Osmanlıda kentsellik ve kentler, sevilay

7/31/2019 Osmanlda kentsellik ve kentler, sevilay

1/18

19mlkiye Cilt: XXIX Say:246

Osmanlda Kentsellik ve Kentler:Kent Tarihi Yazmnda Kltrelciliklerin tesine

Geebilmek...

Sevilay KAYGALAK*

...tarihiler olarak, bu lkenin dnda ve Bat Avrupann

dnda tarihin genileyen ufkunu hesaba katmama kusuru-

muzla daha ok ilgileniyorum.1

Giri

Max Weberin, kelimenin tam anlamyla bir kentsel topluluun yalnzcaAvrupada ortaya km olduu iddiasnn, Trkiyedeki kent tarihilii alanndakiAvrupa merkezci-liberal yaklamn temellerini de atm olduunu sylemekmmkndr. Ortaa sonlarnn siyasal-tzel zerklie sahip kentsel komnlerini,batya zg bir kapitalizm biiminin habercileri olarak gren Weber, kapitalizmin

gelimesinde bu denli nemli rol oynadn belirttii gerek kentsel topluluuoluturan elzem unsurlar yle sralamt: alveri ve ticaret ilikilerinin grecehakimiyeti, bunun yannda bir kale, bir pazar, yerel bir mahkeme, kolektif bir kimlikruhu, ksmi bir zerklik ve seimleri, yerel halkn katlmyla gereklemi olan birynetsel yap (2000:91). Avrupa dndaki corafyalarda Avrupadakinin benzeri birkentsel gelimenin nnde esrarengiz2 engeller tanmlayan ve kenti, Bat Avrupayazg bir ey olarak kavramsallatran Weberin (2000:114) bu yaklamna kargelien slam kenti tarihilii, Osmanl kentlerinin incelenmesinde yaygn olarak

* Ara.Gr., A.. Sosyal Bilimler Enstits1 Carr, E.H. (1996) Tarih Nedir?, ev.Misket Gizem Grtrk, 5.bask, stanbul:letiim, s.1762 Yazarn kendi szcdr.


2/18

20 mlkiye Cilt: XXIX Say:246

bavurulan kuramsal ereveyi oluturur. Sz konusu ereve, Webere kar, fakatonun kavramsallatrmasna pek de kart olmayan tarzda, baka bir ideal tipinasna dayal, tarih d ve benzersiz bir slam Kenti tanmn temel alan geni bir

literatrn rndr. Bu literatr, Weberin Avrupa merkezci ve kltrelci bir bakasyla ortaya att slam Kenti kategorisini reddetmekten daha ok, onun, (ayrksbir form olarak) gerekte ne olduuna odaklanm ok sayda almay barndrr.Elinizdeki alma, Osmanl kent tarihinin, Weberci ya da slam kenti tarihiliininkltrelci yaklamlarnn tesinde, cora ve kltrel eitlilii de ortaya koyacakbiimde, daha evrenselci ve maddeci bir yaklamla nasl yazlabilecei sorusunayantlar aryor. Nitekim Bizans, Seluklu ve Arap gemiinin getirdii deiikkltrleri ve ok geni bir corafyay barndran Osmanl mparatorluundakikentsellik olgusunu anlamaya ve aklamaya dnk bir aba iin, bu yaklamlarnne denli snrlayc olduu ortadadr. Bu erevede, sz konusu yaklamlarnsnrllklar zerine bir tartma yrterek Osmanl kentini, evrensel tarihin birparas olarak grmemizi kolaylatracak bir bak as gelitirmeye alacam.

1. Weber ve slam Kentinin Snrlar

1960larda Ira Lapidus, 13. ve 16. yzyllar aras Suriye ve Msrdaki kentselyaam incelerken slam kentine ilikin ilk genellemeleri yapt (1969; 1970). AlbertHourani ise, M.S. 7. yzyldan gnmzn tekil dnya toplumunun oluumuna

dein (spanya, Kuzey Afrika, Msr, Suriye, Anadolu, Irak, ran, Orta Asyave Hindistangibi corafyalarda) varln srdren bir slam kentinden szetmekteydi (1970:10-11). Abu-Lughod, her ne kadar, bir ideal tipletirmeden uzakdurarak daha esnek ve geni bir ereve nermi de olsa, slamn bir ideoloji vepratik olarak eitli corafyalarda kendisini da vuran bir kent anlayna sahipolduunu iddia etmiti (1989:195). Osmanl kentleri zerine yaplan sonrakiaratrmalarda da slam kenti kategorisini reddeden bir yaklamla sk olarakkarlamyoruz. rnein, Stefan Yerasimos, slam hukuku ve onun kente ynelikblmnn birletiriciliinden yola karak (1996:10), Osmanl kentini bir slam

kenti olarak tanmlyor (1996:17). Yine yakn zamanda yaymlanm olan OsmanlKenti (Yap Kredi Yaynlar, 2001) adl kitabn yazar Maurice M. Cerasiye grede, dier Mslman kentlerinden ayrt edilmesini salayacak zgn bir biim vekendine has bir anlam veren elerin says olduka fazla da olsa, Osmanl kenti,sonuta bir slam kentidir (2001: 23).

Kukusuz, kentin iinde ekillendii kltrel corafyay oluturan slam,gerek mimari gerekse toplumsal dzenlemeler asndan kentsel biim veileyiler zerinde belirgin bir etkiye sahipti. Fakat bu durum, slami kentleri3

3 Metin ierisinde slami kent adlandrmas yeni bir ideal tipletirme iin deil, sadece sz geenkent ya da kentlerin slam zelliine vurgu yapmak zere kullanlyor.


3/18


Avrupadakilerden daha az kentli yapmamaktayd. Oysa ki, slam kentikavram etrafnda dnen tartmalar, ak ya da gizil olarak bu tarz bir bakasnn ifadesidir.

Avrupallara zg olarak tanmlanan aklcln, bir modern a olgusu olduuve Ortaa Hristiyan Avrupasnda da dinin kentsel toplumsal yaant zerindekietkisinin grmezden gelinmesi ise baka bir sorun olarak karmza kar. Bilindiizere, Ortaa kentinde, Hristiyanlk kentin kurumsal, ekonomik ve sosyalkarakterinin gelimesinde temel bir rol oynamt. Toplumun kat hiyerarikrgtlenmesi iinde en bata gelen, ekonomik ve ahlaki gc elinde tutan Kiliseidi (Pirenne, 1937:12). Bu yzden Henri Lefebvre, Ortaa (ya da feodal) kentselmekann tanmlarken en nemli fark olarak dinin bu sistem iindeki belirleyici

rolne dikkat eker (1994: 236). Din, politik bir mekan olarak beliren Ortaakentinin temel dzenleyici ilkesiydi (Lefebvre, 1994: 240-241).

Her ne kadar Weber, Hristiyanln, slamdan farkl olarak, kabilecilii ykmakyoluyla, modern kent kltrnn oluumundaki katksndan sz etse de, bu, slamikentlerde (geleneksel kolektif dnme ve eyleme biimlerinin tesinde) ayr birkentlilik bilincinin gelimemi olduu anlamna gelmiyor. Nitekim Osmanl kentitarihilerinden zer Ergen, daha 16. yzylda Osmanl Anadolu kentlerindenbiri olan Bursada byle bir kentlilik bilincinin ortaya km olduunu yazar(yaymlanmam doentlik tezi, 187).

Aslnda, Yakn a Avrupas kentleriyle (ki onun da ancak Bats ile snrlkalm olan rneklerden yola karak varlm bir ideal tipletirme ile), kapitalizmncesi Yakndounun (Ortadou ve Kuzey Afrika) kentlerini, slami bir kimlikaltnda toplayarak karlatrrken, Weberin kafas, modern Avrupann aklc,brokratik, endstriyel toplumunun nasl olutuu sorusu ile meguld. Weber,Avrupann bu ynde bir gelime gstermesini olanakl klan zel koullara sahipolduunu iddia ediyor ve dini, geleneksel deerlerden bamsz, zerk ve kendikendini yneten kentsel birliklerin varln da bunun en nemli kant olarakgryordu. Bu ekilde, kenti, kapitalizmin Bat Avrupada ortaya kma koullarnaklamak zere kullanrken, onu yalnzca Batya zg bir ideal tip olarakkavramsallatrmaktan ve Yakndou kentlerini ise sadece slami zellikleriyle,benzersiz ve deimez olarak tanmlayan olduka kltrelci ve ayn zamanda tarih-d bir yaklama girmekten kanmad. Oysa baka bir almasnda, Weber, butarz bir yaklamn snrlayclklarnn farknda olarak, onlar aan bir bak assergilemekteydi. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu balkl almasnda

yer alan u satrlar, Onun, modern (kapitalist) kenti ortaya karan koullar,toplumsal ve iktisadi ilikiler dzeyinde aram ve snf terimleriyle aklamayaalm olduunu gstermesi bakmndan ilgi ekicidir:


4/18


Btn dnyada toptan ve perakende, yerel ve deniz ar ticaret ile uraantccarlar vardr, ndemesiz satn her tr yaplmaktadr, hi olmazsa bizim[Batnn] 16. yzyldaki bankalarmza benzer ilevleri yerine getiren eitli

bankalar vard; deniz kredileri, deniz ticareti ve bunun yol at tr alveri vebirlikler srekli ilikiler olarak yaygnd (1997: 19)

... sivil pazar olanaklar, birlikler, loncalar ve kent ile ky arasndakiher trlhukuki farkher yerde ortaya kt halde, Bat dnda hi bir yerde burjuvave burjuvazi kavramlar gelimemiti, ayrca snf olarak proletarya da yoktuve olamazd da nk, hereyden nce zgr emein, bir iletme iinde ussal birrgt yoktu (1997: 22)4.

Tamamen ekonomik adan bakldnda, evrensel bir kltr tarihi iindeana sorun, kapitalizmin kendini deien biimlerde ortaya koymasdr; yanimaceraperest ya da ticari ya da sava, siyaset, iletme ve kazan biimlerine dayalkapitalizm olarak ortaya koymas deildir. Fark, daha ok, zgr emein ussalbir biimde rgtlenmesini ieren ve burjuvaziye dayal iletme kapitalizmininolmamasdr (1997: 22-23).

Burada Weberin, Avrupa kentini, kendisiyle aklayan (self-refential) ve onumutlaklatran bir aklama tarznn tesine geerek, bu kentin varolu koulunu,retim kapasitesini gelitirmeye uyumlu bir toplumsal ilikiler dzenininkurulmas olarak ortaya koyduuna tank oluyoruz. O halde, kentsellik olgusununsadece kltrel farkllklarla aklanamayacann Weber de farkndayd. Bunuvurgulamak nemli gzkyor; nk buradan kentsellik olgusunu anlamamzave aklamamza yardmc olacak en uygun yntem ekillenmeye balar.

2.Genileyen Ufuklar:Kentsellii Tarihsel Balam ve Srelerinde Anlamlandrmak

Bu yntem, kentsellii, tarihin bir annda, belirli bir corafyada ortaya kanzerk (kendi i yasalarnn rn), duraan bir mekansal biime indirgeyerekdeil, kendisinin de bir paras olduu tarihsel-toplumsal balam ve srelerlebir i ilikililik iinde kavramaktr. Kentselliin temel niteliklerini aratrmamzsalayacak byle nesnel bir zmleme dzeyine ulatktan sonra ihtiyacmzolan kentsellik ve toplumsal sreler arasndaki ilikinin doasna ilikin birngrmz olmasdr. Bu noktada, Kentsellik bir toplumsal biim, dier bakaeylerin yannda belli bir iblmne ve egemen retim tarzyla genelde tutarl

belli bir hiyerarik faaliyet dzenine dayandrlm bir yaam tarzdr. diyen4 Vurgu bana ait.


5/18


David Harveyin (2003:187) egemen retim tarzyla, kentselliin biim ve ilemesiarasnda can alc bir iliki bulunduu nermesini (2003:188, 198) dikkate alabiliriz.Byle bir hareket noktas feodal ya da kapitalist ad verilen retim ilikilerinin

belli homojenlikler ieren, kendilerine zg egemen bir kentsellik biimiyaratmasn varsayabilmemizi mmkn klar.5 Bu tarz bir snandrma bir idealtip kavramlatrmas olmayaca gibi, Bat dndaki kentsellik olgusunu anlamayaengel pek ok speklatif (ya da oryantalist) formlasyonun da sorgulanmasnakatkda bulunabilir.

Bu tr bir snandrmaya gitmek asndan Gideon Sjobergin sanayi ncesikent tipletirmesi, nmze, Weberin modelinden hem ampirik olarak dahadeerli hem de kavramsal adan daha yararl olabilecek bir ereve koyar.Avrupa, Latin Amerika, Kuzey Afrika ve Asya blgelerinde yrtt aratrmalarsonucunda buradaki kentsel topluluklar arasnda ekonomik, demograk ve siyasaladan nemli benzerlikler saptayan Sjoberg, sanayi ncesi kentinin genel yapsnnpek ok kent toplumbilimcisi tarafndan anlalmam olduunu yazar (2002: 53)6.

Sjobergin de belirttii gibi Weber, Tnnies ve dierleri endstriyel-kentsel(kapitalist) topluluk ile sanayi ncesi (feodal) kenti arasndaki nemli farkllklarzerinde, Batl ve Batl olmayan toplum kenti arasndaki farkllklar vurguladklar

kadar kafa yormamtr. Oysa Sjoberg, on yl sren grgl aratrmalar sonucundabir sanayi ncesi kent tipolojisi oluturabilecek dzeyde, kimi yapsal elerinbu dnemdeki tm kentler iin geerli olduunu gzlemlemitir. Bu kentler,en genel olarak, birer retim oda olmaktan ok dardan alnan gda mallarve hammmaddelerin dei-tokuunun gerekletii pazar yerleriydi. Siyasal,dinsel ve eitimle ilgili nemli ilevleri vard. Dk nfus art, mahalleleraras keskin toplumsal farkllama, dinsel deerlerin etkisi altnda bir gndelikyaam, yetersiz ulam olanaklar, mekansal hareketliliin dkl dier nemlizelliklerdi. Bununla birlikte i blgeleri sanayi kentlerinde olduu gibi baat

bir konuma sahip deildi ve bu konum Ortadouda en byk cami, OrtaaAvrupasndaysa katedrale aitti. Yerel topluluk snrlar iinde faaliyet gstereneitli meslek rgtleri (lonca), tccarlar, zanaatkarlar ve hatta kleler, dilenciler5 Korkut Boratavn belirttii gibi, tarihsel olarak bakldnda, tek bir retim ilikisi yerine, ayn

toplumda eitli retim biimlerinin bir arada varolduunu saptyoruz. Ancak gei toplumlar iin szkonusu olabilecek bu durumu, ok uzun bir tarihi ve btn toplumlar kapsayacak biimde yorumlamakanlamszdr. Nitekim dier hallerde yanyana varolan retim biimlerinden birinin, egemen retim biimiolmas beklenir. nk toplumsal kuruluun asli unsurlarndan olan st-yap kurumlarnn pekounun(zellikle hukuk ve siyaset), bnyelerinde elikili unsurlar tasalar bile, toplumun tm iin geerliolmak bakmndan eitli retim biimlerinden en az biriyle, yani egemen retim biimiyle uzlama

halinde olmas zorunludur (1983:37).6 Yazar, hakl bir deerlendirmeyle, eer bu genel yapsal eler anlalsa, zgl kltrel sapmalarn da

daha anlaml biimde kavranma olanann yakalanabileceine olan inancn da dile getirir (2002: 53).


6/18


ve giriimcilerin almalarn dzenleyen birimler olarak kent yaamnn nemlibir bileeni idi. Toplumsal devingenliin el alt dzeyde gerekletii bu kenttebir orta snfa rastlanmamakta ve toplumsal rgtlenmenin ynetimsel, dinsel ve/

veya eitimle ilgili kurumlarnda yer alan sekinler ile karlarnda, rettiklerimal ve hizmetleri ounlukla onlarn yararna sunan halk ynlar kentin snfsaldokusunu oluturmaktayd (Sjoberg, 2002:39-44).

Osmanl kentlerini konu alan monogralerin ve daha genel aratrmalarnirdelenmesi, bu kentlerin, Sjobergin tanmlad modele ait pek ok zelliibarndrdn ortaya koyar. yleyse, Osmanl kentlerinin de, krsal alana dayalve btnletirilmi bir mekan ekonomisinden yoksun bir retim tarz iinde yerelve uzun mesafeli ticarette nemli ilevler edinmi, siyasi ve dinsel merkez olmazellikleriyle ne kan Ortaa kentselliinin (Harvey, 2003:228-229) dndaolmad rahatlkla sylenebilir.

Osmanl kentlerinden sz etmeden nce, bu toplumun Balkanlar, Anadolu,Ortadou ve Kuzey Afrikay iine alan geni corafyas iinde yer alan kentlerinde,mimari, kltrel ve hatta hukuki bir tekrneklie rastlanamayacan en batansaptamak zorundayz. Muhakkak ki, Osmanl kenti bir sentezdir (Ergen,1995:48). Nitekim, 14. yzyln balarnda Bizans ve Anadolu Seluklular

arasndaki snr blgesinde ortaya kp, iki yzyl iinde Avrupa ve Araptopraklarna yaplan fetihlerle bir dnya imparatorluuna dnen Osmanlnnkent kltr, birbirinden olduka farkl etnik, dini, ekonomik ve politik yaplarzerinde gelimiti7. Ne var ki bu, Osmanllarn kendilerine zg bir kentseldzen oluturamam olduklar anlamna gelmiyor. Osmanl ynetiminin gerekyeni ehirler kurmak gerekse mevcut olanlar yeniden dzenlemek ynndekipolitikalar, olduka geni olan imparatorluk corafyasn temsil edebilecek (slamve Avrupa kenti tanmlamalarnn tesinde) bir kentsel biim ve ileyiten szedebilmeyi olanakl klmaktadr.

3. Genel Hatlaryla Osmanl Kentlerinin Ekonomi Politii

Ekonomi politik adan Osmanl kentlerini kavramamza yardmc olacakekonomik, siyasal ve sosyo-mekansal zelliklerin sistematik bir deerlendirmesinegemeden nce, ynetim merkezi olma temel ileviyle ortaya kan bu kentleringenel ynetim sistemi ierisindeki konumlanlar zerinde durmak anlamlgzkmektedir.

7 ok farkl zellikler sergileyen bu kentler sayca da olduka yksekti. Szgelimi, Geza Davidinaktardna gre, sadece Ortaa Macaristannn Osmanl blgelerinde 230 ehri bulunuyordu(1999:111).


7/18


3.1.zerklik bakmndan ynetsel birimler ve kentlerin konumu

Bilindii gibi, klasik Osmanl dzeni iinde en byk ynetsel birim,

beylerbeyi tarafndan ynetilen eyaletlerdi. Eyaletler birka sancan bir arayagetirilmesiyle oluturulmutu8. Sancak, sancakbeyinin (vali) emrindeki ynetimbirimiydi. Sancan altnda yer alan birimler ise kaza ve kylerdi. Hiyerarikbir yaplanma iinde devletin tarm gelirlerini denetimi altna ald bu sistem(timar)9, ancak, Osmanl yasa ve ynetiminin iyice yerlemi olduu blgelerdeuygulanabildi. Msr, Badat, Habeistan, Basra ve Elhasa eyaletlerinde bu sistemuygulanmamtr (nalck, 2004:109). Bu eyaletlere ait gelirlerin toplanmas ii,timar sisteminde olduu gibi devletin askeri yneticilerine (sipahilere) verilmeyip,yerel bir yneticinin, btn askeri ve ynetsel masraar karladktan sonra salyane

denen sabit bir miktar vergiyi merkeze gndermesi biiminde yaplmaktayd.Ayrca Dou Anadolu blgesindeki sancaklarn farkl ynetiminden de sz etmekgerekiyor. Dou Anadolunun baz yrelerine Hkmet ad altnda zel bir stattannmt. Hkmetlerin btn gelirleri, sultann buyruu zerine orduya askervermek ykmll bulunan airet beylerine aitti. Sultan, bu blgedeki nemlikentlere bir kad atar ve bir yenieri birlii yerletirirdi (nalck, 2004:111). zetle,Osmanl ynetim yaps, timar, salyane ve hkmet uygulamalarna dayanyordu.Bylece imparatorluk iinde dorudan doruya Osmanl ynetiminde olanlardanayr olarak, birok zerk ynetim birimi bulunuyordu. Bu, timar sistemi iinde kalan

kentler baml bir konumda bulunurken, salyane ve hkmet uygulamalarna dahilkentlerin belli bir zerklikten yararlanabilmesi anlamna geliyordu. Salyaneninuyguland vilayetlerde vali, kad ve defterdar gibi devlet yneticileri bulunmaklabirlikte, kk ve orta byklkteki kentlerde, ou zaman yrenin Osmanlncesi etkin olan toplumsal grup ve kiileri etkili oluyordu. Uzun dnemde buileyiin, sonradan eyalet merkezi olmu olan Cezayir ve Tunus gibi, zellikle ortabyklkteki kentlere tam bir zerklik salad grlyordu (Acun, 2002:262).

Salyane eyaletleri ve hkmetlerin yan sra Bodan, Eak, Erdel, Ragusa(Dubrovnik), Grcistan ve erkezistan ve 17. yzylda Kazak Hetmanlyla,Krm Hanl, Mekke eriii ve Geylan gibi tabi Mslman beylikler de zerkynetimlere sahipti (nalck, 2004:111). Nitekim, Traian Stoianovich de, Osmanlynetiminin, Bizans idaresindeyken nemli yerel ayrcalklarla donatlm ve bu

8 1610a doru imparatorlukta toplam otuz iki eyalet olduu belirtiliyor (nalck, 2004:109). Bu aradayine nalckn yazdna gre eyalet terimi 16. yzyl sonlarndan itibaren kullanlmtr (2004:122).

9 Timar, teorik olarak Sultana ait olan topraklardaki vergi toplama yetkisinin, devlete askerihizmet salayan ynetici snf yelerine yaam boyu srmek zere verilmesiydi. Kendi iinde eayrlyordu:Yllk gelirleri 20.000 akeyi gemeyen ve savata yararllk gsteren sipahilere verilen

olaan timarlar, yllk gelirleri 20.000 ile 100.000 ake arasnda olan ve merkezde, yksek mevkilerdebulunan ynetici snf yelerine verilen zeamet ve son olarak da yllk 100.000 akeden fazla geliresahip olup, Sultan ve ailesine verilen haslar.


8/18


yzden belli bir zerklii bulunan ve savamakszn Osmanl ynetimine girmiolan Balkan kentlerinde, bu ayrcalklar srdrdn yazar. rnein 1430 ylndaSinan Paa, Yanyada yaayanlara, dinlerinin gereini yerine getirme konusunda

tam bir zgrlk tanmt. Paa, ayn zamanda, Yanya piskoposunun hukukisfatlarn ve Rumlarn kale surlarnda oturmay srdrmelerini kabul etmiti.Ayrca Yanyallar, ocuklarn devirme olarak gndermeye ilikin bir zorunlulukierisine sokulmamlard ve bu ayrcalklar, 1611deki Celali syanlarna kadardevam etti. Yazar, benzer haklara sahip baka yerlerin de bulunduunu aktaryor(Stoianovich, 1992: 82).

16. ve 17. yzyl Osmanl kentini aratrd Osmanlda Kentler ve Kentlileradl kitabnda (2000, Tarih Vakf Yurt Yaynlar), Suraiya Faroqhi de, Stoianovichinverdii bu bilgiden yola karak, 16. yzyln bamsz Osmanl kentinin giderekyerini yar-baml bir yapya braktna iaret eder ve bu bakmdan, 17. yzylkentlerinin ayn dnemin Fransz ve spanyol kentleriyle karlatrlabileceideerlendirmesini yapar. Nitekim, bu dnemde Avrupadaki mutlakiyeti devletde Ortaan az-ok zerk, bamsz kentlerini ortadan kaldrmt (Faroqhi,2000:369).

Bu bilgiler gsteriyor ki, 17. yzyla kadar Osmanl corafyasnn bir ksmnda

zerk ynetimlere sahip kentlere rastlanabiliyordu. yleyse, Dounun kentlerinde,kentte yaayanlarn iradesinin ynetime yansmad varsaym tartmal halegeliyor. Baz aratrmaclarn aktardna gre, kentlilerin ynetimde sz sahibiolma pratii, imparatorluun ynetim sistemindeki farkl uygulamalarla (salyane,hkmet vb.) snrl olmayp bunun tesine de geebiliyordu. zer Ergen(1995:161), timar sistemi iinde kalan (merkezi otoritenin kuvvetle hissedildii)kentlerde bile, ayan ve eraf denilen bir grup kentlinin, kenti ilgilendiren her husustasz sahibi olduunu belirtiyor. Yazar, 16. yzyl belgelerinde, Osmanl kentlerinde,devlet ve reaya arasndaki ilikileri dzenleyen, hem reayann temsilcisi durumunda

bulunan hem de devlet emirlerinin uygulanmasnda resmi grevlilerin yardmcsgrnen ehir ileri gelenleri denilebilecek, zengin tccarlardan, esnafn yalve gngrmlerinden, ulema, imam, hatib gibi tannm din adamlar ve tarikateyhlerinden olumu bir gruptan sz ediyor. Kentin yneticilerinden biri olanve devlet tarafndan reayaya yklenen parasal ve hizmet grevlerinin yerinegetirilmesi, ykmllklerin kentliler arasnda adil dalmnn yaplmas, ilerinsraya konmas, ykmllklere kar reayann dileklerinin merkeze iletilmesi,kentte darlk ve sknt ekilmemesi gibi grevleri bulunan ehir kethdas da bugrup iinden atanyordu (Ergen, 1982:106-108). Halkn istei ve semesiyle atananehir kethdalar, Osmanl kent yneticileri arasnda farkl bir konuma sahipti.


9/18


Bu alt balkla ilgili olarak, Edhem Eldem, Daniel Goffman ve Bruce Mastersnbirlikte kaleme aldklar Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti (Tarih Vakf YurtYaynlar, 2000) adl almada dile getirilen bir noktaya deinmek yerinde olabilir.

Yazarlar, Arap topraklar dndaki Osmanl kentleri zerine alanlarn anahtarbir kaynaktan yoksun olduunu aktarken bunun sz konusu kentlere ilikinyanltc bir izlenime yol am olabileceine iaret ederler. Arap topraklarndayerli bir sekin snfn varln ok kesin biimde kantlayan kent biyogralerive vakayinamelerin benzerleri, imparatorluun Anadolu ve Balkanlardakikentlerinden gnmze pek kalmamtr. (Eldem, Goffman ve Masters, 2000:10). Yazarlara gre, Anadolu sz konusu olduunda Osmanl hakim snfndanetnik ve dilsel adan farkl bir ileri gelenler grubunun olmamas, belli bir kentlikimlii ve literatrnn olumasna engel oluturmu olabilir. Bu durum, yanibiyogra geleneinin yokluu, Anadolu kenti aratrmalarnn neredeyse sadeceOsmanl devletinin merkez arivlerinden elde edilen belgelere ve kad mahkemesikaytlarna bel balamas zorunluluunu beraberinde getirmektedir. Bu kouldayaplan almalar ise, zgn ve yerli gelimeler yerine, Osmanl devletine siyasive iktisadi itaate vurgu yapan deerlendirme ve sonular ortaya koymakta veOsmanl kentlerinin zerklik ve kentlilik bilincinden yoksun olduu konusundamuhtemelen yanltc bir izlenimin daha yaygn biimde kabul grmesine katkdabulunmaktadr (Eldem, Goffman ve Masters, 2000: 10).

3.2. Kent dzeyinde ynetimsel yap

Bilindii gibi, Osmanl ynetim sistemi iinde yer alan eyalet ve sancak, askeribirimlerdi. Bunlar ayn zamanda kaza denilen ve kad tarafndan ynetilen er-iidari birimlerine de ayrlyordu. r ve er-i ayrm olarak bilinen bu durum, kentin,hem umera/r yneticiler (beylerbeyilik ve sancakbeyliinden en alttaki sipahiyekadar uzanan timar sistemi grevlileri)10 hem de ulema/ilmiye snf olmak zere(kaddan imama varan, yarg, fetva11 ve retim hizmetlerini yerine getirmekten

sorumlu grevliler)12 iki ayr grup tarafndan ynetilmesini beraberinde getirmitir.Bunun dnda, ehl-i hirfet denen esnaf ileri gelenleri (ahi, eyh, kethda ve yiitbagibi) ve muhtesibler de kentin yneticileri arasnda yer alyordu. Bunlar, ar vepazarda satlan mallarn yatnn belirlenmesi, kentsel retimin rgtlenmesi,esnafn ve retimi ilgilendiren bir takm standartlarn uygulanmas ve denetiminsalanmas gibi grevleri yerine getiriyordu.

10 Bunlar, beylerbeyi veya sancakbeyi ya da vali ile mtesellim, ayan, ehir kethdas, voyvoda, muhassl,suba, derbenti-yasak-mbair ve bekiden olumaktadr.

11 Sosyal meselelerin eriat asndan yorumlanmas ve zmlenmesi.12 Ehl-i erde denen, kad/naib, mft, muhzrlar, mahkeme katibi, nakibl-eraf kaymakam Hz.

Peygamberin soyundan geldiklerini belgeleyen kimselere/seyyid ve eriere tannm olan ayrcalklarkorurdu-, mderris, imam ve hatipler bunlar iindedir.


10/18


Tm bu grevliler, merkezi ynetimce atanyor ve kentlerde seilmi yneticibulunmuyordu. Ancak r yneticiler arasnda yer alan ve kentsel topluluk iledevlet arasnda araclk yapan ehir kethdasnn atanmasnda kentte yaayanlarn

isteinin dikkate alnmas, Osmanl kent ynetimine zynetimsel bir boyutkatyordu denilebilir13. Fakat kent ynetimi asndan en etkin roln, adli,mlki ve beledi alandaki yetkileriyle kadya ait olduunu belirtmekte yararvar. Kad yarglama yetkisinin yan sra kentlerde genel gvenlikten, temizlikve imar dzeninin salanmasna, yeme, ime, dinlenme yerlerinin ve esnafndenetlenmesine kadar pek ok grevin ba sorumlusuydu. Btn bu grevlerikendisine yardmc olan baka grevliler ve kurumlarla beraber yerine getiriyordu.

3.3.Sosyo-mekansal yap ve ileyi

Kentlerin bu gelikin ynetimsel yaps, nasl bir sosyo-mekansal evreyekarlk geliyordu? ncelikle 16. yzylda, hem krsal hem de kentsel nfusun %40-50 orannda artm olmas ve te yandan dnya ticaretinde gezginci tccarnnemini kaybedip yerleik tccarn ortaya kmasnn, kentin yapsnda nemlibir dnm meydana getirmi olduunu belirtmek gerekiyor (Tekeli, 1996:356).Bu yzyla kadar Osmanl kenti, Ortadou kentlerine benzer biimde bir kale vekalenin dnda kalan kale alt denen bir ksmdan oluuyordu. Kalenin iinde,

ikale ya da hisar denilen yerde yneticiler oturuyor, bunun dnda ise, kentin ilerigelenlerinin oturduu ve zanaat faaliyetlerinin yrtld ksmlar yer alyordu.Bu noktada Osmanl kentlerinde yneticilerin konutlarndan ayr bir iyerleriolmad belirtilmelidir. Yneticiler kendi konutlarnda i grdklerinden, kentmerkezinde ynetim ilevli ayr binalar yer almyordu. Kale altnda ise, pazarlarve yerleik olmayan ticari faaliyetler ile tarmla uraanlar, kervansaraylar, baztekke ve zaviyeler bulunuyordu. 16. yzyl ile birlikte, kentin bu yaps dnerek,kalenin karsnda yerleik ticaretin yrtld bedesten denen kapal arlaryaygnlat (Tekeli, 1982:20; Tekeli, 1996:357). Bedestenler ounlukla vakar

yoluyla kuruluyordu.

Bu noktada, kentlere kamu hizmeti salayarak gelimelerinde nemli roloynayan bir kurum olan vakar zerinde durmak gerekiyor. ounluu askeriyneticilerce kurulan ve zerk bir ynetime sahip olan vakar, kent yaamnn oknemli bir unsuruydu. Kentsel altyap hizmetleri, dinsel ve sosyal hizmet retenyaplarn inas vakar tarafndan grlrd. Bedestenin yan sra, cami, aevi,medrese, hastane gibi yaplar ieren klliyeler ile bunlarn bakm iin gereklidkkan, kervansaray, hamam, boyahane, mezbaha, deirmen vb. yaplar, vakar

13 ehir kethdalnn, 17. yzylda ayanln olumasyla nemini yitirmeye balad belirtilmektedir(zkaya, 1985:200).


11/18


tarafndan ina edilir ve korunurdu. Kamu hizmeti sunarak kentlerin gelimesindedorudan rol alan vakar ayrca (zellikle byk vakar) yalnzca kentsel geliredayanmayp, gelirinin nemli bir ksmn kylerden elde ettiinden, kyden kente

srekli bir artkdeer aktarmnn arac olarak da kent ekonomisine ve dolaysylakentleme srelerini hzlandrmaya katkda bulunmutur (Faroqhi, 2000:56).

Vakar araclyla kurulan ve Osmanl kentine zgn bir nitelik kazandranbu dinsel ve sosyal yap topluluu, 16. yzyldan sonra, kalenin karsnda ikincibir mekansal odak olarak belirmi ve kentlerin ekirdeini oluturmutur14.Bunlarn evresinde, zaman iinde belirli retim dallarnda ve ticaret ile hizmetfaaliyetlerinde uzmanlaan sokaklar olumu, bu gelimeler de, yeni konutalanlarnn/mahallelerin kurulmasn beraberinde getirmitir (Tekeli, 1996:358).15Dier slami kentlerde mahalle, etraf yksek duvarlarla evrili, geceleri kapanankaplaryla dikkat eken, eitli etnik ve dinsel gruplarn kapal bir btn olarakyaad savunma blgesiyken, Osmanl kentinde, devlete kar ykmllklerinyerine getirilebilmesi ve sosyal hizmetlerin daha iyi grlmesini salayan temelbirimler olarak ortaya kmtr (Ergen, 1995:159). Bu mahalleler, etnik ve dinigruplar temelinde farkllam, ayn inan ve gelenekten aileler, farkl snardanda olsalar, ayn mahallelere toplanmt. Mahalleler arasnda yksek duvarlar vedemir kaplarn bulunmamas, dinsel ve etnik gruplar arasnda kat bir ayrlma

ve ie kapanmann yaanmadnn gstergesi olarak deerlendirilebilir (Ergen,1995:50).

Bedesten, klliye, ar ve hanlar ieren bir ekonomik ve sosyal yaplartopluluu etrafnda gelien ve Arap kentlerinden farkl olan bu kentsel yapya,1462 ylnda kurulan, dolaysyla Bizans kltrnden devralnm olduunuvarsayamayacamz Saraybosnada da rastlandna gre, onun, Osmanlkentlerinin ziksel karakteristiini oluturduunu dnebiliriz (Pinon, 1999:168)16.14 Osmanl kentinin farkl dinleri ve etnik gruplar barndran ok inanl yapsn ihmal etmeden, kilise ve

sinagoglarn da bu yaplar iinde yerini koruduunu belirtmek gerekir. Meropi Anastassiadou, Selanikkentini konu alan aratrmasnda, 19. yzylda, kentteki Yahudi ibadethanelerinin ounun pazar yerininhemen yaknnda yer aldn belirtiyor (2001:51).

15 Bugn hala bir ok Anadolu kentinde ehre kst olarak bilinen mahalleler bulunmaktadr. En erken15. yzyln ilk yarsnda Bursada rastlanan ehre kst adlandrmas, 16. yzyln tahrir defterlerindebirok kentte grlen bu isim, bu yzyldaki kentsel gelimeye bal olarak artm ve geleneksel kentinziki snrlarn deitiren bu ikinci mekansal odak evresinde kurulan yeni mahalleler iin kullanlmolmaldr (Baykara, 1999:533).

16 Kentteki yaplama srelerinin belli kurallar iinde ilediini de vurgulamak gerekiyor. Devletyaplarnn Hassa Mimarlar Oca eliyle gereklemesi, kentlerde homojen bir yap anlaynngelimesine yol amt. zel mlkiyere konu olan yaplar da, inaat esnaf (lonca ii denetim), kad

ve ehir mimarnn denetimi altndayd (Tekeli, 1996:358).Ancak Edirne, Bursa ve Kahire hari bakentin dndaki kentlerde bir mimar grevlisinin bulunduuynnde fazlaca bilginin olmad da belirtilmektedir (Orhonlu, 1984:12).


12/18


3.4.Ekonomik yap

Ynetim ileviyle ortaya kan kentler, nemli ekonomik ilevler de

edinmilerdi. Tarmsal retimin gerekletirildii krla bamllk ilikisi iinde,ticaretin ve zanaat retiminin merkezi olarak beliren kentler, artn toplandve merkeze aktarld yerlerdi. Tarmsal olmayan mal ve hizmetlerin retildiikentin ayn zamanda tarmsal rn iin bir pazaryeri olmas, yakn krsal evresiylesrekli bir alveriin de temelini oluturmaktayd. Fakat pek ok kent, zelliklenemli ticaret yollar zerinde bulunanlar blgesel ve uzun mesafe ticarette denemli ilevler edinmiti. Bursa, Selanik, Halep, Kahire, Tokat bunun nde gelenrnekleridir.

retim ve ticaret, arlkl olarak loncalar halinde rgtlenmi esnaf ve zanaatkargruplar tarafndan yaplmaktayd. Loncalar kentin ekonomik yaantsnn devlettarafndan denetlenmesinin en nemli aracyd. eri hukukun uygulaycskad, lonca dzeninin de denetleyicisi durumundayd. Loncalarn ileyiineilikin kararlar alan rgtn ba ve bu kararlarn uygulaycs olan kethda,esnaf tarafndan seilmekle beraber, kad tarafndan atanmakta ve karar veuygulamalarnda ona kar sorumlu tutulmaktayd (Aktre, 1981:48).

Hammaddenin salanmasndan yatlarn belirlenmesine dek, tm retimsrecini ayrntl kurallara balayan lonca sistemi, mevcut retim tarzna zgkstl pazar koullar altnda bir yandan yelerini, kentteki kad ve dier yneticileraraclyla, lonca dndan gelebilecek rekabete kar korurken, dier yandanonlarn kendi aralarnda doabilecek rekabet koullarn ortadan kaldryordu.Loncalarn says, kentin bykl ve refahnn da gstergesiydi. 15. yzyldaBursada altm dolaylarnda lonca bulunuyordu; 17. yzylda Manisada elli loncavard (nalck, 2004:165).

Kentsel pazardaki rnler arlkl olarak loncalar elinden km olsa da, loncadnda kalan bir retimin (hane/ev ve atlye retimleri) ve krsal sanayinin de bupazara rn salad belirtilmelidir.17. Faroqhinin aktardna gre, krsal rnnkentsel tketicilere aktarlmasnda eitli yollara bavuruluyordu. Bunlardan biri,16. yzyldan balayarak saylar artan ky pazarlarndan, rnlerin satn alnarakkentsel pazara aktarlmasyd. Baz durumlarda kentliler kylleri yolda karlayprnlerini satn alyor ve kentsel pazara getiriyordu. zellikle yenierilerin ve dier

17 Quataert, ok hakl olarak, Osmanl retim (imalat) sisteminin, ou gzlemci asndan, yalnzca

kentsel ya da bir lonca rgtlenmesine dayal olarak yapld zaman grnrlk kazanmasn eletirir.Osmanl kent ekonomisindeki loncaya bal olmayan kentsel retimin ve krsal sanayinin rol demutlaka vurgulanmaldr (1999:15)


13/18


idari grevlilerin bu ticarette rol oynad durumlarda bu satlar gnll deil,zorla oluyor ve bazen dpedz soygun biimini alyordu (2000:70). Yerel pazarlarkentlilerle kyller arasnda iddetli bir rekabete konu oluyordu (Faroqhi, 2000:71).

3.5.Sosyal yapdaki farkllama ve snar

Tccar loncalarnn byk bir ksm sadece yerel pazara rn satarken, bir ksmda kervan ticareti ve denizar ticaret yoluyla, rnlerini, imparatorluun dierkentlerine ya da dna pazarlamaktayd. Kentler ve blgeler arasnda youn birticari ilikiler ann gelimesini salayan bu uzun mesafe ticareti, kentte ticaretleuraanlar arasnda toplumsal farkllamalara da yol ayordu. Sadece yerelzanaatler ve perakende ticaretle uraan, imalathane ve dkkan sahibi zanaatkarlar

esnaf olarak bilinmekte ve toplumsal konum olarak daha aada yer almaktaidiler. Bunlar, rnleri zerindeki sk yat denetimi (narh) ve dedikleri eitlivergiler nedeniyle sermaye birikimi salayamayan bir kesimdi. Yre ve blgeninrnlerini d pazarlara satan ikinci grup ise, tccar ya da bezirgan olarakadlandrlrd. Esnaf, devletin ihtisab kurallarna bal iken, byk tccara bukurallar uygulanmazd. Bu da sz konusu grubun (tccar, bezirgan) servetleriniartrmalarnn nndeki nemli bir engeli ortadan kaldryordu. Byk servetsahibi ynetici sekinlerin ve zengin dini vakarn, nakit paralarn bu tccarlararaclyla ilettii belirtilmektedir (Ergen, 1995:128; nalck, 2004:168).

Osmanl kentlerindeki sosyal farkllama, tccarlarn kendi aralarnda ortayakan bu tabakalamadan ibaret deildi. Buraya kadar anlatlanlarn gsterdiikadaryla kentsel toplum, dorudan doruya Sultan tarafndan atanm yneticiler(Umera, Ulema); zellikle Arap topraklarndaki kentler iin geerli olmakzere, Osmanl dnemi ncesinden yerleik, yerli bir sekin zmre ile tccarve zanaatkarlardan olumaktadr. Ayrca gebeler, seyyar satclar, hamallar,yoksul kyller, dilenciler, ve isizler de kentsel nfus iinde yer almaktayd. Butablo, kentsel yaantda belirgin bir sosyal farkllamaya karlk gelmektedir.Bilindii gibi, Osmanl toplum yapsnda yneten ve ynetilen ayrm iki farklsnf dokusu ortaya karmt. Bunlardan birincisi, Sultana bal (onun otoritesinitemsil eden), devlet gelirlerinden pay alan ve vergi demeyen askeri yneticilerile ulemann oluturduu askeriler; ikincisi ise temel retici toplumsal tabakaolan kyller ile snrl da olsa, tarmsal olmayan mal ve hizmet reten esnaf vezanaatkarlarn oluturduu reayadr18. Kentlerdeki snfsal yap da bu genel yapnn

18 Boratav, ada brokrasiden farkl olarak Osmanl toplumundaki ynetenleri bir toplumsal snf olaraktanmlamann teorik adan tutarl ve mmkn olduunu belirtir. nk temel retici snf olan kylnn

rettii arta vergileme/aar tr bir mekanizmayla el koyma ilikisinin yaratt toplumsal snardalitesi iinde askeriler/devlet yneticileri temel snardan biri olarak karmza kar (1991:9-11).


14/18


bir yansmasyd. Ancak elbette ki, ilen ortaya kan kentsel iktidar yaps, bukadar berrak bir grnm sunmuyordu. Art rn denetleyen esas yneticilerolan askeriler, (eyalet ve sancakbeyleri, dergah- ali avular, kad, naib, mfti,

mderris), yerli sekin zmre ve uzun mesafe ticareti yapan byk tccarlarlaberaber kentin egemen blounu oluturuyordu. Bu gruplar arasnda zaman zamangeililikler olduu da sylenebilir. Nitekim bir tccarn beyler snfna katlaraksancakbeyliine kadar ykseltilebildiini Ergen aktaryor19.

Yeri gelmiken toplumun yatay ynde bir farkllama gsterdiini de belirtelim.Mslman, Rum-Ortodoks, Ermeni ve Museviler, Osmanl toplumunu oluturanmilletlerdi. Tebaa y oluturan bu drt milletin dnda kentlerde ticaretle uraanyabanclar da bulunuyordu. rnein Aktre (1981:65), btn 18. yzyl boyunca,

Ankarada tiftik ticaretiyle uraan ngiliz, Fransz ve Hollandal tccarlarnyaadn H. J. Van Lennepten aktaryor.

3.6.Osmanl kentlerinin 16.-19 yzyl arasndaki dinamizmi

Genel nitelikleri bakmnda ksaca betimlemeye altmz Osmanlnn buklasik kent dokusu, 19. yzylda kkl deiiklikler geirdi. Kukusuz burayakadar izilen resim, 16. yzyldan 19. yzyla deimez bir nitelik sunmuyor. 16.yzyl sonunda devletin fetihler dneminin gelirlerinden (sava gelirleri, gmrkgelirleri) yoksun kalmas genel bir para darlnn ortaya kmasna yol am vednya ekonomisinin o dnemde iinde bulunduu bunalm da bu olguyu beslemiti(Aktre, 1981:34)20. Ayrca sava teknolojisindeki deimeler ve ateli silahlarnkullanlmaya balamasyla timarl sipahilerin besledikleri atl askerlerin neminigiderek yitirmesi, timar sistemininin zlmesine ve askeri yneticilerin gelirlerzerindeki haklarn kaybetmesine yol at. Art denetleme gcn yitiren askeriyneticiler, rne zorla el koymaya kalknca da Celali ayaklanmalar diye bilinenolaylar patlak verdi (slamolu-nan, 1991:240-241). 17. yzyl balarna uzanan

bu karklklar, yneten snf iinde yer alan askeri yneticilerin klasik Osmanldzeni iindeki toplumsal gcn ve konumunu yitirmesiyle sonuland. Kentlerve byk kasabalara Celalilere kar yenieriler yerletirildi. 1590lardan 1610larakadar devam eden bu i sava hali, Bat ve Orta Anadoludaki kentlemeyi uzundnemde olumsuz etkiledi. Kervan yollarnn gvensiz hale gelerek ticaretinilekliini yitirmesi ve yiyecek ktl ve toplumsal kargaann yol at nfus

19 Bknz. Ergen, 1995:128.20 16. yzyl ortalarndan balayarak ortaya kan bu para darl, faizcilik kurumunun karl bir i olarak

douunu balatmtr (Aktre, 1981:36).21 15. yzyl sonlarnda ortaya km olan iltizam usul, timar sahiplerinin, vergi toplama iini kendisi

veya devlet hazinesi adna mltezim denen bir bakasna devretmesiydi. Mltezimler, vergi toplamaiini ihale yoluyla devletten satn alyorlard.


15/18


kayplar kentsel gelimeyi kesintiye uratt (Faroqhi, 2000:337). Bundan bakanemli bir gelime ise, bu yzylda, iltizamn21 egemen vergilendirme biimi olaraktimar sisteminin yerini almasyla, tarmsal artn toplanmasnn el deitirmesi,

genellikle yre ya da blge ileri gelenleri/yerel sekinler, ulema ya da ticareterbabndan gelen mltezimler tarafndan gerekletirilmeye balanmasyd.Mltezimler, zellikle 19. yzylda artan ticari talep karsnda kyllerden dahaok vergi almak ya da devlete daha azn vermek yoluyla artn daha byk ksmnael koymaya baladlar (slamolu-nan, 1991:241-242). Bu durum mltezimlerinekonomik gcn artrp devlet gelirlerinin dmesine yol aarken, 17. ve 18.yzyllarda, vilayetlerde/kentlerde merkezi ynetimin denetiminden daha zerkpolitik yaplarn olumasn da beraberinde getirdi. Kentlerin politik yaplarndagzlemlenen bu deime dnda, 17. ve 18. yzyllar boyunca kentlerin yapsndanemli bir deiiklik gzlenmedi. 19. yzyl ise, Osmanlnn modernleme vekapitalistleme evresine girmesiyle hem yerleme sisteminde hem de kentlerinilevlerinde nemli dnmlerin yaand bir yzyl oldu.

Son Notlar

Avrupa merkezcilik, tarih boyunca, ekonomik hacmi batdan daha yksek ticaretyollar zerinde, byk kentsel yerleimlere sahip olmu olan douyu kentselgelime asndan tarihsizletirirken, Osmanl kentine dair egemen tarih yazm

da, Osmanl toplumunun baty aklayan kavramsal erevelere uymadndasrar eder ve kentlerin tarihini, ekonomik-politik gelime dinamiklerinden okkltrelci genellemeler iinde anlamlandrmaya younlar. Osmanl tarihini BatAvrupa kl genel erevelerden ayr tutma eilimi22, bu toplumda ortaya kmasmuhtemel elenebilir olgu ve srelerin zmleme d kalmasna yol amolmaldr. Kukusuz dile getirilen bu kayg, bir olgunun Avrupa tarihinde ortayakm olmasnn, bu olgunun, Osmanlda da ya da dnyann baka her yerindeyaanm saylmasn gerektirdii gibi baka trl bir Avrupa merkezciliktenkaynaklanmyor.

Bu yaz, Osmanl kentlerini, Weberin at tartma alan iinde Dou-Batkavram ifti, Bat Avrupa kentlerinin biriciklii, slam Kenti gibi erevelerdedeerlendiren kltrelci yaklamlara kar maddeci bir eletiri getirmeye alt.Buraya kadar sylenenler, Osmanl kentlerinin kendisine has/biricik, monolitikve duraan yaplar deil, cora ve kltrel eitlilik iinde dinamik, yatay vedikey eksenlerde tabakalam, tarihsel ve toplumsal srelerle karlkl birbelirlenim ilikisi iinde kendine zg sosyo-mekansal bir yapy ve kentselliireten mekanlar olduunu gsteriyor.

22 Bu, Avrupa merkezcilie kar gelien tepkisel bir tutum olsa bile, bizi, Osmanl toplumunu dnyatarihi iinde hak ettii yere yerletirmekten alkoyduu oranda, nihai olarak Avrupa merkezcidir.


16/18


Bu kentleri sanayi ncesi kent, kapitalizm ncesi kent, feodal kent gibi tarihselkategoriler iinde, basit bir ablonculuk adna deil, sz konusu kavramlarniini, Bat Avrupa tarihi dndaki deneyimler nda yeniden doldurmak ve

evrenselletirmek zere yeniden dnmek analitik bir kent tarihilii iinkanlmazdr.

Osmanl toplumundaki kentleme dinamiklerini ve srelerini bu ekildezmlemeye almak, 16.yzyldan, kapitalizme geiin ilk admlarnn atld19.yzyla kadar geen srete, bu geiin ou zaman klasik yapnn bozulmasolarak adlandrlan kimi nveleri ve nkoullarnn kentlerin barnda naslgelitiini ortaya koymak asndan da olduka aydnlatc olabilir.

Kaynaklar

Abu-Lughod, J. (1989) What is Islamic About a City?, Some Comparative Reections iinde, TheProceeding of International Conference: Urbanism in Islam, cilt.1, (der. ve yay. haz.) MiddleEastern Culture Center in Japan, 193-216.

Acun, F. (2002)A Portrait of the Ottoman Cities, The Muslim World, 92 (Fall), 255-285

Aktre, S. (1981) 19. Yzyl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap zmlemesi, 2.bask, Ankara:ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii

Anastassiadou, M. (2001) Selanik, ev. I. Ergden, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar

Baykara, T. (1999) Osmanl Devleti ehirli Bir Devlet midir?, Osmanl Ansiklopedisi, c. 5, AnkaraYeni Trkiye Yaynlar, 528-535

Boratav, K. (1991) Trkiyede Sosyal Snar ve Blm, stanbul:Gerek Yaynevi

Boratav, K. (1983) ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar, stanbul:Belge Yaynlar

Cerasi, M.M. (2001) Osmanl Kenti, cev.A. Atav, 2.bask, stanbul:YKY

David, G. (1999) XVI. Yzyl Osmanl Devri Macaristannda ehirleme, Osmanl, cilt 4, Ankara:Yeni Trkiye Yaynlar, 111-116

Eldem E., D. Goffman ve B.Masters (2000) Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti, ev. S.Yaln,stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar

Ergen, . (1995) Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk:XVI. Yzylda Ankara ve Konya,Ankara:Ankara Enstits Vakf

Ergen, . (1982) Osmanl Klasik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler, OsmanlAratrmalar, III., 105-118

Ergen, . XVI. Yzyln Sonlarnda Bursa, Yerleimi, Ynetimi, Ekonomik ve Sosyal Durumuzerine Bir Aratrma, baslmam doentlik tezi.

Faroqhi, S. (2000) Osmanlda Kentler ve Kentliler, ev. N. Kalaycolu, 3.bask, stanbul: Tarih VakfYurt Yaynlar

Harvey, D. (2003) Sosyal Adalet ve ehir, ev.M. Moral, stanbul:Metis


17/18


Hourani, A.H. (1970) Introduction: The Islamic City in the Light of Recent Research, A.H.Hourani veS.M.Stern (der.) The Islamic City iinde, USA:University of Pennsylvania..

nalck, H. (2004) Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev.R. Sezer, stanbul:YKY

slamolu-nan, H. (1991) Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl, stanbul:letiim Yaynlar

Lapidus, I.M. (1969), Muslim Cities and Islamic Societies, I.M. Lapidus (der.) Middle Eastern Cityiinde, California: University of California Press

Lapidus, I.M. (1970) Muslim Urban Society in Mamluk Syria A.H.Hourani ve S.M.Stern (der.) TheIslamic City iinde, USA:University of Pennsylvania;

Lefebvre, H. (1994) The Production of Space, Oxford ve Cambridge:Blackwell

Orhonlu, C. (1984) ehir Mimarlar, S. zbaran (der.) Osmanl mparatorluunda ehircilik veUlam zerine Aratrmalar iinde (1-26), zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar no:31

zkaya, Y. (1985) 18. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Toplum Yaants, Ankara: Kltr ve TurizmBakanl Yaynlar.

Pinon, P. (1999) Anadolu ve Balkanlardaki Osmanl Kentlerinde Kentsel Dokular Tipolojisi zerineBir Deneme, N. Akn, A. Batur ve S. Batur (der.), Osmanl Mimarlnn 7 Yzyl UluslarstBir Miras iinde, stanbul: Yem Yayn

Pirenne, H. (1937) Economic and Social History of Medieval Europe, New York:Harvest Books

Quataert, D. (1999) Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr, ev. T. Gney, stanbul: letiim

Sjoberg, G. (2002) Sanayi ncesi Kenti, B.Duru ve A.Alkan (der. ve ev.) 20. Yzyl Kenti iinde,Ankara:mge Kitabevi

Stoianovich, T. (1992) Between East and West, The Balkan and Mediterranean Worlds, cilt 2, NewJersey: Princeton University Press

Tekeli, . (1996) Osmanl mparatorluunda Kent Planlama Pratiinin Geliimi ve Kltrel MirasnKorunmasndaki Etkileri, V. Akyz ve S. nl (der.) slam Geleneinden Gnmze ehir veYerel Ynetimler iinde, stanbul:lke Yaynlar

Tekeli, . (1982) Trkiyede Kentleme Yazlar, Ankara:Turhan Kitabevi

Weber, M. (2000) ehir, D. Martindale ve G. Neuwirt (yay. haz.), ev.M. Ceylan, stanbul:Bak Yaynlar

Weber, M. (1997) Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev.Z. Aruoba, stanbul: Hil Yayn

Yerasimos, S. (1996) Tanzimatn Kent Reformlar zerine, P.Dumont ve F. Georgeon (der.)Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri iinde, ev. A. Berktay, stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar


18/18


Documents

Osmanlıda kentsellik ve kentler, sevilay