A n k a r a n i v e r s i t e s i

O s m a n l T a r i h i A r a t r m a v e U y g u l a m a M e r k e z i D e r g i s i

OTAM

S a y 2 5 / B a h a r 2 0 0 9

J o u r n a l o f T h e C e n t e r f o r O t t o m a n S tu d i e s ,

A n k a r a U n i v e r s i ty

A N K A R A - 2 0 1 1

ANKARA NVERSTES BASIMEV ncita Sokak No:10 06510 Beevler / ANKARA Tel: 0 (312) 213 66 55

Basm Tarihi: 25/02/ 2011

OTAM Ankara niversitesi

Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi BAHAR 2009 SAYI: 25 MART Yayn Sahibi: Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi adna Prof. Dr. Ylmaz Kurt (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Tarih Blm)

Sorumlu Yaz leri Mdr: Prof. Dr. Ylmaz Kurt, Mendil Sokak 16-19 Etlik/ Ankara.

Yayn dare Merkezi: Ankara niversitesi, Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi (OTAM) M-drl, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Tarih Blm, Atatrk Bulvar No: 45, Kat: 1, No: 134, 06100 Shhiye-Ankara/TRKYE

Tel: +90 312 310 96 49; +312 310 32 80/ 1065, 1045, Belgegeer: +90 312 310 96 49 ; +90 312 3105713

E-posta: otam@ankara.edu.tr

nternet Sitesi: www.otam.ankara.edu.tr Bilgi Edinme Birimi: botam@ankara.edu.tr

Yaygn Sreli Hakemli Yayn Basm Yeri ve Tarihi: Ankara/ 25.02.2011

Yayn Kurulu yeleri

Prof. Dr. Ylmaz Kurt (Bakan) Prof. Dr. Nee zden (ye) Prof. Dr. Seyit Sertelik (ye)

Prof. Dr. Melek Delilba (ye) Prof. Dr. Nesimi Yazc (ye)

Hakem ve Danma Kurulu yeleri

Prof. Dr. Seil Karal Akgn (ODT) Prof. Dr. Yahya Akyz (Emekli retim yesi) Do. Dr. Mustafa Alkan (Gazi niversitesi) Prof. Dr. Tuncer Baykara (Ege niversitesi) Prof. Dr. Mehmet Beirli (ankr Karatekin n.) Prof. Dr. dris Bostan (stanbul niversitesi) Prof. Dr. ler Bulduk (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Musa adrc (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Geza David (Macaristan) Prof. Dr. Yasemin Demircan (Gazi niversitesi) Prof. Dr. Mesut Elibyk (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Feridun Emecen (stanbul niversitesi) Prof. Dr. Yavuz Ercan (Emekli retim yesi) Prof. Dr. Mehmet Akif Erdoru (Ege niversitesi) Prof. Dr. Hamiyet Sezer Feyziolu (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Giancarlo Casale (Minesota niversitesi) Prof. Dr. Reat Gen (Emekli retim yesi) Prof. Dr. Yusuf Halaolu (Gazi niversitesi) Prof. Dr. Gyrgy Hazai (Macaristan) Prof. Dr. Ekmeleddin hsanolu (IRCICA) Prof. Dr. Halil nalck (Bilkent niversitesi) Prof. Dr. Mehmet nba (Atatrk niversitesi) Prof. Dr. Cemal Kafadar (Harvard niversitesi) Prof. Dr. Osman Kse (Ondokuzmays niversitesi) Prof. Dr. srafil Kurtcephe (Akdeniz niversitesi)

Prof. Dr. Gnay Kut (Boazii niversitesi) Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak (Hacettepe niversitesi) Prof. Dr. Yusuf Ouzolu (Uluda niversitesi) Prof. Dr. lber Ortayl (Topkap Saray Mdr) Prof. Dr. Mehmet z (Hacettepe niversitesi) Prof. Dr. Abdulkadir zcan (Mimar Sinan niversitesi) Prof. Dr. Nee zden (Ankara niversitesi) Yrd. Do. Dr. Oktay zel (Bilkent niversitesi) Prof. Dr. Mustafa ztrk (Frat niversitesi) Prof. Dr. Tsutomu Sakamoto (Japonya, Keio niversitesi) Prof. Dr. Seyit Sertelik (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Mehmet Seyitdanlolu (Hacettepe niversitesi) Prof. Dr. Adnan iman (Uak niversitesi) Prof. Dr. Kenan Ziya Ta (Balkesir niversitesi) Prof. Dr. Gnl Tekin (A.B.D. Harvard niversitesi) Prof. Dr. Fahrettin Tzlak (Sleyman Demirel niversitesi) Do. Dr. Mehmet Tunel (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Nesimi Yazc (Ankara niversitesi) Prof. Dr. Bahaeddin Yediyldz (Hacettepe niversitesi) Prof. Dr. Cevdet Ylmaz (Ondokuzmays niversitesi) Prof. Dr. brahim Ylmazelik (Frat niversitesi) Prof. Dr. Hasan Yksel (Cumhuriyet niversitesi) Prof. Dr. Elizabeth Zachariadou (Yunanistan)

Yayn Sekreterleri: Yrd. Do. Dr. Hatice Oru Ar. Gr. Ertan nl Yaz leri : Nuray Erdem Parmaksz Deniz zcan ISSN: 1019-469X

Bahar ve Gz says olarak ylda iki kez yaynlanr.

OTAM da yaynlanan yazlar Yayn Kurulundan izin alnmakszn baka yerde yaynlanamaz. Yazlarn sorumluluu yazarlarna aittir.

Kapak Resmi: Sultan III. Ahmet emesi (stanbul) (Prof.Dr. Yahya Akyz, Suluboya, 2011)

OTAM Journal of

The Center for Ottoman Studies Ankara University

SPRING 2009 NUMBER: 25 MARCH Owner: The Center for Ottoman Studies, Ankara University: Prof. Dr. Ylmaz Kurt (Faculty of Letters)

Managing Editor: Prof. Dr. Ylmaz Kurt, Mendil Sokak, 16-19 Etlik/ Ankara.

Administrative Office: Ankara University, The Center for Ottoman Studies Directorate, Ankara University, Faculty of Letters, History Department, Atatrk Bulvar No: 45, Floor: 1, Room no: 134, 06100 Shhiye-Ankara/TURKEY

Tel No: +90 312 310 96 49; 310 32 80 / 1065 Fax No: +90 312 310 96 49; +90 312 310 57 13

E-mail: otam@ankara.edu.tr

Web: www.otam.ankara.edu.tr Information: botam@ankara.edu.tr

Semiannual Journal Printed in: Ankara/ 25.02.2011

Editorial Board Prof. Dr. Ylmaz Kurt (Head of Board) Prof. Dr. Melek Delilba (Member) Prof. Dr. Seyit Sertelik (Member) Prof. Dr. Nee zden (Member) Prof. Dr. Nesimi Yazc (Member)

Referees and Advisory Board Prof. Dr. Seil Karal Akgn (METU) Prof. Dr. Yahya Akyz (Emeritius Prof.) Assoc. Prof. Dr. Mustafa Alkan (Gazi University) Prof. Dr. Tuncer Baykara (Ege University) Prof. Dr. Mehmet Beirli (ankr Karatekin Univ.) Prof. Dr. dris Bostan (stanbul University) Prof. Dr. ler Bulduk (Ankara University) Prof. Dr. Musa adrc (Ankara University) Prof. Dr. Geza David (Hungary) Prof. Dr. Melek Delilba (Ankara University) Prof. Dr. Yasemin Demircan (Gazi University) Prof. Dr. Mesut Elibyk (Ankara University) Prof. Dr. Feridun Emecen (stanbul University) Prof. Dr. Yavuz Ercan (Emeritius Prof.) Prof. Dr. Mehmet Akif Erdoru (Ege University) Prof. Dr. Hamiyet Sezer Feyziolu (Ankara University) Prof. Dr. Reat Gen (Emeritius Prof.) Prof. Dr. Yusuf Halaolu (Gazi University) Prof. Dr. Gyrgy Hazai (Hungary) Prof. Dr. Ekmeleddin hsanolu (IRCICA) Prof. Dr. Halil nalck (Bilkent University) Prof. Dr. Mehmet nba (Atatrk University) Prof. Dr. Cemal Kafadar (Harvard University) Prof. Dr. Osman Kse (Ondokuzmays niversity)

Prof. Dr. srafil Kurtcephe (Akdeniz University) Prof. Dr. Gnay Kut (Boazii University) Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak ( Hacettepe University) Prof. Dr. Yusuf Ouzolu (Uluda University) Prof. Dr. lber Ortayl (Topkap Palace Directorate) Prof. Dr. Mehmet z (Hacettepe University) Prof. Dr. Abdulkadir zcan (Mimar Sinan University) Prof. Dr. Nee zden (Ankara University) Ass. Prof. Dr. Oktay zel (Bilkent University) Prof. Dr. Mustafa ztrk (Frat University) Prof. Dr. Tsutomu Sakamoto ( Keio University) Prof. Dr. Mehmet Seyitdanlolu (Hacettepe University) Prof. Dr. Adnan iman (Uak niversity) Prof. Dr. Kenan Ziya Ta (Balkesir University) Prof. Dr. Gnl Tekin (Harvard University) Prof. Dr. Fahrettin Tzlak (Sleyman Demirel University) Assoc. Prof. Dr. Mehmet Tunel (Ankara University) Prof. Dr. Nesimi Yazc (Ankara University) Prof. Dr. Bahaeddin Yediyldz (Hacettepe University) Prof. Dr. Cevdet Ylmaz ( Ondokuzmays University) Prof. Dr. brahim Ylmazelik (Frat University) Prof. Dr. Hasan Yksel (Cumhuriyet University) Prof. Dr. Elizabeth Zachariadou (Greece)

Secretaries: Ass. Prof. Dr. Hatice Oru Ress.Ass. Ertan nl Editorial Office : Nuray Erdem Parmaksz Deniz zcan ISSN: 1019- 469X

An article published in OTAM may not be published elsewhere without the permission of the Editorial Board.

The responsibilities of the published articles rests with authors.

Photo: The Fountain of Sultan Ahmet III (Istanbul)

(Prof.Dr. Yahya Akyz, Watercolor, 2011)

NDEKLER ARIKAN, ZEK Dr. Abdullah Cevdet Hak Gazetesinde................................................................................... 1

ASLAN, TANER II. Merutiyet Dnemi i Hareketleri ve Bu Hareketlerin Meydana Getirdii Sorunlar zerine Bir Deneme................................................................................................................ 33 KESKN, ZKAN SNMEZ, AL Telgrafn Osmanl mparatorluunda Yaylmas: anakkale Telgraf Hatt rnei ........ 67 KORKMAZ, ERF Sultan Abdlmecidin lk Memleket Gezisi (26 Mays- 12 Haziran1844)......................... 83 ORU, HATCE Administrative Division of the Bosnian Sandjak in the 16th Century ............................... 99 ZD, HAMD Corafyann Azizlii ya da Snrboyunda Nahiye Olmak: Vakf Nahiyesi (1879-1914) ..................................................................................................149 SAYLAN, KEMAL Ordu ve Giresun Yresinde Madenler ve Maden letmecilii (18601914).................167 TUN, SALH I. Dnya Sava Yaklarken Osmanl-Fransz likilerinde Yaknlama Giriimleri: Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti ve Cemal Paann Paris Seyahati ..............................183 NALP, ERTURUL Portekiz Kaynaklarna Gre Sefer Reisin Hint Okyanusundaki Faaliyetleri (1550-1565) .............................................................................................................................209

CONTENTS ARIKAN, ZEK Dr. Abdullah Cevdet in the Hak Newspaper ......................................................................... 1 ASLAN, TANER Workers Movement During II. Constitutional Monarchy Period and A Study On The Problems Brought To By This Movement........................................................................... 33 KESKN, ZKAN SNMEZ, AL Spreading of Telegraph in the Ottoman Empire: The Case of anakkale Telegraph Line.......................................................................................................67 KORKMAZ, ERF First County Trip of Sultan Abdlmecid (May 26 - June 12 1844) ................................ 83 ORU, HATCE Administrative Division of the Bosnian Sandjak in the 16th Century ............................... 99 ZD, HAMD Being a Border District and Gravity of the Geography: Vakf Nahiyesi (1879-1914) ..................................................................................................149 SAYLAN, KEMAL Mine and Mining in Ordu and Giresun Region (18601914)..........................................167 TUN, SALH Attemptes to Establish Close Relations Between The Ottomans and France On The Verge of World War I: The Franco - Turco Friendship Association And Cemal Pashas Trip To Paris...........................................................................................................................183 NALP, ERTURUL According to Portuguese Sources Sefer Reis Actions in the Indian Ocean (1550-1565) ....................................................................................................209

Sayn OTAM Okurlar, Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezinin yayn organ olan

OTAM dergisinin 25. saysn siz deerli okuyucularmza ulatrmann mutluluunu yayoruz. OTAMn bu says ana konu bal olmadan karlan son say olmaktadr. Bundan sonraki saylarmz mmkn olduunca belirli konulara tahsis edilecektir. 26. saymzn konusunun Osmanl Eitim Sistemi olacan daha nce duyurmutuk. Bu tarihe kadar 26. say iin gelen 6 makaleden 3 Osmanl Eitim Sistemi ile ilgili makaleler olmutur. OTAM 26. saynn bir gecikme olmakszn 2011 ylnn Mart aynda yaynlanm olacan mit etmekteyiz.

OTAM 27. say Osmanl Ekonomi Tarihi konusuna ayrlmtr. 2011 Gz says olarak kacak olan Osmanl Ekonomi Tarihi saysnn bir dergi olmann ok tesinde nemli bir bavuru kitab nitelii tayaca kanaatindeyiz. Son 30 ylda eitli niversitelerimizde sosyo-ekonomik tarih arlkl aratrmalarn youn olmas bizde bu kanaatin uyanmasna sebep olmutur.

Bu saymzda Ankara niversitesi retim yelerinden spanyol Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Bakan Prof. Dr. Erturul nalpn Sefer Reis hakknda kaleme ald gzel bir makalesini okuyacaksnz. Byk lde Portekiz kaynaklarna dayal olarak yaplan bu alma tarihilerle dilcilerin birlikte almalar gerektii tezinin de gzel bir rnei olmutur.

zkan Keskin ve Ali Snmezin birlikte hazrladklar Telgrafn Osmanl mparatorluunda Yaylmas: anakkale Telgraf Hatt rnei isimli makale de bu saynn vg alan makaleleri arasnda grlmektedir.

Ege niversitesi Tarih Blmnden Prof. Dr. Zeki Arkan, resmen emekli olsa bile fiilen emekli olmam ve gzel makalelerini yazmaya devam etmekte. te bu saymzda okuyacanz Dr. Abdullah Cevdetle ilgili makalesi Yakna Tarihimizin nemli bir simasna k tutmaktadr.

Bu makalelerden baka Taner Arslan, Hamdi zdi, erif Korkmaz, Hatice Oru, Salih Tun, Kemal Saylan isimli akademisyenlerimiz de hepsi birbirinden deerli makaleleri ile bu saymza destek vermiler; Osmanl-Trk tarihiliine katk salamlardr. Btn yazarlarmza ayr ayr teekkr ederiz. Bu balamda OTAMn kmasnda yazarlarmz kadar byk emek harcayan hakemlerimize de kran borluyuz.

OTAMda yaynlanan makalelerin ngilizce zetlerinin son kontrollerini DTCF ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dalndan Yard. Do. Dr. Sla enlen yapmtr. Kendisine teekkr borluyuz.

OTAM dergimizin uluslararas hakemli dergi stats kazanmas yolundaki abalarmz sonunda, TBTAK ULAKBMin 24.09.2010 tarih ve 37 sayl Komite toplantsnda OTAM, Sosyal ve Beeri Bilimler Veri Tabanna alnmaya uygun bulunmutur. Deerli okuyucularmza ve yazarlarmza bunu duyurmaktan dolay son derece mutluyuz.

OTAMn yayn deiimi istemi dorultusunda yurt iinden ve yurt dndan bizlere yaynlarn ulatran kurumlara teekkr ederiz. Kendilerine ayr ayr ulamak imkn bulamadmz saygdeer akademisyenlerimiz ve gen tarihilerimiz OTAMn btn saylarna Ankara niversitesi Dergiler adresinden ulaabileceklerdir.

Amacmz, Byk Atatrkn gsterdii bilim yolunda daha ileriye yrmek ve ada uygarlk seviyesini gemektir. Sayglarmzla.

Prof. Dr. Ylmaz KURT

OTAM Mdr

e.posta: otam@ankara.edu.tr; yilmazkurt2002@yahoo.com

Dr. Abdullah Cevdet Hak Gazetesinde

Dr. Abdullah Cevdet in The Hak Newspaper

Zeki Arkan

zet

Dr. Abdullah Cevdet (1869 -1932) yakn dnem Trkiye tarihinin nde gelen aydnlarndan biridir. Mekteb-i Tbbiyede iken ttihad- Osmannin kuruluunda etkin bir rol oynad. Yazar, dnr, hekim, air, evirmen olarak ne kavumutur. Uzun yllar yurt dnda yaad. tihad dergisini yayna soktu(1904) ve Imprimerie Internationale matbaasn kurdu. eviri, telif ve iirleriyle bir aydnlanma hareketinin ncln stlenmi; dnemin nde gelen serbest dnrlerinden biridir. Dounun ve Batnn balca air, bilgin ve filozoflarnn eserlerini Trkeye evirerek iki dnyay bir potada eritmeye alyordu.

Dr. Abdullah Cevdet, II. Merutiyetin ilan edildii tarihte Kahirede yayordu. Birka yl sonra stanbula dnd. tihad Evine yerleti. Mtareke dnemine kadar hibir memuriyete girmedi. ttihatlarla aras biraz souktu. Ama o bunu srekli olarak yalanlad. tihadn yayn sryor ve belli bal gazetelerde de yazlar yazyordu. lkenin fikir hayatndaki rol tartlamayacak bir dzeydeydi.

ttihat ve Terakki 1912 ylnda iktidardan dnce onu, destekleyen Hak Gazetesi yayna girdi. stanbulun nde gelen gazeteci ve yazarlar burada yaz yazyordu. Dr. Abdullah Cevdet de bu gazetenin balca yazarlar arasnda yer alr. Dr. Abdullah Cevdet, Hak Gazetesindeki yazlarnda lke sorunlar zerinde durur. Salk, eitim, bilgisizlik konularna arlk verir. stanbul yangnlar ve kentin perianl da onun gznden kamaz. talyanlarn Trablusgarpa saldrmas ve buradaki direni, gazetenin gndemini belirler. Dr. Abdullah Cevdet de dier aydnlarla birlikte talyanlara kar tavr alr. O gnlerde Asker Rdiyeleri, Mekteb-i Harbiyeyi ve htiyat Zabitan Mektebini (Yedeksubay Okulu) ziyaret eder. rencilerle iletiim kurar, onlarla konuur, ktmser olmamalarn tler. lkenin birliinin nemini vurgular.

Bu aratrmamzda Dr. Abdullah Cevdetin Hak Gazetesindeki yazlar zerinde duracak ve onunla ilgili kimi n yarglar dzeltmeye alacaz.

Prof. Dr., Ege niversitesi Tarih Blm (Emekli), zeki.arikan@ege.edu.tr

ZEK ARIKAN 2

Anahtar Szckler: Dr. Abdullah Cevdet, tihad, ttihat ve Terakki, Hak gazetesi, II. Merutiyet, Trablusgarp.

Abstract

Dr Abdullah Cevdet (1869-1932), the prominent member of the modern Turkish enlightenment movement, returned from Cahiro to Istanbul and settled in the tihat House in 1910. He started publishing the tihat journal again. There, he carried on with his writing and translation activities. Until the Armistice (Mtareke) he did not perform any govermental functions. Instead, he prefered to stand aloof from the members of the Committee of Union and Progress. Apart from tihat, Dr. Abdullah Cevdet wrote articles for daily newspapers. Hak newspaper is among those many newspapers. The first issue of the Hak newspaper came out in March 1912. Its chief editor was Sleyman Nazif. The newspaper had a very influential editorial staff. Apart from this, it had a weekly newspaper supplement. Dr. Abdullah Cevdet had a column called Daily Article in which he wrote articles every Saturday.

In these articles, Dr. Abdullah Cevdet deals with the problems of the country and nation as well as the daily matters of Istanbul. However, the most important issue for him is the health problems of the country. Anatolian villages were suffering from syphilis, malaria, hunger and -beyond all of these, illiteracy. Two fundamental concerns of the country is health and education. While the population of the other countries are increasing, Turkeys is decreasing. The problem of population decline is also a specific issue other intellectuals drew attention to. The share of health issues in the countrys budget is extremely inadequate. In this respect, Dr. Abdullah Cevdet considers the phlegm in relation to the decreasing population as a homicide. In this research, we will be dealing with the articles Dr Abdullah Cevdet wrote in the Hak Newspaper and delivering our opinions and interpretations about them.

Keywords: Dr. Abdullah Cevdet, ttihat ve Terakki (Committee of Union and Progress), tihat, tihat Evi, stanbul, Hak Gazetesi (Hak newspaper).

Hak Gazetesi Hak Gazetesi, 1 Mart 1328 (14 Mart 1912) tarihinde stanbulda yayna

girdi. Yayn yaam alt ay kadar srd. Bu ksa sreye karn, dnemin sekin ve etkili gazetelerinden biri oldu. Gazete; Trablusgarp savann olumsuz sonularnn btn lkede duyumsand, Halaskr Zabitan olaynn patlak verdii, ttihat ve Terakkinin iktidardan dt, sk ynetimin ilan edildii,

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

3

Meclis-i Mebusann kapatld ok alkantl bir dnemde1 yayn akn srdrm; sonunda u gerekeyle kapanmtr2:

tizar dare-i rfiyenin ilan mnasebetiyle gazetemizin devam- neriyat kbil olamayaca

cihetiyle bugnden itibaren tatil-i neriyat ediyoruz.

Gazetenin alt yazsnda Her Gn Nerolunur, Siyasi, Edebi timai Gazetedir yazs grlmektedir. Kurulu tarihi 1 Mart 1328dir. Adres: Babli caddesinde daire-i mahsus (no:53) olarak belirtilmitir. Adres, Latin harfleriyle de Hakk, Constantinople eklinde yazlmaktadr. Gazetenin Mdr-i Mesul Cemil Beydir. 10 Nisan 1912den balamak zere (no:41) bu grevi Hamdi Bey stlenmitir.

Hak Gazetesi, 18 Ocak 1912de, ay iinde seimler yaplmak zere Meclis-Mebusann padiah tarafndan feshedilmesinden 3 sonra yayna girmitir. Hakkn yayna girmesi zerine Tanin, Sabah, Tercman- Hakikat, Yeni Gazete bu yeni yayn kutlayarak duyduklar sevinci dile getirmilerdir (no:3).

Abdlhak inasi Hisar, ttihatlarn, Sleyman Nazifi, Hak Gazetesini karmak iin zellikle grevlendirdiklerini anlarnda dile getirir4:

Bir aralk ttihatlar gerek kendisini gerek muhalif olabilecek gen ve kymetli muharrirleri celp ile lehlerinde altrmak iin ona Hak Gazetesini ner ettirdiler. Sleyman Nazif buraya yazma aleyhlerine de yazabilmek artyla kabul etmiti, ekser gen muharrirler nisbeten yksek bir creti almak iin buraya yazyorlar, Hak ttihatlar tutuyor, Tevfik Fikret bu gazeteye Haktu gazetesi diyordu.

brahim Alaettin, bu konuyu biraz aar ve unlar yazar: 1912 tarihinde Trabzon valiliinden ayrldktan sonra, Abdlhak Hamit ve Cenap

ahabettin Beylerin kalem-i muavenetiyle HAK gazetesinin bir mddet bamuharrirliinde bulundu5.

brahim Alaettin, eserinin daha sonraki sayfalarnda Hak Gazetesiyle ilgili olarak daha ayrntl bilgiler vermektedir6: 1 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, TTK, Ankara 1991, II/1, s.289 440; Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki (ev. Nuran lken), Kaynak, stanbul 1984, s. 161 202. 2 Hak, 9 Austos 1912, no.148. Bu gazete ile Taninin devam olarak bir ara kan Hak gazetesini birbiriyle kartrmamak gerekir. Kr. Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 188; Hfz Topuz, II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2003, s. 83. 3 Fevzi Demir, Osmanl Devletinde II. Merutiyet Dnemi Meclis-i Mebusan Seimleri (1908 1914), mge, Ankara 2007, s. 176. 4 Abdlhak inasi, Sleyman Nazife Dair Hatralar, Muhit (Resimli Aylk Aile Mecmuas) III/29 (1931), s. 30. 5 brahim Alaettin, Sleyman Nazif Hayat Kitaplar, Mektuplar, Fkra ve Nkteleri, stanbul 1933, 12.

ZEK ARIKAN 4

Bu (Hak) Gazetesi ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan tesis edilmiti. O zaman cemiyet biraz sarsld ve hkmeti muvakkaten elinden kard iin kendini bu gazete vastasyla mdafaa ediyordu. Sleyman Nazif de o zamana kadar ttihat cemiyetine kh muvafakat, kh muhalefet etmi olduundan efkr- umumiye karsnda gazetenin banda ittihat olmayan bir kuvvetli kalem sahibi bulunsun diye Nazif geirilmiti. Tahrir heyetine epeyce para verildiinden irili ufakl birok muharrir buraya yaz yazarlard. ttihat ve Terakkiye muarz olan Tevfik Fikret (Hak) gazetesi iin O, Hak gazetesi deil, haktu! gazetesidir dermi.

Sleyman Nazifin Hak Gazetesinde ok sevdii meslek olarak tarif ettii muharrirlie baladn belirten Dr. uayb Karaka, gerekten onun bu grevi ttihatlarn aleyhine de yaz yazabilmek artyla kabul ettiini vurgular ve buna bir rnek olarak Hakkn 27 Mart 1912 gnk saysndan u alntya yer verir7:

..Herkesi temin ederim ki bu sahifelerde Hakdan veya Hak zannolunan eylerden baka hibir ey mdafaa edilmeyecektir.

Anlaldna gre, Hak Gazetesi, ncelikle Sleyman Nazifin damgasn ve imzasn tamaktadr. Gazetede Makale-i Esasiye bal altnda, ilk sayfada Sleyman Nazif imzal olarak kan yazlarnn toplam elli betir. Gazetenin onun imzasn tayan ilk 31 tane bamakalesi aralksz kmtr. Ondan sonraki makaleleri aralkl olarak yaymlanmtr. Hakkn ilk saysnda (14 Mart 1912) kan bamakalesi Samimi Bir Hasbihal baln tamakta, talyanlarn haksz yere Trablusgarp igal etmelerine iddetle kar kmaktadr. Yaznn sonu yle bitiyor:

talya Trablusgarpa taarruzla kardelerimizin kann oraya ve Adriyatik denizine ilk aktt gn Lazistan sancann merkezi olan Rize kasabasnda bulunuyordum. Derhal Trabzona avdet ettim. Memleketlerinin sahillerini mtemadiyen dven Karadenizin emvc- mtehevviresinden ziyade Trabzonlularn kalplerinde gayz ve hamiyet c u hur ediyordu. Bu manzara karsnda herkes kani idi ki Millet Meclisinin davet ve inikadn mteakp grlecek celadet, ittihat karsnda talya titreyecektir. Millet meclisi topland nifak ve ikak ykseldi ki talya bile mitvar oldu. Evet talya, mit var ol! mit var ol ve kahrol !8

6 brahim Alaettin, Sleyman Nazif, s.. 108. 7 uayb Karaka, Sleyman Nazif, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1987, s.92. Sleyman Nazif iin ayrca bk. kr Kurgan, Sleyman Nazif, Hayat, Sanat, Eserleri, Varlk, 1955; Hilmi Yceba, Sleyman Naziften Hatralar, stanbul 1957; smet Binark Nejat Seferciolu, Doumunun 100. Yldnm Mnasebetiyle Sleyman Nazif Bibliyografyas, Ankara 1970. 8 Trablusgarpn yitirilmesi aydnlar arasnda byk zntye yol am, Rodosla On ki Aday da igal eden talyanlara kar byk tepki dourmutur. Bu tepkinin gazetenin btnne egemen olduu grlmektedir. Gazzeli Cemalin Hakkn ilk saysndan balayarak devam eden Darlharbten Mektuplar yaz dizisi Trablusgarp olaylarn daha canl klmaktadr. Aslnda resmen ilan edilmeyen bu sava, dnemin Enver, Mustafa Kemal, Fethi gibi gen subaylar yrtmtr. Dnemin gazete ve

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

5

Gazetenin olduka zengin bir yaz kadrosu vardr. Bu yazarlar arasnda o dnemde nl olanlar bulunduu gibi daha sonra ne kavuacak olanlar da vardr. Sleyman Naziften sonra imzasna en ok rastlananlar arasnda Ahmet Rasim ve Dr. Abdullah Cevdet bulunmaktadr. Tarihi Ahmet Refik, Baha Tevfik, Celal Nuri, Cenap ahabettin, Salah Cimcoz, Kprlzade Mehmet Fuat, Midhat Cemal, Mustafa Asm vb. gazetenin yaz kadrosu iinde yer almaktadr. Yazar kadrosu iinde adnn yanna ayra iinde (muktesit, iktisat) yazan Mustafa Suphi de bulunmaktadr. Gazetede onun birka yazs bulunmaktadr9. Eski eyhlislam Musa Kzm Efendi, Gmlcine eski milletvekili Arif Bey, Ayandan Manastrl smail Hakk vb. adlar da yaz kadrosu listesinde grlmektedir. Abdlhak Hamitin Hak Gazetesiyle ilgisi, ilk saydan balamak zere Fintenin dizi halinde gazetede yer almasyladr.

30 Mart 1912 tarihli (no 17) saysnda u ihtar- mahsus dikkatimizi ekiyor:

Gazetemizde imza ile nerolunan ve olunacak makalelerin ihtiva ettii ve edecei efkr ve mtalaat- siyasiye ve edebiye srf ashabna racidir.

Bunlarla gazetemizin meslek-i esasisi istidlal veya o hususta ihticac [kant gsterme] olunmamas rica olunur.

Hak, o gnn koullar iinde kadn ve kadnlk sorununa da eilmitir. Bu konuda kan bir yaz, okuyucular arasnda ilgi grm ve gazetenin abalaryla bu ilgi daha da artmtr:

imdilik muhterem krilerimizden kadnla, kadnlarn memleketimizdeki mevkiine ve ne tarzda bir hatt- hareket takip etmeleri lazm geleceine dair mtalaalarn yazp gazetemiz idarehanesine gndermelerini rica ederiz

Gazetede bundan sonra Hamdullah Suphi imzasyla kadn sorunuyla ilgili iki yaznn daha kt anlalmaktadr10.

Hak, kltrel ve edebi konulara nemli bir arlk vermektedir. Bu, gazetenin byk bir zveriyle her hafta cuma gnleri bir ek vermesiyle kesinlik kazanmtr. Bu ekle ilgili olarak uzun bir aklama gazetede yer almaktadr11. Bu dergilerinin hatta yabanc muhabirlerin Trablusgarptaki gelimelere byk nem verdiklerini gryoruz. Bk. Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, TTK, Ankara 1991, c. II, ksm I,s. 35 133; Orhan Kololu, 500 Years in Turkish Libyan Relations, SAM, Ankara 2007, s. 127 -232. 9 Mustafa Suphi (1883 1921) Paristen, stanbula dnnce gazeteci ve retmen olarak hayatn kazanmtr. Bu arada Tanin, Servet-i Fnun gazetelerine yazlar yazmtr. (Mete Tunay, Trkiye'de Sol Akmlar (1908 1925), Bilgi, Ankara 1967, s.101. 10 Hamdullah Suphi, Bizde Nisailik, Hak, 27 Mays 1912, No 75; Ayn Yazar, Kadnlk Meselesi, Hak, 29 Mays 1912, 77. 11 Hakkn Yeni Bir Teebbs, Hak, 3 Mays 1912, no:51.

ZEK ARIKAN 6

aklamada gazetenin bundan byle siyasal konular yannda ilmi, edebi makaleleriyle bir faide-i fikriye temin etmeyi maksad- neriyesinin en nemlisi saydn dile getirilmektedir. Bu zel blmde edebi, felsefi, timai, fenni konular, dizi halinde yaymlanacak ve vatann medar- iftihar olan en gzide imzalarla sslenecektir. Bu blm ayrca numaralanacak bylece okuyucularn dzenli bir dergi (mecmua) eklinde toplamalar salanacaktr12.

Gazete bu zveriye katlanrken u amac gtmektedir: Memlekette edebi ve ilmi kurakl her trl semerat- terakkiyi husule getirecek bir

inkiaf izale etmeye gayret edecektir. Hak bu teebbs ile muhterem karilerinin azim ve mit veren tevecchlerine mukabele-i kranda bulunduunu dnerek iftihar eder.

Gazete bu ekin kmasna katkda bulunacak yazarlarn adlarn da vermektedir. Bunlardan kimileri gazetenin asl yaz kadrosu iinde yer almaktadr. Kimi adlar ise dorudan doruya ekte yazlar kacak yeni adlardr. Bu yeniler arasnda u yazarlar gryoruz: Ahmet Agayef, Ahmet Hikmet, smail Mtak, Emin Blend, Tahsin Nahit, Celal Sahir, Hseyin Cahit, Hseyin Dani, Hseyinzade Ali, ehabettin Sleyman, Bakteriyolog Osman Nuri, Ali Canip, mer Seyfettin, Mehmet Cavit, Mehmet Rauf, Mfit Ratip vb.

Bunlarn hepsinin sz konusu ekte kp kmadn renmek iin btn saylarn gzden geirilmesi gerektii kansndayz. Buna imdilik zaman bulamadmz da zlerek belirtmeliyim. nk gazetenin bu ekini tam olarak bir arada bulmak olana yoktur. Grld gibi burada ad verilen kimseler o tarihlerde lkenin nde gelen yazar ve airleriydi.

Anlaldna gre, gazetenin verdii ekler, datclar tarafndan gazeteden ayr olarak parayla satlyordu. Bu durum gazete ynetimini son derece rahatsz etmi ve u aklamann yaplmasna gerek duyulmutur13:

KARLERMZE Her hafta cuma gnleri karilerimizin bir haftalk tab ve meguliyetlerini nefis

manzumeler ve asar ile dinlendirmek zere ihda ettiimiz ilavenin, mvezzilerin hrs ve tamahna urayarak, krk paraya kadar satldn istihbar ettik. Bunun tab ve nerinde gzettiimiz maksat ilim ve irfana ihtiram, irfan-perestlere bir ziyafetgzin-i malumat ihzar, ba-husus ati-i mukadderat- millet olan genlere kar medyun olduumuz vazife-i irad ve ikaz ifadr. Saf ve samimi bir arzu ile ner ve tevzi ettiimiz ilavenin bu kadar mklatla krilerin yedine vasl olmas teessfmz calib olmakla badema gazete ile beraber ilaveyi her cuma gn krilerimizin mvezzilerden istemelerini, yevm nsha iin verilecek paradan maada para vermemelerini ihtar ve bundan sonra yine ilave iin para isteyen mvezziler

12 Hakkn edebi ilavesi gerekten nemli imza, iir ve yazlar kapsamaktadr. Kd, gazeteninkine gre daha niteliklidir ve birinci hamurdur. Ancak bugn gazetenin deiik ktphanelerde bulunan ciltlerinin hepsinde bu eke pek rastlanmaz. 13 Krilerimize, Hak, 20 Mays 1912, no:68.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

7

olursa gazetemizin beyinden mahrum edilmek zere bu gibilerin isimleriyle adreslerini bildirmelerini ricay vazifeden telakki ediyoruz.

Dr. Abdullah Cevdet Hak Gazetesinde Dr. Abdullah Cevdet, daha Mekteb-i Tbbiyede renci iken siyasal bir

rgtlenme iinde yer ald ve Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin korucularndan biri oldu14. Tbbiyeyi bitirdikten sonra gz hastalklar ihtisas yapt srada tutuklanarak Trablusgarpa gnderildi. Fizana srleceini anlaynca Avrupaya kat (1897). Cenevrede Jn Trklerin kard Osmanl Gazetesinde yazlar yazd. Sarayla yaplan pazarlklar sonunda Dr. Abdullah Cevdet ve arkadalarna anlama karlnda eitli Osmanl sefaretlerinde grev kabul etmeleri nerildi. Dier Jn Trkler iin de uygun koullar salanyordu. Ama bunlar artk siyasetle uramayacaklard15 Varlan anlama uyarnca Dr. Abdullah Cevdet Viyana, shak Sukti ise Roma elilik doktorluklarna atandlar16. Osmanl yayn yaamndan ekiliyordu; ancak gazete Albert Karlen isimli bir svirelinin ynetiminde kmaya devam etti. Asl yneticiler, perde arkasnda yine Abdullah Cevdet ve shak Sukti idi17.

Dr. Abdullah Cevdet, Cenevrede kendi matbaas olan mprimerie Internationale kurdu. Dr. Abdullah Cevdet bir yandan ansiklopedik bir ierik tayan tihat dergisini yayna sokarken (1 Eyll 1904) te yandan da eviri ve telif olmak zere birok eserin yaynna giriti. tihat, daha nce Mnif Paann kard Mecmua-i Fnunun balatt, Bat fikirlerini Trk okuyucularna tantmak amacn gdyordu. Bu arada, dergi, Avrupa edebi akmlarna da daha nceki Jn Trk yaynlarnda rastlanmayan bir nem veriyordu18. Dergi ilk saysnn nsznde Dou ile Bat arasnda ift ynl bir dnce alverii yaratmak amacn gttn aklyordu.

ift ynl dnce akm yaratmak amacyla Dr. Abdullah Cevdet, Sadiden, Mevlanadan, Hayyamdan yapt evirilere Shakespeareden, Schillerden, Byrondan yapt evirileri de ekleyerek Baty bir potada eritip aklnca, gnlnce bir bileim yaratmak istiyordu. Sonunda, Batya kaptryor btn btn gnln ve kafasn .19 tihat kimi aralklar dnda, Dr. Abdullah Cevdetin lmne kadar devam etmi ve 358 say kmtr.

14 brahim Temonun ttihad ve Terakki Anlar, Arba, stanbul 1987, s.13 18; M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal, stanbul 1981,s. 25. 15 kr Haniolu, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889 1902), letiim, stanbul 1985, I, s.304 -309. 16 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s.40. 17 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s.40 41. 18 erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895 1908, letiim, stanbul 1983, s.167. 19 Vedat Gnyol, Byk nsanc Abdullah Cevdet, Trk Dili, 328 (Ocak 1979),s. 10.

ZEK ARIKAN 8

Abdullah Cevdet, 1905 1911 arasnda tihat dergisini ve yaynlarn Kahireye nakletti. Bu devre, onun yaynlar arasnda Shakespearein Hamlet, Macbeth, Julius Cesar evirileri dikkati eker20.

1908de ikinci Merutiyet ilan edildii halde Kahirede kurduu matbaay ve yazlar brakamad iin stanbula gelmemiti. Bunu, ttihatlarla arasnn alm olmas eklinde yorumlayanlar vardr. stanbulda siyasi hayatn bsbtn yeni ekiller almasndan sonra buraya ancak 1911de geldi. 1908de gelmemesini siyasi ihtiras olmamas ile yorumlamak daha doru grnyor21. Buna u yorumu da eklemek gerekiyor: Kahireden sonra stanbula gelir. Kuruluuna katld ttihat ve Terakki artk iktidardadr ama onlarla anlaamaz nk parti merkeziyetilie kaym ve Alman yanls bir siyaset izlemeye balamtr. Abdullah Cevdet ise ngiliz ve ngilizlerden etkilenmi Fransz dnrlerin etkisiyle, adem-i merkeziyeti ve Anglo-Sakson taraftar bir tutum taknm, dolaysyla iktidar nimetlerinden hi yararlanmamtr22. Haniolu ise bu gecikmeyi Dr. Abdullah Cevdetin ttihat ve Terakkinin ynetimdeki dolayl etkinliinden ekinmesi olarak yorumlar. Dr. Abdullah Cevdet, burada ele aldmz yazlarnda ttihat ve Terakki ile arasnda herhangi bir sorun olmadn vurgulamakta ise de buna inanmak biraz gtr.

Dr. Abdullah Cevdet, Kahireden yurda dnmeden stanbulda siyasal bir yaplanma iinde yer ald. Dr. Abdullah Cevdet ve eski arkada brahim Temo, Merutiyetten ksa bir sre nce stanbulda bir grup renci tarafndan rgtlenen Selamet-i Umumiye Kulb yelerini tekrar bir araya getirerek ve onlara eitli dnceler alayarak Osmanl Demokrat Frkasn kurdular23. Frkann kuruluunda Abdullah Cevdet, Msrda bulunduu iin yalnz dnsel yapnn oluturulmasna katkda bulundu24. Kurucular arasnda ad vardr. Bu frka iinde yer alan Bezmi Nusret25, Osmanl Demokrat Frkasnn kuruluu hakknda bilgi verirken u ayrntya yer vermektedir:

325 (1909) senesi Mart ay iinde bu kulbn messisi Fuat kr Bey, Tevfikin Ayasofya eczanesinde doktor brahim Temo ve Abdullah Cevdet beylerle bulutu. Mbahase dne dolaa Selamet-i Umumiye kulbnn frkalamas zerinde karar klnd.

20 nci Enginn, Trk Edebiyatnda Shakespeare, Dergah, stanbul, ty, s.28, 302, 310. 21 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul 1970, s. 242 243. 22 Ekrem Aksoy, lmnn Yetmi Beinci Ylnda Abdullah Cevdet, Szckler 12 (Mart Nisan 2008), s.121. Ancak kabul etmek gerekir ki lkede Almanlarla kesin ibirliine henz bu tarihte gidilmi deildi. 23 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s. 88. Frka, 1908de kurulmu ve 6 ubat 1909 tarihinde resmen teekkl etmitir. Bk. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler (1859 1952), stanbul 1952, s. 254 261. 24 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s. 288. 25 Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, zmir 1955, s. 57. Bu anlarda sz konusu frka ile ilgili epeyce ayrntya yer verilmitir (s.55 104).

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

9

1909da Dr. Abdullah Cevdet Kahirede olduu iin stanbulda brahim Temo ile bulumasna olanak yoktu. Herhalde bu konuda Bezmi Nusret yanlmaktadr. Dr. Abdullah Cevdet stanbula gelinceye kadar sz konusu frkay yayn organlarnda destekledi. stanbula geldikten sonra Caalolunda tihad Evine yerleti. Burada mesleini, yazarlk ve evirmenliini srdrd. Sk sk kapatlan tihad deiik adlarla yaynlamay srdrd. tihad Evi, gerek II. Merutiyet gerek Cumhuriyet dneminde birok aydnn gelip doktorla gr alveriinde bulunduu nemli bir mekn oldu. Bugn tarihsel grkemiyle ayakta duran tihat Evi, en nemli bellek yerlerimizden biridir. Fakat binann olduka harap olduunu zlerek belirtmek gerekir.

Dr. Abdullah Cevdetin bu dnemde Hak Gazetesinin yazar kadrosu iinde yer almas byk bir dnmdr. Gazetede Sleyman Naziften sonra en ok yaz onun imzasn tamaktadr. Yazlarn toplam on bei bulmaktadr26.

Yazlarn Alm Dr. Abdullah Cevdetin Haktaki ilk yazs gazetenin birinci saysnda yer

alr27. Doktor, yazlarnn altna, makalenin yazld tarihi de atar. Bundan tr, makalenin yazld tarihle, basld tarih arasnda doal olarak fark grlmektedir. Ayrca her stun makale-i yevmiye olarak adlandrlmakta sonra asl balk verilmektedir. Bu ilk yaz,Ekalliyetin Vazifesi, baln tayor, fakat konu, bir aznlk sorunu deildir. Doktor, ekalliyeti, ekseriyetin kart olarak kullanr. nk ekseriyet iin de ekalliyet iinde phe etmekten haya olunur ki gaye vatan imar, milleti terfih, devleti tarsin,evket-i milliyeyi il, kemalat- medeniyeyi memlekette tesis etmektir. yle anlalyor ki Dr. Abdullah Cevdet, ekalliyet ve ekseriyeti, grev bakmndan birbirinden ayrt etmemektedir. Ekalliyet szyle mevki-i iktidar da bulunanlar anlatmak ister. Ekseriyet de ynetilen kitlelerdir. Ekalliyetin bir hakk kendisinin de ekseriyet olmas iin btn gcn kullanmasdr. Dr. Abdullah Cevdet bu szleriyle phesiz Emile Boutmynin kendisinin Trkeye evirdii ngiliz Kavmine gnderme yapmaktadr. Bu anlay, parlamenter dzenle ynetilen lkelerde temel bir ilke haline gelmitir.

Tayyare Donanmas balkl yaz28, Dr. Abdullah Cevdetin bilim ve teknie olan inancn dile getirmektedir. lim, fazilet ve hrriyet arasndaki balanty vurgulayarak gndzle gne arasndakine benzer bir iliki kurmaktadr. Dr. Abdullah Cevdet, sze Arimedin nl deyiiyle balyor: Dnyann dnda bir dayanak noktas bulun, onu yerinden oynataym. Buna karlk o da imdi benim, bana ilmi verin cemiyet-i beerin taliini deitireyim, dnyay cennete dntreyim diyeceim geliyor diyerek bilimin gcn dile getiriyor. Bir Alman bilgesinin bilim ve fennin gcyle ilgili u

26 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s.292, no 201. 27 Abdullah Cevdet, Ekalliyetin Vazifesi, Hak, 14 Mart 1912, no 1. 28 Abdullah Cevdet, Tayyare Donanmas, Hak, 18 Mart 1912, no.5.

ZEK ARIKAN 10

szlerini de aktaryor: Ksacas bilim ve fennin bayran diktii yerlerde ller buday tarlalarna, bataklklar iekli bahelere dnr. Tutsaklk ve yoksulluk kaybolur, mutluluk, namus ve doruluk yeermeye balar. Trkiyede nceleri de sonralar da ulum ve fnunun en yksek derecede renildii yer Mekteb-i Tbbiyedir. nk Abdlhamitin insan haklarn ayaklar altna alan istibdadna kar yumruunu ilk kez skan Mekteb-i Tbbiye rencileri oldu. Artk btn abamz, tarmmz, sanayiimizi, ticaretimizi canlandrmak, btn eitim kurumlarmz an gelimelerine uygun bir dzeye getirmemiz gerekir diyen yazarlara da hak veriyor.

Hakkn matbaasna gelen tbbiyeli genler Alak talyanlar29n tayyarelerinin Mslman halk taciz ettiini sylemiler. Bir yardm kampanyas aarak bir hava kuvvetinin oluturulabileceini dile getirmiler. te Dr. Abdullah Cevdet, bu yazsnda bu gr ve kampanyay destekliyor. Dahas kendisi de bu kampanyaya katlarak, ilk taksit olmak zere gazete idarehanesine 1 lira yatrdn dile getiriyor:

Bu makale ile beraber (Hak) idarehanesine bu maksat iin edeceim muavenet-i nakdiyenin ilk taksiti olmak zere 1 liray tevdi ediyorum.

Gazetenin 30 Mart 1912de kan, Cevab- tab balkl yazs son derece nemlidir30. Burada, kendisine yneltilen eletirilere yant veren Dr. Abdullah Cevdet, Fikretin Doksan Bee Doru iiriyle ilgili yorumu, Hak Gazetesi ve ttihat ve Terakki ile ilikilerine de aklk getirmektedir. yle ki Tp Fakltesi rencilerinden Makrkyl M. H. Ltfi, Dr. Abdullah Cevdete hitaben Hedef Gazetesinde ak bir mektup yaymlamtr. Doktor, bu mektubu kendisine bir takm konular aklama frsatn verdiini belirterek sevincini dile getirmektedir. Dr. Abdullah Cevdet bu ak mektupta iki esas nokta zerinde durmaktadr. Bunlardan birincisi onun, Fikretin meclisin kapatlmas zerine yazd nl Doksan Bee Doru iirine kar tihatta eletirmesi sulamasdr. kincisi ttihat ve Terakkinin yaman bir siyasi kart olan Sleyman Nazif Beyle nasl ibirlii yapt sulamasdr. Dr. Abdullah Cevdet, hayran bulunduu, sayg gsterdii kadim dostu Tevfik Fikretin Doksan Bee Doru iiri hakknda eletirel (muahezekrane) bir yorumda bulunmad, bunun tamamen yanl anlamadan kaynakland zerinde durmaktadr. Buna kant olarak da tihatn 39 numaral saysndaki yazsn gstermektedir:

Tevfik Fikret Bey (Doksan Bee Doru) unvanyla (Vazife) gazetesinde bir manzume neretti. Muhterem airimizin samimiyet-i airiyetine beyan- iman ederiz. Ayn

29 Alak talyanlar sz, Dr. Abdullah Cevdetin bu gazetedeki ilk yazsnda da geer. Bu syleyi biimi onun tarzna uygun deildir. Fakat ok haksz bir igale kar o da tepkisini byle dile getirmek zorunda kalmtr. 30 Abdullah Cevdet, Cevab- tab, Hak, 30 Mart 1912, no. 17.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

11

ahval bize ayn hissiyat ilham etmemitir. Bununla beraber bu eser-i blend- sanattan mnbais tuyanlara mtelehhifiz [zleyip duran].

Anlaldna gre Dr. Abdullah Cevdetin bu deerlendirmesine daha nce bir takm tepkiler de duyulmutu. Nitekim daha nce Aydnl tp rencisi M. Nuri imzal bir mektup almt. Bu mektupta aynen yle deniyordu:

Byk ve muhterem airimizin (Doksan Bee Doru) sernameli manzumeleri mnasebetiyle ayn ahvalin size ayn hissiyat ilham etmediini sevimli tihatn 39 numrolu nshasnda grdm. Bir tabib-i timainin daha etrafl dnecei ve daha vakfane idare-i kelam edecei phesiz olduundan ltfen o hlat- malumenin sizde tevlid ettii hissiyat terih ve izah ederseniz hem biz genleri tenvir etmi olacaksnz hem de ayan- teessf olan tuyanlara nihayet vereceksiniz zannndaym.

Abdullah Cevdet, bu mektuba tihat Gazetesinde verdii yant olduu gibi buraya aktarmaktadr. zetle u nokta zerinde durmaktadr: Yeminler ineyenlere, inenilen yeminleri ve kendisini ineyenlere imkn- vcut veren millet, yeminleri ve kendisini ineyenlerden daha ziyade muaheze edilmeye sezadr.

Sz yine Tevfik Fikrete getirerek yle diyor: air ve edip Tevfik Fikreti bilakayd art tebcil etmekte srar ederiz Bir

samimiyet kardal ile selamlarz. Doksan Bee Doru iiriyle ilgili bu aklamalardan sonra, kendisine

ynetilen Sleyman Nazifle terik-i mesaisi zerinde duruyor. Ben hibir zaman ttihat ve Terakki Frka veya cemiyetine muhalif olan zmrelerin

bayran tamadm; ben hibir zaman henz tahsilde bulunan genlerin gerek muhalif, gerek muvafk cereyan- siyasilere itirak ile tamamen tahsil-i irfan ve ikmal zat ve sfata sarf olunmas farz olan zaman ve vakitlerinden ne kadar az olursa olsun tarh ve feda etmek heveslerini teci etmedim. (Trabzon)da elan mnteir (Tarik) gazetesinin 53 veya 52 numrolu ve herhalde bundan bir buuk sene evvel tarihli bir nshasnda imzam ile ner olunmu (Genlere) unvanl bir makalenin mutalaasn temenni ederim.

Dr. Abdullah Cevdet, Sleyman Nazifin banda bulunduu Hak Gazetesinin kn son derece olumlu bulduunu belirtmekte Ekseriyetin [yani hkmetin] hak olan ilerini mdafaa, hak olmayanlarn tenkit etmesini doru bulmaktadr. Bu haysiyet ile (Hak) bitaraf veya taraftaran- hak bir ceride-i vatani olacaktr. Bundan hakllar ve hakszlar, hakkul-insaf istifade edeceklerdir Bir gazetenin tihadatma vasta- zuhur ve intiar olmasn minnetle kabul ettim. Bugn bir frkada, yarn dier firkada, br gn daha gayri mevld bir frka iinde bulunabilirim. Fakat ebediyen sadk ve merbut kalacam bir yer daima bakidir: Hak ve vicdan

Dr. Abdullah Cevdetin man man31 balkl makalesinde yeni bir iman tanmndan yola kyor. Thomas Carlylein Kahramanlar balkl kitabnn 31Abdullah Cevdet, man man, Hak, 20 Nisan 1912, no.38.

ZEK ARIKAN 12

Franszca evirisinde yer alan u cmleden hareket ediyor: Gerek bir milli bir mdafaa yeni bir imann eseridir. te o, bugn bu imandan sz etmektedir. Dr. Abdullah Cevdet, iman sznden ne anlamaktadr? man kelimesiyle vicdann ne dahilinde ne haricinde olmayan, hem haricinde, hem dahilinde hkmran bulunan bir mel-i mefkru [fikir ] murad ediyorum. Bu k, insan ileri gtrr, yukar kaldrr, str, doyurur.

Abdullah Cevdet, yle diyor: Ben bu memlekette bir yangn gryorum, daimi ve gittike mtezayid [artan]bir

yangn gryorum. Bu yangn atesizliktir. Ah bu atesizlik bizi ne kadar zalimane yakyor. Bizi ne kadar hasis ve mtefessih bir dd [ac] ve remada [kl] kalb ediyor.

Dr. Abdullah Cevdet, hi tarz olmad halde talyadan yukarda grld gibi, alak dmanmz olarak sz ediyor. talyanlarn anakkaleyi, Seddlbahiri, Orhaniye stihkmlarn bombalamalarna zlyor. Buna karlk bir takm genlerin, byle felaketler karsnda, byk bir vurdumduymazlk iinde, ortalkta k kyafetlerle dolamalarn eletirmektedir. Hatta bu genleri emvat- mteharrike (l canlar(hareket eden ller) olarak adlandryor.

Abdullah Cevdetin bu yazsna da yine bir takm tepkiler gelmekte gecikmedi.32 Tbbyeli Midhat Nezihi, nce Abdullah Cevdetin Mcadele-i Milliye ve Vataniye konusundaki tutumunu takdir ediyor, bilim ve erdemi nnde eiliyor ve yazlarnn kendisine bir elik urubu gibi etkilediini belirtiyordu. Fakat, man man balkl makalesini eletirmekten geri kalmyor:

Emin olunuz ki o fikirlerinizle bana yeni bir ey telkin etmediniz. Ben yle hastalardanm ki dertlerimizin ne olduunu pek la bilirim. Yalnz doktorluk yapamyorumTabibsiniz, pek la bilirsiniz ki bir marazn tedavisi iin evvela maraz tehis lazmdr. Pek ok kereler yazld ve anlald ki genler alil, hasta milletimiz de; kanszlk, azimsizlik, metanetsizlik (var). Tehis bu. Eer bu tehisi ilahril mr temcit pilav gibi herkesin nne srerek vakit geirirsek vatann dima olan hastann leceine emin olalm. Netice: Hastalk meydanda, tehis edildi. Tedavi ve doktor lazm. Doktor sizlersiniz. lac araynz. Bulunuz, zira hastann hayatndan sizler mesulsnz. Laf zaman geti..

Dr. Abdullah Cevdet, bu yazya yant vermekte gecikmedi. Diyor ki: (man man) makalesinde mevzubahis olan timai hastalmzn tehisi deildi. Tehis etmek bahusus byle hastalklarda- suret-i tedavisini bulmak ve gstermek demektir. Ben yalnz araz karsnda bardm Szler[im] hi de tehis mahiyetini haiz deildir. Bir kesim genlerin, umumiyet itibariyle genlerin Hibir mana malik olmadklarndan ikyet ve tazallum ettim.

32 Midhat Nezihi, Abdullah Cevdet Beyefendiye,Hak, 29 Nisan 1912 (Ak Stunlarda yaymlanmtr).

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

13

Abdullah Cevdet, bu kez tehise girieceini, kendisine de tabibi deil sosyolou rnek olarak alacan belirtiyor. Uzun uzun sosyolojik zmlemelere giriiyor. timai vicdan, cemaat vb. kavramlar zerinde duruyor. zellikle sosyal bunalmlar zamannda btn bir mmet, btn bir millet, mteheyyi bir maer haline gelir yargsna varyor. Trkiye'de de 23 Temmuz (1908)da ve 31 Mart Olaynda bunlar yaanmtr. Trablusgarp savayla da Btn akvam- slamiye bir vicdan- timai haline geldi. Hakiki bir maer-i mteheyyi oldu.

Dr. Abdullah Cevdet, daha sonraki bir yazsnda da yine bu sorunlar zerinde durmaktadr33. Bu kez sylemini Gustav Le Bonun grleri zerine temellendirmektedir. Ortak duygu, ortak kar ve ortak inanlara dayal bir toplumda artk herhangi bir sorun yaanmaz. Bunlarn yerlemesiyle de vicdan- milli ya da vicdan- timai denilen ruhsal birlik (vahdet-i ruhiye) domu olur. Dr. Abdullah Cevdet, burada milletin, o yllarda bilinen Ziya Gkalpin tanmndan34 farkl bir tanm yapmaktadr:

Devlet aile gibi, airet gibi, karye gibi, ocak, kavim, mmet gibi cemaatleri telfik ederek husule getirdii cemiyete millet nam verilir. Bu balamda ngilizler gerek bir millet halindedir. talyanlar deil. Orada ise bir talyan nasyonalizmi yaratlmak istenmektedir. Bireycilie kar byk bir mcadele almtr. Bu nedenle Dr. Abdullah Cevdet, Fikretin nl:

Toprak vatanm, nevi beer milletim insan

nsan olur ancak bunu iznla inandm. dizelerine kar kmakta, byle sylemenin sras henz deildir

demektedir.

Doktor, son zmlemede, eksiklerimizi tamamlayarak ncelikle gl bir toplumsal vicdan yaratmamz gerektiini savunur.

Dr. Abdullah Cevdet, Haktaki yazlarnda zaman zaman siyasal konulara da yer vermektedir. kiden Hangisi 35 balkl makalesi ilgin ve zerinde durulmas gereken bir rnektedir. Burada, Almanya dostluu mu, yoksa ngiltere dostluu mu Trkiye iin daha ziyade kymettardr? sorusunu ortaya atar tartr. Soru ne kadar yzeysel grnmekle birlikte bunlardan birini yeleyerek yant vermek de o kadar yzeyseldir. O, her eyden nce bir ittifaka taraftardr. Kiminle? Kendi kendimizle.. Biz ayr ayr fert olarak mttefik

33 Abdullah Cevdet, Deva, Hak, 11 Mays 1912, no.59. 34 Millet ne rki, ne kavmi, ne corafi, ne siyasi, ne de iradi bir zmre deildir. Millet lisanca, dince, ahlaka ve bediiyata mterek olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bulunan bir zmredir: Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Varlk, stanbul 1963,s.16. 35 Abdullah Cevdet, kiden Hangisi, Hak, 23 Mart 1912, no. 10.

ZEK ARIKAN 14

miyiz? Dimamz kalbimizle mttefik mi? Dndmz, sylediimizin ayn m? Trkiye imparatorluunun kffe-i vatandalar yekdierinin hayrhah m?. te Abdullah Cevdet ncelikle tartlmas gereken sorular soruyor ve Almanya ordusunu, ngiltere donanmasn hizmetimize koysa bounadr diyor.

Dr. Abdullah Cevdet her iki lkeyle de ittifak yapmann tehlikesini sezmi grnmektedir. O zaman bu nazik sorun zerine Abdullah Cevdet gibi ak bir deerlendirme yapan kimseye rastlamak pek kolay grnmyordu. Kurt ile mttefik olmadan evvel arslan olmalyz yargsna varyor ve soruyor: Biz koyun bulunduumuz halde kurt ile ittifak edebilir miyiz? Batl bir devletle ittifaka girebilmek iin her eyden nce her ynden durumumuzu dzeltmek bir denge salamak gerekir:

Bizim maarifimiz yok, sanayimiz yok, ticaretimiz yok, biz bu hal ile ittifak akdine deil, ukde-i hayata muhtacz. Ukde-i hayatmz kesilmi atlm demektir Her eyden evvel var olalm, ondan sonra varlmz teyit ve muhafaza endiesine delim..

Doktor, ekonomik ynden Bulgarlardan bile geri olduumuzu vurgulayarak askerimizi giydirmek iin 300.000 liramz Bulgaristann ayak fabrikalarna vermi olmamzdan yaknmaktadr. stibdattan sonra da fazla bir ey yaplmadn, yaplamadn dile getirmektedir:

byle iken ka vilayette ka iplik fabrikas, ka ayak destgh, ka nmune iftlii, ka ameli ziraat mektebi yaptk? Ka ose, ka imendifer yaptk? Maarifte ne yaptk, umur- nafia memleket hususunda teebbsatta bulunmaktan bizi kim men etti?

Dr. Abdullah Cevdet, kadro d maa vermeye kardr; stikraz iin kap kap dolamaya da devam etmek istemez.

ununla m, bununla m ittifak edelim demeye balamazdan evvel kendi nefsiyle ve kendi aralarnda, kendi kendileriyle mttehit yek emel, yek renk, yek ten bir millet-i mttehide olalm. Kendi yayla kavrulabilir, vakur, i ehli, ehl-i sanat ehl-i himmet, ehl-i marifet, bir millet-i mttehide olalm. ntihab dnmek sras sonra gelir..

Dr. Abdullah Cevdetin 1912 ylnda savunduu bu dnceler zerinde nemle durmak gerekir. Bir yere yaslanmak, byk devletlerden biriyle ittifak yapmak dncesi o srada olduka yaygnd. Byle bir zihniyet, Trkiyeyi Alman ittifakna gtrd ve sonu bilindii gibi tam bir felaket oldu. Doktorun, her eyden nce, u yada bu tarafla ittifaka girmek yerine kendi gcmzle ayakta durmamz gerektiini savunmas, onun ileriyi gren, hesaplayan bir dnr olduunu kantlamaktadr.

Dr. Abdullah Cevdet, Hakta kan en sert yazlarnn birinde irticaya zgrlk hakk tanmaz ve ona geit vermez36. Makalenin giriinde: Biliyorum bu

36 Abdullah Cevdet, Hrriyet-i rtica Yoook!, Hak, 6 Nisan 1912, no.24.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

15

makalemi okuyanlarn belli bir ksm, koca eski hrriyetperver! Koca yeni mstebit diye baracaklardr, diyor. Burada uzun uzun zgrln tanm zerinde duruyor. Klasik tanm: Her ferdin hrriyeti, aharn hrriyetiyle mahduttur szn anmsattktan sonra kendisi de unu ekliyor: Her ferdin hrriyeti kendisinin ve mensup olduu memleketin ve milletin muhit-i timaiyeye nafi ve her halde muzr olmamas demek ki arttr.

Abdullah Cevdet, zgrln, herhangi cins ve ekilde olursa olsun fayda ve zararn, iyilik ktln (hayr ve errini) ayrt edemeyen kimseler iin var olmayacan vurgulamaktadr:

Hakk- mevcudiyete malik olmakszn mevcut ve mamuln bih [yrrlkte olan] olan hrriyettir ki ben hrriyet-i irtica kelimeleriyle tabir ediyorum ve byle bir hrriyetin bilhak mevcut olmadn ve olmamak lazm geldiini yksek pek yksek sesle sylyorum.

Dr. Abdullah Cevdet, yakn dnemde ortaya kan 31 Mart 37, Langaza 38 ve Eskiehir 39 gibi irtica olaylarn gsteriyor ve bunlarn hep hrriyet-i irtica hakk- mevcudiyet verilmi olmasnn netice-i sefilesidir yargsna varyordu.

Dr. Abdullah Cevdet, ttihat ve Terakkinin kaldrmaya alt anayasann 35. maddesiyle 40 ilgili olarak sinsi bir propaganda yrtldne dikkati ekiyor. Bununla ttihatlarn namaz ve orucu ortadan kaldrmak istedikleri belirtilmek istenmektedir. Bu sinsi propagandalar devam ettii srece irticaya zgrlk olmayacaktr:

37 Sina Akin, eriat Bir Ayaklanma 31 Mart Olay, mge, Ankara 1994. 38 Hrriyet ve tilaf Frkas, 1912 seimlerinde din arlkl bir propaganda yapyor. ttihat ve Terakkinin uygulamalarn dinsizlik olarak yorumluyordu. Selanike bal Langaza kazasnn Nevan kynde elbette eriata rey vereceiz, hrriyete rey vermeyeceiz.. diyen kyller ile jandarmalar arasnda kan atmada bir asker ile on bir kyl lm ve elli kadar da yaralanmt. Bk. Fevzi Demir, Osmanl Devletinde II. Merutiyet Dnemi Meclis-i Mebusan Seimleri (1908 1914), mge, Ankara 2007, s.249. 39 1912 seimleri srasnda yine Eskiehir ve Seyitgazide eraf ailelerinden biri olan Zeytinoullarnn kkrtmasyla olaylar patlak vermiti. tilaflar, yine din silahna sarlmt. tilaflar, ttihatlarn halk dinsizletirecekleri propagandasn yapyordu. Hrriyet ve tilaf Frkas Eskiehir ubesi bakan, sz konusu aileden Hac Veli zel bir bayrak yaptrarak ubenin binasna astrmt. Merkezde seimi kaybeden tilaflar, kylleri kkrtarak ttihatlara oy vermemeye ardlar. Olaylar giderek geliti. Seyitgazide kan olayda on be kii ld ve pek ok kii de yaraland. Bk. hsan Gne, 1912 Seimleri ve Eskiehirde Meydana Gelen Olaylar, Belleten, 216, (1992), s. 459 482. Daha nce Eskiehire gelmi olan Tanin yazar Ahmet erif, yeniden olaylar yerinde incelemek zere yine buraya geldi. Ahmet erif, Eskiehir Vaka-i rticaiyesi, Tanin, 4 Nisan 1912. Olaylar Eskiehirin 31 Mart olarak grd ve deerlendirdi. 40 Kanun- esasinin 35. maddesi, hkmetle meclis arasnda uzlamazlk kt takdirde meclisin kapatlmas yetkisini padiaha veriyordu. kinci Merutiyet dnemindeki deiikliklerde bu madde kaldrlmtr.

ZEK ARIKAN 16

Ey ahali ttihat ve Terakkinin lavetmek istedii (madde 35) ten murat nedir bilir misiniz? Otuz bein bei be vakit namaz, otuzunda otuz gn orutur diyebilen hezele ve onlar istima edecek cehele mevcut bulunduu mddete ben hkmetin de ahalinin de kafalarn kucaklayarak barmakta devam edeceim:

HRRYET- RTCA YOOOK!

Dr. Abdullah Cevdet, bu lkede hayat kadar mutena olarak nitelendirdii iki temel sorun zerinde sk sk durmaktadr. Bunlar genel salk (shhat- umumiye) ve genel eitim (maarif-i umumiye) olarak iki adan ele almaktadr. Kald ki bu iki sorun Abdullah Cevdetin btn yaam boyunca urat belli bal konular olarak grlmektedir. Onun her zaman salkl ve eitilmi bir toplum grmek istediine phe yoktur. Bin yl nce sylenmi, Atatrkn de yineledii bir sz, in corpore sano mens sona (salam kafa salam vcutta bulunur) kendisine ana ilke kabul etmitir41. Dr. Abdullah Cevdet, bu konuyla ilgili ilk makalesinde daha ok eitim zerinde durmakta, fakat birka hafta sonra da salk sorununu ele almaktadr42. Sorunun nemini ve ne kadar ackl olduunu anlatmak iin Yangn Var balndan baka bir sz bulamamtr. Vatanmzn sadan soldan tehlikelere ve ihtiraslara maruz olduu u zamanda salk sorunu zerinde durmay yaamsal bir olgu olarak grmektedir. Anadolunun Rumelinin ve zellikle Anadolunun salk bakmndan ne kadar alanacak, insan ne kadar telaa drecek bir halde bulunduunu dnen doktor kyamet koparacam demektedir.

Doktoru bu kadar isyan ettiren sorun, ok kt salk koullar iinde yaayan nfusumuzun srekli olarak azalmasyd.

Biz gerek ahsi gerek itimai mevcudiyet ve bekamz muhafaza ve temin etmek istiyorsak, nfus ve nfusumuzun izdiyadna daha ziyade itina etmeliyiz.

Abdullah Cevdet, bu balamda istatistik verilerden yola karak talya, Almanya ve Msrda nfusun durmadan artmakta olduunu somut olarak ortaya koymaktadr. Btn bu artlara karn Trkiye nfusunun [her yl] birka yz bin azaldn gren bir vatandan yangn var! yahut kyamet kopuyor! diye haykrmas tabii deil midir?

Trkiye'de nfusun azalmas bir cinayet eseridir. Hepimiz bu cinayete ortaz. Yalnz bu cinayetin, gerek Abdlhamit Efendinin devr-i saltanatnda gerek daha evvelki edvar- cehl-i zulmde olduu gibi u devr-i dilr-y hrriyet dediimiz biz sahte pehlivanlarn devrimizde de hemen hemen ayn merhametsizlik ve ayn fecaat ile devam etmesidir ki insan ldrtacak derecelere vardrabilir. Nfusumuzun byle azalmas, vatandalarmzn bir savataymasna krlmas, genel sala su ilercesine nem vermememizden ileri gelmektedir.

41 Abdullah Cevdet, Hayat Kadar Muntena, Hak, 27 Nisan 1912, no. 45. 42 Abdullah Cevdet, Yangn Var, Hak, 18 Mays 1912, no. 66.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

17

Saysal verileri ustaca kullanan Dr. Abdullah Cevdet, 1327 (1911) btesinden genel sala ayrlan payn azlna dikkati ekmektedir. rnein bu btede 820.000.000 kurula en byk pay Harbiye Nezareti almaktadr. Maarife ayrlan pay, 92.275.629 kurutur. mparatorluun o sradaki nfusu otuz milyon varsaylmaktadr ki adam bana bu bteden 40 para bile dmemektedir. Abdullah Cevdet, daha somut rnekler vermek iin kendi tanklna da yer vermektedir:

Anadoluda ahalisinden eser kalmam kyleri benim gzlerim grd. On sene evvelki mikdarna nisbeten yzde altm nisbetinde nfusu azalm kyler grdm:

Yemende rdk, Balkanda ldk,

Adliyeye dtk orada dvldk, Yetimba gibi akdk tkeldik, Size nasip gemek, gmek dediler!

diye alayan mutlaka bu kylerin sekene-i nabudu [yok olmu insanlar] idi. Sorun yalnzca nfus azalmasyla bitmiyor. Yaayanlarn anda da hayr

kalmamtr. Kuaklarn devam iin g kalmamtr. Boylar klmtr, bacaklar incelmi ve erilmitir. Bu gerileyi yalnz insana zg deildir. Hayvanlar da mahvolmutur. kzler, eek kadardr, eekler de koyun kadar. iftler genellikle bir eek, bir kz tarafndan srlr. Sren de genellikle kadndr. Dr. Abdullah Cevdet, nfus azalmasyla ilgili olarak birok tanklardan rnekler vermektedir. Stma ve verem, frengi, tifo, iek, kupalaz ve dizanteri ve saire gibi salgn hastalklar lkeyi mahvetmektedir. Bakentin burnu nndeki Bursann znik kasabasnda otuz yan aabilmi hi kimse yoktur.

Bu konuda Dr. Abdullah Cevdet, hkmetin genel sala yeterince nem vermedii zerinde durmakta hatta bunu yapabilecek, buna nem verecek derecede ne kalp ne dima sahibi olmamtr, demektedir.

lkenin saln ekip evirecek kurumlar ortaya koyamamtr. Nfusun 1 milyon olan vilayetlerde askeri hastaneler dnda- 200 yatakl sivil hastaneler yoktur. Dr. Abdullah Cevdet, uzun sre Anadoluda incelemelerde bulunmu olan bir Alman doktorunun u szlerini aktarmaktadr: Dou sorunu iin hi tela ve acele etmeye gerek yok. Benim grdm salk durumu pek az zamanda dou sorununu zecektir. nk hastalklar fakirlik, sefillik Trkleri bitirecektir. Dr. Abdullah Cevdet, Devlet sulfatosunun stmay nleyecek biricik ve ok ucuz bir ila olduunu, bu sayede stmadan lenlerin saysnn giderek azaldn saysal verilerle ortaya koymaktadr. Dr. Abdullah Cevdetin, lkenin salk sorunlarna ne kadar nem verdiini tihattaki yazlar da ortaya koymaktadr. tihatn

ZEK ARIKAN 18

139. saysndan balamak zere, salk konusunda gsterdii abalar ortaya koyan bir yaz dizisi balatmtr43.

Dr. Abdullah Cevdet, Mtarekede Hrriyet ve tilaf Frkasnn iktidarda bulunduu srada Shhiye Mdriyet-i Umumiliine atand44. Bu alandaki almalar, ynetimi memnun etmi fakat Anadolu hareketi taraftarlarnca sert eletirilere uramasna yol amtr.45 Bununla birlikte doktor el altndan Anadoluya salk malzemesi gndermekten geri kalmad. Trkiyenin azalan nfus sorununa bir zm bulmak iin de dardan gmen getirip Anadoluya yerletirilmesini nerdi. Bu da yanl anlald ve byk tepkilere yol at. Bu konuda eke koyduumuz belgeye baknz.

Dr. Abdullah Cevdet, iinde yaad kentin temel sorunlaryla, bir stanbullu gibi davranarak yakndan ilgilenmektedir. Bir iki yazs zellikle stanbul yangnlar ve bu yangnlarn at yaralar zerinde durmaktadr. Onun bu konuda k noktas udur: Avrupay taklit etmek bizi mahvedecektir. Avrupa measir-i medeniyesini ahz ve hazm etmek bizi lmden kurtaracaktr.

Avrupann otuz, krk, altm metre ve daha ok geniliinde caddelerin evreledii byk kargir binalar her trl felaketlerden uzaktr46.

Dr. Abdullah Cevdet, ktmserdir. Ktmserlii uradan kaynaklanmaktadr:

Benim bedbinliime gelince, ben fena gryorum. Bu benim bedbinliimden hasl olma deildir. yi olabileceini ve iyiyi bildiimden ve iyi bir mecmua-i ahvali, iyi bir devri, iyi bir idareyi pek uzakta grdmden imdi kalemimden ve yreimden alev kyor, isyan kyor47.

Fakat onun mitsizliinde zinde ve sonsuz bir umut vardr. Zulmetleri yakt, zulm krd,

Yesinden mit fkrd! Zulmetleri yakmak, zulm ykmak ise k olduumuz ve fakat vasl olamadmz

mefkrelerdendir.

43 Dr. Abdullah Cevdet, Shhi ve Tbbi Stunlar, Shhat-i Umumiyeye Ait Mesaim, tihat no., 139, no.140, vb. (1921). Bu yazlar Trkiyenin salk sorunlaryla ilgili ok nemli malzemeyi kapsamaktadr. 44 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s. 298. 45 Haniolu, Dr. Abdullah Cevdet, s. 298-299. Yukarda andmz tihatta kan yazlarnda, umum mdrl srasnda salk konularnda yapmak istediklerini ayrntl olarak anlatmaktadr. 46 Abdullah Cevdet, Ayine-i Hak, Hak, 19 Mays 1912, no. 80. 47 Abdullah Cevdet, stanbulun zerinde Ayine-i Hak, Hak, 8 Haziran 1912, no. 87.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

19

O gnlerde shakpaada kan bir yangnda 1700 hane yanmtr. Bu yangn, onun da yreini yakmtr. Kalkp ehremanetine gider. ehremini Tevfik Beyi grr. Tevfik Beyin, Byk felaket geirdik demesi zerine Dr. Abdullah Cevdet, Byk felaket geirdiimiz malum, malumum olmayan ve renmek istediim, byle felaketlerin tekrar etmemesi (iin) dndnz ve ittihaz ettiiniz tedbirler diye sorar. Fakat ikyettten, yaknmadan baka bir ey duymaz. Srekli olarak gemi ynetimi thmet altnda brakmak bir k, bir kurtulu yoludur48.

Biz aleddevam idare-i sabkay itham etmekle kendimizi tebriye ettiimize ve edebildiimize zahib oluyor veya zahib gryoruz.

A canm idare-i sabkann halk yine bizler deil mi idik. Bugn ehremanetinden kan fena kokular ve dumanlar sema-y idraki doldurmaktadr Fakat btn bunlarn tesinde stanbul Belediyesi binalarn ve ruhlarn yanmasna ne zamana kadar seyirci kalacak?49.

Dr. Abdullah Cevdet, daha o gnlerde stanbulun doal gzellii ve tarihsel dokusu ile kurtarlmasn ve gelecek kuaklara aktarlmasn ister:

stanbul corafyaca olduu gibi sanat nokta-i nazarndan da dilber bir ehir olabilir. Evvela tabiatn gzellii var. Mutena mebani-i kadime var. Bunlar ehrin mehasinine ve muhassenatna nve tekil eder. Halk kendisinden ve kendisi [gibi] nefinden emin olan bir emin-i ehr isteriz. Bu elzemdir. Bu zat stanbul ehrini bir Avrupa ehri yapmaktan kemal-i itina ile tevakki ederek stanbulu hem stanbul brakmal hem de Avrupa paytahtlarnn mazhar olduklar btn medeni nimet ve ltuflara mahzar etmeli. Bu ehremini mstakil ve istiklale mstahak olmaldr.

Dr. Abdullah Cevdet, 1912 yl iinde Terbiye ve Tedrisat- Askeriye Mfetti-i Umumisi Tevfik Paann nerisi zerine stanbuldaki btn askeri okullar ziyaret etmitir. Bu gezinin Trablusgarpn yitirilmesinden sonra lkede grlen ruhsal knty dengelemek amacna ynelik olduuna phe yoktur.

Bu gezilerini ime szyle anlatmak istiyor ve uzun uzun bunun ierdii anlam zerinde duruyor50. ime szn, caractre ya da esprit szckleriyle karlyor. istidad- meyyal bileik szyle de aklyor. Bunun yeteneklerin bir yerde toplanmas anlamna geleceini de belirttikten sonra Askerlik imemiz balnn uygun deceini ifade ediyor. Yaz, 2 Haziranda yaynlanmakla birlikte ziyaretlerin mays ay iinde yapld anlalmaktadr.

Mekteb-i Harbiyenin kapsndan ieri girerken Dr. Abdullah Cevdet, orada zinde ve salam bir havay solur: Ruhumda bu saf ve tuvana muhit ile bir ainalk

48 Abdullah Cevdet, Fena Kokular ve Dumanlar, Hak, 15 Haziran 1912, no. 94. 49 Kr. Mustafa Suphi, Yangn Yerleri Nasl Onarlacak?, Hak, 19 Haziran 1912, no. 98. 50 Abdullah Cevdet, Askerlik imemiz, Hak, 22 Haziran 1912, no. 101.

ZEK ARIKAN 20

duydum. Oradaki kalplerde yalnz bir endie, yalnz bir ak var. Vatan mdafaa etmek endiesi, milleti ve istiklalini mahfuz ve muzaffer grmek ak.. diyen Doktorun ilk izlenimleri bu Abdullah Cevdet, buradaki eitimde temel kavramlarn dnme, anlama ve mlahaza etme olarak noktada younlatn vurgulamaktadr. Dnme zerinde u deerlendirmeyi yapmaktadr:

Yalnz Dnme demek dndrmek iin en messir bir mtenebbih oluyordu. Bu messirlik sar- fazla ile sbut buldu. Enver, Fethi, Niyazi, Halil, Trablusgarbmzda dvel-i muazzamadan bir devlet ile arpan ve bizim herhalde, netice-i harp ve cidal ne olursa olsun- haysiyetimizi kurtarm ve kurtaracak olan bu gzide camlar, bu feyyaz muhitten ve dnme! emirleri altnda dnerek vatan sevme! amirlerini ineyerek km ve ykselmitir.

Mekteb-i Harbiyenin sfat- maneviyesi bu kadar muazzez ve mkemmel olduu gibi sfat- maddiyesi de memnuniyetbahtr

Abdullah Cevdet, anlaldna gre yemekhane, yatakhane, hastane gibi Mekteb-i Harbiyenin her blmn gezmi ve bunlar mkemmel olarak nitelendirmitir. u anda btn orduda mevcut subay ve umera says 20.000dir. bunun 13.000i alaydan yetimedir. imdi Mekteb-i Harbiyede irfandan ziyade idmana ehemmiyet verilmektedir. Bu tercih ve itihadn ne kadar musip olduunu kestiremem.

Snfta tahta bana ard bir adaya Schillerin Das lied von der Glocke balkl nl drtln yazdrr ve Trkeye evirttirir. renci kk bir yanllkla bu snavdan baaryla kar.

Dr. Abdullah Cevdet, stanbuldaki askeri rtiyeleri ve Mekteb-i Harbiyeyi gezdikten sonra htiyat Zabitan Mektebini de ziyaret etmek gereini duymutur51. Okulun mdr Naci Beyi de kendisi Tbbiye, o Harbiye rencisi iken tanmtr. Abdullah Cevdet yatakhaneleri, nbet odalarn, doktor odasn gezdikten sonra istihkm dersinin yapld bir dershaneye girer. Burada rencilere ynelik u konumay yapar, Konumann Trablusgarp Sava zerinde younlamas dikkati ekmektedir:

Ben sizde biraz infial ve inkisar gryorum. Bunun sebebi uzletkrane bir hayat geirmenizdendir. Trkiye zannolunduu kadar kuvvetsiz deildir. Ve biz mana-y hakikisiyle malup olmadk ve malup vaziyette deiliz. Ruhunda malubiyet hissetmeyen millet maluba galiptir, malup deildir. Trablusgarptaki harikalar yapan biziz. O aslanlar bu millet dourmutur. Utanmakszn gsmz gerebiliriz. lmn nnde firar edenlerden olmadka her zaman gsmz gerebiliriz. Grelim, siz bana nur verirseniz ben size nar veririm. Bizim en byk derdimiz suhuletle yan yana gelmememizdir. Mnferit yayoruz. Hayat- infiratta mefkre olmaz. Mefkre kuvveti olmaz. Kulpler yok, cemiyet

51 Abdullah Cevdet, Mlahazalar ve nikslar htiyat Zabit Mektebiyle, Hak, 29 Haziran 1912, no.108.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

21

hayat yok. Bu infialler bu zaaf- iman bundan geliyor. Dev gibi hkmetlerin ayaklar altnda malup ve mahkm grnen milletler iade-i istiklal ve mid-i evket ile hayatdar iken biz istiklal-i siyasiye malik, lekere malik, kiverlere malik bir millet neden meyus olalm. Tarih gstermiyor mu ki bizim dtmz derekelerden daha aa dm milletler tekrar ayaa kalkm, yaam ve yaatmtr. mit et, mutmain ol, galip ve mesut olan istikbalimize iman et dedim.

Dr. Abdullah Cevdet, bu okulla ilgili olarak mdr binba Naci Beyden epeyce bilgi almtr. kinci Merutiyetten sonra ortaya konan kurumlar arasnda Yedek Subay Okulu olduka sekin bir yer tutmaktadr52. Dr. Abdullah Cevdet, okul mdr Binba Naci Beye dayanarak okulla ilgili ayrntl bilgiler vermektedir. lk yl 175 yedek subay orduya katlmt. imdiki renci says 299dur. lk yl gayrimslim renci says 23tr. Bu say imdi 28dir. Dr. Abdullah Cevdetin bu yazs vatanperver duygularla sona ermektedir: Her fert, vatan her tehlikeye maruz bulunduka onu bizzat ve bilfiil mdafaa etmeyi, onun iin can vermeyi ve can almay bilmelidir.

Sonu ve Deerlendirme Hak gazetesi, 1912 ylnda ttihat ve Terakkinin iktidardan uzaklat bir

srada yayna girdi. Yayn alt ay kadar srd. Gazetenin sekin bir yaz kadrosu bulunmakta, dnemin nl yazarlar bu kadro iinde yer alm bulunmaktadr. Trablusgarpn yitirilmesi gazetenin yayn politikasn nemli lde etkilemitir. talyanlara duyulan fke hemen hemen her sayda kendini gstermektedir. Bu fke kimi zaman yazarlarn kfre kaan bir dil kullanmalarna yol amtr. Gazetenin edebi eki, bal bana nemli bir kltrel etkinliktir. Bunun tesinde dorudan doruya gazetenin kendisinde de dil ve edebiyat konular nemli bir yer tutmaktadr. Hsn-i Ak airi Galip Dede iin yaplan bir ihtifal, ayrntl olarak gazetede yer almtr53. Trkenin sadeletirilmesi konusunda bir yaz, Kzm Nami imzasn tamaktadr54.

Dr. Abdullah Cevdet, gl bir kalem olarak Hakkn yazarlar arasna katlmtr. Yazdklar ilgi grmekte, hatta tartmalar yaratmaktadr. ttihat ve Terakki ile herhangi bir sorunu olmadn dile getirmesi yeni bir dnemin balangc olarak grlmektedir. Ama o, bunun zerinde fazla durmamtr. Yazlar lke, salk, eitim, nfus vb. sorunlarn zerinde younlamaktadr. stanbuldaki orta ve yksek dzeyde btn askeri okullar gezmesi ve gzlemlerini gazetede dile getirmesi zerinde durulmas gereken bir ayrntdr. imdiye kadar onun bu gzlemleri zerinde pek durulmamtr.

52 htiyat Zabitan Okulu 1910 ylnda kuruldu. Bk. Dstur, kinci Tertip, II, 344 (17 Haziran 1910). 53 Bir htifal-i li-i edeb, Hak, 22 Haziran 1912, no. 101. 54 Kzm Nami, Mushabe - Trkenin Sadeletirilmesi, Hak, 19 Temmuz 1912, no. 128.

ZEK ARIKAN 22

Dr. Abdullah Cevdetin, bu tarihlerde Sleyman Nazifin banda bulunduu bir gazete de yaz yazmas olaand. Sleyman Nazif Diyarbakrl idi ve doktorun hemerisi idi. Aralarnda yakn bir dostluk vard. Hatta onun eserlerinden bazlar Msrda tihat matbaasnda baslm. Szgelimi Elcezire Mektuplar tihat Ktphanesi iinde yer alm ve Kardeim Doktor Abdullah Cevdet Beye ithaf edilmitir kayd bulunmaktadr. 1908de baslan Malm- ilan da Dr. Abdullah Cevdetin bir mukaddimesini kapsamaktadr. Kald ki Sleyman Nazif, tihat dergisinde yazlar da yazyordu.

Sleyman Nazifin, btn bunlara karn, Dr. Abdullah Cevdet aleyhine dndn ve ona kar iinde gittike artan bir kin baladn Abdullah Cevdetten reniyoruz. Abdullah Cevdet, tihat dergisinde kan (128/1918) Hakikat Her eyden stn balkl bir makalesinde vagon-koli yolsuzluuyla ilgili yazdan tr eyrek asrlk dostluumuzun Nazif Bey tarafndan atee verilmesine kifayet etti, diye yaknmaktadr. Oysa vagon-koli yolsuzluu ile ilgili yazda Sleyman Nazifin ad gemez. Bu gibi hakszlklar karsnda, yazarlarmzn susmas eletirilmektedir. Bu kin, Sleyman Nazifte, son yllarnda son haddini bulmutu55. Bunun zerinde durmuyoruz. zerinde durmak istediimiz konu, doktorun ona kar asla herhangi bir hn duymad lmnden sonra da Sleyman Naziften muhibb-i kadimimiz diye sz etmesidir56.

Doktor, Sleyman Nazifin, ruhunda ancak dostluunun yaadn belirterek onunla tanklnn ok gerilere gittiini yazar. stanbul, Diyarbakr, Cenevre, Paris gibi merkezlerde onunla birlikte bir fikir hayat, heyecan hayat yaadn dile getirir. Sleyman Nazifin kardei Faik liyi de tertaze bir air olarak tandn ekler57. Onunla ilgili birok ansn aktarmaktan geri kalmaz. Btn bu ayrntlar, doktorun vicdan sahibi yksek bir insan olduuna asla phe brakmyor.

Dr. Abdullah Cevdet, Abdlaziz dneminde dodu. Abdlhamit istibdadn yaad. Yurt dnda yaamak zorunda kald. Bilgisine bilgi katt. II. Merutiyeti alglad. mparatorluun kne tank oldu. Milli Mcadelede Anadoluya ynla salk malzemesinin tanmasna arac oldu. Cumhuriyet dneminde Malatya milletvekili seilen Ber Keresteciyan buna tanktr. Cumhuriyetin en kkl devrimlerinin yapld gnleri yaad. Laik bir topluma geilmesi, tek eli evlilik, medeni kanunun kabul, Uluslararas saylar, Latin harflerinin uygulamaya konulmas vb bunlar aslnda Dr. Abdullah Cevdetin teden beri savunduu dncelerdi. iir, edebiyat, psikoloji, sosyoloji, tarih ve dier bilim dallaryla ilgilenmi, lkenin cehaletten kurtulmas, aydnla kavumas iin aba gstermekten geri kalmad. Bu lkede laik bir toplumun 55 brahim Alaettin, Sleyman Nazif, s. 250. 56 Abdullah Cevdet, Muhbb-i Kadimimiz Sleyman Nazif Beyin rtihali ve Baz Hatrat, tihat, no. 220 (15 ubat 1927), s. 4267 4268. 57 Abdullah Cevdet, Sleyman Nazif Bey Merhume Dair, tihat, gst. yer.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

23

olumasn ilk savunanlardan biridir. Btn bu uralar yannda gazetecilii de teden beri temel bir meslek olarak kabul etmitir. Kahireden stanbula dndkten sonra da gazetelerde srekli yazlar yazd. Hak gazetesi, onun yaz yazd gazetelerden yalnzca biridir. Daha pek ok yazsnn gazete sayfalarnda kaldna phe yoktur.

Mekteb-i Tbbiyede ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurucularndan olduu halde sonradan bu rgtle aras ald. Yalnz almay yeledi. Onun tamamen ttihat ve Terakkiyi tutan bir gazetede yaz yazmas, aradaki soukluun giderilmesine ynelik bir hareket olarak yorumlanabilir. Ancak daha sonra Mtarekede Damat Ferit Paa hkmetlerinde grev almas, bu mesafeyi daha da am ve kolay kolay kapanmamtr. Mustafa Kemal Paann onu grmek zere Ankaraya armas, basnda kendisine kar ar bir saldrya geilmesine ortam hazrlad. Ama unutmamak gerekir ki tutucu basnn asl hedefi Mustafa Kemal Paa idi58.

tihat dergisi, Trkiyede bir uyan hareketinin ncln yapyordu.59 Doktorun slam uygarl konusunda bilgisi alacak kadar zengindir. Kald ki yazlarnda ve evirilerinde slamn temel sorunlaryla ilgilenmekten geri kalmad. nl air Ebul-Ala el-Maarri (lm., 1057/1058) zerindeki bir incelemesi onun bu alandaki yetkisini kantlar.60 Dr. Abdullah Cevdet, kinci Merutiyetin Trklk, slmclk ve Batclk gibi akmlarndan ncsn temsil ediyordu. O nedenle ilk hareketin temsilcileri ona iyi gzle bakmadlar.61 Frsat bulduka kendisine saldrmaktan geri kalmadlar. Dine kar olan tutumunun da62 bunda etkili olduuna phe yoktur, sanrz. Prof. Kreiser, ondan Trk ateizminin en radikal temsilcilerinden biri63 olarak sz eder. Doktor, Bat uygarl, kendisine uzak kalanlar, bir sel gibi nne katp srklyor ve mahvediyordu. Atatrkn daha sonra bu sz yinelemesi son

58 Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, Bilgi, Ankara 1973,s. 486. 59 Yunus Emre Tans, Batc Dncenin Etkili Bir Szcs Olarak tihad Mecmuas (1904-1932), Baslmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002, 481 s.; Mustafa Gndz, tihadn tihad Abdullah Cevdetten Seme Yazlar, Lotus, Ankara 2008. 60 Dr. Abdullah Djevdet, Un prcurseur Anarchiste Ebou- Ala el-Muarri, Les Temps Nouveaux, Supplment Littraire, 5 (1898), s. 556 557. 61 Celal Pekdoan, Batllama Balamnda Baz Batclarn teki ne Baklar ve Bir Tartma, Bilgi ve Bellek, 6 ( 2006), s. 46 73. 62 Necati Aklan, The eternal enemy of Islam: Abdullah Cevdet and the Bahai religion, BSOAS =Bulletin of Schoolnof Oriental and African Studies, 68, 1 (2005), s. 1 -20. 63 Klaus Kreiser, Atatrk Bir Biyografi (ev. Dilek Zaptolu) letiim, stanbul 2008, s.285.

ZEK ARIKAN 24

derece anlamldr. Onun dnce ve yazlaryla Atatrk etkileyen dnrlerden biri olduu zerinde de durulmutur.64

Dr. Abdullah Cevdet, ekonomik konulara da yabanc kalmad. Siyasal bamszln, ekonomik ve parasal bamszlkla gerekleebileceine inanyordu. Uluslarn yazgsn Tanrsal istenler deil, ekonomik yasalar belirliyordu. nceleri, tutumluluk gzyle bakt ekonomiyi sonradan gerek ieriiyle benimseyip nem veriyordu.65

Dr. Abdullah Cevdetin yurt iinde ve yurt dnda geni bir evresi vard. nl Doubilimci Karl Sssheim, Kahire gnlerinden beri onun yakn arkadayd. stanbulda sk sk grtler. Doktorun en ayrntl yaamyksn de Batda yaymlanan slam Ansiklopedisi iin o yazd.66 Dier dost ve arkadalaryla da yazmalarn srdrd. Fakat ne yazk ki btn bunlar tam olarak belirlemeye olanak yoktur.67 Dr. Abdullah Cevdetin yaad, hastalarn kabul ettii ve alt tihad Evi, Cumhuriyet kuann da nemli bir urak ve fikir al veri yeri oldu. Buna daha nce deiik yazlarmda deindiim iin burada yinelemiyorum. Ancak Nurullah Ata (Ata), Dr. Abdullah Cevdetin lmnden sonra yazd bir yazda, kendisinden pek ok ey rendikleri doktora, salnda destek vermedikleri iin yaknr. Dr. Abdullah Cevdeti yerli yerine oturtan bu anlaml yazy eke koyuyoruz.

Dr. Abdullah Cevdetin ad, nedense hep damzlk insan dedikodusuyla gndeme geldi ve gereksiz tartmalara yol at. Kimi aydnlar, ona saldrmak iin yeni bir frsat yakaladlar. Ksa bir sre nce bu anlamsz dedikodular yeniden gndeme oturdu. Oysa durum ok farkldr. Doktorun dedii udur: Madem ki bir Mslman erkek, Hristiyan yada baka dinden olan bir kzla evlenebiliyor. Bunun tersi neden olmasn? Bu ileri dncelerin o zaman iin ne kadar yreklice fakat tehlikeli olduunu sylemeye gerek yok. Bu grler, o zaman iin tam bir tabu idi. Bu lkede tabularn yklmasnda Dr. Abdullah Cevdetin byk bir rol oynadna phe yoktur.

64 Frank W. Creel, Abdullah Cevdet A Father of Kemalism, Journal of Turkish Studies, 1980, s. 9 - 26. 65 Vedat Gnyol, Gleryzl Ciddilik, ada, stanbul 1986, s. 11 13. 66 Barbara Flemming & Jan Schhmidt, The Diary of Karl Sssheim (1878 -1947), Orientalist between Munich and stanbul, Franz Steiner Verlag Stuttgart 2002, pek ok yerde. 67 erife an, Abdullah Cevdetten Hseyinzade Aliye Mektuplar ve Kartpostallar, Yeni Trk Edebiyat, 1 (Mart 2010 ), s. 195 232.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

25

EK I MUHTELT ZDVALAR68

Muhtelit izdivalardan iki satrla bahsetmek lazmdr. Frenklerin Mariage mixte dedikleri muhtelit izdiva tabirinden, dinleri ayr kimselerin izdiva murad olunur. Bir Muhammedinin, bir sevi ile, bir Musevi ile, bir Budist ile izdiva muhtelit izdivatr. Merasim-i kanuniye itibariyle alelade izdivatan hibir fark yoktur. svire medeni kanununu kabul edinceye kadar bir Mslman erkek, bir sevi, bir Musevi, bir Mecusi rki tabirle bir Ermeni bir Fransz, bir ngiliz, bir Alman bir talyan kzla bila mani izdiva edebilirdi; fakat bir Mslman gen kz, bunlarn delikanllaryla izdiva edemezdi. Bu bittabi kadn hakknda hrmetsizce bir dnmenin neticesi idi ve medeni bir millete layk bir zihniyetle kabil-i telif olmazd; dini taassubun manasz ve kymetsiz bir nevi tecellisinden baka bir ey deildi. Bundan sene evvel, Trkl kabul etmek artiyle memleketimize hicret edecek ailelerle aramzda mtekabil shriyet cereyannn nfus noksanmza arelerden biri olaca yolunda bir mlahazada bulunmutuk; bir takm tezviri efkrclar ve pdalar (ayakda) gayri nezih bir maksad- muhalefetkrane ile bize ve byk piva-y tecedddmze kar gayri msait bir cereyan vcuda getirmek iin, bu mtalaamz, tahrif ederek Gazi Paa tarafndan kabul olunan Abdullah Cevdet Beyin damzlk celbi hakknda fikri sername-i mstehceni altna koydular. Gya ki biz memlekete yalnz zkr muhacirn kabul olunmas reyinde bulunmuuz! Bu trl hezeyanlar akl- selim sahibi kariler zerinde bir tesir brakmam ise de beyanatn metnini okumayp yalnz muharref sernameyi okuyan sathi grl halk zerinde bu tahrip ve tezvir, mzevvirlerce maksud olan sui tesiri muvakkatan ifa etmiti.

Mevzubahs, Trkl, Trk camiasna girmeyi istemi ve kuyud ve erait szgelerinden getikten sonra Trkiye Cumhuriyeti toprana, vatanda sfatyla, kabul edilmeye layk grlm ailelerdi.

Trkl kabul etmek artyla kelimeleri yerine Mslmal kabul etmek artyla kelimelerini kullansaydm hibir mesele olmaz ve kalmazd. Fakat o zaman ben, ifalkr ve avamfirip (hoa gider davranmak, halk dalkavukluu) demagog adam olurdum; mnevver Trkiye Cumhuriyetinin mnevver, halis ve ak yrekli bir vatanda bulunmak sfatn feda etmi olurdum. nk Avrupadan ve Amerikadan matrud (kovulmu) Yahudi, Katolik, Protestan vb. dinlerinde bir takm serseri ve her trl kymetten ri heriflerin stanbula geldiklerine ve eref-i slam ile merref olarak ve mahza (ancak) bu merrefiyet sayesinde en gzide aileler kzlarn dest-i

68 (Adab- Muaeret Rehberi) nin tab esnasnda tbi tarafndan karlm olan bu mebhas, ihanetkr bir azv (iftira) ve tahribe kar bir mdafaay da mutazammn olduundan vastamzla tevzi olunacak nshalarna ilave edilmek zere ayrca tab mnasip grld ( 25 Knun- sani 1928 ).

ZEK ARIKAN 26

izdivalarn talip ve ksip (kazanan) olmalar faciasna ok ahit olmuumdur; Mslmanl kabul etmek, Trkl kabul etmek deildir; Trkl kabul etmek; Mslmanl kabul etmek gibi bir ment okumakla mmkn olmaz. Trklk camiasna hariten girmek iin bizim koyduumuz artlar kimse okumad; fakat o satrlar yazlm ve tab olunmutur. Trklk camiasna ve ailesine ancak hr, mstakil, tam shhatli, tam ahlakl her nevi fezail-i ruhiye ve medeniyesi ayn ve Trkl kabul samimi olanlar girebilecekti.69 Mslmanlk rabtasnn tabir-i dierle din rabtasnn Trklk yani milliyet rabtas yannda ne kadar zayf bir rabta olduunu Harb-i Umumi esnasnda da bir daha grmedik mi? Peygamber-i zianmzn evlad olan erifler, Trk ordusunu muhasara ve dmanlarmza teslim etmediler mi? Dier taraftan Protestan Almanlar, biz Mslmanlarla ittifak ederek yine Protestan olan ngilizlere kar harp etmediler mi? Krm muharebesinde, hep Hristiyan olan (ngiltere), (Fransa), (Sardunya) hkmetleri biz Muhammedilerle silah arkadal ederek Hristiyan Rusyay ezmediler mi? Bir adab- muaeret kitabnda istitraden (yeri gelmiken) sylenen bu szler, kaarilerimce, mazur grlsn; muhtelit izdiva meselesi teselsl-i efkr hadisesiyle bu mlahazalar tahrik etti. Bugn bir Trk delikanl, evvelce olduu gibi bir Fransz, bir ngiliz, bir Alman, bir talyan kzn tezvic edebildii gibi bir Trk gen kzn dahi ahlak ve terbiyesi yksek, asil bir Fransz, bir Japon, bir Alman, bir talyan, bir Budist vb genle izdiva etmesine medeni kanunumuzda hibir mani yoktur.

69 191 numaral (tihat) ta ark stiklal Mahkemesi Reisi Avni Beyin iddianamesinden bu meseleye mteallik ve zmnen bizi mdafi olan satrlar da okuyun: Hiten bir cihan- teheyy yaratmak isteyen bu efendiler efkr talitte (yanltma) o kadar insafszlk gstermilerdir ki hayret etmemek ve yazlarnda takip edilen gayenin dahili ve harici tehlikeler yaratmaktan ve memleketi uri ve nifaka srklemekten ibaret olduuna inanmamak mmkn deildir; mesela gnn birinde (tihat ) gazetesi sahibi Ankaraya geliyor, her Trk vatandann isteyecei surette Reisicumhur ile grmek arzusunu izhar ediyor ve iki gn sonra kendi itihadndan mlhem olarak beyanatta bulunuyor, bu beyanatn mahiyetini arz ettiim matbuatn elinde tahrifata uratlarak ok irkin bir ekle ifra edildikten ve Abdullah Cevdet Bey kanmz temizlemek iin damzlk insan getirmek istiyormu suretine kalb olunduktan sonra ba tarafna da Abdullah Cevdet Beyin Reisicumhurla mlakatndan alnm bir ilham ekli veriliyor. Beyanatn tahrif edildii bizzat faili tarafndan iddia olunan bu irkin szn Cumhuriyetin Reis-i mbecceline isalinde aranlan, takip edilen maksadn neye matuf olduunu ben zikr etmeyeceim [ 12 Austos 1925 gnl gazeteler ]

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

27

EK II

Milliyet, 6 Knun- evvel 1932, no. 2451

Haftalk Edebi Musahabe

FKRLER VE NSANLAR ABDULLAH DJEVDET BEY70 Sizi aydnlatmya altm gece gndz: Aydan gnee gitdim, gneten aya geldim. Peygamberler vadeder cennet br dnyada;

Ben size bu dnyay cennet yapmaya geldim.

Abdullah Djevdet

lmn duyduum zaman ben de biroklarmz gibi, iimde nedamete benzeyen bir his duydum. Onun kadrini biliyordum, kendisine hrmette kusur etmemitim. Fakat bu onun iin kfi deildi. Fikir ileri ile uraanlar sever ve onlarn tihad mecmuasnda toplanmasn isterdi. Biz ondan, birok eyler rendiimiz bu adamdan, mecmuasna yardm esirgedik.

Bittabi bunun iin bir takm sebepleri vard: Baz fikirlerine, bilhassa baz muhabbetlerine itirak etmiyorduk. Mesela ben onun en ok sevdii ve eserlerini tercme ettii iki Fransz mtefekkirine, J. M. Guyau ile Gustave Le Bona bir trl tahamml edemiyordum. Dorusu Abdullah Djevdet basite mtemayildi ve o iki mtefekkiri de bilhassa basitlikleri iin beenmiti. Gerek Arap harfleri gerek Latin harfleri ile imlasnn garabeti de bu basitiliin bir eseri idi. Fakat btn bunlarn bir ehemmiyeti olmamal idi, nk birok, en esasl meselelerde onunla birleiyorduk ve hi de intolrance gsteren bir adam deildi. Bilkis, tandm mtefekkirler iinde en ok tolrance onda grdm. tihadn sat mtemadiyen azalyordu., kendisi ihtiyarlamt ve kendisine devaml surette yardm edecek muharrirler bulamyordu. O mecmuann okunmas iin hibir ey yapmadk, fakat imdi onun kapanacan dnnce iimiz burkuluyor.

tihad, vazifesi bitecek mecmualardan deildi, nk Abdullah Djevdet onu yalnz u veya bu meselenin mdafii deil, serbest fikirlerin organ diye kurmutu. tihad mtemadiyen mesele doururdu. Onlarn birou bugn tahakkuk etti. Fakat gariptir ki birok kimseler, onun laiklik iin, kadn almas iin, Ltin harfleri iin de altn unutarak yalnz garip fikirlerini, mesela rklar hakknda basit bir grn eseri olan ve insan haralar diyebileceimiz

70 smini ve msralarn yazarken kendi imlasna, mmkn olduu kadar, riayet ettim. Z.A.

ZEK ARIKAN 28

iddiasn hatrlyorlar. Gazeteler yazd, tercme ettii kitaplardan bahsederken hi de iyi olmayan Shahespeare tercmelerini kaydediyorlar da Dozzi Tarihi tercmesini unutuyorlar. Dozzi tarihinin ilmi kymeti ne olursa olsun, Abdullah Djevdetin onu neretmesi byk bir cesaret ve kahramanlkt. Tercmesi de fena olabilir, zarar yok, nk o kitap bir kitap deil, bir acte idi.

Abdullah Djevdetin birok eserleri byle bir mesele, birer acte idi. lm de bir mesele kard; ben bugn bilhassa ondan bahsetmek istiyorum.

Cenazesine giden bir gen muallim, lhan evket Bey, Abdullah Djevdete dini merasim yaplmas doru olmayacan sylemi. Birok kimsenin itiraz zerine namaz klnm. lhan evket Beyin baka hususlarda dncelerine itirak etmemekle beraber bu hususta kendisi ile bir fikirdeyim; namaz klnm olmasnda bir beis yok, lik cenaze merasimi fikri bizde de artk ortaya atlmtr ve bunun Abdullah Djevdetin cenazesinde ortaya atlp kabul edilmemesine memnunum; nk onun btn fikirleri evvela reddedildi, fakat sonradan tahakkuk etti.71

Lik cenaze merasimi en esasl zaferlerindendir. Dnyay din tekilatnn elinden alan insan, ahreti de onun elinden kurtarmak iin alt. Avrupada hayatnda dini reddetmi olanlara zaten kilise ayin yapmazd ve bunun iin o adamlar ya mezarsz kalr ya kendilerine hemcinslerinin son hrmeti gstermelerinden mahrum kalrd. Mslmanlarda bu hibir zaman olmad; fakat bizde de, bir dine salik olmayanlarn, cenazelerinde de dini merasim istememek haklar olmaldr. Peyami Safa Bey, gazetelerin yazdna gre lhan evket Beye yle sylemi: Ruhun bakasna inanyorsanz, dini ayinin yaplmas bu lnn ruhunun istirahat iin daha hayrldr; inanmyorsanz, ayine niin ehemmiyet verip itiraz ediyorsunuz; bu l, ruhu da beraber ld iin haberdar olmyacaktr.

Dini bir ayine itiraz etmenin ruhun bekasna itikatla tam bir alakas yoktur. Kitabi dinlerin hibirini kabul etmeden de ebedi bir ruha inanmak kabildir. Fakat bir an iin, Peyami Safann kurduu dilemmay kabul edelim. mere isnat edilen, fakat o kuvvetli devlet adamna hi yakmad iin onun sylediine de hi inanmadm bir sz vardr: Ben ibadet ederim, bir ahret varsa vazifemi yaptm iin mkfatn grr, kazanm olurum, yoksa ne kaybederim ?

Adamn iyisi ilerinin de, dncelerinin de mesuliyetini kabul eder; ahrete inanmyorsa, ldkten sonra bir ahret olduunu grnce de o fikrinin neticelerine raz olur. Ruhun ebediyetine inanmayan kimse de kendi cenazesinde, ona inananlara mahsus olan ayinleri istemez.

71 lhan evket, bu olay yllar sonra Vedat Gnyola anlatmtr. Bk. Vedat Gnyol, alakalem ( Eletiriler ), an Yaynlar, stanbul 1977, s. 54 55.

DR. ABDULLAH CEVDET HAK GAZETESNDE (OTAM, 25 / Bahar 2009)

29

Hem bir insann, bilhassa Abdullah Djevdet gibi bir fikir adamnn, hayat yalnz vcudunun varl ile mahdut deildir. Kendisi ldkten sonra da fikirlerinin yaamasn, isminin hemcinsler zerinde bir tesiri olmasn ister. Hayat, eseri kalbinin durduu anda deil, vcudu defn edildikten sonra hitam bulur. Cenazesi de tesir eder. Hem bir insan yalnz kendisinin mal deil, iinde bulunduu muhitin yaay ve dn tarzna itirak edenlerin de maldr. Kendisi dinsiz ise, cenazesini yapmak da dinsizlere der; hayatnda dinden uzak yaam ise lsnn de dinden kamas lazmdr. tihatlarnda onun dirisinden kuvvet alm olanlarn, lsnden de kuvvet alabilmeleri icap eder.

Samimi olalm, hepimiz biliriz ki Abdullah Djevdet fikri ile ile Mslman deildi. Onun fikirlerini tahrif etmemek iin cenazesinde ayin yaplmamal idi. Genliinde bir nat- erif yazm olmas bir ey isbat etmez; bu ilk manzumesini gstererek Hugonun, Fransada cumhuriyetin yerlemesine belki en ok hizmet etmi olan airin kral taraftar olduunu sylemek gibi bir ey olur. nsan ocukluundaki deil, olgunluk devresindeki fikirlerinin adamdr. Bazlar lrken Allah dediini iddia ediyor; bu da bir ey isbat etmez, nk fikirlerinden deil, hislerinden gelen bir ist