odluka kraljevskog suda prisutne su kategorije rimskog prava iz Acove summa-e codicis, a Italijan entili nakon protjerivanja iz Italije zbog protestantizma u Engleskoj tokom 16. vijeka promovie Bartolov metod i objavljuje o tome est tomova (De iuris interpretationem dialogi sex).

Elegantna jurisprudencija i recepcijaPripadnici kole elegantne jurisprudencije, vodee pravne kole u Francuskoj, tokom 16. vijeka ne zalau se za recepciju rimskog prava. Naprotiv njihovo je uenje u tome da je pravo rezultat historijskog razvoja i da je povezano sa obiljejima odreenog drutva, a to je negiralo univerzalnu vrijednost rimskog prava. Pripadnici ove kole zato izuavaju francuske obiaje da bi u njima pronali pravila koje e popunjavati pravne praznine u lokalnim obiajima. Uprkos iznijetom, i ova kola je dala odreeni doprinos recepciji. Njeni pripadnici izuavali su rimsko pravo i irili su znanje o njemu, to je kasnije u izmijenjenim drutvenim okolnostima omoguilo da se ono primjeni i u praksi. Uz to, u sistematskim izlaganjima nacionalnog obiajnog prava

18

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMkoristili su institucionalni model. Istim modelom sluili su se i u uporednim analizama nacionalnog i rimskog prava, tako da je institucionalni model prerastao u opte prihvaen metod obrade prava. Kako su obrazovani pravnici pred oima uvijek imali rimsko pravo, njegove pojmove i kategorije, rimsko nain promiljanja prava uticao je i na nain njihovog rezonovanja. Iz istovjetnog naina rezonovanja nastajala su u razliitim zemljama, pa i u Francuskoj ista ili vrlo slina pravna pravila koja su bila bitno razliita od partikularnih feudalnih prava. Zbog toga su i dobila naziv ius commune (opte pravo).

kola prirodnog prava i moderne kodifikacije graanskog pravakola prirodnog prava dala je izuzetan doprinos recepciji. Ona je u mnogim rimskim rjeenjima, koja reguliu poloaj graana i njihove imovinske odnose, prepoznala univerzalno vaee i nepromjenjive ili bar racionalno postavljene pravne institute. Zbog toga ih je i ugradila u moderne kodifikacije. Prva kodifikacija, sainjena pod uticajem ove kole, javlja se u Pruskoj 1794. godine (Allgemeines Landerecht fr die Preussichen Staaten). Mnogo je od nje znaajnija, po uticaju koji je izvrila, ona slijedea, Napoleonov Code Civil iz 1804. godine. Francusku je u posljednjoj etvrtini 18. vijeka zahvatio revolucionarni pokret koji je sruio temelje starog feudalnog reima i uklanjao pravne institute koje su bili suprotni idejama graanske klase o slobodi, jednakosti i bratstvu (libert, galit et fraternit). Korijenite promjene u drutvu zahtijevale su novu pravnu regulativu u oblasti graanskog prava. Jo tokom revolucionarnog perioda javlja se ideja da treba sainiti graanski zakonik, da treba stvoriti novo pravo, usklaeno sa novim odnosima u drutvu. Kada je pod Napoleonovom vlau dolo do stabilizacije prilika zakonik je i donijet. Napoleon je lino uestvovao u izradi zakonika, ali su presudni uticaj na njegovu sadrinu imali pravnici Doma i Potje koji su pripadali prirodnopravnoj koli. Potje je bio vrstan poznavalac rimskog prava. Napisao je niz knjiga u kojima je spojio rimsko i obiajno pravo. Francuski zakonik zato sadri brojna rjeenja i kategorije rimskog prava. U sistematskom smislu prati institucionalnu emu, ali izostavlja materiju koja je bila ureena kraljevskim ordonansama. Prva knjiga sadri norme o licima (statusno, brano i porodino), druga knjiga materiju stvarnog prava, a u treoj su odredbe o pribavljanju prava (nasljeivanje, poklon, brani ugovor) i obligacije. U posljednjoj glavi regulisani su imenovani ugovori, zakonska i ugovorna zaloga, ogranienja prava i zastara prava. Francuski graanski zakonik primjenjivan je i na podrujima pod francuskom dominacijom ili okupacijom, to zna i i u francuskim kolonijama. Tokom 19. vijeka bio je model za druge graanske zakonike. Ugled mu je bio toliki da je ponekad bio prosto prepisan. U Belgiji i Luksemburgu primjenjivao se i poslije Napoleonovog poraza kod Vaterloa. Pod uticajem Francuskog graanskog zakonika kodifikovano je pravo u Nizozemskoj, Italiji, paniji i Porugaliji (Portugalu). U Latinskoj Americi cijene ga zakonici Haitia, Dominikanske Republike, Bolivije, ilea, Ekvadora, Kolumbije, Urugvaja i Agrentine. Graanski zakonik Lujizijane, jedine drave u SAD u koja slijedi evropsko kontinentalnu civilno pravnu tradiciju, takoer se oslanja na Francuski zakonik. Postoji, dakle, porodica graanskih zakonika ija je osnova Napoleonov zakonik. Prisutna je na svim kontinentima osim Australijskog. Drugim rijeima, preko Francuskog zakonika rimsko pravo je posrednim putem recipirano u velikom broju zemalja. Pod uticajem kasne prirodno pravne kole i njemake pravne nauke donijet je 1811. godine, a stupio je na snagu 1812. godine i Austrijski graanski zakonik. Za razliku od prvog nacrta Zakonika iz 1776. godine, sainjenog na inicijativu carice Marije

19

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMTerezije u kojem su na kompromisan nain bile ugraene smjese obiajnog i rimskog prava pojedinih oblasti, usvojeni tekst koji su sainili profesori prirodnog prava u Beu, najprije Martini, a potom Cjaler (Zeiller), bio je kompromis izmeu posebnih potreba drave i rimskog prava, kao izraza nepromjenjivih naela zasnovanih na razumu. U zakonik su unijeta i brojna rimska pravna rjeenja, jer su ona po shvatanju pisaca teksta sadravala u sebi prirodno pravo. Materija je bila izloena po institucionalnom sistemu. U uvodu se naelno govori o normama graanskog prava. U prvom dijelu je dato pravo koje se odnosi na lica, u drugom pravo koje se odnosi na stvari, a na kraju su date odredbe koje su zajednike za obje pomenute oblasti prava (preradom ovog Zakonika je nastao Srpski graanski zakonik iz 1844. godine).

Njemaka historijska kola, pandektna nauka i moderne kodifikacije graanskog pravaUjedinjenjem njemakih dravica u Njemako Carstvo nakon francusko pruskog rata (1870 1871) javlja se tenja da se jedinstvenim nacionalnim pravom zamijene razliiti obiaji i zakoni pojedinih njemakih teritorija. Iako su neki predstavnici historijske kole izuavali rimsko pravo da bi ga odstranili iz germanskog, konaan rezultat bio je upravo suprotan. U graanski Zakonik koji je donijet 1896. godine, a stupio je na snagu 1900. godine, unijeti su rimski pravni koncepti, kao i u onaj Napoleonov napisan skoro sto godina ranije pod uticajem prirodno pravne kole koja je imala drugaiji filozofski pogled na pravo. Vie je stvari dovelo do prihvatanja rimskog prava: pravna tradicija, uvaavanje rimskog prava od strane pravne nauke i primjerenost rimskih rjeenja vremenu u kome je dolo do kodifikovanja. Kodifikovanju graanskog prava u Njemakoj prethodila je vievjekovna primjena pravila rimskog prava. Carevi Svetog Rimskog Carstva Njemakog naroda zastupali su ideju da je imperijalna vlast starog Rima prenije ta na Njemaku (translatio imperi). Smatrali su se nasljednicima rimskih careva, pa su prihvatili i pravo koje je kodifikovao car Justinijan. Bio je to nain da ouvaju svoju centralnu vlast. Kako je to pravo postalo ius commune veeg dijela Evrope, ono je objektivno i bilo faktor koji ujedinjuje politiki rascjepkanu njemaku naciju. Znaajnu ulogu u irenju rimskog prava imao je Carski sud (Reichscammergericht), koji je Maksimilijan I Habsburg osnovao 1495. godine. Sud je prevashodno bio apelacioni i trebao je da donosi odluke na osnovu opteg prava Carstva, statuta i obiaja. Sud je prihvatio rimsko kanonsku proceduru, a od 1499. godine polovina njegovih sudije bila je birana iz reda kolovanih pravnika. Teorijski gledano rimsko pravo je na tom Sudu bilo slabije od obiajnog, primjenjivano je ukoliko se stranke nisu pozivale na lokalne obiaje. Stanovite Suda je meutim bilo da Sud poznaje samo pravila opteg rimskog prava, a da stranke koje trae primjenu lokalnog prava moraju dokazati da ono zaista i postoji. To dokazivanje bilo je komplikovano pa su se stranke radije opredjeljivale za opte pravo. Opte pravo je u praksi toga Suda prevagnulo i zbog toga to je sud rjeavao i sporove trgovaca koji su se radije sluili optim pravom zato to im je ono prualo vie sigurnosti i olakavalo zakljuivanje ugovora. Aktivnost ovog Suda tako je doprinosila prodiranju rimskih pravnih pravila u pravnu praksu i opte pravo (gemeines Recht) cijelog Carstva. Izvor opteg prava po kome je sudio Carski kamerni sud u prvo vrijeme bila je Akurzijeva glossa ordinaria nastala interpretacijom Justinijanovih Digesta. Pravo sadrano u glosi kasnije je bilo dopunjavano pravilima germanskog obiajnog prava, tako da su opte pravo inila i ta pravila. Kada su se pandektisti okre nuli izvornom tekstu Digesta, onda su i Digesta postala izvor opteg prava. Ponovna primjena Digesta u praksi trajala je sve do stupanja na snagu Njemakog graanskog zakonika 1900.

20

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMgodine i poznata je kao ius medernus pandectarum. Unoenje rimskih pravnih rjeenja u Njemaki graanski zakonik bilo je i posljedica tijesne povezanosti njemake pravne nauke sa rimskim pravom i njenog tradicionalno velikog uticaja na stvaranje prava. Graansko pravo je u njemakim zemljama prije svega pravniko pravo, a postalo je tako ba zahvaljujui rimskom pravu.

Naime, primjenom primjenom opteg rimskog prava na njemakim prostorima lokalni sudovi su poeli da se suoavaju sa pravom koje nisu razumijevali i sa kojim nisu mogli da izau nakraj. Sudije na tim sudovima nisu imale pravno obrazovanje. Poznavale su lokalne obiaje, ali ne i rimsko pravo, pa se nisu snalazili u sofisticiranoj argumentaciji advokata utemeljenoj na rimskom pravu. Traile su zato pomo od obrazovanih pravnika, posebno od profesora prava. Takva praksa je u Carolini Karla V donijetoj 1532. godine bila i ozakonjena. U tom Zborniku prava bilo je propisano da sudija koji nema pravno obrazovanje mora od najblieg univerziteta ili nekog drugog poznavaoca prava traiti miljenje kako treba rijeiti spor. S udovi su fakultetima najee slali na razmatranje kompletan sudski spis. Ova obraanja sudova bila su tako esta da je davanje ekspertskih miljenja preraslo u najvaniju aktivnost pravnih fakulteta. Kako je miljenje fakulteta bilo obavezujue za sudiju pravna nauka je postala najznaajniji inilac u stvaranju sudske prakse. U odnosu zakonodavne aktivnosti centralnih organa vlasti to je ujedno znailo da je ona bila i najznaajniji stvaralac prava uope. Pravna nauka je u svojim analizama pravnih problema polazila od rimskih tekstova. U njima je nalazila opta pravna pravila koja je zatim primjenjivala na konkretan sudski spor. Tradicionalni nain rjeavanja sporova na njemakim sudovima podrazumijevao je prema tome primjenu optih pravnih pravila izvedenih iz rimskog prava, a ne primjenu prava ureenog zakonima jer takvih zakona uglavnom nije ni bilo. Unoenjem preienih pravila rimskog prava u njemaku kodifikaciju graanskog prava bilo je dakle sasvim u skladu sa pravnom tradicijom njemakih zemalja. Autoritet njemake pravne nauke u vrijeme kodifikovanja graanskog prava bio je izuzetan. U tom vremenu ona je bila vodea u Evropi. Bio je znaajan i struni autoritet ljudi koji su bili odabrani da rade na kodifikovanju. U taj posao bili su ukljueni i predstavnici romanistike struje koja se zalagala za recepciju rimskih pravnih rjeenja, a i Vindajd, najistaknutiji predstavnik pandektne nauke. Rezultat ovog spleta okolnosti bio je da je usvojeni tekst graanskog zakonika utemeljen na rimskom pravu uprkos kritikama predstavnika germanskog krila historijsko pravne kole i socijalista. Germanisti su se naime zalagali za uvaavanje germanskog obiajnog prava i bili su protiv velikog ugledanja na rimsko pravo, a socijalisti su smatrali da unoenje rimskih p ravnih pravila u Zakonik vodi pretjeranom individualizmu i pogoduje prije svega interesima posjednike klase. Najzad, rimsko pravo koje je u preraenom i modernizovanom obliku komisija ponudila u nacrtu Zakonika, bilo je prihvaeno i zato to je nudilo pra vne instrumente koji su odgovarali njemakom drutvu tog vremena (statusna rjeenja primjerena slobodnim graanima, naelo slobode ugovaranja, zatiena privatna svojina i sl.) i to je trei kljuni inilac koji je doveo do recepcije rimskog prava u Njemakom zakoniku. Njemaki zakonik ne slijedi institucionalni sistem, ve pravnu materiju ureuje idui od optih pitanja ka posebnim. Slijedi tako ranije ponuene eme (Pufendorf i Doma). Posebno kranski geometrijski sistem. Ima pet dijelova. Prvi dio je opti. Sadri odredbe o pravnoj sposobnosti lica, opte odredbe o stvarima i razna pravila zajednika svim vrstama pravnih poslova. Ostala materija obraena je po dijelovima slijedeim redoslijedom: obligacije, stvarno pravo, porodino pravo, nasljeivanje.

21

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COMSistematika Zakonika dakle nije institucionalna, ali budui da on sadri opte pravo nastalo na osnovama Justinijanove kodifikacije njegove kategorije i pravila pripadaju rimskoj pravnoj matrici. Materija je u Njemakom zakoniku bila bolje sistematizovana nego u Francuskom, a i jezik mu je bio precizniji. Zbog toga je bio pogodniji za primjenu u praksi od Francuskog. Zbog tih kvaliteta kasniji zakonodavci su ga uzeli kao model, pa je i doprinio recepciji rimskog prava u nizu zemalja (pod njegovim uticajem donijeti su zakonici u vicarskoj, Grkoj, Japanu i Kini).

Razlike u odnosu na opte pravo (ius commune)Procesi evropeizacije i globalizacije su nametnuli pitanja daljnih pravaca u romanistikim istraivanjima. U Zapadnoj Evropi dolo je do zaokreta u pravcu izuavanja srednjovjekovnog prava s ciljem da se u srednjovjekovnom ius commune pronau osnovi za novo savremeno ius commune Evrope. Tu se otvaraju pitanja sadraja ovog pravnog sloja i njegovog odnosa prema sadraju rimskog prava. Vrlo esto se ova d va pojma poistovjeuju ili zamjenjuju. Sadraji pojma ius commune je razliito odreeno od strane razliitih autora. Prema poznatom maarskom romanisti Gabor Hamzi ius commune predstavlja osobenu mjeavinu prava. Zajedniko pravo koje je bilo raireno irom Evrope, koje je nastalo na nain da se u radovima uenih pravnika komentatora iz 14. stoljea spajaju elementi Justinijanovog prava sa langobardskim feudalnim pravom i sa elementima kanonskog prava. Njemaki romanista Franc Vijakerm u pojam ius commune ne ukljuuje feudalno langobardsko i gradsko statutarno pravo. To je rezultat uvjerenja koje je vladalo u 12. i 13. stoljeu kada je ius commune izvorno oznaavalo jedinstveno rimsko pravo nasuprot lokalnim pravima gradskih statuta. Kasnije, prvenstveno poevi od vremena komentatora u ius commune se ukljuuju i norme lokalnog karaktera, pa tako nasta je pojam regionarnog ili teritorijalnog zajednikog prava. U okviru ius commune-a veoma bitna uloga je bila pod utjecajem rimskog prava, zapravo kanonskog prava, zbog ega se u njemakoj strunoj literaturi upotrebljava izraz rimsko kanonsko ius commune. Prema drugim autorima ius commune je dobilo toliko razliitih znaenja da se ono moe saznati samo istraivanjem vremena i mjesta koritenja ovog termina. U paniji je bilo sporno da li ius commune oznaava rimsko ili kanonsko pravo. U Francuskoj u 17. i 18. stoljeu zajedniko francusko pravo je nastalo stapanjem obiaja, zakonodavstva i rimskog prava primjenjivanog u junim dijelovima Francuske. U Njemakoj se za ius commune upotrebljava termin gemeines Recht ili zajedniko pravo koje je bilo slubeno recipirano. Raireno je i dosta upoeno tumaenje ius commune-a u kojem je to ustvari rimsko pravo koje je nastavilo da ivi kao zajedniko pravo srednjovijekovne Evrope i Evrope ranog novog vremena, a koje e sredinom 18. i u 19. stoljeu biti zamijenjeno graanskim zakonima nacionalnih drava. Suprotno pojmu ius commune javlja se ius proprium ili ius municipale pojedinih teritorija ili gradova koje su komentatori nazivali terminom ius singulare. U savremenoj literaturi esto se istie da su kodifikacije nacionalnih drava razbile jedinstveno ius commune, zbog ega da bi pronali zajednike osnove savremenog prava se treba vratiti istraivanjima ius commune-a u srednjem i ranom novom stoljeu. Bitno je istai da pravo u srednjem i ranom novom stoljeu koje se naziva ius commune nije oznaavalo potpunu istovjetnost pravnih pravila u Evropi. To se prije svega odraavalo u zajednikom duhu prava, jedinstvenoj pravnoj kulturi koja je polazila od antikih grkih i rimskih principa. Od ovih vrijednosti mnoge su prihvaene i u buroaskim kodifikacijama. Ius commune je u tom kontekstu samo jedna karika u lancu koja spaja antiku pravnu misao o zajednikim osnovama praved nog poretka sa savremenom tenjom da se stub pravde ne srui u savremenom procesu evropeizacije i globalizacije. Stub pravde je nemogue

22

WWW.BH-PRAVNICI.COM

WWW.BH-PRAVNICI.COModrati bez njegovih zdravih korijena. Svaki drugi pristup bi imao znaajke povrnosti kao to su bile povrne i ispravne rasprave glosatora o pitanju kako primijeniti princip oteenja preko polovine na kupca; da li je kupac oteen preko polovine ako je platio vie od duple cijene. Pravi put koji je izostao bilo je posveivanje antikoj misli o savjesnim i potenim odnos ima u pravnom prometu i pravinoj cijeni. Rimsko kanonsko ius commune moe da ukae na osnove savremenog prava, ne u smislu detaljne razrade odreenog pravila, nego u smislu odravanja osnovnog pravca pravnih principa poslovnog prometa. Evidentno je da se posljednjih godina u Evropi pa i ire zakonodavstvo i sudska praksa vraaju u konkretnim formama pravnim konstrukcijama i institutima rimskog prava. Osnovu ius commune-a ini u velikoj mjeri recipirano rimsko pravo. U procesu recepcije veliku ulogu su od igrale pravne kole. U srednjem stoljeu cijela organizovana Evropa je na polju obrazovanja formirala jednu kulturnu cjelinu. Profesori prava su se slobodno kretali sa katedre jedne zemlje na katedre drugih evropskih zemalja. Koristili su iste udbenike, a evropska pravna nauka je predstavljala meunarodni comunis opinio doctorum i postala je autoritet u primjeni i razvoju prava. Moderno civilno pravo Evrope je formirano na ovim osnovama. Rimsko pravo je ovo tradiciji dao najvei doprinos. Ono predstavlja ivi standard evropske civilizacije. Prihvaeno je miljenje da u stvaranju savremenog evropskog privatnog prava pravna nauka koja polazi od pravne tradicije da bi na bazi zajednikih osnova stvorila nova pravna pravila koja odgovaraju savremenim potrebama, treba i mora imati vodeu ulogu i danas. U obrazovanju pravnika koje ponovo postaje internacionalno izuavanje rimskog prava treba da doprinese harmonizaciji radnog stila pravnika. Pravna historija treba prestati biti isto akademski posao.

23

WWW.BH-PRAVNICI.COM