Ontwerpen van Sanitaire installaties

ISSO

Instructieboek Ontwerpen van

sanitaire installaties

978-90-5044-157-5

Instructieboek HS 3 Ontwerpen van sanitaire installaties

INHOUDSOPGAVE

Voorwoord 9

1 Inleiding 11

1.1 Doel van het handboek 11

1.2 Onderwerpen per hoofdstuk 12

2 Sanitaire voorzieningen 13

2.1 Inleiding 13

2.2 Benodigde informatie 172.2.1 Basis-projectinformatie 172.2.2 Sanitaire voorzieningen 182.2.3 Brandblusvoorzieningen 192.2.4 Leidingwaterinstallatie 192.2.5 Riolering 202.2.6 Overzicht van wettelijke voorschriften en andere richtlijnen 21

2.3 Voorzieningen ten behoeve van persoonlijke verzorging 262.3.1 Algemeen 262.3.2 Closetcombinatie 262.3.3 Urinoircombinatie 392.3.4 Handenwasbakcombinatie 43

2.4 Voorzieningen ten behoeve van lichaamsreiniging 452.4.1 Algemeen 452.4.2 Douchecombinaties 462.4.3 Badcombinaties 512.4.4 Wastafelcombinaties 562.4.5 Bidetcombinaties 612.4.6 Voetenwasbakcombinatie 622.4.7 Wastrogcombinatie 63

2.5 Voorzieningen consumptieve verzorging 642.5.1 Algemeen 642.5.2 Aanrechtcombinaties 642.5.3 (Vaat)wasmachineaansluiting 672.5.4 Drankautomaataansluiting 68

2.6 Voorzieningen voor schoonmaak 692.6.1 Algemeen 692.6.2 Wasmachine 692.6.3 Uitstortgootsteen 692.6.4 Mandibak 712.6.5 Vloerput 722.6.6 Gevelkraan 742.6.7 Slophopper 762.6.8 Bedpanspoeler 772.6.9 Gipsvang 78

2.7 Voorzieningen voor overige doeleinden 802.7.1 Algemeen 802.7.2 Cv-installatie 802.7.3 Klimaatinstallaties 822.7.4 Sierfonteinen 842.7.5 Irrigatie- en beregeningssystemen 852.7.6 Grootkeukenapparatuur 862.7.7 Wasserijapparatuur 872.7.8 Kappersdouche 882.7.9 Tandartsunit 892.7.10 Agrarische bedrijven 902.7.11 Laboratoria 93


2.7.12 Zwembaden 94

2.8 Kranen 962.8.1 Algemeen 96

2.9 Bouwkundige aspecten en montagesystemen 1002.9.1 Algemeen 1002.9.2 Bouwsysteem en sanitair 1002.9.3 Voorzetwandsystemen 1012.9.4 Geprefabriceerde sanitaire ruimten 103

2.10 Voorbeelden indeling sanitaire ruimten 1052.10.1 Minimumeisen Bouwbesluit 1052.10.2 Indeling sanitaire ruimten bij verschillende oppervlakten 1062.10.3 Indeling keuken en sanitaire ruimten woning 1072.10.4 Indeling toilet- en badruimten met integrale toegang 1082.10.5 Indeling hotel-/ motelkamer 1082.10.6 Indeling sanitaire ruimten schoolgebouw 1092.10.7 Indeling sanitaire ruimten industrieel bedrijf 1102.10.8 Indeling bedrijfskeuken (café-)restaurant 1102.10.9 Indeling sanitaire ruimten ziekenhuis 111

2.11 Literatuur 112

3 Brandblus- en andere veiligheidsvoorzieningen 115

3.1 Inleiding 115

3.2 Benodigde informatie 1173.2.1 Regelgeving 1173.2.2 Overige eisen 1183.2.3 Normen en richtlijnen met betrekking tot de uitvoering van de

installaties 119

3.3 Brandslanghaspels en draagbare blustoestellen 1193.3.1 Regels voor het toepassen van brandslanghaspels en draagbare

blusmiddelen 1203.3.2 Plaats en aantal brandslanghaspels 1203.3.3 Uitvoering en montage van de brandslanghaspel 1223.3.4 Overige voorschriften 1233.3.5 Het leidingnet 1243.3.6 Drukverhoging 1263.3.7 Draagbare blustoestellen 128

3.4 Brandkranen 1293.4.1 Bluswatervoorziening 1293.4.2 Plaatsbepaling van brandkranen 1303.4.3 Uitvoering brandkraan 1303.4.4 Keuze voor een ondergrondse of bovengrondse brandkraan 1313.4.5 De opbrengst van brandkranen 1323.4.6 Leidingen 132

3.5 Sprinklerinstallaties 1323.5.1 In welke situaties zijn sprinklers noodzakelijk? 1333.5.2 Voorschriften 1343.5.3 Soorten systemen en hun toepassing 1343.5.4 Opbouw van een sprinklerinstallatie 1353.5.5 Soorten sprinklers 1353.5.6 Gevarenklassen 1373.5.7 Watervoorziening 1383.5.8 Signalering en doormelding 1393.5.9 Sprinklerinstallaties in woningen 1393.5.10 Certificeren 141

3.6 Droge blusleidingen 1413.6.1 Aantal droge blusleidingen 142


3.6.2 Voorschriften en richtlijnen 1443.6.3 De leiding 1443.6.4 De voedingsaansluiting 1453.6.5 De brandslangaansluiting 1463.6.6 Aftapmogelijkheid 1463.6.7 Droge blusleiding gereed tijdens de bouw 147

3.7 Nooddouches 1483.7.1 Waar zijn nooddouches vereist? 1483.7.2 Uitvoeringsvormen 1483.7.3 Waterkwaliteit 1493.7.4 Volumestroom, temperatuur en gebruiksduur 1493.7.5 Verwarmen van het water 1503.7.6 Het leidingnet 1523.7.7 Waterafvoer 153

3.8 Brandpreventie bij leidingdoorvoeren 1543.8.1 Situaties waarin brandvrije doorvoeren vereist zijn 1543.8.2 Uitvoeringsvormen van brandveilige leidingdoorvoeren 156

3.9 Oplevering, onderhoud en beheer 1603.9.1 (Mini)Brandslanghaspels en de bijbehorende pompinstallatie 1603.9.2 Draagbare blustoestellen 1603.9.3 Brandkranen 1613.9.4 Sprinklersystemen 1613.9.5 Droge blusleidingen 1613.9.6 Nooddouches 1623.9.7 Brandveilige leidingdoorvoeren 1623.9.8 Logboek 162

3.10 Voorbeeld van brandblus- en nooddouchevoorzieningen 163

3.11 Literatuur 164

4 Leidingwaterinstallaties 167

4.1 Inleiding 1674.1.1 Drinkwatervoorziening in Nederland 1674.1.2 Aansluitvoorwaarden 1694.1.3 Legionellapreventie 1694.1.4 Brandblusvoorziening 1704.1.5 Inspectie 1704.1.6 Informatie 170

4.2 Ontwerpcriteria tappunten 1714.2.1 Plaats van de tappunten 1714.2.2 Gebruik 1714.2.3 Temperatuur 1724.2.4 Veiligheid 1724.2.5 Wachttijd 1734.2.6 Waterkwaliteit 1734.2.7 Volumestroom 1734.2.8 Voordruk 1734.2.9 Geluid en waterslag 174

4.3 Warmtapwatervoorziening 1754.3.1 Bepalen van de warmtapwaterbehoefte 1754.3.2 Warmtapwaterbereiders; kenmerken en toepassing 1844.3.3 Selectie van warmtapwaterbereiders 2024.3.4 Aansluitingen, beveiligingen en overige voorzieningen 2294.3.5 Leidingsystemen voor warmtapwater 2354.3.6 Appendages en circulatiepompen in warmwaterleidingen 2394.3.7 Leidingontwerp van warmtapwaterleidingen 240

4.4 Ontwerp koudwaterleidingsysteem 246


4.4.1 Bepalen van de ontwerpvolumestroom 2464.4.2 Groepenindeling 2594.4.3 Voorkomen van stagnatie 2614.4.4 Bemetering 263

4.5 Voorraadvorming 2694.5.1 Algemeen 2694.5.2 Redenen om een voorraadreservoir toe te passen 2694.5.3 Berekening van de grootte van een reservoir 2704.5.4 Uitvoering en opstelling 2734.5.5 Handhaving van de waterkwaliteit 274

4.6 Drukverhoging 2754.6.1 Volumestroom en opvoerdruk 2754.6.2 Drukzones 2774.6.3 Soorten drukverhogingsinstallaties 2804.6.4 Regeling van de uitlaatdruk bij de verschillende systemen 2834.6.5 Selectie van de drukverhogingsinstallatie 2864.6.6 Uitvoering van de drukverhogingsinstallatie 2894.6.7 Opstelruimte van de drukverhogingsinstallatie 2904.6.8 Drukverminderingstoestellen 2904.6.9 Aandachtspunten bij brandpompen 2914.6.10 Aandachtspunten bij pompen na een onderbrekingsreservoir 292

4.7 Voorbeelden van leidingwaterinstallaties 2924.7.1 Koud- en warmtapwaterinstallaties in een badkamer 2924.7.2 Koud- en warmtapwaterinstallatie in een woning 2944.7.3 Warmtapwaterinstallatie in een woongebouw (hoogbouw) 2944.7.4 Leidingwaterinstallatie in een ziekenhuis (hoogbouw) 2954.7.5 Leidingwaterinstallatie in een sportgebouw 296

4.8 Waterbehandeling 2964.8.1 Algemeen 2964.8.2 Filters 2974.8.3 Waterontharding 2994.8.4 Omgekeerde osmose 3084.8.5 Appendages, beveiliging, opstelling, en andere voorzieningen bij

waterbehandelingsinstallaties 3094.8.6 Selectie en installatie van waterontharders 311

4.9 Legionellaveiligheid 3134.9.1 Inleiding 3134.9.2 Legionellaveilig ontwerp 3164.9.3 Risicoanalyse 3174.9.4 Legionellabeheersplan 3174.9.5 Beheersconcepten legionellapreventie 3184.9.6 Alternatieve beheersconcepten 3194.9.7 Monstername en analyse 3244.9.8 Maatregelen bij te hoge concentratie Legionella 324

4.10 Beveiliging tegen terugstroming 3254.10.1 Kwaliteit van drinkwater 3254.10.2 Voorschriften (VEWIN-werkbladen [37]) 3254.10.3 Terugstroomrisico’s en beveiliging 3264.10.4 Notatiewijze 3324.10.5 Analysemethode 3334.10.6 Eisen aan de afvoerleiding 3344.10.7 Verklaring Waterleidingtechnische Veiligheid 3354.10.8 Beoordelingsrapporten gevaarlijke toestellen 3354.10.9 Installatie-eisen en producteisen 3364.10.10 Uitvoeringen van terugstroombeveiligingstoestellen 3364.10.11 Onderhoud van terugstroombeveiligingen 3434.10.12 Veel voorkomende sanitaire toestellen met beveiligingen 345


4.11 Leidingontwerp 3484.11.1 Eisen aan leidingloop, leidingmateriaal, isolatie en montage 3484.11.2 Leidingmaterialen en toepassingsmogelijkheden 3524.11.3 Maatregelen ten behoeve van het veilig functioneren van de

leidingwaterinstallatie 3554.11.4 Maatregelen ter voorkoming van mogelijke nadelige gevolgen door

de aanwezigheid van waterleidingen 366

4.12 Dimensioneren van uittapleidingen 3774.12.1 Leidingmiddellijn op basis van toelaatbare snelheid 3774.12.2 Leidingmiddellijn op basis van toelaatbaar drukverlies 3784.12.3 Controle van de wachttijd 3844.12.4 Controle op waterslag 3874.12.5 Berekeningsvolgorde 3874.12.6 Berekeningsvoorbeeld collectieve leidingwaterinstallatie 387

4.13 Dimensioneren van circulatiesystemen 3924.13.1 Vastleggen van de benodigde gegevens 3944.13.2 Bepalen van de voorlopige middellijn van de circulatieleidingen 3944.13.3 Berekenen van de warmteverliezen van het leidingsysteem 3954.13.4 Berekenen van de circulatievolumestroom 3974.13.5 Controleren van de middellijn van de circulatieleidingen 3984.13.6 Berekenen van de drukverliezen 3984.13.7 Pompselectie en bepalen van het drukverschil over de

inregelafsluiters 3994.13.8 Voorbeeld 3994.13.10 Drukverloop tijdens bedrijf 401

4.14 Realisatie, oplevering en beheer 4024.14.1 Werkvoorbereiding en installatie 4024.14.2 Beproeving en reiniging 4044.14.3 Oplevering 4094.14.4 Beheer en onderhoud 411

4.15 Literatuurlijst 413

5 Rioleringsinstallaties 415

5.1 Inleiding 4155.1.1 Openbare riolering 4155.1.2 Openbare (riool)stelsels 4175.1.3 De opbouw van een rioleringsinstallatie van een bouwwerk 4195.1.4 Scheiding van afvalwater en hemelwater 4215.1.5 Vrijvervalriolering 4215.1.6 Drukriolering 4215.1.7 Individuele behandeling van afvalwater 4225.1.8 Afscheiders 4235.1.9 Voorzieningen voor het bergen, infiltreren en gebruiken van

hemelwater 4245.1.10 Regelgeving 426

5.2 Stromingsgedrag in afvoerleidingen 4315.2.1 Stroming in liggende leidingen 4315.2.2 Stroming in standleidingen 4325.2.3 Stroming in aansluitleidingen 434

5.3 Ontwerp van binnenriolering voor huishoudelijk afvalwater 4365.3.1 Wetgeving, richtlijnen en normen 4365.3.2 Ontwerpcriteria afvoerpunten 4375.3.3 Ontwerp van het afvoersysteem 4445.3.4 Dimensioneren van afvoerleidingen 487

5.4 Ontwerp van installaties voor hemelwaterafvoer 4955.4.1 Wetgeving, normen en richtlijnen 4965.4.2 Ontwerpcriteria dakafvoerpunten 496


5.4.3 Ontwerp van een systeem met overlaatstroming 4995.4.4 Ontwerp van een UV-systeem 5075.4.5 Ontwerp van een noodafvoersysteem 5145.4.6 Ontwerp van een gecombineerd systeem vwa/hwa 516

5.5 Pompinstallaties 5185.5.1 Inleiding 5185.5.2 Uitvoeringen van pompen en hun toepassingen 5205.5.3 Pompinstallaties voor utiliteitsgebouwen 5225.5.4 Pompinstallaties voor beperkte toepassing 5245.5.5 Pompselectie en dimensionering van de pompinstallatie 525

5.6 Zuiveringstechnische voorzieningen 5285.6.1 Individuele behandeling van huishoudelijk afvalwater (IBA) 5285.6.2 Afscheiders (algemeen) 5315.6.3 Vetafscheiders 5325.6.4 Olieafscheiders 5375.6.5 Zetmeelafscheiders 541

5.7 Realisatie, oplevering en beheer 5425.7.1 Werkvoorbereiding en installatie 5425.7.2 Oplevering 5455.7.3 Beheer en onderhoud 545

5.8 Literatuurlijst 548

6 Tabellen en grafieken 551

6.1 Leidingwaterinstallaties 551

6.2 Rioleringsinstallaties 5946.2.1 Huishoudelijk afvalwater 5946.2.2 Hemelwater 5996.2.3 Combinatie van hemelwater en huishoudelijk afvalwater 603

7 Lijst van fabrikanten 605


VOORWOORD

"Een vakgenoot die regelmatig de vakbladen raadpleegt, moet wel ziende blind zijn om

de auteur van het nieuwe boek niet te kennen. Hij bestookt de installateurs-wereld met

een niet aflatende stroom publicaties, die af en toe uitmonden in een boekwerk. Het boek

dat thans van zijn hand is verschenen, vormt geen compilatie van eerder gepubliceerde

zaken: het is een geheel nieuw, oorspronkelijk werk". Deze woorden werden in september

1989 uitgesproken door ir. Egbert Wagenaar tijdens de presentatie van het boek "Het ont-

werpen van sanitaire installaties". Wagenaar was toen stafdirecteur Afdeling Technologie

van de Vereniging van Nederlandse installatiebedrijven (VNI), waar ondergetekende in

1995 is komen werken. Het boek, waarvan vijf drukken zijn verschenen, de laatste in 2000,

heeft een belangrijke rol gespeeld bij de toekenning van de gouden TVVL-penning in

1999. Deze penning wordt éénmaal in de vijf jaar tijdens een lustrumviering van de TVVL

( Nederlandse technische vereniging voor installaties in gebouwen) uitgereikt aan een

persoon die een aantal technisch-wetenschappelijke publicaties heeft geschreven van uit-

zonderlijk niveau, zo staat in het jaarboek 1999 van de TVVL. Het gaat dan om een totaal

van artikelen dat in de loop van vele jaren is gepubliceerd. De uitreiking geschiedt dan ook

meestal aan een persoon, die een groot deel van zijn carrière achter zich heeft. Dit laatste

kan, na toen 35 jaar werkzaam te zijn in de installatiebranche, niet worden ontkend. Dat

aan het werk een zo’n hoge kwalificatie is toegekend, daarover ben ik tot op de dag van

vandaag verbaasd maar tevens dankbaar.

Het boek is een belangrijke onderlegger geweest voor de verschillende ISSO-publicaties

die in de afgelopen vijftien jaar op het vakgebied van de sanitaire technieken zijn versche-

nen. De ontwikkelingen binnen het vakgebied hebben een grote vlucht genomen. Ener-

zijds is dat te danken aan het feit dat men zich er van bewust is geworden dat slecht

functionerende sanitaire installaties een bedreiging zijn voor de volksgezondheid, terwijl

bepaalde sanitaire voorzieningen een weldaad zijn voor lichamelijke en geestelijke ont-

spanning. Anderzijds neemt het aantal randvoorwaarden waaraan de installaties moeten

voldoen steeds maar toe: hygiëne, microbiologische betrouwbaarheid, brandveiligheid,

geluidsbeperking, milieubelasting, energiezuinigheid, duurzaamheid, levensloopbesten-

dig, etc.. De gevolgen van de klimaatverandering heeft ook zijn invloed op het anders om-

gaan met hemelwater binnen de perceelgrens. Dat alles heeft tot gevolg dat het

‘oorspronkelijke werk’ van 1989, ondanks de aanpassingen die telkens weer bij de her-

drukken zijn doorgevoerd, grondig gerenoveerd moest worden. Daar het einde van mijn

carrière dichter bijkomt, heb ik die renovatie in handen gegeven van het kennisinstituut

voor de installatiesector, ISSO, want na renovatie komt een lange periode van beheer en

onderhoud. Oscar Nuijten van ISSO heeft, met medewerking van deskundige auteurs en

een redactieteam, mogen ervaren dat het samenstellen van een standaardwerk voor het

ontwerpen van sanitaire installaties een uiterst boeiende maar ook een zeer tijdvragende

bezigheid is. Ondanks de ruime omvang van het werk konden niet alle onderwerpen even

gedetailleerd worden opgenomen. Er moesten keuzes worden gemaakt. Waar niet anders

kon, zijn verwijzingen opgenomen naar ISSO-publicaties.


Afb. 0.1 Het redactieteam (v.l.n.r. Eric van der Blom, Anco Veening, Will Scheffer, Cas

Hordijk, Michiel van Bruggen en Oscar Nuijten)

Dit nieuwe boek beoogt een leidraad te zijn voor het ontwerpen van sanitaire installaties

die voldoen aan de moderne eisen van persoonlijke hygiëne, comfort, veiligheid, energie-

zuinigheid, en duurzaamheid, en aan de relevante voorschriften en randvoorwaarden. Het

ontwerpen van sanitaire installaties vindt plaats op basis van een programma van eisen

(PVE). Voor het opstellen van het PVE heeft ISSO een vraagspecificatie als internetapplica-

tie (www.pvesanitair.nl). Daarmee kan op een snelle en accurate wijze met de opdrachtge-

ver worden vastgelegd welke voorzieningen en installaties moeten worden opgenomen

en welke specifieke kwaliteitseisen daaraan gesteld worden. Daarnaast bevat de applica-

tie actuele informatie over voorschriften, normen en richtlijnen die van toepassing zijn op

sanitaire installaties en is er een moduul opgenomen met fabrikantonafhankelijke infor-

matie over nieuwe en bijzondere technieken.

Het handboek zal door de TVVL gebruikt worden bij haar cursus ‘Sanitaire en aanverwante

technieken’ en zal ook zijn weg vinden naar de MBO/Post-MBO en HBO-opleidingen Instal-

latietechniek en Bouwkunde.

Moge de (nieuwe) vakgenoten ook aan dit ‘nieuwe werk’ een hoge waardering toekennen.

Maart 2008.

W.J.H. Scheffer


1 INLEIDING

1.1 DOEL VAN HET HANDBOEK

"Ontwerpen van sanitaire installaties" is een handboek voor de professional en de aanko-

mend professional op het gebied van ontwerp en realisatie van installaties in de gebouw-

de omgeving. Het handboek heeft de functie van naslagwerk; de gebruiker vindt er alle

benodigde gegevens voor ontwerp en uitvoering van de meest voorkomende installaties

snel in terug. Naast ontwerpen uitvoeringsaspecten komen ook aspecten met betrekking

tot beheer aan de orde. De nadruk ligt echter op het ontwerp.

In dit handboek worden de volgende installaties behandeld: sanitaire installaties, water-

voerende installaties, brandblusinstallaties, en nooddoucheinstallaties. Onder "sanitaire

installaties" wordt hier verstaan: "het geheel van werken tussen het leveringspunt van het

leidingwater en het afvoerpunt ter plaatse van de perceelsgrens van een bouwwerk, inclu-

sief de aan te sluiten toestellen en voorzieningen".

Zeldzame installaties worden alleen genoemd, en op bepaalde details wordt niet zo uitge-

breid ingegaan als in de ISSO-publicaties over leidingwater. In die gevallen wordt wel ver-

wezen naar bronnen waar men ontbrekende informatie kan vinden.

Op de volgende onderwerpen wordt NIET of slechts zeer summier ingegaan:

- Niet-watervoerende brandblusvoorzieningen;

- Het ontwerpen en dimensioneren van sprinklerinstallaties;

- Leiding- en proceswaterinstallaties voor industriële toepassingen en schepen;

- Tijdelijke sanitaire en brandblusvoorzieningen bij evenementen.

Tot de doelgroep van dit handboek behoren:

- Ontwerpers en adviseurs;

- Installateurs, projectleiders, werkvoorbereiders;

- Aankomend technici / MBO- en HBO-studenten.


Afb. 1.1 Een ontwerper in actie

1.2 ONDERWERPEN PER HOOFDSTUK

In hoofdstuk 2 wordt eerst ingegaan op de basisinformatie die nodig is om tot een goed

ontwerp van de sanitaire ruimte te komen. Vervolgens wordt een overzicht gegeven van

de toepassingen en uitvoeringen van sanitaire voorzieningen en de wijze van aansluiten

op de leidingwater- en de rioleringsinstallatie. Ook bouwkundige en ergonomische aspec-

ten komen hierbij aan de orde. Met de basisinformatie en het overzicht uit dit hoofdstuk

kan men komen tot een verantwoorde selectie van aantallen en soorten sanitaire toestel-

len.

In hoofdstuk 3 worden de watervoerende brandblusinstallaties en andere veiligheids-

voorzieningen, zoals nooddouches behandeld. Bij watervoerende installaties wordt inge-

gaan op installaties met brandslanghaspels en op droge blusleidingen. Ook

voorzieningen voor sprinklerinstallaties komen aan de orde.

In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op het ontwerpen van de leidingwaterinstallaties en het

selecteren en dimensioneren van de toestellen en leidingen. Er wordt uitgebreid aandacht

besteed aan het ontwerpen van warmtapwatervoorzieningen en drukverhogingsinstalla-

ties.

In hoofdstuk 5 komen het ontwerp en het dimensioneren van de rioleringsvoorzieningen

voor afvalwater, hemelwater en fecaliën aan de orde. Het betreft alle leidingen, toestellen

en voorzieningen die binnen een gebouw, maar ook buiten een gebouw (tot aan de per-

ceelgrens) kunnen voorkomen. Ook infiltratie en buffering van hemelwater en verwijde-

ring van stoffen die niet op de riolering mogen worden geloosd worden toegelicht.

In hoofdstuk 6 zijn veelgebruikte tabellen en grafieken opgenomen.

Documents

Ontwerpen van Sanitaire installaties