O N T Ö R T C I L

Bayramuklanı Halimat

ONTÖRT CIL O Bayramuklanı Halimat Tav biçenni tatlı iyisi siññen havanı ongsunub soluy, biçenni sırtıñ bla taşımay, eki çarhlı arbala bla taşıvçu zamanlanı

esiñe tüşürese. Ljaznı başı karağanlay, tişirıvla, adetdeça, biçenliklege suv salıb ösdürüb, küz çalkı çalır zamanda va tirelib kaldıla:

kartlada çalkı tutarlay karıvu bolğan hazna kişi cokdu, tişirıv a çalkı çalmaydı, ol adet tüldü. Ol sebebden bıyıl biçenlikleni çaçın caşçıkla alırğa küreşedile, Anda mında ırcığa olturub, çalkını kalay tutarğa kereklisin caşçıklağa ürete turğan kart lanı körlükse.

Majaynı butları avrub turğanlı carım cıl boldu — arbazda sanların küçden butdan kımıldatadı. üy biyçesi Habibat bla kızı Kemishan biçenlikleni hansın orakla bla orub, sırtları bla taşıb, arbazda bir gebençik etgendile. Bılanı bu dığalaslarına Majaynı canı asırı kıynalğandan avruvuna avruv koşulğança boladı. «Bu hucu uruş nellay bir kıyınlık saldı, Harun üyde bolsa, ne hatabız bar edi»,— dey, Majay caşın esine tüşüredi.

Üçğül hansdan kalanñan ol gebençikge közün çırak iye: «Anı aşatır mal kalmağandı, sora tişirıvla kıyınların boş koratadıla»,— deb kölüne kelse da, har nesi ornuna caraşıb turuvçu Majay, biçençikni arbazğa cıyılğanın oñsunadı. Bir savulğanı çelek boluvçu iynegin politsay arbazdan çığarıb ketgeninde, koyçuklanı da alıb koyarla deb, Majay, barısın soyub, kak etib, çardakğa mindirib koyğan edi. Ol oğay, arbazda tavuk da kalmağandı tavuk üçün a can bere köre edim nemets...

Majaynı başına kelmegen cokdu — igitda deyse, ertdenden iñirge derk sanlarına tıñılab, kımıldar karıvu bolmay turğan adamnı başın sağış basmay ne eterikdi Tişirıvla, dığalas etib, ne canı bla da kışha hazırlanıb küreşedile. Majay, alaşa şindikçikge olturub, alağa karağandan ozub, cukğa karıvu cokdu. Kızı bla anası gardoşçuknu kazıb cıyğandıla. Baçhadan bıyılğa deri altı ceti maşok gardoş alıvçan edile, bıyıl a kuru üç temirli alğandıla. «Da ne eterik ediñ,— deydi Majay kesi kesine,— urluk gardoşnu gırcın ornuna kabıb boşağan edik. Ol caşille üsübüznü tebleb beş aynı kallay kıyınlıkda caşadık».

Biçenni, gardoşnu üyge cıyğandan sora elde har kim üy cıyıvğa köçdü — Oktyabrnı cıyırma altıcıllık bayramı cetib keledi. Çavl elni tişirıvları ömürden beri da ak topraknı, honşu ellerine barıb, kapçıkla bla eşekleni bellerine atıb kelivçen edile, bıyıl, 1943 cılda va keslerini sırtlarına salıb keltiredile: elde ne eşek, ne at kalmağandı. Bıltır avğustda faşistle elge kirir kirmez ne eşek, ne at koymay cıyıb, avuşda barğan uruşha savut taşığan edile. Carlı hayuanlanı tavda koyub börü azığı etgen edile.

Endi va ma, Çavl elni tişirıvu barı kumurshalaça ceti kilometrlik colğa tizilib, ak toprak taşıydıla. Habibat bla kızı Kemishan eki çelek çaklı topraknı keltirib, suvğa kuydula. Üyden bütev hapçüknü eşikde keberge

cayğandıla. Ot üynü da üç peçni da eşiklerin kerib, içlerin aklab başladıla. Ekisi da şçötkalanı şıbıldatadıla. Busağatda elde har bir

üyde çot bıladaçadı: adamla beş aynı korkuv bla umutnu arasında unuğub turub, endi duniyağa cañıdan tuvğança nelerin da cañırtıb küreşedile.

Yanvarda, Kızıl Askerni bölekleri Şimal Kavkaz dan faşistleni kıstağanlay, elge birinçi poçta keldi. Ol kayda ese da cıyılıb turğan bolur edi, elge kelgeninde va bir kavum üyge kuvanç, bir kavumlağa buşuv keltirdi. Majaynı üyüne buşuv tül, kuvanç keldi. Harun üçğül pismoçukda sav esen bolğanın, cav bla sermeşivde nögerlerinden artha kalmağanın cazıb adamların kuvandırdı. Gokkadan a igi kesekden beri pismo cokdu, alay bolsa da Majay bla Habibat igi cora etgenley turadıla. Küevleri Aslandan da hapar bilmeydile.

Kazavatnı al cılında oğuna Çavl elden eki miñ çaklı adam uruşha ketgen edi, aladan bir kauvmlağa pohoronkala kelib, üylerin cılavluk etgendile...

Habibat bla Kemishan kazavat etib üy sürtedile. Majay a olturğan cerinden kımıldayalmay, kesini butlarından kölü kala, sağışnı terenine kiredi: «Altmış altı cılnı meni keltürüb aylanıb,— dey di ol ayaklarına,— men üydegime, kolhozğa da kerek zamanımda bılay topal bolub nek kaldığız?! Ne eterge kerekme men?» Küçden butdan örge süelib, şave şik tayağına

tayana, bavnu eşigine barıb, anı bir canı salınıb turğan bezgisini çüyün taş bla kağarğa küreşedi. «Ne malıñı urluksa beri sora? — deb, dağıda kesi kesine cuvab etdi: «Har ne ornun tabıb tururğa kerekdi, alay bolmasa, üy tuthanlı ğıñ nedi?» Majaynı arbazında har zat kuru da ornuna caraşıb turuvçan edi. Kırk cılına deri calçılıkda turğandı. 1920 cılda Çavl elge Sovet vlast kirgeninde, cañı caşavnu caklağanla bla birge bolğandı. Grajdan kazavatda va koluna savut alıb, Sovet vlastnı saklağandı.

Kolhoz kurala başlağanında, Majay aram karam etmey, kolhozğa kirgen edi. Kolhozğa cañız atın, iynegin, atasından kalğan kurğaksıb turğan arbasın eltib bergen kün, Habibatnı kıçırık etib, butların tüyüb cılağanın Majay büğün da unutmağandı.

Calçı zamanında Majay calda karnın asıray edi, üydegisine cılda bir pud nartüh bla beş koy keltirivçen edi. Kolhozğa kirgenden sora iş künlerine cuk almağanlay işleb turdu, alay bolsa da, cüregi carık edi: ceri cok edi da cerli boldu, alğın a bir karış ceri da cok edi. «Ne toba deseñ da, Sovet vlast adamlanı teñ etdi»,— deydi Majay kesi kesine.

, • Kemishan, bir cabıvnu da alıb kelib, atasını sağışın böldü: . — Olturçu, atam, tobuklarıña munu çırmayım, ansı suvuksurarsa,— deb cabıv bla atasını butların cabdı. Anı tübünden Majaynı oññan teren galoşlarını burunları karağan bolmasa nesi da cabıldı. Kemishan barıb, atasını tonun keltirib, mor çepkenini üsü bla kabladı.

— Üynü için sürtüb boşaybız— deb Kemishan toprak. cuğu betinde uzun kirpiklerin sürte, üyge kirdi. Bıyıl kaç suvuk kaçdı. Kökde çırtda bulut cokdu. Kurç eritilib, özenñe keb bolub kuyulğança alaydı. Tavlanı

töppelerinde kar kuru da ağarğanlay turadı — anda kışdı, eniş süremde çegetle kögeredile — alada caydı, tavlanı etekle rinde va çapraklı terekle sarğalıb, kaç bet alıb turadıla. Bu_ çakda elde biçenliklede alısın kögeredi.. Bir kere hansnı çalğanlay, alısınlağa suv salıb tebreb, ekinçi kere da çalırlay ösdüredile. Mal alısın biçenni bek süyüb aşaydı.

"Majay alkın igi körgen közleri bla tögerekni avlaydı. Cer ne hayırın da adamğa berivçü bu kaç közüvnü Majay kaçan da bek süyüvçendi. Gardoşu kazılğan baçhalanı toprakları karaladı. alısın kögeredi. Tavuşu şoşayğan Kobannı üsü köpürde bir' caşçık sırtına çımırtala kısıb keledi.. «Otunubuz da cokdu» —deydi Majay kesi kesine. Harun üyde bolsa, Majay bıllay bir kayğlı bolluk tül edi. Atı aytılmay kallık Gitler, nellay bir kıyınlık saldı duniyağa! Harun kolhoz malda udarnik bolub işley edi, ol oğay 1940 cılda Moskvada elmülk vıstavkağa da iygen edile. Mavzoleyde Leninni kerüb kelgen edi. Asker kulluğun tolturub üyge kaythanında, aña kalay ullu cıyılıv etgen edile Majay bla Habibat! Harunnu köküreginde bolmağan znak cok edi.

— Boşadık üynü için,— deb Habibat alay ayta, erini katına keldi. Anı başında eski cavluğu da üsünde eski çepkeni da toprak cuğu bolğandıla. Bu art cılda cıyırıla başlağan betn da torakdı..

— Bıllay bir mıllık atmay, biraz serivün küreşsegiz a,— deb Majay aña alay aytıb, «e ey men kesim bir küreşirik edim, bu hucu butla koymaydıla ansı», dedi kesi kesine.

— Ne Harun, ne Gokka otpuskağa kelib kalsala va, a kişi, allay bir nasıb çığıb kalsa va bizge da? — dey,. Habibat alayda çögeleb, tazda kolların cuva başladı.

— Ala aylanıb tursala, kazavat kim eterikdi da,— deb Majay can hurcunundan marcan mınçakların çığarıb, ürençek barmakları bla sanab tebredi.

Habibat, tazdan örge kobub, kolların hotasına sürtdü, ağarğan çaçını kıyırın cavluğunu içine bıstırdı. Üsün da arı beri kağa: — Allıbızda iyneksiz, eşeksiz kalay caşarıkbız, ataları? Ne va gardoşubuz cazğa deri ceterik tüldü, nartüh a kaydan tabayık? Alğınça kolhozğa ışanır karıv cokdu, aman kün kellik nemets kolhoznu da, elni da tüb etib ketdi da,— dedi.

Majay közünü kıyırın Habibatha cetdirdi: azğandı, ol hucu beş aynı içinde betine cañı cıyrıkla koşulğandıla. İgitda deyse, starşina eki caşil nögeri bla kelib (nemetslege elde alay ayta edile) Majaynı arbazında canı bolğan cuk koymay, sürüb ketgeninde bu kalay cılağan edi. İynekni da, toklulaça, sarı tavukların da korata, starşina Majay bla Habibatha: — Siz caşığıznı, kızığıznı Kızıl Askerge iymege edigiz, endi nelikge cılaysız, türmege cıymağanıbız üçün sav bol degiz. Cañı coruk keltirgen gitlerçilege baş ururğa kereksiz, Sovet vlast a sizni adamlarığıznı ölüm otha aşırğandı. Gitler horlarıkdı,— deb, starşina, çolak kolçuğun cumduruk ete ketgen edi.

«Bizniki va tohtamay cılay edi — deb esine tüşüredi Majay.— Cañı corukdan anı, meni da ne haparıbız bar edi. Arbazıbız kuru kalıb, aşarıbız içeribiz bolmağanı bizni tentek etgen edi. Meni va süelib, tıñılavnu iyib turğandan arı hayırım cok edi, savutları bla üç adamğa men ne etallık edim?! Cañı coruknu va kördük tüzü: elde bir can caşamağança kuv şuv boldu. Anda mında' kuru da tavuşu çığıb turuvçu kobuz dıñ boldu. Elde, üç şkol nu da cabıb, sabiyleni medirsege iyerge buyurdula, anda kurannı okuturuk afendige da hak tölerge, dedile. E eh, ol beş aynı içinde biz çekmegen ne kaldı,—dey, Majaynı sanları titireydile,— açlık, ölüm kıyınlık. Ambulatoriyada işlegen vraç kız nemetsle kelirni allı bla frontha

ketib kalğan edi. Andan sora elde dohtur bolmay, ambulatoriyağa kirit salınıb kaldı. Ma ol zamanda, 1942 cıl iyuld'a, Majaynı butları avrub tebregen edile. Ol zamanda bağılsa, Majay büğün topal bolub turluk tül edi. Endi va ne, elde busağatda vraçnı ornuna işlegen medsestra kızçık Majayğa keledi da massaj eterge, butlarına cılı zat salırğa küreşedi, darmanı va cok.

Habibat bla Kemishan hapçüknü eşikde aşhı kağıb, üyge üyge cıyadıla. Savutlanı kum bla urub cim cim cıltıratadıla. _ Kün ekindi bet alğandı. Özenñe keb bolub turğan kurç betli hava da karala başlağandı.

«Bu közüvde,— deb esine tüşüredi Majay,— bizni katın şorkuldatıb iynek savuvçan edi. İynekni tübünden kobhunçu, aña aytmağan ariv sözü kalmavçan edi. Majay kesi va, kolhoz işden kelib, üyünde kereklisine uzalıvçan edi. Kemishan, traktorist bolub işley, üyge kelgenley, köksül kombinezonun teşib, uşhuvur eterge caraşıvçan edi. Tavukla kirib, orun larına konuvçan edile. Ma busağatda cuknu da san etmey catıb turğan mazallı kavkaz ovçarka Samır a, arbazda süygeniça, arı beri bara (Majay anı takmavçan edi), «menme bu rıshını saklağan» de gença, kesin alay cürüte edi...» Majay bu sağışlanı esine keltirmezge küreşedi, alay a kımıldar karıvu bolmağan adamnı başı sağışha ketmey ne etsin...

— Kel, ataları, suvuksurağan bolursa, kel, üyge barayık,— deb Habibat erini bileginden aldı. Majay bir bilegi bla aña tayanıb, bir kolu bla da tayakğa tayanıb, örge avur süeldi. «Ot kibik bir erkişi ediñ, carlı sen. Sen bla men biri biribizge avruv bolevn deb, söz aytmay kalay ariv caşadık»,— dey Habibat Majaynı avurluğundan tentirey, küçden butdan eltib, üyde tapçanña olturtub, ayakların közüv közüv örge salıb, kesi tepsi kayğılı boldu.

Majay tört canın sınaydı. Üynü içi cıltırağandı: kabırğada katapa küyüznü oyuvları açık körünedile; taphalada miyala savutla canadıla; kancal kübürnü üsüne cuvulub, itiv urulmay turğan kiyimle kalanıbdıla; stolda kalay lampa canadı (elektrostantsiya partizanla oyub ketgenli işlenmegendi); «Ziñer» degen ayak meşinanı üsüne har cabıv atılıbdı. Bıltırdan kalğan sığınla bla ot etilgen peçden urğan cılıv Majaynı sanlarına cayılıb baradı. Tapçannı artı küyüzge, tağılıvçusuça, Stalinni suratı entda tağılğandı. Bu suratnı atı «Ata curtnu ertdeni» deb alaydı. Stalinni üsünde ak kiteli, bileginde plaşçı. Anda, uzakda, caşilsıman havada, cerge cañı ornatılğan terekçikle körünedile.

Radio da söleşedi. Nemetsle küçlegen beş aynı içinde elçile bu kara tabaknı — radionu kalay küseb turdula. Sovinformbüronu bildirivün beredile. Allahha şukur, biznikile cavnu endi kuvub baradıla. Staliñrad anı kabına cıya başladı...

— Atam, avuzlan,— dey Kemishan anası caraşdırğan tepsini atasını allına saldı. Tepsini üsündegi issi gardoşla bla bişgen kak etdi.

— Etni igi bişirmegensiz,— dedi Majay, canında kezlikçigi bla kesib alıb, çaynarğa küreşe. Tişirıvla «oğay», «ho» da demedile. Çoyunçuknu otdan kerti da ertderek alğan bolurla. — Tambla üynü tışına ak etib boşarğa kerekbiz,— dedi Habibat, gardoşnu arta.— Bu suvuk kaç da, boşay kirib, üyge

cıyılırğa kerekbiz. Alay ayta, Habibat içinden igi cora etedi: «Ne Harun, ne Gokka bir kelir esele va». Kaysı bolsa da, ekisini biri kellikdi,

deb Habibat ne ese da cüregin alayğa baylab turadı. Aslannı üsünden aladan ese az sağış etgeni üçün, Habibat kesi kesine ayıb etdi, anı ol ekisinden az süymeydi. «Tambla barıb, Aslannı anası Keminat ne ete tura ese da haparın bilirge kerekdi»— dedi.

Katındağı karın can cavlukğa kolların sürtüb, Majay biyağı sağışlarına ketedi. «Nemets kirginçi aşağan, içgen da oynay, küle ete edik. Ne metsni mından kuvğanlı onunçu ayı baradı, adamlanı betlerin a ışarıv carıtmaydı. Gitlerçile kirgen kün buzlağanlarıça buzlab turadıla. Canıbız içibizge cıyılalmaydı. Köb üyde pohoronkala catadıla, oramğa bılay meniça olturub karab tursañ, kara kiygen nença tişirıv cürüydü. Arbazlada mal kalmasa, üylede mürzöv bolmasa, adamlanı betlerin ışarıv kaydan carıtsın,— deydi Majay kesi kesine.— Halkıbız a cırnı, oyunnu da süygen carık halk boluvçan edi...

— Anam, üynü tışın tambla kesiñ sürterikse, men işge barırğa kerekme. Traktorlanı kış turur cerlerine salğanbız, endi kolhozda gardoş ayır lıkbız. Fermalağa da remont etedile,— dedi Kemishan.

— Fermalağa remont etib ne zatha caratırıkdıla, içine ururlay mal cokdu sora? — dedi Majay. — Tav artından malla sürüb kele turadıla deyle, anda kolhozla bizge boluşlukğa cıyğan dıla. Bizde kolhozlağa urlukğa

çaçarıkdıla,— dedi Kemishan, tepsini sürte. Anı bazık cohar eşmeleri kımıldağanı sayın arı beri avnaydıla. — Da bizde kuru da alaydı, kızçık,— dedi Majay,—esimdedi, otuzunçu cıllanı al süreminde Krasnodar kray Karaçayğa

mıçhı zavodnu ne kereklisin da bergen edi. Ol zavodnu biz Hudee özende ullu çegötni içinde ornathan edik. Majay bla Kemishannı uşaklarına kulak iymey, Habibat kesini tamblağı işini üeyunden sağış etedi. Bıltır bu zamanda

Oktyabr bayramnı allında, üy sürtüv, üy kağıv da bolmay, har kim kıstırılıb tura edi. Ne eterik edile, elni içi caşille den tolu edi sora!.. Kurub kallık caşille, nença kıyınlık tüşürdüle ala elge beş aynı içinde! Ataları bla meni azmı tartdıla

komendaturağa Harun bla Gokka amaltın! Kesimi cünümden oyuvlu kiyiz etib starşinanı ol calamiş katınına bermesem, kim biledi, artıbız kalay bolluk bolur edi. Starşinanı katını kiyizge asırı kuvanñandan ayak tübünde çöb sınmay edi. İgitda deyse, ulluluğu beş bla üç metr bolsa. Süyseñ kabırğağa tak, süyseñ üy tübüne cay. Ol kiyizni ^irgelerine koratdı lamı eke caşille bla birge kaça turub,— deb Habibat erini ornun sala, kölüne keldi. Kolunda castı knı temir orunduknu üsüne atıb oltura: — Ahırsı, ataları, ol beş aynı içinde caşille çekdirgen azabnı ne unutalmayma, ne kurutalmayma, haman başıma kelgenley, közüme körünñenley turadı,— dedi Habibat.

— Esiñdemidi, komendaturada bie ekibizden soruv alğanları? — dedi Majay katınını kölün basarnı ornuna. — İgitda esimdedi kızıñı, caşıñı Gitlerge karşçı nek iygense, deb seni sakalıñdan tuthanların ölsem da unutmazma. Ne

va partizanlağa aşarık kim beredi deb, bizge sorğanları va, biz anı bilgença. — Meni Töben elde cuvuklarıbızda caşırğanığız a? — deb koşdu Kemishan da. — Boldu endi ol hucu zamannı esge tüşürüb turuv, mından arı caşav eterge kerekdi. Bir tana çığıbız bolsa, asırab

iynek eterik edik,— dedi Majay. — Catığız, fategenni ayarğa kerekdi,— dedi Habibat, örge koba.. Kemishan catarğa konak üyge kirdi. Çavl eli karañı keçege bölendi. Adetiça, Habibat ertdenbla ertde kobub, namazlıkğa kirdi. Alğın zamanlada namaz etgenley, iynek savub, anı sürüvge

koşuvçan edi. Oramnı tolturub barğan iynekle elge bir tukum bir bereket sala edile. İynekni aşırğandan sora, Habibat uşhuvur etib, Majay bla Kemishannı allarına salıvçan edi. Ala ekisi da işge cürüy edile. Büğün da, adetiça, ertde kobdu. Kabırğada sağatha közü cetgeninde, altı sağat bolub tura edi. Namaz etib boşab, mamuk gabrayını tüymelerin etib, ak sancohlu sharla cavluğun çoh tüe, terezeleni kañaların açarğa eşikge çıkdı, alay a allına atlayalmay süelib kaldı: kara şinelli askerçile oramda akırın arı bla beri cürüydüle, baçhalanı, biçenlikleni içlerinde da coppu coppu bolub turadıla. Kıshaça aytırğa, Habibatnı közü cetgen cerni barında kara şinelli soldatla. Honşula da, arbazlarında buğub, tört canların sımarlaydıla.

Habibatnı cüregi korkğandan gıp gıp etib tebredi, alay a kesi kesine köl bere, da nelikge kor kama, bıla biznikile bolurla da, dese da bıllay kara kiyinñen askerni büğünñe deri kesini caşav unda körmegendi. Asırı tentiregenden, ne derge da bilmey, Habibat ızına kirib, erin türte: — Ataları, kara kiyimli askerleden tögerek top toludu. Ol ne zat asker bolurğa bollukdu? — deb betinden kanı ketib sordu Majay orundukda olturdu.

— Kara kiyimlimi deyse? Oğay, bilmeyme. Grajdankada da bizni şinelleribiz cer betlile edile. Közüm bir cetse, igi bolluk edi.

— Sen oltur, men honşubuz Abidatha bir barıb keleyim, ol cuk bile ese va, kelsem seni çığarır ma,— deb kayğılı ketdi.

Abidatlağa oram bla barırğa korkub üynü artı bla ketib bara turğanlay: — Ey, amma! —deb bir tavuş eşitib, ilgenib ızına karağanında, sın boldu. Kara şinelli birev arbazğa kirgeni bla birge, Samır da aña mıllık atdı. İtni ornuna cıyıb, Habibat ol adamğa karağanında, kartusunda kızıl culduznu esleb, kölü basılsa da, butları kaltıraydıla.

— Ertden aşhı bolsun,— dedi soldat ışara. — Aş... aşhılık kör,— deb, Habibat tili büldürğü ete aytdı. — Cılı çındaylarığız barmıdı satıb alırğa? — deb sordu. — Bardıla,— deb, Habibat, kızı da, kesi da frontha iyerge etgen çındaylarından alırğa üyge kirdi. Habibat içgeri

çakırmasa da, soldat ızından kirdi. Tartınıvu, zatı da bolmay, üyde har neni sınaydı. Catıb turğan Majay ertdenñi konaknı körgenley, orunda oltura, katınına soruv halda bitdi.

— Ertden aşhı bolsun,— dedi soldat, Majaynı esleb. — Aşhılık kör,— dedi Majay başında keçegi börkün enişge basa. Bu közüvde Habibat birsi üyden temir betli eki çındaynı çığarıb, soldatha (komandir ese da bilmeydi) uzatdı. Ol,

boçhasın çığarıb, ne üçün ese da açhasın tergeb, sora Habibatha üç som uzatdı. Habibat alırğa unamadı — asker kulluk etib aylanñan adamdan kalay alsın, ansın üç som da cararık edi...

— Sav bol,— dedi soldat, keterge aşıkmay, üynü tört canın ssıarlay. — Siz ne zat askersiz? — deb sordu Majay. — Biz NKVD ni askerleribiz, sizde hava tazadı, bir kesek solub keterikbiz,— deb soldat salamlaşıb çıkdı. NKVD degen söz, adamlanı korkutub, canların çığarırğa cetdirib tuthan zamandan beri köb cıl ötmegendi. Ol söznü

eşitgenley, Majay bla Habibat es taşlab, tilleri tutulğança boldula. Majay bir kesek es cıyıb, sora bılay dedi: — Da ne, askerleni arı da, beri da atadıla, bir kesek solurukdula da keterikdile.

— Ataları, keçe alay tavuşsuz kelib tüşüb kalay kaldıla, ahırsı? Colnu töben canı baçhalada biz ömürde körmegen bir mazallı meşinaları bardı, ala gürüldemey kalay kalğan bolurla, ne? Bu kara şinellile va, kara karğalaça, tul tubandıla.

— Endi kankıldab turma da, meni eşikge çığar,— dedi Majay. Kemishan közlerin vua, konak üyden çıkdı. — Nek davur etesiz? — dedi, kolan halatını kızıl tüymelerin ete. — Çıksañ körürse,— deb, aña alay ayşb, Habibat peçni külün alırğa çögeledi. Kemishan calanlay eşikge çıkdı: kara şinelli askerçile cer cerde coppu coppu bolub, tütün tartadıla, uşak etedile.

Kemishan kesini caşavunda, anı caşavuna va ne deseñ da ontoğuz cıl boladı, bıllay kara kiyinñen askerni büğünñe deri körmegendi. Ol körgen cer betli şinelli bizni askerçile bla caşil şinelli faşistledile.

Çuvak ertdenni suvuğu, erlay ciliklerine çabıb, ızına kirdi. Anı kızılı bla ağı tögülgen betinde soruv cazılıb turğança alaydı. Üçüsü da şumdula. Bu közüvde eşikni keralğanın kerib, soluuvn küçden ala, honşuları Abidat bosağadan tüşdü Köb söleşe turmay, kirir kirmez: — Bu ne çotdu ha? — deb cuka betinden kanı kaçıb sordu.

— Siz, katınla, bılay har neni költürtüb, nek aylanasız, ahırsı kıshası? Kara kiyinñenlikge, enkevedenikile bolğanlıkğa, biznikiledile da, sovet askerçile? — dedi Majay, ayakların kök atles cuvurğannı tübünden tışına çığarırğa küreşe. Alağa köl eterge izlegenlikge, kesini cüregi da kayğığa kirgendi.

— Üsübüzden korkuvnu entda atalmağanbız sağış et, beş aynı kaltıravuk bolub caşağan bız büğünübüzmü bügeçebizmi deb. Caşavğa cañı kayta başlağanlay, endi va bu kara asker ne üçün kelib basdı üsübüznü? — dedi Abidat.

— Bir kavumla va, kördüğüz, caşille bla işlegen da etib, ala bla ketib da kalğanların ma büğün künnü körmey,— dey Habibat keçeden külge kömülgen kömürge çırak coñurçhanı tutub, kabındıra aytdı.

— Ala va caşille bla birge kolhoznu mülkün cutub ketdile da,— dedi Majay, söznü kara şinelleden başhağa bura. — Ne ese da cüregime bir kayğı kirib kalğandı ol eşikdegileni körgenley, kalay ese da kor kğan eteme,— dedi Abidat,

Majaynı aythanın san etmey. — Kelin, boş tıhsıysa, ne eterikdile ala bizge?! Kesibiznikiledile, kesibizni. Ol beş aynı korkuv tübünde caşağanbız da

endi va neden da korkub ..tebreybiz — dedi Majay. Kesi ayakları bla, cürüb çığıb kararğa bek razıdı, alay a tayaknı boluş luğundan sora da bir canından bir adam dağan bolurğa kerekdi. E eh,caşav, caşav.

— Ayhay, bolğa edi da sabiyleni atalarından pismo cokdu, ma tört ay ötdü. Meni va sabiyleni avurlukların költürüb küçümden kelmeydi. Altı cannı asırab küçümden kelmey, tentek bolğanma,— deb Abidat cılamsıradı. Kara şinellileni üsü bla bu kıyınlığın da aytmay çıdayalmadı.

Habibat frontda kesini kızı bla caşını üsünden cuk da sağınalmadı. Küçden butdan ot tamı zıb, üsüne sığınla kaladı. Kemishan işge keterge aşıkğanı sebebli, çoyunña suv kuyub, plitağa salıb, zalı kıldı çaprakla atdı, tuzçuk da koşdu. Bılay etib, süt koşulmağan kalmuk çaynı içerge ürenñendile.

— Uyanñan bolurla menikile,— deb Abidat alaşa şindikçikden örge kobdu.— Meni sartın, oram bla korkmay barallık tülme, üyleni artları bla barayım ansı,— dey başında hota cavlukçuğun tü zetdi.

— İy bıllayla nek etesiz, köresiz da kartusların da kızıl culduzların, biznikiledile, biznikile! Men işge barıvçu colum bla, alanı ortaları bla, neni da san etmey barlıkma,— dedi Kemishan, kiyinirge birsi üyge tebrey.

Bu bolum 1943 cıl oktyabrnı al carımında eDi. Adam kesini cazıvu nege tübetirin bilmegeni kalay igidi... Kemishan mamuk gabrayın da kiyib baradı. Zrkişini, tişirıvnu kiyimi da busağatda mamuk gab raydı. Burmağa tarthan

kara çaçın kolan kaşemer cavluknu tübüne cıyğandı. Kara şinellilege tübey tübey, kesini colu bla baradı. Bir caş soldatçık a: — Atıñ nedi, ariv kız? — deb nakırda etgenin de, Kemishan aña: — Keb bilseñ, ceñil kart bolub kallıksa,— deb ariv tişleri açıla, ışarıb cuvab berib, çort baş kara tuflilerini tabanları taşlı colda tı kırday, ketdi. Kemishannı közü cetgen cerni barısında kara şinellile aylanadıla, Elde eki miñ koy bardı, askerçile da alanı meşinaları da, eşta, üyleden köb bolurla.

Kemishan gardoş töbe bolğan kolhoz sarayğa barğanında, tişirıvla işge caraşalmay, örge örge süelib söleşe tura edile. Barını üsünde da mamuk gabrayları.

— Keçe meşina gürüldegenden vyandım da, kolhozğa deb, meşina iygen bolurlamı degen akıl başıma kelib, oñsunub dağıda cuklab kaldım,— dedi kıyğan kaşlı orta cıllı tişirıv.

— Solurğa kelgendile, deydile, da sora cılnı bu çağında bılayda kalay solurukdula? Çegetde köget kalmağandı, üylede gırcın cokdu, alağa solurğa deb bılayda kişi sanatoriy işlemegendi, sora kalay solurukdula? — deb bir çortburun tişirıv, «men aythanña ne söz taballıksız» degença, nögerlerine erkin karadı.

Kolhoznu tamadası kirdi. Üsünde cer betli şineli tügenñendi. Başında kulaklı börkü. Oñ ceñi hurcunuça suğulubdu.

— Kızla, söznü koyuğuz da gardoşnu ayırğız, suvuk kelib kalıb, buzlatıb atsa, uruğa kuyarğa cuk kallık tüldü. Siz bu kelgen askerni üsünden söleşgenigizni bileme, asker bölekleni kalayğa da ciberedile, aña ne seyirsiniv bardı? Men kesim çekgenme ol zatnı uruşda aylana. Bıla kalay süysele da aylansınla, biz da karıvubuzdan kelgeniça boluşurbuz,— dey, töbeni canına çögeleb, cañız kolu bla gardoş ayıra başladı. Tişirıvla da cürekleri orunlarına kele, mazallı gardoş töbeni töge regin aldıla.

Çavl elçile Oktyabr bayramğa hazırlanadıla. Üylerin, arbazların tazalaydıla. Karaçaylıla burundan beri da üynü, arbaznı ayıbsız tutuvğa ullu es böledile. Ol oğay, «arbaz körseñ, iye sorma» deb aytıv bardı. «Anı arbazından adam suv içer» deb da aytadıla taza arbazğa.

Bir kavumla iyneklerin, bir kavumla tanaların okkupatsiyanı zamanında arı beri caşırıb sakla ğandıla, ol sebebden mal orunlanı da caraşdı rırğa kerekdile, Malsız kalğan elçile üyde so ğulğan çepkenni, cün halını, Paşinskege alıb barıb, vuak malğa avuşdururğa da dığalas ete dile, alay a faşistle andağılanı da cukların koymay sibirib ketgendile.

Künde keçede caşavnu kıyınlığı ölüm kıyın lıknı da unutdururğa cetdirgendi. Pohoronkala va elde köb üyde cürekleni küydüre catadıla. Kızıl Askerde caşları komandirle bolğanları amaltın faşistle elde nença atanı, ananı türmege athan edile! Kayda ese da çegetde tutub kelib, bu elçi partizan caş Hanafiyni halknı allında urub koyğanları va? E ey koy, beş aynı içinde el ne körmedi! Faşistlege eget bolğan bir kavum a iyeleri bla birge üç kolhoznu da mülklerin cutub atdıla. Tüz halk a ne canı bla da incilib, kıyınlık çegib, büğün caşavun tüzetirge küreşedi. Kazavat da adamlarına kayğıları canların aşağanlay turadı.

Bu ayda künnü beti bir cañız da körünmegendi, kök haman muthuzlay, hava da korğaşınça kögergenley turadıla. Elde bir üy kalmağança çımmak sürtülüb, Oktyabr bayramğa hazır bolğandı. Üyleni içi kuru bolsa da, arbazlada har

neleri caraşıbdı. El Sovetni eşigini başına bütev duniyada proletariatnı vojdu İosif Vissarionoviç Stalinni sura tın takğandıla. Sovetni

tamadası Hasan, kesini da öpkesinde oğu bardı deydile, kaydan tabhan bolur ol suratnı, okkupatsiyanı zamanında bolğannı çaçıv kuçuv etgen edile sora.

Kara şinellile va asırı erikgenden başların 18 kayrı atarğa bilmegença, üy üyge kire da oltura, oramlanı sanay aylanadıla. Alanı kuhnyaları cer cerde tütünleydile, kesleri va geten palatkaçık lada turadıla. Elde bılağa ürençek bolub, adamla ala bla uşak etib, külüb oynab ayırılışadıla. Aytıvdan, bıllay askerle oblastnı har cerinde da bardıla deydile.

Oktyabrnı ekinçi carımında bolğan zat biyağı elçileni seskekli etdi: elde asker bölekni komandirinden erkinliksiz bir adam rayonnu tışına çığarğa bolluk tüldü, deb bildirdile. Bu zatha adamla ne aytırğa bilmey kayğığa kirib, «da kazavat bara turğan zamanda, eşta, alay kerek bola bolur» deb keslerine köl eterge küreşdile. Alay a kaydan çıkdı ese da, bir açı hapar çığıb, elçileni kulakların örge turğuzdu. «Bu askerle halknı köçürürge kelgendile»,— deb bir kün Kemishan işden bıllay hapar keltirgeninde: Da sora ne üçün köçürlükdüle? Avuzuñdan çığarma bu söznü,— deb Habibat kızına alay aytsa da, cüregine korkuv tüşdü.

— Emürde bolmağan zatnı aytadı kim ese da, bizni kralda allay zat bolluk tüldü,— dedi Majay. — Köçürsele da caşillege katışhanlanı köçürlük bolur edile, ala va ketdile da? — dedi Habibat. — İy bir koyuğuz, köçürmege edile ho, boş hapardı ansı, kim eşitgendi halknı köçürgendile deb, mayna bizge

istoriyanı okuthandıla, bir cañız istoriyada balmağandı sav halknı köçürüv, bizni kralda va ömürde da bolluk tüldü,— deb Kemishan üyden çıkdı.

Oktyabrnı art künlerini birinde poçtalon Majaylanı arbazğa buruldu. Terezeden anı karab körüb, Keiishan alğa, ızından da Habibat çartlab çartlab çığıb, poçtalonnu allına bardıla. Poçtalon geten sumkasından kolun beri çığaralmağança, talay kesekni murukku etib, sora Kemishanña bir üçkül pismonu uzatır uzatmaz, bılaydan başın alıb kaçdı... Arbazdan çığar çıkmaz, açı kıçırıknı eşitib, bir tersligi bolğança, allına ceñil atladı.

Kemishan pismonu içine köz cetdirir cetdirmez, kıçırık etib, anasın kuçaklağanlay, üyüne buşuv kelgenin añılab, Habibat da aña koşuldu. Kaysıdı eke? Harunmu, Gokkamı?

19 — Ha... Harun... ci cigitlik etib,.. deb Kemishan anasına alay aytıb, ekisi da arbaznı ortasında cerge iyildile. Topal ayaklarını üslerine kalay süelaldı ese da süelib, tayağına avur tayana, Majay, digil migil ete, katlarına kelib, alağa

koşuldu. Honşula da cetdile. Ol oğay, coltun ozub barğan adamla da buruldula. Majaynı üyünde cılav sarnav sav iyıknı barıb, elçile da sıncır salğança cürüb turdula. Colnu andan sora pohoronka

kelgen başha üyge burdula... Habibatnı üyde kölekkesi cürügenden ozub hayırı kalmadı. Harunnu suratın a koynundan, cüregini üsünden tüşürmey

aylandıradı. Bu suratnı Harun Askerde kulluk etgen zamanında iygen edi.

Bir kün a Habibat caşını kiyimlerin kübürden eşikge çığarıb kebdire, eşikde olturub turğan Majayğa bılay dedi: — Ataları, meni akılım bla, Harunnu haparı cañılıçdı, kazavatnı zamanında az cañılıç zatbolmaydı. Harun savdu da savdu,— deb beti carıy alay aythanında, Majay aña oğay, ho da demedi. «Cüregin alayğa iyib asıv taba ese, tabsın»— deb cazıksındı. Kesi va caşını haparı kelgen künden beri beçel bolub boşağandı.

Kemishan biyağınlay işge cürüydü, tüzü, tişirıvlağa kolhozda busağatda iş azdan az bolub baradı. Kolhoznu mal kesegine kartla bla caş caşçıkla karaydıla.

Busağatda va tişirıvla kolhoznu pravleniyesini mekyamın bayramğa caraşdırıb küreşedile. Faşistle anı at orun etib turğandıla.

Kemishan kontornu polun kırıb, cuva turğanlay, predsedatel kirdi. Kemishan buştuğun çelekde suvğa atıb, örge kobdu. Predsedatel anı suvukdan çüğündürça kızarğan kollarına köz cetdire: — Kemishan, sen eki künden Mikoyan Şçaharğa barırğa kerekse. Anda kolhozlada alçılanı cıyı lıvu bollukdu, sen traktorda alçı bolub işleb tur ğansa,— dedi.

Kesini üsünden igi aytılğanın oñsuna, Kemishan üyde atası bla anası anı kerekli bollukların aytmadı. Mikoyan Şaharnı entda bir körürge talpıdı.

Kemishan kara şinellilege tübey, alanı içinde şağreylery bla salamlaşa, üyge baradı. «Ahırsı, kazavatha har adam da kerek bolub turğan zamanda askerle mında vıday boşuna kalay aylana tura dıla?! — deb büğün da başşa keldi. Caş soldatla aña adamıça köz cetdirgenlerin Kemishan oñsunub baradı. Aña ne seyirsiniv, egeçi Gokka bla Kemishan ña suratlaça arivdula demegen elde adam cokdu. Kızılı bla ağı tögülgen betin keñden kıyılğan kara kaşdarı, ala közleri, cuka erinleri gin cileça ariv körgüzedile. Sanları va süek kaşıkça arivdula.

Kemishannı oblastha barırına üyde oğay demedile, «ne etsem da kesim türt mürt eterme» deb Habi batnı kölüne alay keldi.

Cıyılıvğa oblastha barır üçün, kolhoznu tamadası asker bölekni komandirinden erkinlik kağıt alıb, alayda oğuna Kemishannı koluna tutdurdu. Komandir kağıtnı közün örge költürmegenley cazıb berdi.

Anı ekinçi kününde Habibat kızın colğa aşırıb, süelib ızından ol taşayğınçı karab turdu. Bügünden sora Kemishannı karab da körmezin ol kaydan billik edi... Ol kün oktyabrnı cıyırma bla cetisi edi.

Kuvanç bla buşuv ayaklaşıb keledile deb halkda aytıv bardı. Ol kün Majaynı üyünde alay boldu Kemishan ketgen suvuk ertdende Habibat ağaç sibirtgini alıb, arbaznı sibirirge çığıb, sora kesi kesine açıvlandı! «Men kuruyum, ne ete aylanama ha, colğa çıkğan adamnı ızından sibirtgi alırğa. caraymıdı,!?!»— deb sibirtgini eltib kaşbak tübüne süedi, Andan ızına çıkğanında keslerini kılıçlanı canında mazallı studebekker tohtab, anı kabinasından bir askerçi akırın cerge tüşüb, arbaz taba burula, şoferge kol bulğadı. Anı şineli cer betli şineldi, meşina va kara şinellilenikidi. Habibat, kesini kızı Gokkanı tanıb, asırı yynanalmağandan, ne aytırğa bilmey, sın boldu. Gokka karıvundan kslğsniça ceñil atlarğa küreşe, cetib anasın kuçakladı. Habibat anı, köküregine katı kısıb, kıçırık etib cılay: — Harun... seni karnaşıñ Harun....— dey, koy Nundan suratın çığardı.

Ğokka bolumnu añıladı. Sırtında veşçmeşogun beri almay, tüzetirge küreşe, közleri karañı kördüle. Cılamukları töñereb baradıla.

Habibatnı cılağan tavuşuna biyağı honşu teñ cıyılıb, har kim kesini açısını üsünden cı lav kurdu. Üynü açılıb turğan eşiginden: — Ey katın, ne bolğandı? — deb Majaynı tavuşu çıkdı.

Ğokka ashay ashay atasına ketdi, tişirıvla da anı ızından bardıla. Cılav şoş bolğandan sora, tişirıvla Gokkağa soruvma degenni kuydula: — Biznikin bir körgen bolurmusa kazavatda?

— Umarğa türtülgeniñ a bolmağanmıdı? — Bizni caşçıkğa va? Ğokka alanı birine da türtülmegendi. Tişirıvla bir tukum bir cañı hapar tabmay, üylerine çaçıldıla. Alanı aşırıb, Gokka

şinelin teşgeninde köküreginde ordenni körüb, atası bla anası seyirsinñen da, kuvanñan da etdile. Habibat ot suv kayğılı boldu. Asırab turğan tüy kesekçiginden basta etib, kak tişlik bla salırğa çardakdan etçik tüşürdü. Ğokka, atasını aytıvuna köre, butları poliartrit bolğanña sanadı. İşeksiz da avruvu ozğandı. Gara suv bla adamıça

bağarğa kerekdi. Gokka kalay etsin, aña berilgen onkünlük otpuskasını cartısı colğa ketgendi... — Ayağıña ne bolğandı, kızım? — deb Majay Gokkanı sağışın böldü. — Sav boladı, hatası cokdu, atam. — Cazmay alay köb nek turduñ, kızçık? — deb Habibat tabada tişlikni çırıldatıb bulğay sordu. — Kazavatda biliriñ cokdu, anam, kalay boluruñu,soluvuñu alırğa zaman çıkmay da kaladı. Men caralı bolub gospitalğa tüşgen edim...— deb, andan arısın aytmadı.

... Andan arısı va büğün da ol künça esinde turadı. Gokka üsünde da kan cuğu halatı bla geten şatrnı içinde caralığa operatsiya ete tura edi. Ol front dağı gospitalnı üsüne Kızıl Krestni bayrağı tağılıb bolsa da, faşist samolöt gürüldeb cetib, gospitalnı cer bla teñ etib ketgen edi. Gokka kaçan ese da bir es cıyıb karağanında, gospitalnı bir cuğu da kalmay tura edi. Anda mında ölükle, ınıçhağan tavuşla eşitdi. Kobama degeninde, bir butun kımıldatalmadı, biyağınlay esin taşladı. Bu col es cıyğanında va, kayda ese da bir gospitalda kerti orundukda catıb turğanın añıladı...

Habibat eri bla kızını allarına tepsini tartdı, kesi va cavluğunu kanatların begirek baylay: — Zaynebden bir ayak ayran alıb keleyim, anı iynegi bardı,— dedi.

— Koy, anam,— dedi Gokka, alay a anası aña karamay çığıb ketdi. — Seni kayın anañ Keminatha ol caşille kör güzmegen kalmadı,— dedi Majay,çançhını burnu bla bastanı ala.—

Rayonda türmege eki aylanıb athan edile. Türmeleri va kayda edi, bilemise? Rayon bolnitsanı gözenin türme etgendile, dey edile. Keminatnı caşı Aslan bla kelini Gokka Kızıl Askerde komandirle bolğanları üçün tersleb küreşe edile. Aslan dan biz hapar almağanlı igi kesek zaman boladı,— dedi Majay.

— Meni da haparım cokdu,— deb Gokka akırın aytıb,— busağatda bu asker bölekni, medsançastına barıb, senñe bir da kurusa da keçe cuklarlay darman izleyim da, sora ol anama barıb, anı da köreyim,— deb, Gokka ernin burnun cancavluk bla sürtüb, örge kobdu. Şinelin kiyib, cassı kubas belibavun tartdırdı. Andan köz ayırmay karab turğan atası: — Kapitan şoysa da, kızım,— dedi.

Ko, atam. Meditsina kulluknu kapitanıma. Oğay, Ata curtha igi kulluk etese, kızım, kapitan çınıñ, ordeniñ. Kuvandırdıñ, kızım, kuvandırdıñ. Harun harib tamada serjant edi,— degeninde közlerine mıdahlık çabdı.

— Men barayım,— deb Gokka çığıb tebregenley, bosağada anasına türtüldü. Ol ağaç ayak bla ayran alıb kele edi. — Kayrı tebregense, kızçık, ma, toğuy bar, kayın anaña ekibiz da birge barırbız, men da igi kesekden beri

kermegenme,— dey ayaknı Gokkağa uzatdı. Ğokka öretinley bir kesek toğudu. — Men busağatda barıb atama darman izleyim da, sora anamlağa ekibiz da barırbız,— deb çığıb teb regenley, Habibat

içindegi kayğısın aytmay çıdayalmay: — — Neme, kızçık, sen billik bolurmusa, bu kara asker kelib bizni üsübüznü nek bashanın? — deb kızını avuzuna karadı.

. — Bilmeyme, a nam. & NKVD ni askerleri kazavatda ne etgenlerin Gokka biledi, beri va nek kelgendile, kim biledi. Kara kiyimli askerçilege tübey tübey, Gokka taş lı, tar oram bla örge baradı. Gokkadan gitçö çını bolğan askerçile

tübesele, kolların kartuslarına cetdire, anı sıylaydıla. NKVD degen sözden har kim korkub kalıb, bu askerleden cürekleri anı üçün bütün da bek çıkğandı. Bara bara Gokkanı esine bir zat tüşdü. Gokka cathan gospitalda, Askerde Oso^ bıy otdelni kiçi kullukçusu Torop deb birev cata edi. Anı ayağında baş barmağı ezilgen edi. Gospitalda anı kesin ençi palatada catdıra edile, gospitalnı naçalnigi va minut minutdan aña çabhanlay tura edi. Toropha aşathanları kalğanladan ese igidi dey edile...

Ğokka baradı. Bılayda Aslan bla ol kalay nasıblı edile. Kalaydan bolsa da Aslan çığıb kallıkça, Gokka alay bolub baradı...

Medsançastha Gokka boş baradı, ne darman bolsa da cuklatıvçu darman bolmazın ol biledi, uruşda ol darman kişige da kerek tüldü.

Sovetni canı bla ambulatoriyağa buruldu. Anda vraçnı ornuna medsestra Mariyam işley köre edim. Gokka kirgeninde, Mariyam mañılay teri basıb, bir kart katınnı tişin alırğa küreşe tura edi. Tişni çığarıb, soluvun alğandan sora, Mariyam, Gokka bla carık salamlaşıb, ak cabıvlu tapçançıkğa olturtdu. Tişirıv ketgeninde, koridorda saklab turğan adamladan kişini çakırmay, eşikni katırak kısıb, Gokkanı katına oltura: — Nasıblı sen frontdasa, mende ol közüvde gitçe sabiy bolub, kalıb ketgen edim, sabiyni atası uruşda bıltır ölgendi. Menñe va caşille işledeb aytadıla deb, korkub, beş aynı buğub aylandım. Sen a ma, kapitan,— deb Gokkanı poğonun kolu bla sıladı. Sora Gokkağa cuvukjısılıb, kulağına şıbırdağança aytdı: — Bilemise, bu bizge kelgen asker bölekni üsünd^n ne aythanların? Bizni köçürürge kelgendile deydile. Sen kesiñ askerçi adamsa, bile bolursa, ne? : —

Ğokka aña seyirsinñença karadı: — Neleni aytasa ha? Allay zat bolurğa amalı cokdu. Telimise sen! Bizni kralda! Boş sandırakladıla ala. Ne va ne üçün köçürlükdülö? Faşistle bla işlegenle ala bla ketgendile, anı üsünden menñe frontha Kemishan da cazğan edi. Tüz halknı va ne üçün köçürlükdüle?! — dedi Gokka.

— Da sora asker nek kelgendi da beri? — deb Mariyam duğum közlerinde korkuv tanıla sordu. — Da azmıdı iş,— deb Gokka ekili cuvab etib, kesi da kayğılı boldu. Gokka tünene Mikoyan Şaharğa kelib tüşgenli

cer cerde bu asker bölekleni körüb kelgendi. Ne aytırğa va bilalmaydı.— Cuklatırça darmanıñ bar ese ber, atam cuklayalmaydı, eşta, poliartrit bolğan bolur. Anı kurortda suv bla bağarlay sanatoriyge iyerge kerek edi. Otpuskamdan kuru beş künüm kalğandı. Mikoyan Şaharğa barıb bir putövka izler edim deyme, alay a meni atama da nöger kerekdi, kesi cukğa kımıldayallık tüldü. Ne eterge bilmeyme,— dedi.

— Ma tört beş tabletka lüminal,— deb, Mariyam kobub barıb, kol ayazında Gokkağa uzatdı.— Darman cetişmeydi, avruğanlağa ne zat berirge bilmeyme,— deb koşdu.

Ğokka ambulatoriyadan çığıb üylerine atlandı. Oramda har bashan ceri, har üy, har tığırık, şkol — barı Gokkanı esine Aslannı asırı tüşürgenden, kimge ese da kıçırıb, ne zatla ese da aytırı keledi. Mariyam aythan hapar etmedi ese, cüregine bir korkuv kirib, ol korkuv elni başında uçub aylanñan kara karğaça, közüne alay köründü. Kara şinelli askerçile va, eterge keslerine iş tabmağança, bir cukğa da aşıkmay, arı beri cürüydüle. Alanı ortaları bla oza, Gokka «kesibizni sovet askerledile da» deb kimge ese da cuvab etgença aytdı.

El Sovetni al kabırğasına bashıçla bla örleb eki kız kızıl kumaçda cazılğan lozuñnu tağa turadıla. Gokkanı közü cazılğanña cetdi: «Oktyabrnı cıyırma altınçı cıllığı caşasın!» deb cazılğandı. Gokkanı allında tığırıkdan boynunda kapçıkçığı bla, bir katın çığıb, köpür taba buruldu. «Açakkunu tirmenine baradı», dedi Gokka kesi kesine. Bir caşçık da, zığıtlanı 25 küres etib, Curtdan tartıb keledi: Sohtala va solur ğa çıkdıla deyme, elni davurğa aldırdıla.

Ğokka avur ashay, mında Aslan bla kesini okuğan cılların esine tüşüre baradı. Mında ala kalay nasıblı edile. Gokka kesini eri Aslannı üsünden hapar bilmegenli cıl bolub keledi. Gospitalğa tüşgeninde, aña pismo cazğan edi, alay a cuvab almadı, eşta, anı da adresi türlenñen bolur. Alay a... alay a beri üyge va nek cokdu da pismo? Uruşda başsız bolğan bolurmu? Cesirge tüşgen ese va?—deb bu oyum bıltırdan beri da başına kelgeni sayın Gokkanı töppe tükleri örge kobadıla. «Büğün Aslannı anasını közüne ne aytıb karayım»,— deydi Gokka.

Ğokka otpuskağa kelgenli üç kün boldu. Atası ol tabletkaladan kabıb, keçe endi biraz köz kısa dı. Butlarını avruvu va ozğandı da ozğandı. Gokka Mikoyan Şaharğa barıb, sanatoriyge putövka iz ler edim degeninde, atası anı eşitirge da süy medi: — Kaysı elçi kaysı sanatoriyge barıb aylan ñandı. Yeleem da kesimi üyümde ölürme, kızım. Seni anañ meni hansla bla bağıb küreşedi, kaçan bolsa va bir cararık bolurla.

Ğokka atasına dığalasdan aytadı alay ansı kaydan tabarıkdı putövka da! Ne bolsun bu karaşinelleni meşinaları bla tambla Mikoyan Şaharda Aslan bla kesini fatarlarına cetib, anda ekisini da kiyim lerin beri üylerine atıb ketalsa, bir cuklarına carar edi deb kölüne kele, al peçde orunña kirdi.

Eşik küçlü kağılıb, Gokka ilgenib vyandı. Cerde kiyik terige ayakların iyib, kulak saldı. Endi va tohtamay eşikle tüyüledile. Birsi komnatdan Habibat çığıb: — Ne zatdı eke bu tavuş? — dedi.

— Seni asırab turğan sernekleriñ kaydadıla?—dey Gokka karañıda Kemishannı halatın izleydi. Eşik a tüyüledi, tüyüledi... — Da ma komodda izleyme sernekleni. Tabdım, deb kolları kaltıray, kalai lampanı candırdı. Cüregi çığıb keterça

uradı. — Ne bolğandı, ol eşikle nek tüyüledile? — deb kıçırdı Majay ol bir üyden. — Bilmeyme, atam,— deb aña alay aytıb, Gokka egeçini kolan halatçığın üsüne kablay, eşik üsüne barıb: —

Kimse, ne kerekdi? — deb karaçayça sordu. — Aç eşikni, biz askerçilebiz,— deb orusça cuuabnı eşitgeninde, Gokkanı cüregine korkuv kire başlab, eşikni açdı.

Kollarında avtomatları bla bosağadan ekevlen top top deb tüşdüle. Alanı biri, leytenant: — Tebregiz, bolcal eki sağatdı! — deb buyurdu.

— Kayrı? Ne üçün? — dedi Gokka kesini kulaklarına iynanmay. — Kayrı kerek ese, arı! «Ne üçün?» deb sorasa. Nemetslege boluşhanığız üçün. Añıladıñmı? Söleşgeniñ boldu, cıy

sağüncüñü! — deb kıcıradı. Leytenant üyde arı bla beri bara söleşedi, soldat a avtomatını burnun Gokkağa burub, eşik üsünde süeledi. — Birinçisi, menñe «tı» deb söleşme, men seni teñçigiñ tülme, ekinçisi va — bılayda nemetslege boluşhan kişi cokdu.

Bılayda... — Tıy avzuñu!—deb kıçırıb, leytenant tayançak şindikni ayağı bla uralğanı çaklı bir urub çortlatdı.— Tebregiz

mıçımay, meni sizni bla söleşe tururğa zamanım cokdu. Ekevlenñe ekicüz kiloğramm hapçük alırğa bolluksuz. Añıladıñmı? Añılamasañ, añılatırma,— deb avtomatnı burnun Gokkanı köküregine tiredi.

Ğokkanı mıyısı bu bola turğan zatnı cuğun da añılayalmay, dok boldu. Atasını ol birsi peçden çıkğan tavuşu kaydan ese da bir terenden kelgença alay köründü. Anası da, orundukda olturub, sokur sav da kaltıray kaltıray turadı. Valeryan tamçıla

bolmağanları amaltın, Gokka anasına suvuk suv urtlatdı. Atasına barırğa orta eşikni sabına uzalğanlay, leytenant allın tıydı. — Atam anda catıb turadı, anı kiyindirirge kerekmemi, kerek tülmemi?

— Kesi kiyinsin. — Erge süelalmaydı, kesi kiyinallık tüldü. Sen canıvar tülse da ahırsı? — deb Gokka anı kesiça hını aytdı. — Sen anda banditni asıray eseñ a, men nösin bileme! — deb leytenant eşikge sırtın tiredi. — Boldu endi kertda degenñe!—deb Gokka ley tenantnı bileginden tartama degenley: — Svoloç! Busağat seni bandit

kanıñı tögüb • koyarımı bilemise?! Tebre ceñil! — deb entda ' avtomatnı burnun tiredi. Bu közüvden başlab, Gokkanı ötgür cüregi sındı. Tüşü bla tünü bolğanın da añılamağança çemodanña ne zat ese da bir

zatlanı ata: . — Anam, bizni köçüre aylanadıla kayrı ese da, üsüñe cuk kablarğa küreş — dedi. —: Atañ a, kızçık? — Meni aña boşlamaydı, anam. — Köçürürça bizni kişige hatabız bolmağandı de da añılat bılağa,— dedi Habibat, alkın çıraylı betin cılamuk cuva. — Men cuk da añılatalmayma, anam, söz añılamaydıla,— dedi Gokka üydegilerini suratların çemodanña sala. Ne

ese da bir zatlanı da veşçmeşoğuna sukdu. — Egeçiñ Kemishannı ullu cıyılıvğa ketib turğanın da ayt, ansız biz kayrı barlıkbız?! — dedi Habibat. Cuvab ornuna Gokka aña: — Kiyin, anam, cılı kiyin, kim biledi kayrı eltiriklerin,— dedi. — Kuru biznimi köçüredile? — Bilmeyme, anam. Ğokka üç çemodannı tolturub, bir talay tüyümçek da etdi. Çardakdan et tüşürürge, urudan gardoş alırğa va koymadıla.

Üyde tabılğan bir çelek & gardoşnu, tüy kesekni, bir bişgen etçikni da aldı. Anasını katına olturdu. Eşikni saklab turğan, cıllığı kelgön soldatha Gokkanı közü cetgeninde, anı cülünñen betinde

cılamukları töñereb bara edile. Leytenantha korkub karay, erlay közlerin sürtdü. Kabırğada tağılıb turğan sağatda keçe ni eki sağatı bolğandı.28 Majay arğı üyde kesi cañız közüv közüv katını bla kızın çakıradı. Gokka kıçırık etib cılarğa azdan kala, leytenantnı üsüne urub, ol üyge kirdi. Olsağatlay leytenant, sernek tartıb, ızından mıllık atdı.

— Ma, kara, sen korkub saklağan bandit! — dedi Gokka, atasın körgüze. — Sen öşün uruş nek etese, beti bolmağan bet'siz?! Ceñil kiyinigiz üçüñ da, alaysız kımıjalay allıma sürlükme!

Svoloçla! — dedi. Ğokka endi anı ne söleşgenin da eşitmey, atasın kiyindirirge küreşedi. Anası lampanı alıb kirib, sıyıt etib başladı: —

Ataları, nedi bu kıyınlık, ahırsı? Ne hatabız bolub köçüredile bizni? Biz üyübüzden bir cukğa da çığarık tülbüz, bılayda öltürsünle bizni. Na, strelyayt mne! — deb köküregin körgüzüb, uzun körpe tonundan ok ötalmay kallıkça, gitçe kümüş tüymeçiklerin teşdi.

— Kalay köçürürle, ne üçün? Ol degenigiz nedi? — dey Majay orunda olturub turğanlay, baliy betli kaptalın kablarğa küreşedi.— Sovet askerle sovet adamlanı alay kalay eterle?! — deb koşdu.

Bu savutlu eki adam, bu üydegini ataları, babaları caşab ketgen üyden çığarıb, uçhun etib keterikdile degen zat Majaynı, Habibatnı, Gokkanı da başlarına sıyınalmaydı. 1937 cıl Majaynı közün köb zatha açsa da, bügeçe bola turğçn çırtda añılaşınmağan bir zatdı.

Anam, kesiñi tirerge küreş da, atamı kiyindir, men a...,— deb kancal kübürçekçikden bintni alıb, alaşa şindikge olturub, şaldırında carasın baylay başladı. Carasını irin etgeni tohtamay, kıynağanlay turadı.

Leytenant Gokkanı butunda baylavnu eslegen edi, Gokka olturub cañıdan baylay tebregeni va kalay ese da ötüne cetib: — Tebre, banditka, bezib kaldım da seni bla! — deb kıçıralğanın kıçırdı.

Ğokka baylavnu uçun tüyüb, örge kobub, al peçge tebregenley, biyağı avtomat allına köndelen tüşüb, leytenant kıçırdı: — Kiyimimi alırğa koy,—dedi Gokka.

— Izımdan kel!— deb leytenant allında tebreb, Ğokka bir taşa eşik bla kaçıb keterikça, ızına karay baradı. Şkafnı artına kirib Gokka kiyiñinçi, leytenant cayak etlerin kımıldata süeledi. Ol birsi peçden urğan muthuz lampa carık

leytenantnı avañı körgüzedi. Ğokka caralı butuna başlı çuruğun küçden butdan kiydi. Polda ala kiyiz cayılıbdı, kabırğalada eki katapa küyüz.

Tokmaklı orundukda Gokkanı ornu katışıbdı. Türlü türlü kuş castıkla keçe orundan alınıb, stolda kalanıbdıla. Leytenant karamı bla munu barın da avladı. Başına ne keldi, kaydam...

Bir kesekden şkaf artından ariv süekli, meditsina kulluknu kapitanı çıkdı. Kitelini köküreginde ordeni. Leytenant

cunçub, anı sıylarğa kolun kartusuna költüre başlab, sora kesin esleb: — Boldu! Tebregiz! — deb komanda berdi. Ğokka komandanı eşitmegença, barıb orundukğa minib, kabırğada Stalinni suratın ramadan çığarıb alıb, eltib

çemodanña sala: «Stalinni bu bizge tüşgen kıyınlıkdan haparı bolmağanı hakdı Cavnu işidi bu» deb kölüne keldi. Majay bla Habibat bir birine kısılıb olturub turadıla. Gokka alanı katlarına barğanında, ala hahay açıb: — Biz cukğa da

çığarık tülbüz, bizni bılayda ursunla da koysunla, atabız, anabız cathan curtnu atıb kayrı barlıkbız,— dey bir birine bütün da kısıldıla.

Ğokka ne aytırğa, ne eterge da bilmey, sın boldu. Kesi da alağa koşulub, şkoknu burnuna köküregin salırçadı, alay a ma ol avañı cana turğan, calın cuğu başı bolğan lampanı carığıça cüreginde bir adarğı ışanıv bardı... «Stalin bizni tabar, bizni bılay koymaz», deb kölüne keldi. «Arı deri va... Arı deri va karıv cokdu».

— Kobuğuz örge! İtle! Sizni üsügüzge süelib nellay birni turlukma men?! Sizden sora da bardıla banditle! Kobuğuz busağat! — deb leytenant kartlağa avtomatnı burdu.

— Mi ni poydöt, strilyay! — deb Majay kolun Habibatnı sırtı bla sılcıratdı. Ğokka atası bla anasını allarında çögeleb: Kobuğuz, canımla, kobuğuz. Bu zorluk bılay kallık tüldü, orta ayırılğınçı ne

dey ese da tözerge küreşirikbiz. Ne zat ese da cañılıç işdi, deb tiledi. — Ataları, ölgen kıyın tüldü, kızçıknı va Közübüz köre turğanlay kesin iyib kalay koyayj,— deb akırın örge kobdu. Men kayrı barayım, ayak üsüme süelalmağanlay? —deb Majay boy berdi. — Költürüb eltirbiz,— deb Gokka atasın kiyindirib tebredi. Eki tişirıv da küçden butdan költürüb, eşik taba atlandıla. — Elt, kayrı eltirik eseñ da,— dedi Gokka üslerine örge süelib turğan leytenantha. — Kalay kıyın üydegige tüşüb kaldım men! Kaytığız beri! Ma bılay költürübmü barlıksız? — deb leytenant aman

sözme degenni kuydu. Eki tişirıv da cañı buyruknu saklay, Majaynı orundukğa olturtdula. — Sağüncüğüznü da alıb, ekiñ da korağız bılaydan! Bezib kaldım da sizni bla! — deb kıçırdı. — Atam a?! — Atañ ne?! Bolnitsağa berirbiz! Çığığız busağat! — Alay ese eki da atlamaybız,— deb Gokka çemodanña olturdu.— Bur beri avtomatıñı, canıvar! Ok bla men ertdeden

şağreyme. Leytenant bir takikağa cunçusa da, erlay dağıda kesin kolğa cıyıb, avtomatın alağa burdu. Üçüsü da san etmey

olturadıla. Leytenant erşi türlenib, sampalnı tartarğa azdan kalıbdı. Ol bılanı üçüsün da san etmey, boşarık edi, alay a allay buyruk berilgen bolmaz edi.

— Alığız banditigizni! — deb buyurdu leytenant. — Avuzuñu cab, svoloç! — deb candı Gokka kesin tıyalmay,— ma bu sen banditge sanağan kolunda savutu bla Sovet

vlast üçün kazavat etgendi. Sen a?! Sen?!—deb Gokkanı tılpıvu tamağına tığıldı. Habibat da, Gokka da biyağınlay Majaynı költürüb tebredile: — Elt, kayrı eltirik eseñ da, svoloç! Leytenant bu col demleşib küreşmey, alda tebredi. Birsi soldat a avtomatına kadalıb, kelgenli beri da eşikni saklaydı. Kara keçe basıb turğan arbazğa çıkğanlarında, tört canında kıçırj, hahay, cılav, sıyıt, arba çarh tavuşç, it ürgen özenni

tolturğança alay edi. Bu kıyamatnı barın tavla enikleb, artj da açı etedile. Tavla bir tukum bir türlü kabha kirgença karaladıla.

Majaylanı Samır, asırı bek çabhandan hırha bolğandı. Arbazdan çıkğanlay, colda briçka saklab tura edi. Habibat bla Gokka, Majaynı küçden butdan aña olturtub, hapçüklege

kaytdıla. Bosağada, süelib turğan soldatnı katında, tınçlığı buzulğa nın oñsunmağan ak kiştik, seskekli kan alıb, arı bla beri cürüydü. Habibat bla Gokkağa hapçükleni eltirge eşik üsündegi soldat da boluşdu. Botaşlanı Majaynı köbnü körgen, köbnü sınağan üyünü eşikleri keñine kerilib kaldıla. Fategen lampanı muthuz carığı terezeni az buz carıtadı. Eşta, ol, carık, bu kıyınlıkğa cıyılğan atalanı, babalanı canları bir birin tanır üçün cıltıray bolur edi...

Briçka taş colda dığar duğur ete, elni ortasına, el Sovet taba tebredi. Ol Majaylanı üyden uzak tüldü. Eltib, el cıyılıvçu cerde kızıl tribunanı canına kotardıla. Alayda, karañı üslerine cabıv bolub, ullu da, sabiy da kıçırık hahay ete turğan bir kıjğıl zat bolmasa, adamlanı betleri tanılmaydı. Karaçay halknı kara künü — 1943 cıl, gürge kün, ekinçi noyabrnı al sa ğatları bla balanñandıla...

Ğokka atası bla anasın çemodanlağa çökdürüb, kesi katlarında süeldi. Maydan adamdan kıjğıl dı, alay a tört canından arbala bla keltirib, kuy ğanları boşalmaydı. Nek ese da meşinala bla taşımaydıla. Okkupatsiyadan sora kolhoz küçden

butdan kurağan arbala bolurla. Habibat tohtamay cılaydı, Majay avuzundan söz çığarmaydı. Habibat kızıv cılay turğanın bölüb — Kızçık, eşikleribiz

appa açık kalıb ketgendile! — dedi. Ğokka bu sözle terenden çıkğança alay bolub, esi üyge ketdi. Üynü kabırğasına tağılıb turğan sağat minutlanı sanağanı

busağatda katında eşitile turğança boldu. Ol tavuş Gokkanı kulağında ulludan ullu bola, bılayda kıçırıknı* sıyıtnı tunçukdurğança Gokkağa alay köründü. Kalivfaladan beri bu suvuk tavlanı cılıtıb caşağan tüz cürekli halkğa cetgen bu kıyınlıknı san etmey cuklab turğan duniyanı da vyatırlay, ol sağatnı tavuşu Gokkağa alay eşitildi. Tañ bozara başladı.

Nasıbsızlanı tögeregin kara şinelle toğay alğandıla. Avtomatla sarın etgen tişirıvlağa, cılay turğan sabiylege, karıvsuz kartlağa, kazavatdan sakat bolub kaythan erkişilege burulubdulai Gokkanı katında, suvuk cerde catıb turğan sabiyni üsün bir bıstırla bla kıstırırğa küreşe tişirıv: — Sovet vlast sizge bu artıklıknı keçerik tüldü de sen bılağa,— dedi.

— Bılanı bizge Gitler iygen bolurmu enkevedeçileça kiyindirib? — dedi dağıda bir tişirıv. — Birleri meni avtomat bla türtgendii, — deb entda bir tişirıv sarnab tebredi. Sabiyleri da anı ızından zırnaynı tartdıla. — Sen, Gokka, poçtağa bar da Stalinñe telegramma ber,— dedile. Ğokka şum bolğandı. «Nasıbsızla, poçtalon kız olturub işley turadı deb akılları alaydı. Ne va b\ kara toğay meni tışına

ıçhındırlıkdı debmi turadıla?»—deb kölüne kele, Gokka suvukdan şinelini cağasın örge kayırdı. Tavnu başına kızıl urdu. Kökde culduzla bir bir cuklanıb başlağan bolurla, alay a cerdegi kayğı kökge karatmaydı.

Adamlanı taşıb küçlerinden kelmeydi. Ğaj ğuj milletni sıyıtı ulludan ulluğa baradı; ınıçhaydıla; ah oh etedile; töge rekni alıb turğan askerçilege duniyanı kuyadıla, Stalinden boluşluk saklaydıla. Cılı orundan sermeb sermeb alınñan sabiyleni kıçırıkları cürekleden boşaydı. Mazallı tavla kımsız bolub bu bolumğa kulak iygendile. Cay gürüldeb ba rıvçu Koban korkğandan kesin kıshança kımsız bolub, bu açı haparnı uzaklağa alıb baradı.

Tañ igi oğuna ağarıb, carık boldu. Kaçhı çuvak ertden bulutsuz köknü açdı. Suvuk adamlanı kögertgendi. Maydannı katında ösgen busakla anda mında kalğan çaprakların üslerinden atadıla, ala kelib kelib bu kıjğılğa konadıla.

Ğokka endi, carık bolğanında, adamlanı esley başladı. Barı da bir betden körünsele da, mayna kartla çal başların enişge enişge iyib olturadıla. Bu bola turğan açığa ne seyirsinirge, ne açıvlanırğa karıvları cokdu — dob deb, üslerine tüşüb kalğan kıyınlık alanı ciklerine cetib kalğandı. Sabiyle keçeni uzunu ezilib, ahırlarına tayanıb, endi şoş şoş bolğandıla. Ala hapçükleni üsünde eski tonlağa, çepkenlege çırmalıb, kimi kalkıv etedi, kimi da kirpik kakmay, kara toğay bolub turğan soldatlanı sınaydı. Cılarğa, sarnarğa da, kımıldarğa keslerinde karıv tabhan kup kuru tişirıvladıla. Abadanırak caşçıklanı közleri va avtomatlağa bitgendile.

Üslerinde şinelleri bla bir kavumlanı körüb, Gokka ala frontdan kaythanla bolğanların añı ladı: bir kavumu kolunda tayağı bla olturadı, bir kavumunu başında baylavu bardı, birlerini şinellerini ceñleri hurcunlarına suğulubdu...

Biraznı kımsız turğan Habibat sarnab başladı: — Kemishan carlı ne bola aylanadı , ataları, men carlı ne eteyim kalay eteyim,— deb tarala kelib, sora «suvğa tüşgen taş karmar» degenley,— şahardağılanı köçüre bolmazlamı? — deb cılamuk kızarthan közlerini karamın, cuvab saklay, Majay bla Gokkağa iydi.

Ekisi da cuvab etmedile. Kımsızdıla. Cuvab taballık tüldüle. Arba cürügen tohtamaydı. Bir arbağa üç üydegini cüklegenleri tanıladı, alay a elde üç miñ çaklı üydegi bardı, taşıb

küçlerinden kele bolmaz. Bu taşlı cerge ömürleden beri tamır iyib caşab turğan elni tamırların büğün üzüb üzüb çığara dıla. Et keseklerinden kan tama turadı. Suvuk da iyiredi, iyiredi.

Kıjğılnı ortasından bir tavuş çığıb, Gokka esin aña beldü: — Esigizge bir tüşürçüğüz, allah üçün, şıyıh nı aythanın: «Tav allında bir halk bolur, kün allına talk bolur deb,. Meni Allahım aythanña tüşüb kaldık daa! — deb kıçırık_etdi,_ —

Anı ızından allay sarın boldu, Gokka kulakların şinelini cağası bla cabarğa küreşdi. Anası tohtamay cılaydı. Şıyıhnı aythanın Gokka gitçeliginden beri da eşitivçen edi. Ol sözleni kim ese da bir şıyıh İpçık avuşdan avub kele, Miñi Tav taba karab aythandı, devçen edile. Karaçayda anı bilmegen, eşitmegen ullu, gitçe da cok edi. Büğün a şıyıhnı aythanı boldu. Gokkanı atası, anası din tuthan adamla bolğanlıkğa, kesi başha türlü ösgendi da, sora şıyıhnı aythanı bılay kerti bolub kalğanına seyirsinedi... Bir cuk añılarğa Gokka boş küreşedi, büğün cuk añılaşınmağan kündü Cılav, kıçırık, sıyıt a baradı.

— Aytma şıyıhnı sözlerin, biz bılaydan kurub keterik tül esek a, bizni bla söleşirge cıyğan esele va!.. — Üsübüzge avtomatlanı tutub, kaçan söleşivçen edile bizni bla?! — Ne va kara keçe kartlanı, sabiyleni orundan tartıb alıbmı söleşivçen edile!.. — Men cazık, men harib, meni üydegimi üsüne avtomatla kurulub, ala da buzlavuk cerde cuklab... Ma, beri karaçı,

soldat,, beşisi da cuklaydıla. Bılanı atalarını da bardı kolunda savutu ol a savutu bla faşistleni sürüb baradı. Siz faşistlesiz! — deb cumduruk etib mıllığın soldatnı üsüne atdı. Akılından tayışa aylanñan bu tişirıvnu soldat türtüb iygeninde, ol kıçırık

ete, sabiylerini üslerine cığıldı. Ğokka bılayğa kelgenli da bu kıjğılda kayın anası Keminatnı izleb küreşedi. Birgesine kızından tuvğan caşay edi. Ol

tiyreden bılayda bir adam da körmeydi, briçkala elni töben canına da baradıla deydile, eşta, ol kavumnu başha cerge cıya bolurla. «Aslan bu artıklıknı körse, kalay bolluk edi eke?!» — deb kölüne keldi Gokkanı. Kazavatda har caralını stolğa catdırsala, Aslan bolurmu deb karavçusu da esine tüşdü.

Akıllarından şaşarğa cetib turğan kıyınlılanı üslerine, kança kızarıb, tav artından kün çıkdı. Cer üsünde bu bola turğan kıyınlıknı san etmey, kün serivün töñereb keledi. Kuru da boluvçu tav celçik büğün cokdu, alay a Sovetni allında busak terekleni sarğalğan çaprakları, 35 caşavların boşab, bir bir ağadıla. Künnü çırtda cılıvu cokdu. Tabiğat, asırı şoşdan, ,bu artıkljdan korkub, kısılıb tohtağança alaydı. Anı şoşluğun, tohtamay, kelib ketib turğan arbalanı taş colda tıkırdağanları buzadı... Endi va bılağa ne eterikdile eke, degença kanatlıla terek butaklata konub saklaydıla. Bılay iyirib barğan açı suvuknu Gokka ömüründe da çekgen bolmaz. Adamnı cürek cavun aşab barğan sabiyledile. Suvukdan köm kök kögerib, buyuğub buyuğub, ullulanı ne etgenlerin bilalmay, közçüklerin keralğanlarıça kerib, tört canın sımarlaydıla, neda korkub, kıçırık etib cılaydıla.

Ğokka anasını akırın çıkğan avazına kulak iydi: — Kızçık, Kemishan bizni bılay bola turğanı bızdai haparlı bolmaz, kesini dokladı kayğılı bolur,— dedi.

— Meni cukdan da haparım cokdu, anam. Sen başıñı bu tüyümçekge sal da tayan. Atam, sen beri tut ayaklarıñı, munu çırmayım,— deb bir tüyümçekden cabıv çığarıb çırmadı. Keçe, bılayğa kelgenli Majay bir biri ızından on söz aythan bolmaz. Habibat da, cılağandan ozub, söleşmeydi. Caşını suratı bolğan koynundan kolun bir kesekge da çığarmay olturadı.

Ğokkanı közü, busağatda arbadan tüşgen bir tişirıvğa cetdi. Ol keskin orus tilde: — Meni atam rayon bolnitsada catıb turadı, men anı alıb kelirlay erkinlik berigiz, arabız kuru üç kilometrdi. Meni anam da, sabiylerim da bılaydadıla, bir carı da kaçmay kaytıb kellikme,— deb tileydi.

Leytenant kayrı ese da kete tebreb: — Kora bılaydan! — dedi. Tişirıv sarnab başladı: — Kalay atıb keteyim tuvğan atamıı?..

— Ey, leytenant, ber aña erkinlik, bizni köçürüb, avruğanlarıbıznı atıb koyarğa kalay boladı da, biz adamlabızmı, adam tülbüzmü? — deb kıçırdı kolu bolmağan bir sakat.

Leytenant eşitmegen kibik etib canladı. — Adamla! Bizni bılayda ne küydürüb, ne kırıb keterge aylanadıla a!—deb bir tişirıv kıçırık etib sarnay, sabiyini

başın kesine katı kısdı. — Aña köble koşulub, carın etdile. Sabiyle da ala cılağanña cılab tebredile. Arbala entda keledile... Ğokka, kesini iç bolumun añılayalmay, bir olturadı, bir kobadı. Ata curt üçün, Stalin üçün, canın ayamay hazırlıkda

ösüb, ol da anı bla birge ösgen tölüden köble kazavatnı al künlerinde oğuna, kesleri razı bolub, uruşha ketgen edile. Ol künlede Gokka Rostovda medinstitutnu boşay tura edi. Boşağanlay, uruşha bütev kursları bla ketgen edile 1942 cıl avğustda Faşistle Karaçay avtonom oblastnı aldıla. Beş ay bla carımnı bılayğa iye lik etib turdula., Alağa boluşhan haşkenle da tabıl dıla. Allaylanı sanı bütev Karaçayda miñ adam da bolmaz edi. Büğün a bılayğa kartlanı, sabiyleni, tişirıvlanı, sakatlanı cıyıb, atlarına bandit atab, tögereklerin kurşalağandıla. Gitlerçilege boluşhanla va, cıyalğan zatların cıyıb, ala bla ketgen edile. Bir kavumları üydegilerin da atıb, başların alıb ketgendile. Elde koluna savut alırğa karıvu bolğan erkişi barı uruşdadı. Ma bu bılayğa kotarılğan kavum a keçesi künü bolmay, frontnu kereklisin bacarıb turğandı. Kara şinellile savutnu büğün alağa burub tohtağandıla. Oğese bu zat tüşmüdü? Gokkanı közünemi körüne bolur...

Adamlanı üsleri bla atlay, Gokkanı katına Zuhra keldi. Büğünñe deri ol rayzdravotdelni tamadası edi, Çavldan rayonña cürüb işleb tura edi. İgi kesek zamannı ekysi da söleşmey, bu kıjğılnı, karamları bla avlay turub, sora Zuhra bılay dedi: — Bilemise, üç künnü mından alda meni kabinetime bıladan eki caş ofitser kirgen edile. «Komandiribiz avruğandı da aña sulfidin tiley kelgenbiz» — dedi biri. Sulfidin a, bilese, adam kandı, zdravotdelni tamadasından başha bir cañız vraçnı ol darmanña retsept cazarğa erkinligi bolmağanın'bile bolursa. Men, eki gramm cazıb, retsept berdim, ala va ketmey olturadıla. Menñe, çepken sokğança, adamla kirib çığıb turadıla: rayonña ca ñı dohturla kelib, alağa caşar cer izleyme, ke siñ bileee, okkupatsiyadan sora iş köbdü. Zavhozğa kışha otun hazırlanıvnu üsünden buyruk bergenimde, ol keter kayğılı bolmay olturub turğan ofitserleni biri, men eşitir eşitmez:

— Boş etese,— dedi. — Kalay boş eteme, suvuk tüşüb keledi sora — dedim. Adamlanı kelgenleri tohtamazın bilib, biyağı ofitserleni biri: — Sizge bizni ençi sözübüz bar edi,— dedi. Men adamlanı aşırıb ala bla kalğanımda:

— Bılay köb asker rayonña boş kelmegendi. Biz bügeçe sizni halknı köçürürge kerekbiz, ol sebebden neni da koyuğuz da, üyügüzge barıb hazırlanığız,— dedi.

— Bilemise, Gokka, anı eşitgenley duniya üsüme avub kalğança bolub, közlerim karañı etdi. Kölüme çabarğa cetdi. Büğün ma bu bolumnu körmez üçün, ol kün alayda ölüb nek kalmadım, ahırsı...

— Betigiz ketdi,— deb kaysı ese da biri grafinden stakanña suv kuyub uzatdı. — Kayrı köçürlükdüle? Ne üçün? — deb sorurğa karıvum cetdi. — Aziyağa köçürlük bolurla, gitlerçilege boluşhanığız üçün. — Da alağa boluşhanla ketgendile. — Keç etmegiz, zamannı boş iymegiz da barığız, tuvğan tavlarığızdan da tansık alığız. Siz bizge, sulfidin berib, ullu

caradığız, biz da sizge cararğa izleb, aytılmazlık zatnı ayta turabız. Biz aythannı tamadalarıbız bilsele, bizni tribunalğa berlikdile. Töben elde bizden birev aytıb iygendi da, tribunalğa aşırğandıla. Sav kalığız,— deb ketdile.

Ala ketdile, men a, erlay karıvsuz bolub kalıb, kımıldayalmay biraznı turub, sora küçden butdan kobub, kabinetimi kiritin saldım. Alayda, birsi kabinetde, ol sağatda calıbıznı bere tura edile, men kirib calımı da almay, nek ese da aptekağa barıb, on metr suv kisei tartdırdım. Ol da dıkkı cürüydü, tabılmaydı. Aptekada sav eki kilo sulfidinibiz bar edi, ol sağatda iygen edile. Men ol kün ol sulfidinni alsam, menñe kallay bir açha bolluk edi, alay a men ne etgenimi da bilmey edim. Ol halda beri üyübüzge keldim. Kele turub, colda esime ol bolnitsada catıb turğan avruğanla tüşüb, şaşarğa cetib, ızıma çabdım. Ne eteyim alağa, köbüsü ayak üsüne turalmaydı. Cuk da etalmadım, büğün a ala atılıb kaladıla Açı kıçırık söznü böldü. Cañı kelgenleden bir tişirıv tavla cılarça sarnay: — Adamla! Boluşuğuz! Bılay nek etedile? Kıyın avrub turğan anam orunda cappa cañız atıldı da kaldı! Boluşuğuz! Bu faşistlege tıñılab nek tu rasız?! Predsedatel, sen, sen Sovet vlast şoysa da, bizge bılay etdire nek turasa?! Meni anama boşlat,— deb predsedatelni şineline kadaldı.

Predsedatel karamın kayrı bururğa bilmeydi, kesini cañız kolu bla tişirıvnu başın sılarğa küreşedi. Sabiyleri tögeregin alıb uluydula. Ol tişirıvnu közlerin körmsz üçün, adam tavdan avarçadı. Aladan akıl kaçhandı.

— Bu canıvarlıknı tohtatığız, serjant (üydegini serjant keltirgendi), anasın keltirirge koyuğuz! — deb Gokka aña hını kıçırdı.

Serjant, kapitannı körüb, çers berirge azdan kalıb, kesin esledi. — Da, men ne, kapitan col..., ese da... Men ne, ko mandirni buyruğun etgenme, ansı men bek cazıksı nama, ese

da...,—deb cunçudu. — Cazıksınñanıñı çığarırma men seni. Kesiñi cazıksınırlay bolub da kalırsa! Beri çık! — deb temirbet leytenant anı

kıcıradı.— Akılından şaşa aylanñan tişirıvğa va, ne başhası bardı, banditka, anañ kayda çömelse da, sen anı cukğa eltallık tülse sora,— dedi.

Tişirıv endi cuk da añılayalmay, sabiylerin kesini kuçağına kısalğanıça bir kısıb, olturadı — Oğay, Zuhra, tögeregibiz temir buruvdu, anı çaçallık tülbüz,— dedi Gokka.

— Avruğanla bolnitsada ma alay kalıb ketgendile, alağa karağan vraçla, medsestrala barı da karaçaylıla edile, alanı köçürgendile,— dedi Zuhra, közlerinden cılamukla töñerey.

— Orus nyaniçkala bolurla. — Da ala ne eterikdile? Darmanladan haparları cokdu, aşarıkları iyıkğa da ceterik tüldü Aladan uzak bolmay, bir

leytenant, avuzu ot çartlay, nek ese da bir soldatha duniyanı kirin kuya edi. Ol menñe kelgen leytenantla mıña uşamay edile,— dedi Zuhra,— men a cuk da etalmadım da kaldım — Da ne etallık

ediñ, bu kıyınlıkdan halknı kutharallık tül ediñ. — 39 :— Ol kün üyübüzge avuzumdan söz çığaralmay keldim. Caşla aythannı, üyde aytalmadım, tilim tartınñança

boldum da kaldım. Ne va, ne etib da, ala aythanña kesi kesimi iynandıralmadım, sağış et, bu zatha kalay iynanır edim, busağatda közüm köre turğanlay da cüregim iynanalmaydı. Ala aythan keçe köçürmedile, ertdenblasında, biyağınlay işge ketdim. İşge bara, köpürnü canında şağrey ofitserlege tübedim, kertmele sata turğan kartnı katında süelib edile.

— Kalaysız, hazırlanñanmısız? — deb şıbırdab sordu biri. — Hazırlanmağanma,— deb, bilemise, bılay aladan kölüm kalğança cuvab etdim. Aldab, meni bla nek oynadıla

degença akılım alay edi. — Bügeçe köçürürge kerek edile, ne üçün ese da köçürmedile,— dedile. İşime, kölüm igi bola, caraşdım. Bizni kralda ol zat bolurğa amal cokdu dey, kesi kesimi küçlü iynandırdım. Şağrey

ofitserle açı nakırda etgendile, deb cüregimi arı bura, işimi eteme. «Bu asker bizni köçürürge kelgendi» degen söz a halkda tohtamay edi, alay a bizde allay zat bolurğa amalı cokdu deb turğan bolmasa, aña kişi iynanmay edi. Kara şinellile va kalay

köçürlüklerine oyum ete, üy üyge kire, collanı, tığırıklanı sınay aylanñandıla, Men rahat bolub boşağan edim, iynanırğa süyüb turğan zatına adam tınç iynanıb kaladı. Ofitserle menñe aythandan sora va eki sutka da ketgen edi. Üçünçü sutkada va ma, körese...

Zuhra andan arı söleşmey, adamları olturğan cerge canladı. Gokka atası bla anasını katlarından ketmey, bir oltura, bir koba turadı. Anası cummay cummay tökgenley turadı. «Men birgelerine bolmasam a kalay eterik bolur edile»,— deb kölüne keldi Gokkanı, bir birine kısılıb turğan atası bla anasına karay.

Künnü köndelen tayakları bu cunçuğan kıjğılnı az buz cılıta başladıla. Kalkıvğa ketgen sabiyle anda mında uyanıb, kabar zat izley tebredile. Arbala entda taşıydıla...

Ğokka bir kavum soldatnı davurun eşitib, alay arı karağanında, ala bılayğa kelgen orus adamlanı çirkite aylana edile. Ala mında caşağan adamladıla. Maydandan uzakğa kıstadıla.

Bılayda kıjğıl bolub turğan adamlağa entda bir kıyınlık başlandı. Ol kıyınlık köçürüvnü kesinden Da açı bolur edi. Vyat degen zat karaçaylını kanına küçlü siññen bir zatdı, ol sebebden karaçaylı bütev caşavunda uyatnı ne etib da atmağanlay caşaydı, anı atmaz üçün, otha, suvğa da kirlikdi Bılayda... Bılayda va eki ayağı bir uyukğa suğuldu — kesi caravuna kayrı barsın?! Tögereklerin kurşov alıb turadı.

Bu kıjğılnı içinde anda mında adamla olturğan cerlerinden çartlab çartlab kobub, hathularından tuta, adamlanı üsleri bla arı beri ötedile. Sora tözerge karıv kalmay, barıb barıb, kurşovnu kıyırında soldatlanı allarında çögedile. Soldatla alaydan bir eki atlamnı artha ıhtırıladıla. Soldatla bla adamlanı ortaları çahtana bolub, havanı soluyalmay tebredile. Bılayğa, başın atıb kelib, sora ceñillenib ızına ketgen adam közün örge költüralmaydı...Bu tukum açı bir zatnı añılatdı: bıla endi adam tüldüle, adam bolsala, bu halğa cetdirmez edile Caşav bla bılanı araları halığa takğança bol sa da, umutların entda üzalmaydıla: kalay çığıb kaldı ese da, kaysı ese da birev Stalinñe telegramma bergendi da mıçımay andan cuvab kelib, bu cıy ılğan halknı üylerine boşlarıkdıla, bu kara şinellileni va zakon bla ayıblarına colukdurlukdula — deb hapar çıkdı. Bu hapar cüregin çapırğan az adam bar edi.

Maydanña cuvuk oram bla tığırıklada hucu kalğan iynekle aylanadıla; mazallı kavkaz ovçarkala keslerini iyelerin izley, kıskınıkga kiribdile tınçlıkları buzulğan kiştikle arı beri cüzedi le; busak tereklege konub konub kara karğala kıçıradıla. Adamla iyneklerin, itlerin tanıb, cılay cılay alanı atların aytıb çakıradıla. Alay a kayrı?

Belgili alan üyürnü üzüğü, bu gitçe halk nença ömür caşai ese da, anı içinde büğün tögülgen çaklı bir cılamuk tögülmegendi. Büğünça zorluk. da cetmegendi.

Orta ömürlede caşağan Alaniyanı ceri bılaydan Kaspiy teñizge deri cetgendi. Anı adamları ozğun süekli, ak şinli, ariv adamla bolğandıla Kolları nege da usta bolğandı. Vizantiya bla, honşu |kralları bla satıv alıv cürütüb turğandıla.

Alaniyanı patçahı kesini egeçi Borenanı gürcü patçahha Bağratha erge bergendi. Ol kralnı Çiñishannı askerleri çaçhandıla.

Endi ma, alanlanı üzükleri büğün, ömürde kişi eşitmegen kıyınlıkğa tüşüb turadıla. Bügeçe köçüre turub, leytenant aythan sözle Gokkanı cüregin taş bashança bashandıla: «Nemetslege boluşhanığız üçün

köçürebiz». Bu sözleni adam kalay költürsün?! Bir birin tutmağan sözle. Adamı frontda kazavat ete turğan üydegi nemetslege kul luk kalay eter?! Nemetslege cumuş etgenle kayda amanlıkçı, Sovet vlast açıthan adamla bolğandıla.

Elni busağatda el etib tuthan köbüsüne tişirıula, kartla, sabiyle edile. Sabiy Karaçayda kaçan da bağalı bolub kelgendi, ol sebebden üydegide sabiy aslam boluvçan edi, alay bla bir üyden kazavatha ekişer üçüşer erkişi ketgenle bardıla.

Ğokkanı başına bu zatla kele, karamı bla halknı avladı. Sabiyliginden başlab, Gokka bıla bla ösgen di, tanıydı. Mayna, bılaydan uzak bolmay Abdul Kerimni üidegisi tögülübdü. Abidat altı sabiyin da tögeregine cıyıb olturadı. Anı karamından Gokkanı korkarı keldi: çırtda kirpik kakmay, bir cerge karab turadı. Amalsız bolum anı taş esgertmeça etib koyğandı. Abdul Kerim a uruşda.

Anı katında kart Kerti çal sakalın tayağına tireb, kızarğan közleri bla soldatha karab turadı. Caş soldat a avtomatını burnun kartha aylandırıbdı. «Kayda ese da meni eki tuvduğum da günahsız adamlağa savutların bılay burub tura esele, ömürleri kısha bolsun da kalsın» deb kölüne keledi kartnı.

Bir kavğa çığıb, adamlanı eslerin böldü. Anda, tribunanı katında, eki tişirıv bir birini çaçın başın cırta, avuzları ot çağadı. Kolları bla, ayakları bla biri birin topuldatadıla, karğış kökden cañur kuyulğança kuyuladı. Adamlanı üsleri bla küçden butdan atlay, Gokka alayğa ceterge, bir caş caşçık andan alğa cetib, aralarına kirdi. Biri alayda olturğan adamlanı üslerine cığıldı, avuzu va cabılmaydı: Men senden boşarıkma, kara cılan, seniçala amaltın cete turadı bizge bu kıyınlık. Seni ol cayrak eriñ politsay bolub, kolhoznu az mülkün mü cıyğandı üyüne! Yeltürlükme men seni! — deb üsüne entda mıllığın atdı.

— Avuzuñu tıy, calanbıdır, ma, igi körüb koy mahtalğan Sovet vlastıñı ete turğanın. Kara! Seni zıbañ savut alıb, anı ne üçün saklaydı, kaydam, alay a anı süekleri kayda ese da çiriy tura bolurla. Avtomatlanı allarında olturasa, ol bıjmalılarıñ gimikginçi olturluksa! — deb «oğay da seni ornuña salıb koydum da» degença, tögerekge karadı.

Eki tişirıvnu sabiyleri da kıçırıkdan alıb analarını butlarına çırmaladıla. Adamla va alğın cuk da aytmay tıñılay turub, artdan birge ğaj ğuj boldula.

— Adamla! Ma bu kara kün bizge bıllayla amaltın tüşgendi, mayna alayda entda bir politsaynı katını! Boşarğa kerekdi aladan!—deb kuturğan caz kiştikça bir tişirıv kesin tıyalmay, politsaynı katınına mıllık atdı. Anı ızından da bir tişirıvla. Bolmazlığın bilib, soldatla ortağa kirib, avtomatla bla adamlanı türte, arı beri çaçdıla. Avuzla va tohtamaydıla: — Ma bılay seniçala bla, seni kıñırbel eriñ çala, faşistleni beri kirgenlerine toy tutub tübegen edile, allahha şukur, kuvançları uzakğa barmadı..

— Biznikile nemetsleni da alanı kulların da kül etib iydile da! — Siznikile va ma büğün sizge ete turğanların köresiz! — Seni atıb ketgen ol er kibigiñi nemetsle colda urub ketgendile deydile, köremise, satlıklanı ala da süymeydile!

Kayda çiriy turadı, kaydam. — Seyir nedi deseñ, seniki, meniki da bir cerni tübünde çiriydile. — Menikini kabırı bardı! Kabırı! — deb ti şirıv kıçırık etib cılay, tobukların tüe, bir maşoknu üsüne iyildi. Alay bla bişib turğan irin biraz tögüldü... Bu davlaşıv, cırtışıv adamlanı eslerin bölgen edi, ol tohtağanında va cetib turğan halların cañıdan esleb, bir kesekge şum

boldula. Kazavat dağı adamnı üidegisi da politsaynı üidegisi da bı layda teñdile. Ğokka atasını, anasını katlarına keldi. Anası Majayğa cukçuk kabdırırğa küreşe tura edi. Kak et kesekçikni Gokkağa da

uzatdı, Gokka almadı. ...Toyları bolğan kün Aslan savğağa bergen buvununda nikel sağatçığına köz cetdirdi — onüçünçü sağat baradı. Arbalanı kelgenleri tohtağandı. Studebekker ckj meşinaladan oramla tık urulğandıla. «Ne saklaydıla eke?» — deb kölüne keldi Gokkanı. Kara şinellile kün keç bet alırın sak lağanların kaydan billik edi. Paşinskege eltgön col canında caşağan oruslula, çerkesle, abaza la bu bolumnu körmey kalırğa kerekdile...

Cılav, kıçırık, sıyıt bir tohtay, bir cañı ra turadı. Çahtana iyisden da çıdab küçüñden kel meydi. Köb bolmay cañıdan kızıl boyavğa boyalğan tribuna bla anı tögereginde bu kıjğıl halk bir birine çırtda kelişmeydile. Adamla anı başında, tübünde da bardıla. El Sovetni törtgül kancal baş üyünü bayramğa casalğan al kabırğası maydanña karab turadı. Lozuñla tağılıbdıla, bir lozuñda: «Lenin bla Stalinni sıylı bayrağı sizge nür bersin!» — deb cazılıbdı. Anı tübüreginde belgili surat plakat: tuvğan curtubuz — anabız «Sen frontha ne zat etgense?» — deb soradı.

Bu soruv ertdenli Gokkanı közüne türtülgenley turadı. «Da ne etgenme men frontha? Canımı artha salmay küreşgenme. Keçe, kün ne bolğanın unutub caralılanı bağıb küreşgenme, kesimi kanım da tögülgendi. Büğün bu artıklık cetmese, men gospitalıma keterik edim» deb Gokka kesi kesine cuvab ete kelib, sora Gitçe Karaçay rayonnu urunñanlarına Stalinii gazetde basmalanñan telegramması esine tüşdü. Tank işlerge cüz miñ som cıyğanları üçün, Stalin alağa büsürev etib cazğan edi. Partiyanı kray komitetini birinçi sekretarı M. A. Suslovnu Karaçay avtonom oblastnı urunñanlarına cazğan Sözü da esine tüşdü. Bu basmalanñan gazetni Kemishan Gokkağa frontha iygen edi. Ol gazet cavnu kraydan kıstağanlay basmalanñan edi. Anda cigit karaçay partizanlanı üslerinden da aytıladı. Ma bu çırayları, sıfatları da ketib turğan adamla cavnu horlar üçün. frontha art kabınların berib turğandıla.

Ne tukum zatda da madar taba bilgen Gokka, Kızıl, Askerni ofitseri, ma bıllay cazıvğa boysunub turğanı üçün kesi kesin körüb bolmaydı. «Bir madar, ne zat bolsa da, bir madar eterge kerekdi» deydi, alay a boş dığalas etgenin añılaydı. Mayna anıça ofitserle, sakat ofitserle, enişge enişge karab oltu radıla. Mayna, Belorusiyada partizan askerni komandirini anası da. 1937 cılda karaçay intelligentsiya nı erkeçi boşalğandı. Busağatda bılayda Gokka eldegi intelligentsiyadan kart ustaznı esledi.

— Bizni elibiz Çavl Stalinñe ne hata etgendi? Tatlı caşlarıbıznı, kızlarıbıznı kazavatha aşırğanbız, bütev kıyınıbıznı arı berib turğanbız,— dedi mamuk gabraylı bir kart.

— Sen, kart, Stalinñe tiyme, ol tüldü bu kıyınlıknı cetdirgen,— dedi kolunda tayağı, üsünde şineli bla, sakalı cetib turğan bir.

Bu közüvde adamlanı közleri oramğa bitdile. Svanetiyağa avğan avuş canından tizilib, bir belek gürcü kele tura edi. Gürcülü bolğanları başlarında kiyiz kablavuşçuklarından belgilidi. Bir kavumu allına iynekle sürüb keledi — iynekle iyesiz aylana turadıla Bir tişirıv açı kıçırdı: — Meni iynegim! Mayna, Culduz! Kayrı sürüb barasa, kan cavarık?! — deb adamlanı üsleri bla col taba mıllık atdı, alay a kaydağısın esleb sın boldu...

Zaman baradı. Buz sıfatlı kısha kaçhı kün tüşden atladı. Tavlanı cartılarından kün batıb, avañı bet alğandıla. Kün cıltırağan zamanda söl bolğan suvuk cañıdan ceñden, cağadan kirib, iyire başladı. Cuklamağan, aşamağan halknı beti açıdı, Gokka adamlanı közlerin kerürge korkadı. Bılanı içinde em nasıbsızla günahsız sabiyledile. Aşarğa cuk bolmağanından alanı haparları cokdu. Anaları va ne madar etsinle.. Bışlak kesekçikni, suvuk nartüh gırcınçıknı bişgen gardoşçuknu tutdururğa küreşedile. Sabiyle çabarğa, cortarğa izleydile, alay a... Bir birde va sabiyle cılavnu tohtatıb, közçüklerin keralğanlarıça bir kere, alanı toğay alıb turğan soldat lağa bitedile. Alanı ömürlerinde unutmaz üçün ka rağança alaydıla. Bılanı köbüsünü ömürü ceñil de üzülürün kaydan bilsinle...

Ğokkaladan uzak bolmay caşağan Balacanña 45 orus kelini keldi. Ol, Klava, birgesine caşçığı Volodyanı da alıb kelgendi. Balacan tuvdukçuğun köküregine kısıb, cummay cummay tögedi. Klava soldat toğaynı tışındadı, anı içine iymeydile. Ol ne zat ese da bir aşarıkla etib alıb kelib, kayın anasına küçden butdan uzatdı. Klavanı eri Mahamet kazavatnı allında, asker kulluğun ete turub, kazavat açılğan künden beri da oknu tobnu içindedi. Orus bolğanı sebebli Klavanı köçürmeydile.

Cılla öterle, bu caşçık general bolur. Büğün kün esinde kalırmı eken?.. Mından arı ne bolurun bilmev, madar tabmay tirelib kalıv, adamlanı akıllarından şaşdırırğa cetdirib, aladan kim bolsa da

birev turğan cerinden çartlab kobub, cumduruk etib soldatha mıllık atsa, erlay ne taban, ne avtomatnı burnu tiyib ızına çortlaydı. Bir kavumla da cılay cılay hırha bolub, ölsele da san etmegença olturadıla.

Ğokkanı caralı butu cüz iyneni birden çançhança açı çançadı, alay a esi entda avuşdan avub kelgen gürcülege ketib carasın unutdu. Alanı boyunların da artmakları bardı. Alanı körgenlerinde adamla cañıdan kozğaldıla. «Bizni üyleribizde caşarğa keledile ye!» — deb bir katın alay aythanlay, duniya ğaj ğuj boldu. Üylerine kaytarlık bolurlamı degen cüreklerinde adarğı ışanıv endi cuklanıb, biyağı cılav cañıdan başlandı. Tavla anı enikleydile. Alay bolub turğanlay bir tişirıv kobub, Sovetni kabırğasından karab turğan Lenin bla Stalinni suratları taba kolların uzata, aladan tilek tileb başladı. Ala kup kuru suratla bolğan ların da esgere bolmaz edi. Aña başhala da koşuldula. Bu dığalasnı körmez üçün, adam kesi kesin öltürür edi.

Elde üyleni, oramlanı da bayramğa taza etib, cavnu tübünden kutharılğan el bayramğa igi tüberge hazırlanñan edi: oyulğan mülknü ornuna salıb küreşe edile, frontha cılı kiyimle hazırlay edile, Sovinformbüronu haparı bla poçtalonnu saklay edile... saklay edile... Alay a bu tünenegi caşavları edi, adamlağa sanalğan zamanda caşavları...

Em açı zat adamnı adamlığın teblemeklikdi. Teblegen" a kalay tınçdı.. Kün tavladan avub boşab, özen muthuz bolğanlay, meşinala birden gürüldeb kulaklanı sasıtdıla. Ay çaklı birni anda mında «buzlab» turğan cük meşinala birden ürülüb, maydannı tögeregine cıyıldıla. Alanı canñan faraları bu nasıbsızlanı közlerin kamatadıla. Allındağı meşina, adamla minerça, hunanı canına kısıldı.

Adamla keslerin saklarğa küreşgença bir birine kısıladıla, alay a kaysı bolsa da biri ol hucu meşinağa al atlamnı eterge kerekdi...

Cılağan, kıçırık sıyıt etgen, sarnağan, suvukdan kögergen aç adamlanı meşinalağa teblev başlandı. — Adamla! — deb Gokka bir açı kıçırık eşit di.— Adamlaa! Atalarıbız babalarıbız cathan kabırlanı atıb, ketib

barabıız! Tişirıv alay aythanlay, çıkğan kıçırık cerni, köknü da carır edi. — Cılamağız, adamla,— dedi alağa cuvabha bir tişirıv avaz,— atalarıbız babalarıbız bizden nasıblıdıla — ala tuvğan

cerlerinde catadıla Bu meşinağa buştuk etile turğan adamlanı köbüsünü kebinsiz ölükleri va kısha zamanda uzak colnu töşerikdile.

Meşinalağa va adamlanı cüklemey, hapçükleni töşeb barğança çot alaydı: neda bolsun — köbürek sıy ındırırğa. Adamla bla hapçükle bir birin asırı bashandan sabiyle kıçırıkdan aladıla, kartla ıñıçhaydıla. Ne ete esele da bir cukla etgen can gız tişirıvladıla.

Ğokka bla Habibat küçden butdan költüre, Majay nı meşinağa salabız degenley, kollarından cerge iydile. Habibat kıçırık etib cıladı.

— Boluşuğuz beri kim bolsa da! — dedi Gokka — Tutçuğuz! — deb soldat Majaynı baş canından, Gokka ayak canından tutub, maşoknu athança meşinağa atdıla. Anı ızından Habibatnı mindirdi le. Gokka, hapçüklerin taşıb boşab, kesi da meşina ğa örlegeninde, cuk añılayalmadı: adamla kayda hapçükle kayda.

Meşinanı başı geten bla cabılıbdı, artı açıkdı. Ol açık cerine avtomatları bla eki soldat olturğandıla. Meşina tebredi. Bu közüvçük Gokkağa canı töñeginden ayırılğança bir közüvçük boldu. Bu açığa şağat bolub turğan

tavlanı üslerin karañı bashandı. Bir terezesinde entda cana turğan lampa carığı bla Majaynı üyü da artda kaldı. Kayın

anasını arbazında Gokka adamlanı avañıların körüb, «Tav artından avub kelgenledile» deb kölüne keldi. Aslan esine tüşüb, cüregi çançdı...

Ğokka bolğan meşina Çavlnu ayağına, alay demeklik Çotçalanı tiyrege cetgeninde, faraları cana köb meşina rayonnu ortası elden örleb kelgenlerin esledi. Ala Çavldan kelgen meşinalağa koşulub tebredile. «Kuru çavlçulanı köçürmey köreme»,— dedi Gokka kesi kesine.

— Meni allahım, ol kadar meşinanı ullu colğa örleb kelgenlerin köremisiz?—dedi meşinada bir katın.— Men carlı, sav Ullu Karaçaynı köçürüb bara turadıla!

Aña cuvab eter karıvu bolğan meşinada kişi cok edi. Barı şumdu. Alay bolsa da birev, bu kımsızlıknı buza: — Kalay tüz bolub kaldıla şıyıhnı sözleri, men carlı. Tav allında bir halk bolur, kün allına talk bolur deb, talk bolub kurub bara turabız,— deb şıyıhnı sözlerin entda esine tüşürüb cıladıAña kişi koşulalmadı. Karıv cok edi.

Ğokkanı başın ol bolnitsada, neda bir bir üylede catıb kalğan avruğanlanı, üylerinden tışında kalğan adamlanı, egeçi Kemishannı, kayın anası Keminatnı üsünden sağış aldı.

Ğokka bolğan meşina Kıliyan köpürge cete turub, rayonnu bılaydağı kıyır elinden ullu colğa meşinala kaphakdan enib kele edile. Alanı faraları karañı keçeni cırıb keledile. «Bu elni da»,— dedi Gokka kesi kesine. Alda, artda da col meşinaladan tık urulubdu. Ala küçden butdan kımıldaydıla.

Bütev Karaçaynı köçürgenlerine endi işeksiz boldula. Meşinala, Kıliyan köpürden ötüb, arivluğu bla tört canına aytılıb turğan Koban özenni enişge tizildile. Taşlı, tar col

Koban suvnu cağası bla kıñır mıñır aylanıb baradı. Bu colnu kaçan ese da bir tutmakğa beri aşırılğan dekabrist, injener Konstantin İgelström işlegendi. Bıllay kıyınlıkğa hayırlandırıllığın ol ceti cuklab tüşünde da körmegendi. Bu colda eki arba bir birine col koyub ozalmağandıla, bu mazallı meşi nala sıyınıb kalay bara bolurla...

Ğokka bir kolu bla atasın kuçaklab, ne zat ese da bir tüyümçekde olturadı. Atası, anası da avuzlarından söz çığarmaydıla.

Ay tiyib, çegetni tavruhha uşata, avañı körgüztedi. Kaçhı suvuk kökde.bir cañız bulut körün meydi, anda mında culduzla bu nasıbsız adamlağa köz kısıb açıv etedile. Bıla üçün canların berib caşağan tavlulanı tavla muğur muğur aşıradıla Mikoyan Şaharda toyları etilgenden sora Aslan bla Gokka beri ellerine ma bu özen bla oynay, küle kelgenleri Gokkanı esine tüşüb, cüregin bıçak bla sılğança boldu. Kalay nasıblı edile! Duniya da ku ru nasıbdan kuralğandı deb akılları alay bolur edi. Aslan colnu uzunu Gokkağa cazğan nazmuların okub kele edi. Aslan institutda, Gokka da aspiran turada okurğa Moskvağa barır muratları bar edi...

Ğokka bu tukum esge tüşürüvleden kesin küçden ayırdı. «Kerek tüldüle! Kerek tüldüle! Ol barı da tüşdü. Ol zamanda Gokka adam edi, busağatda nedi...» Baradıla. Colnu tarlığından daj daj etib barğança alaydıla. Gokkanı başına Şellini nazmusu keldi: Keçe tañ carıkğaça, Kıstal ğan Curtuña art karamça Tatlı ediñ menñe.

«Kıstalğan curtuña art karam». Bu sözle başından keterge unamaydıla. Kıstalğan curtuña art karam atıv. Köb turmay Gokka da,ma bu meşinalağa buştuk bolub kelgen nasıbsızla barı da kıstalıb barğan curtlarına art karamnı atarıkdıla. Colnu em kıyın ceri Aman Nıhıtdan ozğandan sora köb barmay tuvğan curt boşaladı. Art karam cetedi...

Açı kıçırık çığıb, Gokkanı sağışı bölünd'ü. alda ne' zat ese da bir zatnı gürüldeb tüşgen tavuşu çıkdı. Gokka bolğan meşina da anı ızından kelgenle da tohtadıla. Soldatla sekirib sekirib cerge tüşdüle. Adamla alda sıyıt ne üçün etile turğanın da bilmey, soldatladan tileb başladıla: mından arı çıdayalmaydıla, cerge çögerge bir erkinlik bersinle. Erkinlik berdile. Adamla meşinadan tüşüb tüşüb birer cerge çökdüle. Habibat üyden banka alıb çıkğan edi, adamla tüşgenlerinde bankanı Majayğa tutub, kesi andan sora cerge tüşdü.

Biraz ceñillenib, keslerin esley başlağanlarında haparnı eşitdile: alda barğan meşinalanı biri Aman Nıhıtda cardan Kobanña ketgendi. Adamla car başıida kıçırık, sıyıt ete süeledile. Tübünde, Kobanña tügel cetmey, carda bitgen terekni butağına kadalıb, kıçırık ete turğan sabiyni meşina carık açık körgüzedi. Munu körüb adamla şaşarğa cetdile. Meşina töñereb barğan zamanda sabiy çartlab ketgendi. Bir caş caşçık salınıb tüşüb sabiyni çığarırğa beline cabıvla izleb başlağanlay: — Meşinalağa minigiz! — deb buyruk boldu.

Talay zamannı adamla terekge tağılıb kalğan sabiyni, kimle esele da meşina bla cardan ketgen adamlanı cılavların etib bardıla. Yelüm korkuv cürekleni aldı.

Talay cıl ötgenden sora ol caşçıknı (terekge tağılğan caşçık edi) cazıvu belgili bolğandı. Alaydan uzak bolmağan gitçe elçikde caşağan eki orus tişirıv it burun, takızük cıya, alayğa barğanlarında, terekde adam balanı körüb kork ğan da, seyirsinñen da etgendile. Izlarına ketib adamla alıb kelib, küçden butdan caşçıknı terek den alğandıla. Anı kolçukları terekge karışıb bolğandıla, cançığı va içinde az kımılday. Tişirıvlanı biri, anı asırab, ösdürüb bara turğan lay avuşhandı,'

andan arı caşçıknı tişirıvnu cuvukları ösdürgendile. Ol askerçilikge okuğandı. Ğokka meşinala Mikoyan Şaharnı canında elge kirgenlerin esledi. El kappa karañıdı, terezeleden carık çıkmaydı. «Bu

elni da köçürgendile sora»,— dedi Gokka kesi kesine. Meşinala Mikoyan Şaharğa burulmay, Koban suvnu oñ canı bla enişge, Suli mov şahar taba (alğınñı Batalpaşinsk) tizildile Sulimov Çerkes avtonom oblastnı arasıdı.

İyirib barğan kara suvuknu san etmey Gokka, cüregi açı çança, şinelini cağa tüymesin teşdi: bılayda şaharda Kemishan kallayla boldu? Aslan bla kesini fatarlarına ala uruşha ketgen künleden beri da kirit salınıbdı...

Meşinala az buz kımıldağandan ozub, baralmay dıla — col tık urulubdu. Kobannı sol canında şahar karaladı, anı bir bir terezelerinden carık uradı. Ol Karaçaynı carığı tüldü, anda caşağan başha milletleden adamlanı terezeleridile. Karaçaynı carığı cuklanñandı...

Talay cıldan belgili bolğanına köre, Karaçaydan Sulimovğa barğan colda caşağan başha milletlege, iñirden sora eşikge köz karatmazğa buyruk bolğandı.

Meşinala ne zat ese da bir sabanlağa kelib tohtağanlarında, tañ igi oğuna carık bolğan edi. Suvuk biyağınlay iyiredi. Cukusurab, suvukdan kögerib turğan adamlanı meşinaladan kotarıb tebredile. Meşinala va bütev tüznü tolturubdula. Mal taşıvçu vağonladan uçu kıyırı bolmağan eşelon eşiklerin kerib saklaydı. Gokka bılayğa temir col cañı tartılğanın esledi. Bu sabanla Karaçaynı Cögetey Ayağı rayonu bla Çerkes oblastnı arasıdıla.

Büğün, bu kitab cazılğan kün, ol tüzde, ullu küçü bolğan, Şimal Kavkazda aytılıb turğan tsement zavod bardı, tüznü birsi canında da cañı mikrorayon Peştera ornalğandı.

Meşinala bu nasıbsızlanı kotarıb, entda taşırğa cer cerge ketedile. Kotarılğanlanı eşelonña buştuk etib baradıla. Közüñ körgen cer barı adamdan kıjğıldı. Adamlarından ayırılğanla alanı atların aytıb, kıçırıb izleydile. Gokka da: «Kemishan!» deb kıçıradı, alay a kişi kişini eşitmeydi — barı birden kıçıradı.

Ğokka kesini kayınları bla Kemishannı izleb dığalas ete kelib anda, uzakda, kayın anası Keminatnı körüb, aña mıllık athanlay: — Kayt ızıña! — deb allına bir leytenant avtomatnı köndelen tutdu. Anı bla kalmay, Gokkanı köküregine avtomat bla türte: «Kapitan! Kayt ızıña, seniça kapitanlanı körgenbiz!» — deb bir imbaşından poğonun cırtıb aldı. Urub, alayda öltürüb koyarık ese da, san etmey, Gokka «şap». deb uralğanı çaklı bir leytenantnı cayağına berdi. Leytenant da Gokkanı cayağın kızdırdı. Kim biledi, bu kavğa ne bla boşalırın, alayda tişirıvla kıçırık etib ortağa kirmesele. Leytenant da tamadasından korkdu deyme.

Ğokka akırın iyilib, cerden poğonun alıb, kolunu ayazı bla sılab, ayakların küçden butdan ala, cerde olturub turğan atası bla anasını katına bardı. Leytenantnı cülünmegen betine sermegen kolu otça küedi. Cılamukla tamağın buvğandıla. Atası bla anası aña soruv halda karağanlarında, Gokka alağa körgüztmez üçün, betin bir canına burdu.

Cerden tepluşkalağa adamla miner üçün kañala salınñandıla. Gokka anası bla birge Majaynı cerden költüre tebregenlerinde, alayda tişirıvla bla caşçıkla cetib boluşub, Majaynı tepluşkanı teşikli poluna olturtdula. Tepluşkanı kabırğa larında taphalaça cañı kañaladan etilgen narla da bir birin tebley, biyağı nasıbsızla orun ayırırğa küreşedile. Bir narnı tübünde, polda, atasın koyub, Gokka anası bla birge hapçükleni taşırğa tüşdü. Taşıb boşab, üçüsü da biyağı tüyümçeklege olturdula. Tepluşkanı içi kıjğıldı, adamla barı bir birin tebleydile, alay a entda mindirib kele dile. Kıçırık, sıyıt, karğış.

Ğokkanı bir imbaşında poğonu bolmağanın Habibat endi esleb, cılamukdan tolğan közlerin kı zına költürdü. Gokka koluna kısıb turğan poğonun körgüzdü. Ekinçi poğonun da sögüb alıb koyarğa, Gokkanı kolu költürülmedi — mundiri aña boluşmadı ese da, Gokka alkın anı sıyın köredi.

Ğokkanı kolundan poğonnu alıb, Habibat caşını suratı taymazdan turğan koynuna saldı. Kün muthuz köknü içinde az buz bilinedi. Korğaşın kuyğança tögerek alaydı. Tepluşkanı mazallı eşigi (eşik demey, kabırğası derge kerek edi) dığar duğur deb cabıldı İçi erlay tunakı boldu. Anda,

kabırğanı töppesinde, temir çıbıkla çalışıb turğan bir terezeçikden kesek carıkçık urdu. Kaysı ese da gitçe lampaçıknı esleb candırdı, anı avañı carığı adamlanı betleri barı da bir birine uşaş bolğanların, kıyınlık alanı sıfatların buzub turğanın körgüztdü.

Poyezd kımıldamay, turğanıça turadı — entda cükleb boşağan bolmazla. Ğokkanı başına şark deb bir oyum keldi: bu kıyınlık cañılıç iş da, tüş da tüldü — ne canı bla da hazırlanıb, bardırıla

turğan plandı: uruşda adam cetişmey kıynalğan zamanda, askerleni beri iyib, sovet adamlağa karşçı küreşdiredile. Bu açı künnü yeaklay, kallay bir meşina, kallay bir poyezd sav aynı simsireb turğandıla. Frontdağı gospitaldan caralılanı tılğa aşırırğa transport cetişmey cunçuvçuları Gokkanı esine tüşdü. Ma, iş etib, oyumlab salınñan plan: cañı tartılğan te mir col, narları bla cüz cüz tepluşkala, stu debekkerle, savutların savutsuzlağa burub turğan kara şinelli askerle. Kimni başında tuvğan bolur duniyada bolmağan bu açı plan?!

Tepluşka cırıldadı. Eşelon atlandı, cerde va kıçırık, sıyıt ete entda adamla kaldıla (adamlamı?). Eşelonnu çarhları birça tıkırdab, tepluşka da birça cırıldab baradıla. İçinde adamla şum bol ğandıla: açlık, cukusuzluk,

orunduklada atı lıb kalğan avruğanla, anda mında kalıb ketgen adamları bılanı karıvların alıb, ne aytırğa, ne eterge bildirtmey tohtağandı. Em açı zat a ne zatdı deseñ, endi keslerine adambız deb aytalmay tebregendile. Eşta ala adamla bolsala, bıllay mal vağonlağa kuyulub, ne üçün, kayrı barğanların bilmey barlık bolmaz edile... Tört canında teşikleri suvuk alıb barğan bu mal vağon aña şağatlık etedi. Bu bir biri üsüne töşelib barğan kıjğılla adamla bolğanların kuru sabiyle bildiredile: ala aş, suv izleydile, siydik küydürgen emçekdegi sabiyle va analarını sütleri kaçhan emçeklerin syzub küre şedile.

Tepluşkanı ortasında gitçe kancal peşçik bardı, alay a anı candırırğa otun cokdu. Ğokka adamlanı ortalarına kıstırılıb, atası bla anasını katlarında olturadı, zaman zamanı bla alanı pulslarına tiyib tiyib

köredi. Habibat kesin eslerge küreşedi, Majay a üyünden çıkğanlı bir biri ızından on söznü aythan bolmaz. Yemürü Sovet; vlastha kesin berib turğan tüz adam, Majay, bu bola turğan zatha ne etib da cuvab tabmay, mıñırav bolub kalğandı. Ayakları cürümey tohtağanlı o içinden kesi bla söleşirge ürenñendi. Busağatda da bütev caşavun başdan ayak tinte: «Ne zatdı da Sovet vlast, koluma savut alıb ne üçün caklağan edim?» — deb kesi kesine soruv beredi.

Ğokkanı cüregin aşab barğan a, poğonun cırtıb athan leytenantnı etgenidi. Ol poğonla Gokkağa boş berilmegendile: 1941 cıldan başlab, bıyılğa deri Gokka gospitallada keçesi künü bolmay aylan ñandı. Operatsiya etgen stolnu canında sutkala bla süelivçen edi, oknu tobnu tübünde aylanıb turğandı. Caralı bolub gospitalğa tüşgeninde, kesini cazıvunu üsünden sağış eterge Gokkağa zaman çıkdı. Cazıvu va nasıblı edi: pioner, komsomol cıllarından oğuna başlab, camağat işlege koşulub başlağan edi. İnstitutda zamanında da alay edi. Ata curtha, bütev duniyanı proletariatını vojdu İosif Vissarionoviç Stalinñe tüzlüknü Gokka da, anı tölüsü da caşavlarında em baş zatha sanay edile, ol sebebden kralğa cav çabhanında Gokka kesini razılığı bla kazavatha ketdi. Gokkanı dağıda nasıblarını biri va cüreginde ullu süymekligi bla Aslanña tübegeni...

Ğokkanı sağışın Abidatnı sabiylerini biri böldü. Bıla Majaylanı katlarındadıla. Tavuşçuğu küçden çığa, sabiy suv izleydi. Abidat Hapalanı Sımaydan suv tiledi. Sımay arğı müyüşde olturadı. Canında kabırğağa suvu bla cerk boyavlu gıbıt tağılıbdı. Sımay diabetden avruğanı amaltın suvsuz bolmaydı, ol sebebden köçürgen zamanlarında da gıbıt bla suv alıb çıkğandı.

— Beri bir savutçuk uzat,— deb kıçırdı Sımay. Abidatnı savutu cok edi. Kaysı ese da birev, bir ağaç çömüşçüknü çığarıb, katındağına uzathanında, ol çömüç adamlanı

başları bla bara barıb Sımayğa cetdi. Tübçüğün küçden cabhan bir suuçuk kuyub, Sımay çömüçnü ızına berdi. Sabiy anı erlay urtlab, «entda» deb tohtadı. Ol alay aythanlay, bılayda bolğan zatnı körmez üçün, eşitmez üçün, Gokka

tavnu avarlay boldu: sabiyle da, ullula da «menñe! menñe!» deb kıçıra, kolların Sımayğa uzatdıla. Sımay a eki kolu bla da gıbıtnı kuçaklab tohtağandı. Avañı carıkda anı cülünmegen sakalı karaladı. Çegetça bu kollağa korkub karay, akılından şaşarğa cetgendi. Çavlda anı avruvun bilmegen kişi cok edi, busağatda va ol eslerinde buslarında da cokdu. Ullu adamla, sabiyleni suvsab bolğanları közlerin karañı etib, vyatnı hayatnı da atıb, Sımaydan suv izleydile. Ma, eki üç tişirıv kobub, adamlanı üsleri bla atlay, Sımay taba ürüldüle.

— Adamla! Kesigizni eslegiz, ne etesiz?! Suvsuz Sımay caşayallık tüldü! — deb Gokka kıçıralğanın kıçıra, cetib Sımaynı allına süeldi.

— Meni sabiyim ölse va suv amaltın?! — Su u u... — Men da öleme suvsabdan... Ğokka ne sözü bla, ne kolları bla urub kelgen adamladan Sımaynı caklayalmay tebregenley: — Birerine birer urtlam

ber, ala ölüb, sen kalsañ, duniyada cayaşayallıkmısa? — dey bir caş erkişi arğı canında narnı tübünden örge kobdu Çot ızına teşilib, ağaç çömüşçük entda bir kol dan bir kolğa köçüb tebredi. Suvsabın bir adam da kesmedi, alay a avuzların suvsuthanları da sebeb bolub, bir kesek keslerin esledile. Suv deb alay uşağıvsuz etgenleri üçün, endi tartınıb, bir biri betlerine karayalmaydıla.

Çarhla relsalada birça tıkırdaydıla, tepluşka da birça cırıldaydı. Ğokka kaytıb ornuna olturdu. «Ol caş kimdi, Çavldan ese, anı men nek tanımayma? Ne va anı teñlile barı

kazavatdadıla...» — deb kölüne kele, poçtanı tamadası bolub işlevçü katındağı tişirıvğa sordu. — Ol Aydınlanı Hasandı, kesi taşköpürçüdü, katını teberdiçidi. Köb bolmay üylenñen edile, beri cuvuklarına konakğa

kelgenley, tüşüb kalğandıla bu kıyınlıkğa. Kuru kolları bla çığıb kele turadıla. Hasan kesi va Mikoyan Şaharda carağan igi

kullukda işley edi, Rostovda finans institutnu boşağandı. Savluğunda ne zat ese da bir sakatı bolğanı amaltın, voyenkomat uruşha almay koyğandı, deydile. Bu avañıda alay körünmeydi ansı anda bir çıray, bir sıfat, bardı,— dedi.

Ğokka halkğa cetgen bu kıyınlıknı mağanasın añılarğa ne bek küreşse da, añılayalmaydı — bu bola turğan zat adamnı añısına sıyınmağan zatdı.

— Oy, anam, oy anam, çıdayalmayma...— degen tişirıv avaz çıkdı. Bir tişirıv top deb nardan enişge sekirib, hathusunu tüb canın kolları bla kısa, polda adamlanı üsleri bla atlay, eşik üsüne barıb iyildi. Hasan tişirıvnu kayğısın añılab, ne eterge tabmay, barıb cumdurukları bla eşikleni tüyüb tebredi.

Çarhla relsalada birça tıkırdaydıla, tepluşka birça cırıldaydı, kara keçe va gitçe terezeçikge cablanñandı... Tişirıv anda, eşikni canında, polğa iyildi, kıçırığı tohtadı. Ornuna kaytırğa bolalmay, turğan cerinde kaldı... Har kim şum

boldu. Anı bütün da cunçutmazğa küreşe, ol bolğan canından karamların ayırdıla. Anıça ahırına cetib çıdamın tavusa turğan bılayda az tüldü. Sabiyle va kereklilerin bıstırlağa etedile. Tepluşkanı teşiklerinden kirgen cel iyisni suvurub çığarmasa, adamla ertde tunçuğuruk edile.

Hasan, adamnı adamlığın sındırğan bu zatlağa tözalmay (ol alkın kesin adamğa sanaydı), entda eşikleni düñürdetib tebredi: — Adam kan içgenle! Anda oğuna urub urub koy sağız ne bola edi! Siz faşistleden da fişistsiz! deb kayrı kıçırğanın da bilmegenley kıçıradı Çarhla va relsalada birça tıkırdaydıla, tep luşka birça cırıldaydı...

Arıb, cunçub turğan adamla endi açıvların tı şına aytmaydıla. Çarhlanı üsünde caşavları nellay birni barlığın kişi da bilmeydi. Cuknu san etmev halğa kirdile. Alay a zaman zamanı bla bu bolumnu buzub, kaysı bolsa da biri kıçırık, sıyıt ete, kimni ese da karğış tuluk etib, dağıda şum bol adıl a.

Polda olturğanlanı biri «Stalinni bu kıyınlıkdan haparı cokdu» deb katındağına aythanın eşitib, Gokka entda sağışlandı. «Közübüz köre turğanlay kelib bizni üyleribizge kirgen gürcüle va? — dedi Gokka kesi kesine.— Bu zatha ne aytırğa bollukdu, da?!» Gokkanı cüreginde Stalinñe iynan maklık asırı terenden ol anı ne etib da tersleyal maydı. Stalintsa tüz adam duniyada bolmağanını üsünden şkol kitabladan başlab, gazetlede, jurnallada cazılğanlay turadı, radio ertdenden iñirge deri anı aytadı. Ol oğay, Stalinni atı asırı köb aytılğandan, Lenin unutula başlağandı.

Ğokka kazavatda aylanñan cıllarında incilir, kıynalır üçün kalmağandı, alay a kesini borçun canı kanı bla tındırıb turğandı. Stalinñe, Sovet vlastha iynanıv anı cüregine bayrak edi. Busağatda anı ol tukum iynamı halığa takğança bolğandı, ol sebebden Gokka tünenegi kününe ilinib, anda «caşarğa» küreşedi: kazavatda teñ lerin közüne körgüzedi, Aslan bla kesini süymeklik lerin esine tüşürüb, cüregi cılına tebregenley, temir colda çarhlanı tıkırdağanları, bu kaña kabırğalanı cırıldağanları «keltirib» tepluş kanı içine urub koyadı...

Köçüre turub, leytenantnı aythanı esine tüşdü. «Faşistlege boluşhanığız üçün köçürebiz» deb. Da faşistle alğan cerleni barında da alağa boluşhanla çıkmağanmıdıla da? Çıkğandıla. Ol halklanı nek köçürmegendile da? Cağı bolmağan gitçe halknı köçürüv kıyın bolmaz, artıksız da bek anı intelligentsiyası 1937 cılda kırılıb ketgendi, erkişisi barı uruşdadı. Tişirıvlanı, kartlanı, sabiyleni mallanı urğança mal eşelonña cıyğan kıyın bolmadı...

Cuk bilmey turğanlay eşelon tıkar tukur etib tohtadı. Bir kesek zamandan tepluşkanı eşigi açılıb, kıjğıl kavumnu üsüne ertdenñi suvuk ayaz urdu. Kündüzğü carık közlerin kamathandan bu carlıla kirpiklerin yerge költüralmaydıla. Endi va bizge ne eterge izleydile? degen kayğı bılanı cüreklerin aldı. Alay a etgenlerinden amannı endi mtallık tüldüle. Soldat biyağı avtomatı bla cerden örge karab: — Çığığız! — deb buyurdu.

Adamla biri birin tebley, kañamı bashıç eterge da tözmey, top top deb tübüne tüşüb, közden taşa cer izleb, dığalasha kirdile... Bir kavumla va sağünd jülerin alıb tüşgenlerin : körüb, soldat:, «Hapçük almağız!»,— deb kıçırdı. Közüñ cetgen cerni ba rın da töbeçikleça adamla çögüb çögüb, biri birini betine karamaz üçün kolları bla betlerin cabıb olturadıla. Bütev eşelon tögülgendi. Poyezdni tübüne kirgenleni da sanı sanavu cokdu. Ceñillenib boşağanlay, ızlarına tepluşkağa kirib, savut tabhan ların sermeb, suv izlerge çabıb tebredile. Bılayı stantsiya tüldü, ne zat ese da stantsiyağa cetginçi bir polustanokdu, alay anda cappa cañız bir üyçük körünedi. Üyçükden uzak bolmay suv kran nı körüb, adamla çibinleça anı tögeregin aldıla. Suvukğa da karamay, tişirıvla sabiylerini kuy rukların cuvarğa küreşedile, keçe karañıda keslerini üslerinden teşib athan könçeklerin çay kaydıla...

Polustanoknu tögeregi soldatladan toludu, kurşovnu içinde va biyağı carlıla cığıldıla. Bir kesek es cıyıb, suv da alalğanlarıça bir alıb boşağanlarında, adamla, ayırılıb kalğan kızların, caşların, cuvukların, teñlerin izleb kıçırıb tebredile. Alay a eşelon uzundu, barına da kaydan eşitdiralsınla! Cuvuk cerde va barı birge kıçırğanı amaltın bir birin eşitgen cokdu.

Tepluşkada Habibat barı da çıkğınçı saklab, Majayğa bankanı bergenden sora tüşdü. Barıb, poyezdni tübüne kirib çökdü. Anı alay koyub Gokka kollarında bolğan cap cañız kancal başlı bla suv alıb kelib, anasına içirib, sora anı örge mindi rib, kesini kayın anası bla Kemishannı izley, eşe lonnu uzununa atlandı. Bu eşelondağıla barı da Ullu Karaçaydan köre edim.

Munu ızından da nença eşelon keledi, kaydam... Adamla barı da bir betden körünedile, kalayğa karasañ da — kıjğıl, kişi kişini tanıyalmazçadı.

Bir tepluşkanı allında Gokka, suvuk cerge ol turub, eki kolun köküregine çaldış etib, arı bla beri kımılday, şaşhan közlerini karamın bir cerge iyib turğan caş tişirıvnu esleb, kolunda krujka suvu bla ashay kelgen bir erkişige soruv halda karadı.

— Bu Zariyatdı, bizni elden. Batalpaşinskede biz ni eşelonña bıstırğan zamanda munu al sabiyçigi altıcıllık caşçık tas bolğandı. Ol katışıvda kallayla boldu, kaydam. Kim biledi, birevle alıb kele esele va... Bu va akılından tayğandı, nasıbsız. Suvuk ötdüredi kesine, kelçi ızına oltur tayık,— deb krujkasın cerge salıb, Gokka bla bir ge ol tişirıvnu tutub,tepluşkağa mindirdile.

Ğokkanı butunda carası iyne bla çançhança çançdı. «Tigilgeni ayırılıbmı kaldı eke?» — deb Gokka entda atlab kördü. Açığanı tohtağanña uşadı. Gokka tepluşkasına kelgeninde, anı içinde eki soldat, birer kolları bla burunların cabıb, birsilerinde avtomatlarını burunları bla hapçüknü arı beri çan çaklay tura edile. «Endi va ne etedile eke?» Bu közüvçükde, bıladan uzak bolmay bir tepluşkadan, açı kıçırık çıkdı. Gokkanı katında süelgen Hasan: — Elgenni kimlege ese da bere aylanadıla bastırırğa. Köremise, kebinligin da uzatdıla. Anı kebinleb, sıyı bla basdırlıkdıla, deb akılları alaydı nasıbsızlanı, alaylay kömüb koyarıkların bilmeydile. Adam et aşağanla! Svoloçla! Köremise bizge bu artıklıknı! Çıdab küçümden kelmeydi! Yemürde avrub başın castıkğa tiyirmegen kart, eşelonña minñenley oğuna, can bergen edi, deydile. Caşı va uruşda... Kartnı, körese, it mıllıknı bağuşha athança atdırğanların. Endi va soldatla ölgenleni izleb, tepluşkalanı karmay aylanadıla! Tözalmadıla! Tözalmayma! — deb Hasan betin kolları bla cabdı. Bir kesekden a kesin tıyalmay: — Eltürüb atayım da! — deb arlağırakda süelib turğan soldatha mıllık athanlay, Gokka anı küçden butdan tıya: — Sabır bol, soldatnı ne tersligi bardı, ol buyur ğanların etedi, etmese, bilese bolurun,— dedi.

Hasan, vyalğan zat da etmey, tişirıvça cıladı. Zukkoçuk etib cılay turğanlay: — Kim... Kimdi da ters?! Men uruşha barırğa kesimi atıb küreşdim, almadıla. Sen... ma sen ofitser, Ata curtnu cavdan koruvlay, caralı bolğansa, büğün bu duniyağa nek cetib aylanasa?! Meni atam busağatda uruşdadı. Ma bu adamlanı caşları, kızları da andadıla. Kim üçün kazavat etedile, ayt?! Bolalmayma! Çırtda bolalmayma!..

— Minigiz vağonlağa! — deb buyruk boldu. — Vağonlamı deyse? Vağonñamı deyse?! — deb Hasan cılağanın tıyıb, soldatha candı.— Vagonda adamla olturadıla!

Biz a hayuanlabız! Hayuanla! Mal taşığan tepluşkalağa bizni anı üçün cıyıb barasız! — dedi. — Kıçırma!—deb soldat Hasannı avtomatnı burnu bla türtdü. Hasan erlay cetib, soldatnı cağasından aldı. Kim biledi, araları ne bla boşallık bolur edi, alayda adamla cetib ayırmasala.

Hasannı küçden butdan tepluşkağa mindirdile. Oğarı canında va ol ölgenni cılavu tohtamaydı... Kün muthuz kündü, cañurçuk ese da, mılı kar ese da bir zat cavadı. Közüñ cetgen cer barı tüz cerdi, ömürde kalacük

tiymegenñe uşaydı. Polustanoknu üyçüğü öksüz atılıb turğança alaydı. Adamla entda tepluşkalağa tık urulub tebredile. Savutu bolğan suvçuk alıb minedi. Savutu bolmağan, peçde ot eterge

mılı kavralanı cıyıb köledi. Hapalanı Sımay gıbıtın suvdan tolturub mindi. Ğokka da örledi. Biyağınlay adamların izleb kıçırıv, ölgenñe sarnav açılıb turğan eşikleden entda çığadı. «Eşikleni bir

caba kirge edile»,— deb kölüne keldi Gokkanı, bu sıyıtha çıdab bolalmay. Eşikde suvuk ötüb kelib, adamla bir birine bütün da kısılışdıla. Sabiyleni halları cürekleden boşab baradı — betçikleri

cer betli bolğandıla, cayakçıkları içlerine kirgendi, közçüklerinde bu bolumğa seyirsiniv bla korkuv körünüb turadı. Kesi caravlarından ceñillenib, suvsabların kesib, mılı bolsa da taza havanı solub, ızlarına cıyılğanlarında, endi cañı kayğı

tüşdü: açlık kesin bildirdi. Hızenlerin, tüyümçeklerin karmab başladıla. Eşelon tıkırdab, coluna atlandı. Ğokka, bişmegen kak etni çığardı, bir taba cartı nartüh gırcın da tabdı. Alanı çemodannı üsüne saldı. Majay gırcından bir

kabınçık sındırıb, avuzuna bir kereden sora salmadı. Habibat da çaynağan kibik etgenlikge aşamaydı. Gokka bla anası avuzlarından söz çığarmağanlay, bir birin añıla dıla: ekisi da Majayğa korkadıla...

Majay üyünden çıkğanlı sakalında bir kara tüğü kalmay, çımmak ağarğandı. Közleri kaydan ese da terenden karaydıla. Savdan da kesini iç sağışına ketibdi. Biyağı çarhla temir colda tıkırdaydıla, biyağı tepluşka cırıldaydı... Col kayrı elte ese da alıb baradı.

Sımay kesi cıyğan kavraların alıb, peşçikni katına barıb, ot tamıza başladı. Cukğa da karıvları bolmağanın añılasala da ölürge süygen kişi cokdu. Köçerge berilgen eki sağatnı adamıça hayırlandıra bilgenle da bardıla. Ala üyde aşarık

tabhanların alğandıla, ol oğay, köçürgen askerçileni içinde bir kavumla malla da kesdirgendile, kerti da cazıksınmaklıknı tanıthandıla. Busağatda ala otçuknu tögeregine basınıb, et bişirirge közüv saklaydıla. Alay bla tepluşkada caşav eterge küreşe başladıla. Caşarık bolurbuz deb cüreklede bir ışanıv bardı. Anda Çavl elni maydanında kırıb koymağanlarından arı, eşta kallayla bolsa da caşav etdirlik bolurla... Ol sebebden ne etib da bel katdırırğa...

Habibat biyağı kolun koynundan çığarmay oltura, peçni canında közüvlerin saklağanlağa karay, kesini sağışına ketgendi. Ahırzamannı üsünden ol kesi Kuranda köb okuğandı. Karaçayğa ahırzaman keldi. Kün carık karaçaylılağa karañı bolğanlı eki sutka boldu. Karaçaylıla endi bir biri közlerine kalay karayalsınla: erkişi bla tişirıv bir cerde olturub, kesi caravlarına çığadıla sora... Andan ese urub urub koysala, ölükle ribiz tuvğan ceribizde kalır edile... deydi. Uyat ketse, adamlık da ket genin ol biledi.

Ğokka atasını imbaşına tayanıb, çırım etib turğanlay, sırtı suvuk bolub uyandı. Kartusun da başına begirek basdı. Tepluşkanı içi tık urulub turğanlıkğa, adam hava suvuknu horlayalmaydı — suvuk teşikleden kirib keledi.

Kolun cılıtır üçün, koynuna salğanında, kitelini hurcununda kandidat kartoçkasına tiydi. Şark deb esine, ne ese da bir çegetni canında, nögerleri anı partiyağa kandidatha alğanları tüşdü. Kallay bağalı sözleni eşitgen edi Gokka ol kün kesini üsünden! Anasını messileni tışından kiygen teren galoşlu ayakların şinelini etegi bla cabarğa küreşdi.

Polda başları, ayakları da bilinmey, mıjğıl halk, ah oh ete, ınıçhay catadı. Narlada da alaydı. Keçe tüşgendi. Lampaçıknı avañı carığında eşik süremde Gokka bir kölekke esledi. Ol eşikni tüerge tebregença alaydı. Gokka anı

Hasan bolğanın bildi. Ğokkanı cukusu ketgendi. Sanları tüyülgen adamça avruydula. Carası cañıdan baylanır kerekli çançadı, başın a soruv

alğanlay keledi: «Tüz lük kaydadı? Kaydadı tüzlük?» Bu soruvğa ol cuvab tabmazın biledi. — Dohtur, beri çab, anam öledi! — deb kim ese da nardan enişge kıçırdı. Ğokka caralı ayağın süyrey, küçden butdan örge örledi. Tişirıv kölüne çabar onov ete catadı, alay a kuru kolu bla Gokka

aña ne etsin... Pulsu bilir bilmez uradı. Kaysıdan ese da suv alıb, Gokka tişirıvnu betine sebeledi, kolların örge, enişge kımıldatıb, can kiyirirge küreşdi. Ne etalğanı da ol edi Alay bolsa da tişirıv es cıya başladı. Gokka anı tanıydı, anı caşı Osman bla birge el şkolda okuğandı.

Zaman öter. Belorussiyada partizan askerni komandiri, Sovet Soyuznu Cigiti Kasaylanı Osmannı atı kralğa belgili bolur. Anı atı Mogilöv oblastda elge, oramlağa atalır.

Ğokka, Osman da komsomol cıllarında, karañılıknı zaranın elçilege añılatıb az küreşmegen dile. Kesleri va ne zat añılay bolur edile! Alay a Sovet vlast et degenni canların atıb ete edile 1937 cıl kralnı içinde cavla çıkğanlarında, Gokka da, nögerleri da Ata curtnu aladan tazalar üçün ullula ne zat etigiz desele, etib aylanñandıla Adamla ol cıl biri birine iynanmağanların, içgi sözün kişi kişige aytmağanın Gokka unutmağandı. Ataları keçe tutulub ketse, caşı kızı ertdenbla anı haram etgenle da bar edile. Osman esine kelgeni bla Gokkanı başına bu sağışla da keldile. Kim biledi, ma büğün bıla çekgen kıyınlıknı ol cıl dan kalğan cavla çekdire tura bolurlamı?.. Ullu halk gitçe halknı ezib atarğa kolundan kelligine ne söz bardı, alay a anı tıyarık bir zat bolurğa kerek edi. «Bu bizge tüşgen açını uruşha boluşluğu bolurmu?» — deb Gokkanı başına bu tuthuçsuz soruv keldi. «Da sora halknı bılay coyğan bla pravi telstvo kazavatda horlam kalay tabar? Alaysız da kazavatda oñ busağatda bizni canıbızdadı». Kesi kesine soruv bere, cuvab ete Gokkanı başı teli boldu.

Ğokka başın örge költürgeninde, gitçe terezeçikden bir culduznu esledi. Terezeçikni temir çıbıklarına kablanıb, ol Gokka bla beziri kelgença, köz kısadı. Gokka andan közün ayıralmay tohtadı. Anasını aytıvçusu esine tüşdü: har adamnı kesini culduzu boladı, birevnükü nasıblı culduz, birevnükü da nasıbsız, devçen edi. Alay ese Gokkanı eki culduzu bolurğa kerekdi. Birinçi culduzu nasıblı edi da, sora ol Gokkanı atıb kayrı dump boldu? Ma bu terezege cablanıb karab turğan culduz a adamnı nasıbsız etgen culduzdu. Endi va aña ne kerekdi?!

Culduz a, alaydan tayar akılı bolmay, köz kısadı, kısadı... Çaçılıb kalırğa cete, tepluşka cırıldaydı, çıkırdaydı — alıb barğan cüğünü açısımı etdire bolur alay... «Tañ bir ata kirge edi» deb, kölüne keldi Gokkanı, tañ bla birge igilik kelib kallıkça. Ne küreşib da kirpik kısalmaydı.

Kesini frontda zamanı esine tüşdü. Sutkanı stol canında operatsiyala etib turub, bir boş zamançık çıkğanlay, bir cerge kısılıb cuklab kalıvçan edi. On onbeş minutnu kalkı sa, kobub, biyağınlay stol canına süelivçen edi. Uruşda ne zat da belgili edi, ne eteriñi bile ediñ, million adamğa rahat caşav eter üçün, canıñı berirge da korkmay ediñ...

Bu polda töñereb turğan adamlanı ne bügünleri, neda tamblağa ışanıvları cokdu. Bılanı tüneneleri bardı, alay a açlık, suvukluk, kesleri caravlarına oltururğa izlemeklik tünenelerin unutdurğandı. Karaçaylıla neden da bek saklavçu vyatnı va aytma da koy — bir kere vyatnı amalsız bolub athanları amaltın, endi keslerin adamğa sanarğa da bolalmaydıla...

Ğokka kirpik kısmağanlay tañ atdı. Eşelon tohtadı. Adamla kayğığa kirdile: duniyanı başında bılağa cer bar ese, ol cerge

kelib cetgen bolurlamı? Cahanimge çığarık esele da munu içinden bir çığa kirsele... Kesi caravuna asırı aşıkğanla adamlanı üsü bla eşik süremge mıllık atıb, eşik ni düñürdetib tebredile, eşik açılğanında va alanı artha tıyar çırtda küç bolmay, çıñab çıñab, cerge cerge tüşüb, vağonnu tübüne taşayıb taşayıb ketedile, anda orun tabmağanla da açık cerge çögedile. Ceñillenib ceñillenib, otun, suv izley çabadıla. Bu col da adam, mekyam bolmağan bir cerde tohtağandıla. Polustanoknu üyçüğünü koşun başı anda uzakda kızaradı. Bütev eşelonnu adamları gurt tavuklaça çökgendile, alanı ortaları bla da bir kavumla savutçukla bla suv eltedile, kuçaklarına otunçukla, kavraçıkla cıya aylanadıla. Anda mında avtomatla tört canlarından alağa burulub tursala da, nasıbsızla, ürençek bolub, endi san etmeydile.

Soldatlanı bir kavumları biyağınlay burunların cabıb, tepluşkalada hapçükleni kazadıla. Gokka bir eki üç tepluşkadan bashıçla bla ölükleni çığarğanların kördü. Cılav, sarın tavuşla çıkdıla. Biyağınlay kebinlikle da uzatadıla, açhası bolğan devür etdirirge deb açha da uzatsa ua kim çaçarıkdı, kebin kim tigerikdi, deb anı sağışı kişini da başına kelmeydl.

Karaçaylı yemürde da kesini ölür künün unutmağandı — ol künñe kerekli zatnı barın saklab turadı. Köçe turub da, neden da alğa kebinligin alıb çıkğandı. Bu ölüklege kebin salınnık tüldü, devür etillik tüldü, biremleb kabır da kazıllık tüldü deb kişini akılına kelmeydi — alkın bıla bir zatlağa iynanadıla. Yelükle kalğan cerleni kaydağısın bilmeydile.

Ğokka keslerini tepluşkadan bir sabiy ölüknü çığarıb kelgenlerin kördü. Kimnikidi? Kaçan kathandı? Tepluşkanı içinde anı kişi da bilmeydi. Sabiyni anası kişini da körmey, kolların ölükçüknü ızından uzatıb baradı. Közleri şaşhınlıdıla, adamla allından bir cayaklab, aña col beredile, alay a soldatla bolğan cerge cetgeninde, allına avtomatnı köndelen tutdula... Ol ne cılamaydı, ne kıçırmaydı — içlerinden akılı tayğan közlerini karamları sabiyni ızından ketibdi. Sora biraz süele turub: «Ne aytırıkma men atası kelse?! Cañızıbız edi. Kuru üç cılçıknı caşağandı... Kup kuru üç cılçıknı...» — deb, kişige da karamağanlay, kesi bla söleşedi.

Sabiy keçe avuşub, anası anı kişige aytmay, üsün bıstırla bla cabıb, barır cerlerine deri eltirge murat etgendi... — Adamla! — deb bir kıçırğan tavuş çıkdı.— Adamla! Ne hatabız bolub töşeb kelebiz colnu kebin siz ölükle bla?! Bu

zatnı bılay körüb barmaz üçün, üydegimi kesim kollarım bla buvub, buvub atsam ne boladı?! Bu kan içgenleni allarında avuzubuznu kısıb nek kelebiz?! — deb tişirıv soldatnı üsüne mıllığın atdı. Soldat üsünden türtgeninde, tişirıv buzlavuk cerge tiyib, burnundan kanı kuyuldu Kaysı ese da örge kobara: — Ne izleyse, kıyınlı, bu soldatladan, bıla tül düle bizni bu duniyağa cetdirgen, aladan örgedegiledile, örgege va bizni kolubuz kaydan cetsin.. — ded i.

— Mikoyan Şahardan alay anda bir adamğa tübe dim,— dedi Sımay gıbıt bla suv költürüb kele.— Ol aytıvğa köre, obkomnu sekretarı bizni caklayal mağandı, anı kesin köçürmey koyğandıla. Bizni satıb iygendi ol!

— Ah biz carlıla a a... — Sen ullu adam, ullu dohtur, colnu uzunu avuzu ñu kısıb kelgen bolmasa, bizge bir akıl nek üretmeyse? Biz ne eterge

kerekbiz ahırsı, kıshası. Eki cıldan köbnü kazavatda aylanñansa, deydile. Ma munu üçünmü kazavat etgense?! — deb bir tişirıv Gokkağa bitib, cayılıb turğan halknı körgüzdü — Tüz aytadı, endi va ne körgüzürükdüle bizge seni akılıñ bla?

Kim biledi, Gokka bıladan kalay kutulluk bolur edi, bir canından bir caşçık çığıb: — Men bileme ne eterge kerek bolğanın: ızıbız ğa urulub, eşik etilgenley, polda kañanı kobarıb, tübüne çıñarğa kerekbiz, kinoda alay etedile,— dedi.

— Olturuğuz! — deb buyruk çıkdı. Suvukdan cıyırıla, adamla ızlarına buştuk boldula. Tepluşkanı tışında muthuz künnü suvuk ertdeni kaldı.

Otunçukla cıyğanla biyağı peşçikni tögeregin aldıla. — Anam, kaydasa? Anam,— deb bir tişirıv karamı bla tepluşkanı için avlay, anasın izleydi Aña kişi da cuvab

etmedi. Küçden atlay, ol eşik üsüne barğanlay, eşik dığar duğur etib cabıldı. — Anam poyezdni tübünde kaldı da ketdi, men carlı,— deb tişirıv eşikleni tüedi, alay a biyağı çarhla temir colda

tıkırdaydıla, tepluşka cırıldaydı. Tişirıvnu sarnağanı cerni caradı. Cañı kıyınlık üslerin bashan adamla şum boldula. Alkın canı içinde turğan adamlağa busağat da aşarıkdan bek kerekli zat cokdu. Suvuknu da unuthandıla. Otunu bolğanla

cukçuk kaynatırğa küreşedile, bolmağan da bişmegen kak etni cırtadı, çiy gardoşnu kemiredi. Tişirıvlanı biri közüvü cetgeninde, kancal başlıçık bla et bişirirge saldı. Ol kaynab başlağanlay, anı et iyisi burunlarına

asırı urğandan adamlanı közleri ol başlıçık bolmasa cuk köralmay tohtadıla. Aşarıknı, içerikni da unutub turğan Gokka ol et iyisden sarıvu kesib, basar taşın tanımazlay halğa kirdi. Anası da kımıldadı, kalğanla da çıdamları tavusulğanın bildirdile. Sabiyle va hanç hunç etib, «ber» deb izleydile.

Başlıçıknı iyesi, içindegi bişdi, kaldı ese da, otdan alıb, bir bısdırlağa çırmab polğa saldı. Tögereginden ança adam karab turğanlay, üydegisine aşatalmadı. Oğay, alkın vyat bardı...

Ğokka kobub barıb, tişirıvğa bir cañız söz da aytmağanlay, cerde başlıçıkğa iyildi.

— Menikidi! Eşitemise, menikidi! — deb kolları başlığa karışıb tohtadıla tişirıvnu. — Korkma, senikile da cetdirirle tillerine. Köremise, bu karab turğan sabiyleni, avuzlarına bir tiygen atlı bolsunla,—

deb tişirıvğa akırın aytıb, başlıçıknı başın açdı. — Da alay ese va...— deb tişirıv boysundu. Bu issi suvçuk bla içinde bişmegen etçikni kalay tukum üleşsin? Krujkala, ağaç çömüçle tabıldıla. Gokka alanı birerine

birer tamçı degença tamızıb, iyesine etni koydu — ne küreşse da anı üleşallık tül edi. Erinlerine cetdirib, sabiyle: — Entda! Entda! — deb izleydile.

Hasan kolları bla kulakların cabıb, kabırğağa kısıldı. Bir kavum tişirıv a sabiyleni tilegenlerin költüralmay, sıyıt boldula. Ne erkin likleri da cılarğadı, ol sebebden eşelonnu ızından cılamuk koban kuyulub kelib turadı...

— Nedi bu? Nedi bu, biz carlıla,— dedi Habibat, Gokka katına kelgeninde. Bu ne zat bolğanın Gokka bilse va, ayhay. Ol oğay, Gokka endi kesi da kim bolğanın bilalmaydı. «Bizni ariv

dohturubuz» deb polkda alay aytılıvçu Gokka tüldü büğünñü Gokka. Grajdanları Ata curtnu caklaydıla, ol da alanı caklarğa kerek edi alay a caksızlanı kişi da caklamay köreme. Canın, kanın ayamay Sovet vlast üçün küreşgen Gokka büğün bılayğa buştuk bolub, kıyınların horlam üçün berib turğanla bla tambla ne bolurun dan haparsız olturadı, anı candan süygen Aslanı va cuk da bilmey, Ata curt üçün kazavat etedi..

Anası poyezdni tübünde kalğan katın cılağanın tohtatmağanlay keledi. Ğokkanı sırtı küçlü kiçib, cavorunların bir biririne ışıdı. «Endi kuru bitle kalğan edile» deb kölüne keldi. Majay biyağınlay şum bolub keledi. Gokka zaman zamanı bla anı pulsuna tiyedi. Canı barmıdı, cokmudu derlay alay

tebedi. Atasını iç sağışın Gokka bek ariv biledi. Ol colnu uzunu bütev caşavun küzğüdeça körüb keledi. Tüz urunub, tüz caşab turub, em artında atılıb kalğanın köredi. «Menñe neda etge edile da ma bu nasıbsızlanı orunlarında koyğa edile», deydi. Majay aç bolama, suvuk bolama deb da bilmeydi, tegaran, zaman zamanı bla butların közüv közüv tüzetdiredi.

— Solumay tohtağandı,— deb Gokka katında Abidatnı avazın eşitdi. Üçcıllık kızçık Abidatnı koynunda sılıt bolub catadı. Açdan sabiyçik karıvçuğun tavushandı. Üylerinde da bir kabın

gırcın bolmay çığıb, bılayda kim neni kabdırsa, anı bla keledile Sabiylerini barından da boşarın bilib: — Adamla, menikile açdan öledile, boluşuğuz tileyme,— deb kıçırdı Abidat.

Kaysı ese da bışlak kesekçik, birsi da et kesekçik uzatdıla, Sımay da çömüçnü tübün cabhan bir suvçuk kuydu. Uruşnu üç cılında adamla aşarıknı kıtlığın çegib turğandıla. Mürzövnü Karaçay kaçan da tışından keltirivçen edi, mında

bitmeydi, kazavatnı zamanında va arğışha barırğa erkişi bolmağanı amaltın halk gırcınsız cunçuğandı. Ne aşları da gardoş edi, köçürgen zamanda uruğa boşlab gardoş aldırmağanları amaltın ol da cokdu.

Hasan köbüsüne başın tobuklarına iyib olturadı. Sorğanña kısha cuvab etgen bolmasa söleşgen da etmeydi. Katını, caş tişirıvçuk, tört canına soruv halda karağailay keledi. Ariv betine korkuv muhurça basılıb kalğandı. «Ariv» dedik. Kim ni sıfatı kalay bolğanın bılayda unuthandıla — barıiı beti birçadı...

Çarhla biyağınlay temir colda tıkırdaydıla, tepluşka da cırıldaydı. Kayrı baradıla, kalayda baradıla, kim biledi... Ertden sayın eşikge boşlağan cerleri bir tilli, bir can bolmağan cer boluvnandı. Sorurğa kişini tabmaysa, alay a sorub da ne eterikse... Tuvğan cerlerin tas etgen adamlağa endi ne başhalık bardı... Mından arı kalayda ot tamızsala da ol bılağa kişi ceri bolğanlay turlukdu. Burundan beri da bu adamlanı ata babaları, tuvğan cerlerinde taş tübünden toprak çığarıb küreşgendile; türlü türlü cavladan saklağandıla, ter tögüb caşağandıla. «Karaçay Mingi Tavnu eteginde kişige hıyanatı bolmay, kesi kıyını bla caşağan halkdı. Tüzlüğü bla, arivluğu bla, cigitligi bla belgilidi» degen bu sözleni Lev Tolstoy cazğandı.

Ol ariv halk kıçırık sıyıt ete barğan, aç, kirli buştuk bolğandı, anı bağuşnu küregença, kayda bolsa da küreb atarıkdıla. Karaçaynı caşları, kızları kollarına savut alıb, cavnu sürüb baradıla. Ma bu kıjğıl mıjğıl bolub bara turğan adamlanı köz tuvralarında bılanı mülkleri ne keltirib gürcüleni salıvğa va adamnı cüregi kalay tözsün?!

— Kayda bolsa da bir cerge eltib kuyarık bolurla bizni, sora Stalinñe telegramma berir edik. Ol bizni ızıbızğa kaytarır,— dedi erkişi avaz.

— Kimni «bizni?» — deb sordu birev. Ol Hasannı avazı bolğanın bildi Gokka,— bizni kalayda bolsa da kotarırğa, bizden kişi kallık tüldü. Biz bu gözende kelgenli beş sutka boladı, tışına va ceti ölüknü athanbız. Kalğan vağonladan nellay birni çığaradıla har tohtağanıbız sayın! Colnu ölükle bla töşeb kelebiz. Allah bu zatnı keçmez. Endi va bit da bolğanbız, teli avruv da bir canıbızdan kirib kırıb tebrese seyir tüldü. Siz a Stalin coldaşha cazarğa deb aylanasız! — deb Hasan, çartlab kobub, biyağı eşikleni düñürdetib tebredi — Stalin bilmey bıllay zat bolluk tüldü,— dedi tunakı avazı bla bir kart.

— Stalin Leninni sohtasıdı deb cazıb turadıla, Lenin çırtda bılay eterik tül edi, Stalin da bilse bizni bu duniyağa cetdirlik tül edi, ol bilmeydi da bilmeydi,— dedi aña cuvabha birsi kart.

Ğokka avuzundan söz çığarmay tıñılaydı. «Suvğa ketgen taş karmar» degença, ete turadıla. Kün bir cıl çaklı, keçe va andan da uzun körünedile. Eşelon coluna barğanlıkğa zaman a tohtab turğança alaydı.

Biyağınlay sutkada bir kere eşikge boşlaydıla; biyağınlay cılay sarnay tepluşkaladan ölükleni çığaradıla. Ala aslamdan as lam çığa baradıla. Akılı bolğan adam akılından şaşarlaydı (şaşhanla da az tüldüle), alay a adamla dükküç bolub kalğanları amaltın nelerin da bilalmaydıla, tegaran aşarık izleydile, suvukdan cıyırıladıla.

Ğokka Abidatnı akırın cılağanın eşitdi Sorğanında: — Gitçeçik kathandı, alay a kişi da bilmesin, tab meni sabiylerim da. Cuklab turadı degenme Ceñilde ceter esek a ceter ceribizge, kolum bla asırar edim dey edim,— dedi.

Közüvlü tohtağan cerlerine kar tüşüb tura edi. Anasın cerge tüşüre turub, Gokka bılanı tepluşkağa soldatla kelgenlerin kördü. «Abidat a ölgen kızçığını canın saklab kalğandı», deb Gokka anı kayğılı boldu. Kalay alay bolsa da ölüknü eşelonda koyarğa bolmazlıtın Gokka añılaydı Abidatnı sabiyçigin da çığardıla, anı cılar karıvu kalmay, ızlarından karab kaldı.

Entda ızlarına cıydıla. Endi cılağan, sarnağan da cokdu — karıv kalmağandı. Sabiyle kımıldamay catıb catıb kalğandıla. Kıshaça aytırğa, caşav cuklanñandan cuklana baradı...

Caşav. Bar edi da caşav, kazandaça kaynab turğan caşav. Anı, cañı caşavnu, kirib, orun alıb kelgenin Gokka kesi körgendi, karıvundan kelgeniça anı begitirge boluşhandı. Da, caşav bar edi.

Ğokkanı sağışı Aslanña köçdü. Kesi caralı bolurnu allı bla Gokka Aslandan pismo alğan edi. Gospitaldan kelgen edi: «Caram ullu tüldü, igi boladı, köb turmay frontha keterikme, canım. Adresimi bildirirme. Seni bla meni süymekligibiz menñe ka rıv bergenley turadı»,— deb cazğan edi.

Boş caralını gospitalğa aşırmağanların Gokka bek ariv biledi, alay a Aslan başha türlü cazarık tül edi. Andan sora köb turmay Gokka kesi da caralı bolub gospitalğa tüşdü. Adresleri acaşdı. Aslan üylerine cazıb, ala da Gokkağa cazar larından ozub, ışanıv kalmağan edi. Endi va ma..

Talay cılnı bir birin süyüb turub, birge ka lay az caşadıla, özge Gokka ol kısha nasıbı üçün cazıvuna razıdı. Frontda caşavu esine tüşdü. Ne tukum kıyın bolumğa tüşsele da, horlam bizniki boluruna Gokkanı cüregi az da işekli

bolmağandı. Endi va başın da har zat barı katışhandı, busağatha deri açık añılab turğan zatların endi añılayalmaydı. Gokkağa bütev duniya kuru bu tepluşkanı içi bolub tohtağandı. Akılı say bolğandı...

— Ah men carlı, men harib! — deb adamnı canın alıb koyarlay bir kıçırık çığıb, şark şark deb cürekleni titiretdi. — Ah men carlı, Hasan kanına boyalıb turadı! — deb endi Hasannı katını tül, başha kıçırdı. Ğokka sekirib kobub, «oy» deb kıçırdı — ayağı nı carası iyne çançılğança çançıb kıçırğandı Hasan bolğan cerge

barğanında, kaysı ese da sernek tartıb carıtdı — Hasan kesi kesini boynun tartıb tura edi. Kanı tohtamay çıñab baradı, tögereginde hapçükle da kan cuğu bolğandıla. Hasannı oñ kolu cülğüçnü buvub turadı.

Bu caş adam kesi kesin bılay etib koyğanı adamlanı üslerine cañı kıyınlık bolub tüşdü Anı katınını cılağanı va cerni caradı. Tişirıvla barı da aña koşulub sarnaydıla.

Hasannı caşavdan ketgeni cassığa cuvuğurak zamanda edi. Caşavdanmı? Oğay, ol caşavdan ketmegendi, kıyınlıkdan ketgendi, ol sebebden ters etdi deb, aña kişi da aytallık tüldü.

Eşelon a, bashan eşelon, bu adamla bilmegen, eşitmegen col bla tıkırday, cırılday baradı... Hasannı katını çaçın başın cırtıb cılay dı, vyatnı hayatnı da unutub, Hasannı ariv çaçın sılaydı. Ömürleden beri da

karaçan tişirıv adamlanı katında erini cılavun etmegendi, bu gözenni içinde va har ne da başha türlüdü. Cañız bir adam kiriik kısmaydı. Hasannı alay bolğanı bıla tüşgen bolumğa cañı köz bla karatdı: tünenegi künüñ teblenib,

büğünüñ cok bolub, tamblağı künüñ da belgisiz bolub turğanlay, caşavuñu sozub küreşirge kerekmidi?! Ne canı bla sağış etseñ da, acal marab turadı. Alay a... alay a... sabiyle. Günahsız sabiyle, tögereklerin alıb, analarından aşarık, içerik izleydile.

Duniyanı başında em açı artıklık sabiylege tüşgen zorlukdu. Tañ carıdı. Eşikge iyer zaman cetedi. Nença sutkanı kele esele da aytallık tüldüle. Hasannı katını ölüknü bir zatla bla cabarğa küreşgenin esledi Gokka. — Kişige da berlik tülme, ceter ceribizge cete bolurbuz, kesim basdırlıkma, kesim! — deb körünmezlay kısdıradı,

kısdıradı... Eşelon tohtadı. Bılanı allarında nença eşelon ketgendi, ızlarından nença kele bolur? Eşik açılğanında, Gokka uzak

bolmay gitçe stantsiyaçıknı kördü, anı kabırğasında «Uralsk» deb cazıvnu okudu Uralsk kralnı kalayında bolğanın Gokka ne küre şib esine tüşüralm.1DI.

Cuka karçık sebeleydi. Biyağınlay adamla tışına tögüldüle: bir kavumla endi vyatnı da unutub çögedile, birle otunña, suvğa çabadıla, başhala, cuvukda et adamlarını ölüklerine kadalıb, sıyıt etedile. Hasannı ölügü da ketdi...

Ğokka bla anası Majay taza havanı solurlay, eşik üsüne olturtdula. Alay a Majayğa endi cuk da kerek bolmağanın kızı añıladı. Beti ak kağıtça alaydı, sakalında kara tüğü kalmağandı, közleri kaydan ese da terenden karaydıla. Atası uzakğa barmazın bilib, Gokkanı cüregi açı açı çançdı. Eşelon tohtağanı sayın, Gokka Kemishannı sora bezdi. alay a kişi cuk bilmeydi — bu katışıvda kim ne billikdi...

Biyağı çarhla. biyağı temir colda tıkırdaydı la, biyağı tepluşka cırıldaydı. Söleşgen cokdu. Sabiyle sılıt bolub catadıla.' Adamla tillerin unuthança bolğandıla. Gokkanı başı bir birde tögerek

.aylanıb tebreb, sora küreşib esin cıyadı. Ol tirilmese, atası bla anasını boşallıkların biledi. Ayağında carası tohtamay avruy du, eşta, aşlanñan bolur. Veşçmeşogunda bir kesek darmanı bar edi da endi ol da boşalğandı.

' Teşikleden suvuk küçlü uradı. Adamla tabhan zatların üslerine atıb küreşedile. Otunçuğu bolğanla peşçikni tögeregin alğandıla, alay a alanı coñurçhadarı bla kavraları ne gardoş bişirirge, ne et bişirirge, ne suv kaynatırğa cetmeydi.

Adamlanı betleri bir birine uşab kalğandı barı da birça buzulğandıla. Gokka va, kaçan da arivğa sanalıvçu Gokka, busağatda bit kese olturadı Uzunurak cayaklı betinde kıyılğan kaşları, kuru da k üle turuvçu ala közleri, incileça çımmak ak tişleri bar, cok esele da bilinmeydile. Frontda kısha kesdirgen çaçı kartusunu tübünde kiçib, çıdatmaydı. Üsünde kara töben canı bla kiteli burşu çurşu bolğandıla.

Ğokka busağatda karıvlunu, karıvsuznu üsünden sağış etedi. Karıvluğa kesi ni savutu bla karıvsuznu horlağan kıyın tüldü. Cüreginde cazıksınmaklığı, oğuru bolmağan karıvlu adam tüldü, canıvardı. Halkğa tüşgen bu kıyınlıknı üsünden nença sağış ete ese da, ol tüşmey bolluk tül edi derça bir sıltav tabmaydı. Ol açı kün avuşdan avub kelib, hucu kalğan mülklege kirgen gürcüle entda közüne köründüle. «Karaçaynı duniyağa aytılğan ariv cerlerin Gruziyağa koşar üç ün etgen bolurmu Stalin alay» deb kölüne kelib, Gokka kesi kesi ne ayıb etdi: Stalinni üsünden alay aytırğa kolundan kalay keldi...

Kalay alay bolsa da bütev cıyırma bla beş cılında Ürenñen, körgen, iynanñan zatı, añısı — barı başı tübüne aylanıb kalğandı. Neden tuthun, neden kadalğın caşar üçün... — Cahanimge kuyarık esele da kuyar cerlerine bir cete kirge edik,— dedi kaysı ese da, Gokkanı sağışın böle.

— Cukğa da eltirik tüldüle, har künden künñe azdan az bolub barabız, artıbız bolğunçu ma bılay aylandırıb turluk bolurla...

— Aşıbız, suvubuz da bolmağanın bek ariv biledile, endi va ma mıçımay teli avruv çığıb, dıñ eterikdi. Biz bu gözenni içinde kelgenli onbeş sutka boldu,— dedi sanavnu alkın unutmay turğan kaysı ese da. Söleşe keledile da şum boladıla, sora birazdan dağıda bir zatla aytıb başlaydıla. Ğokkanı başından Uralsk degen at keterge u namay dı. Kalayda, kaysı cerdedi eke ol? «Uralsk» de gen söz Ural bla

baylamlı bolur. Bizni Sibirge elte dile deb bir kavumla alay murat etedile, alay a Uralskeden arı kar cokdu, teşikleden tüz cerle körü nedile.

Tepluşkağa olturğanlı beri avzundan söz çığar may kelgen birevlen bardı. Ol Çavl şkolnu ustazı elli cıl çaklı bolğan, İbrahimdi. Uruşdan kaythandı — boynuna bırğıçık salınıb, anı bla solub turadı. Okkupatsiyanı közüvünde faşistle türmege athan edile — kaçarğa asırı aşıkğandan öltü ralmay ketgendile. İbrahimni katını, orus tişirıv, ol da şkolda ustaz bolub işley edi. Ala birge ca şağanlı cıyırma bla altı cıl bola edi, ek i caşlarını biri da frontda.

Halknı köçürgen keçelerinde, üydegide başha milletden adamlağa saylav bergen edile: «süyseñ, bıla bla tebre, alay tül ese, kal» deb. İbrahimni katını tebremedi, çemodanña anı kiyimlerin cıyıb koluna tutdurğanında, İbrahim şipel ni üsüne kablab, caşı bla salamlaşıb: — Elt meni kayrı eltirik eseñ da,— deb katınına burulub da karamay, çemodan zat da almağan lay, soldatnı allında çıkdı.

Adamla kabarık uzatsala da almaydı. Aşama ğanlay keledi. Nellay birni tözalır, kaydam... Ğokka anı şkoldan başlab tanıydı. Sıfatı çırayı Da bılay bolsun derça bir adam edi. Aña bügün eki kat kıyınlık cetgendi

— ışanıb turğan adamı cetgen kün atıb koyğandı, koluna savut alıb caklağan vlastı da anı közkörmezge alıb baradı. Endi va ölügün kalayda çığarıb atsala da aña başhası cokdu.

Ğokkanı esine başha orus tişirıv Yevdokiya tüşdü. Ol koyçu Ashatnı katınıdı. Üydegisi bla birge Gokka anı maydanda körgen edi. Busağatda eşelonda keledi.

Ğokkanı kolu, cuk bilmey turğanlay, şinelni tübünde ordenine tiydi, cırtıb alırğa kesin küçden tıydı. Esine, ol orden berilgen kün kazavatda nögerlerini alğışlağanları tüşüb, közleri karañı etdi. Sabiylikden oğuna da GTO, GSO, «Voroşilovskiy strelok» degen znaklağa, artıksız da ordenñe sıy bere ürenñen Gokka ordenin sıdırıb alalmadı, alay a anı büğünñü bolumu ordenñe da uçuzlukdu deb kölüne keldi. Bu halğa kirib barğan adam üsüne asker kiyimleni kiyerge kerek tül edi, ayhay, Gokkanı başha kiyimi cok edi. Bit kesgen ofitser, keküreginde ordeni bla, üsüne avtomatla kurulub baradı... Kalay türlüdü cazıv degen zat...

Közüvü cetib, eşelon entda tohtadı. Adamla tışına tögülgenlerinde, temir colnu eki canında tavlaça, kalanıb kalanıb turğan tuznu kördüle. Kimi etegine, kimi börküne, kimi savutha alalğanların aladıla. Anı ne eteriklerin kesleri da bilmeydile, alay a Çavlda tuznu kıtlığı eslerine tüşgen bolur edi...

Toprakdan işlenñen bir gitçe mekyamçıkla köründüle — alanı adam caşağan mekyamğa sanama dıla. Şıf deb, telegraf bla cetgença, eşelonnu bir kıyırından bir kıyırına hapar cetdi: üç tepluşkada kelgen adamlağa

sağüncüğüz bla tüşüğüz deb buyruk bolğandı. Nek aythandıla eke? Kırırğa mı, oğese caşav etergemi?! Kalğanlağa allay buyruk nek cokdu?

— Adamla kayğığa kirdile: bir kavum cuuvk teñ başha başha tepluşkalada keledile. Endi alanı kav kuv eterge tebregendile.

Bu stantsiya Cambul stantsiya bolğanın bildile, Kazahstandadıla sora... Bılayda eşelon tohtavçusundan aslam tohtab, üç tepluşkanı kotarıb, coluna atlandı. Kıçırık sıyıt ete kalğan adamlağa

kayğı ete, keslerini col ları da boşala aylanñanın seze, ol keçe tepluşkada kirpik kıshan adam bolmay, tañña çıkdıla. Çırt da çıdam kalmağandı — urub öltürüb koyarık esele da kalayda bolsa da bir töksele, ölürden alğa havadan bir toyar edik, ölükleribizni kesibiz basdı rır edik, bir biri betibizge bir karar edik deb, dı galas oldu. Başha zatha ışanıv kalmağandı. Söz üçün, eltib candetge ursala da, bu çegib kelgen ca hanimleri candetge kuvanırğa koyarıkmıdı?! Bu ömürde unutulluk tüldü.

Ğokka atasını avurluğu üsün basıb kelgenin se zib, cüregi çançdı. Ürençek kolu bla pulsun bas hanında, dıñ bolub tura edi. Habibat da çotnu añı lab, açı kıçırdı. Adamla kozğalıb, Majaynı üsü bla keslerini açıların cılab tebredile, ölüknü polda tüzetdile.

— Kıyınlı, nasıbsız, bılay ölürgemi tuvğan ediñ duniyağa?! Allah, bılay nek etdirdiñ bizge?! Biz ni sabiyleni atası kallay tüz adam edi, nek cetdyr diñ aña bıllay bir artıklıknı? — deb,Habibat çaçın başın cırtıb cılaydı. Tişirıvla aña koşu ladıla. Gokkanı.cılamuğu cokdu — taş bolğandı Eşelon endi keçe tohtadı. Terezeçikni çıbıklarını arasından suvuk köknü mindevleri körünedile Eşikni açmaydıla. Tışında ayak tavuşla, cılağanla eşitiledile: — Bizni stepge kotara aylanadıla! — deb, tepluşkalağa eşitdirir üçüntışındağıla kıçıralğan ların kıçıradıla.

— Mussa, kaydasa, seni egeçiñ Zuhra kıçıradı bizni calan tüzge kotara turadıla ... — Atam, kaysı gözendese, seni kızıñ Biyçeme! Bizni tüşürgendile! Kıçırık sıyıt kobdu. Tepluşkalanı içindegile bla tışındağıla bir birine kıçırğandan bir birin añılamaydıla. Cuvuknu

teñni bir birine koşarğa unamaydıla. Biyağı çarhla biyağı temir colda tıkırdab başladıla, tepluşkala da cırıldaydıla. Adamlanı kalayda kotarğanların kişi

bilmeydi, tepluşkanı içindegile da nellay birni barlıkdıla, kaydam.. Habibat erini üsüne mıllığın salıb, ne etib da anı kişi koluna bermey, tüşgen cerlerinde kesi asırarğa dığalas etedi.

Cılağanı tohtağandı — karıvu cetmeydi. Közüvlü tohtağan cerlerinde soldatla atasını ölügün çığarlıkların Gokka bi ledi. Ne madar etsinle anası, kesi da?!

Ertdenbla eşelon tohtağanında, tepluşkaladan biyağı ölükleni çığardıla. Majaynıkın da. Habibat da Gokka da cuk etalmadıla, eşelonda kelgen cüz cüz cança, adamlarını ölüklerin kişi ko luna berib, ızından karab kaldıla. Gokka cerni atın bilirge küreşdi, alay a ölüknü eltgen ekevlen neni ese da muruldab ketgen bolmasa, ayırtıb cuk aytmadıla. Tögerek a karçık ağarthan boş tüzdü.

Entda tebredile. Biyağı çarhla biyağı temir colda tıkırdaydıla, tepluşkala cırıldaydıla. Suuvk iyiredi. Cer cerde kotarılğan adamlanı üsünden söleşgenleri tohtadı. Hasannı katını adamla uzathan kabınnı almaydı — aşamaydı, içmeydi, kirpik kısmaydı. Taş bolğandı. Anı içinde alkın tılpıvun tuthan caş karıvçuğudu. İbrahim da anıçadı. Caşavğa, adamlağa da iynamın tas etib olturadı. Ol sabiyleni şkolda igi zatha nença cılnı üretib turğandı: Ata curtha kesin berivge, şohlukğa, karnaşlıkğa... Barından da ne çıkdı? «Üy biyçem tüz etgen bolurmu meni bla çıkmağanın? —deb soradı İbrahim kesi kesi ne.— Sabiyni da, mülknü rıshını da saklağanın igi etgen bolurmu?», «Alay a kerti üydegide ata, ana.kuvançnı, buşuvnu da birge çegerge kerekdile. Yevdokiya keledi da nesin da atıb! Eşta, men duniyağa kerek bolmağanlay tuvğan bolur edim, karıvumu bilimimi üydegime, Ata cur tuma da boppa boşuna korathanma, men alağa kerek tül , köre edim... Eki canı da meni, sakat adamnı, karıvumu sığıb alıb,eşikge atdıla. Endi men kayrı barama? Cañıdan caşavmu eterikme? Ne üçün, kim üçün?» Frontda ol köb kere ölürge azdan kalğandı. «Endi cañız bir kere ölsem boldu»,— dey İbrahim, eki kolu bla kesini teşik boynun buvdu...

Keçe bek karañı keçege uşaydı. Kara camçıça terezeçikge kablanñandı. Çarhla temir colda tıkırdamaydıla, tepluşka cırıldamaydı. Eşik a cabılıbdı. Bılay bla igi kesek turdula. Adamlanı söleşgen tavuşları çığadı.

Tepluşkanı eşigi açılğanında, üslerine ertden suvuk urdu.

— Sağüncüğüz bla çığığız! — deb buyruk boldu. . Bu nasıbsızla gözenñe buştuk bolub kelgenli büğün cıyırmançı sutkaları kereme. Sağüncüleri bla cerge tüşgen adamla, kayrı kımıldarğa bilmey, sın sın kathandıla. Eşelon adetiça, stantsiyadan uzakda

tohtağan bolur. Ertden avzñıda arlakda şahar, el ese da bir zat körünedi Kimle esele da grajdan kiyimli bir adamla bu nasıbsızlanı aralarında çepken sokğança aylanadıla Bazarda satılğan atnı tişlerine karağança, bılanı tişlerine karamaydıla, ansı, başha bolumların tintib küreşedile: kartmıdı, caşmıdı üy tamada, sabiyi köbmüdü, azmıdı...

Bu carlıla va cerde cürüvçülerin unutub, hava da başlarına çabıb, açdan karıvsuz bolub, suuvk cerde olturadıla. Sabiyle kısılıb kısılıb, körmegen adamlarına korkub karaydıla.

Ğrajdan kiyimli adamla bu tögerekde kolhozlanı tamadaları bolub çıkdıla. Uzakda körünñen mekyamla Kırğızda Tokmak şaharçık edi.

Kolhoz tamadala bılayda keslerine işçile saylay dıla, alay a saylarğa cuk cokdu. Közleri caş caşçıklağa ilinedi, bolmaz kalsa, ala macaldıla. Bir biri bla davur da çığaradıla.

Arbala kelib, bılanı kolhozlağa taşıb tebredile Gokka bla anasına közüv cetdi. Abidatnı üydegisi bla Gokkalanı bir arbağa olturtdula. Mamuk gabraylı arbaçı sıbırthını költürgenley, toru alaşalanı nal tavuşları çığıb tebredi. Arbaçı kolhoznu atın aytdı — «Trudovik».

Arba Kırğıznı ceri bla onsegiz kilometr colnu barıb, Çu suvnu köpüründen Kazahstanña ötdü. Köpürden üç kilometrni barıb, «Trudovik» elge kirdi Elni ekige üleşgen cañız oramni eki canına, çaprakları akğan busak terekle tizilibdile. Alanı ortası bla körünñen gitçe üyçükleni bu calan terekle bir nasıbsız körgüzedile. Üyçükleri va barı ak sürtülgen, kamiş başlı üyçükledile. Kebüsünü ocağından burma aylanıb tütün çığadı.

Ğokka bolğan arba kolhoznu maydanına kelgenin de, beri köb adam kotarılıb, kıjğıl bolub tura edi. «Trudovikni» üylerinde bir adam kalmağança kelib, bılanı üslerine süelgendile. Bılaydan uzak bolmay, kolhoz hamamçıknı tütünü. çığadı. Bu kelgenleni hapçüklerin, kiyimlerin dezinfektsiyağa alıb, keslerin közüv közüvü bla hamamğa aşırıb tebredile.

Bılayda onov etgen asker kiyimli bir adamdı. Anı çını ne bolğanı belgily tüldü, cağası nanık. betlidi. Beti kıp kızıl, burun kanatları da keñi ne kerilibdile. Ol adamnı kutsuzluğu cüregiñe korkuv beredi. Bu elni adamları andan seskekli turğanların Gokka esledi.

Onov etgen bılayda dağıda birevlen bardı: ullayğan adam, oğurlu beti bolğan feldşer. Üsünde boyalğan kısha kara tonu, başlı çurukları, başında koyan börkü. Bu adamlağa anı cüregi tamam da kıynalğanı betinde tanılıb turadı.

Kök muthuzdu. Adamlanı başlarından kara karğala kıçırıb, arı beri uçadıla... Arbala kelib kelib, hamamdan çıkğan adamlanı mekyamlağa taşıy dıla. Arbala aylanıb ızlarına kaythınçı, hamamdan çıkğanla suvukda alanı saklay, birden cötel etib başladıla...

Kolhoznu tamadası bılaydadı, zaman zamanı bla feldşer aña barıb, «Gavriil Yakovleviç» deb söleşedi. Ğokkanı vraç bolğanın bilib, feldşer, koldan kelgença, aña cararğa izley, caşarğa anı barakğa iymey, kim ese da İşina

Frida deb bir tişirıvnu üyüne iydi. Fridanı üyçüğü da, kalğanlaça, saman üyçükdü. Eki canında eki bölmeçigi, eşikleri orta da uzun, tar sençaçıkğa açıladıla. Ol sençaçık kuhnyalık da etedi. Gokka bla anasına ol bölmeçikleni birin berdile. Gokka artdan añılağanına köre, bu komnat bılağa nasıb edi. Anı içinde bir ullu ağaç orunduk bla bir uzun stol bardı. Başha cuk cok du. Gokka üsünde şinelin teşib, orundukğa anasın tayandırıb, kesi da katına çökdü. Toprak poldan suvuk tartadı, ullu bolmağan eki terezege kaçhı künnü muthuz carığı kablanñandı.

Ğokkanı başı gırınçadı, içinde çırtda cuk bolmağança alaydı, sağış asırı köb bolsa boluvçandı alay. Anasını beti kıp kızıl bolub turğanın eslegenley, Gokkanı başına akıl kire tebredi: Habibatnı temperaturası bardı. «Endi anamdan da boşar ğamı tebredim» deb, Gokka kayğığa kiredi. Veşçmeşogunda darman bolub cuğu kalmağandı, ol sebebden üynü iyesinden aspirin tilerge kerek boldu, ol a üç sabiyin da, anasın da üyge cıyıb, eşikge betin karatmay tohtağandı.

Ğokka eşikni kakğanında, Frida kıyırın açıb, soruv halda karadı. — Bar ese, bir tabletka aspirin berigiz. Ot eterge otun a kayda tabarğa bollukdu? — dedi Gokka. — Aspirinibiz bolur deyme, otun a mında bolmay dı, biz suvğa kirib, kamiş orabız, neda sabanlada kavra cıyabız,—

dedi Frida. Artından kablanıb turğan sabiylerin ıhtırıb kirib, Frida eki (eki!) aspirin tabletkanı çığarıb berib, kesi da sençağa çıkdı.

Sençada peçni canında bir kesek kamiş tura edi. Taphaçıkdan sernek tobnu alıb, eki etib, bir cartısın Gokkağa uzata — Bu kamişçikni al da ot tamız,— deb ızına kirdi.

«Siz» demey «sen» deb koyğanın çerte, Gokka ka miş kesekni alıb, keslerini komnatda peşçikni ca nına atdı. Ğokka kesini caşavunda kamişni birinçi kere köredi (uruşda aylanñan cerlerinde da körmegendi), ol ot tutarıkmıdı,

bilmeydi. Sernekni cetdirgenley, duv canıb, erlay uçhun boldu. Olturub, haman otha buştuk etib barırğa kereklisin añıladı, alay a kamiş kayda?..

Habibat tabletkanı küçdei cutub (suv cokdu; issiden küe catadı. Üyde havağa az buz cılıv urğandı, Gokka va vuak kaltırab, kesin tıyalmay tebredi (eşta, nervaları etdire bolurla). Busağatda anı başında kabarık izlev bla cılığa talpı ğandan başha cuk cokdu. Bir amal, takal kerek di, ne zat bolsa da bir amal, alay a ne amal?!

Eşik açılıb, andan bir kancal başlı, anı ızın dan da üynü iyesi köründü. Başlını başında eki nartüh gırcın tuvrağan, boyavları aşalğan eki ağaç çolpu.

— Avuzlanığız,— dedi Frida, başlını stol üsü ne sala. Başha karıvum cokdu, baş iyem uruşdadı, men a törtövlenni asırayma, kesim beşinçime,— dedi.

Ğokka başlını alıb, anasını katına olturdu, alay a ol burulub da karamadı — bir canından temperaturası koymaydı, ekinçi canı bla va toñuz et bişgen ese va deb korkdu...

Ğokka kesi cañız avuzlandı. Noyabrnı ekisinden başlab, büğün noyabrnı cıyırma bla ekisine deri Gokkanı üyde etilgen uşhuvurğa avuzlanñanı budu Birazdan Gokka başın eşikge karatdı. Havanı erkin solub, cerni erkin basarğa bolluğuna Gokkanı cüregi iynanmağançadı — çarhlanı temir colda tıkırdağanları, tepluşka nı cırıldağanı entda kulağından ketmegendile. \ Közü cetgen cer barı sabandı, tüzdü. Kayda ese da uzakda cer bla köknü etegi bir birine cetib turğança alaydı. Bir tav, ne duppur ışan körünmeydi. Oramnı eki canı bla birça gitçe saman üyçükle tizilgendile, başları barını da kamişdi. Ariv ak sürtülübdüle. Eki canı va kımıja busak terekle. Arbazdan tışına çıkğanında va, colda buku inçigine ceterça köründü. Koyub kelgen Ata curtunda kuru da kirsiz, taş oramla közüne körünüb, cüregi açı açı çançdı Bu elni türsünü va cüregine mıdahlık kelt'irdi Eşelon Tokmakğa kelib kotarılğanında, Gokka Çavlda ustazla bolub işlegen egeçle Halimat bla Raziyatha tübeb kalıb, kuvanñan edi. Üçüsü, da, kuvanç etib, endi ne etib da bir cerge tüşerge küreşeyik deb, tileb calınıb «Trudovikge» kelgendide Mında kalayğa tüşgendile eke?» — deb, Gokka sağış etdi. «Kayda tabsın adam alanı?» — dey, Gokka muğur oramnı karamı bla avlaydı.

Frida, arbazğa çığıb, tögeregine basınñan tavuklağa kolan hotasından arpa çaçdı. Huyudan çelek bla suv alıb, kızıl buzovğa içirdi. Gokka sağatına köz cetdirgeninde, zaman onbeş sağatdan ozğan edi. Kurçha uşağan kün da suvuk tartıb başladı. Fridanı arbazını arğı canında, anı üyüne uşaş üyçükden, bir tok tişirıv çığıb, bıla taba aylandı. Işarıv betine oğur berib turğan bu tişirıv, arbazğa kirib salamlaşdı. Gokka arbaznı oramğa çıkğan cerinde süeledi (artdan bilgenine kö re mında bir cañız üynü da kabak eşigi cok köre edim. Ağaç kıtdı). Gokka nemets tilni eşitib, ilgenib arbazğa karağanında, Frida da ol kelgen tişirıv da nemetsça söleşe tura edile. Ala Gokkadan köz ayırmay söleşedile.

— Siz nasıblısız derge bollukdu,— dedi ol tişirıv Gokkağa.— Bizni calan tüzge keltirib kotarğan edile da, cubranlaça, cer kazıb bizge bir duniya cetgen edi...

— Sizni da?! — deb Gokka ne ese da ullu seyirsindi. — Ho, biz da spetspereselenetslebiz, bizni otuzunçu cıllada keltirib kuyğan edile. Kulaklasız deb,— dedi Frida. — Kulaklıtıbıznı va sorma da koy. Meni atamı üç iynegi, eki da alaşası bar edi, segiz başlı üydegige ol ne zat edi?!

Kolhozğa cazılırğa unamağan edi, kulak etib, beri cerni etegine anı üçün aşırğan edile,— dedi tişirıv. — Sora bılayda neme... nemelemi... — Ho, spetspereselenetsle caşaydıla,— dedi Frida. — Başhala da bardıla. ömürleri Nemtsev Povoljya respublikada caşab turğan nemetsleden da bardıla. Endi ol

respublika cok bolğandı. Kazavat başlanñanlay, anı adamların kav kuv etib, Sibirge, Orta Aziyağa çaçhandıla. Bılayda azerbaycanlıla, oruslula, mordvinle da caşaydıla, barın da beri kulak etib iygen edile.

— Ol büğün bizge onov etgen komendant da siznikimidi? — Biznikidi, kan kusarık, endi sizniki da bollukdu. Kuznetsovdu tukumu, tukumu kururuk,— dedi Hristina. Frida aña

alay aytıb söleşedi. — Sizni ne üçün köçürgendile? — deb sordu Hristina Gokkağa. — Bilmeyme. Halkıbıznı savdan köçürgendile — Banditleni keltiredile deb, bizge alay aythan edile, kelgenle va

sabiyle, kartla, tişirıvla. Ma Sizni va Sizni, ne üçün? Üsügüzde komandir kiyimlerigiz, ordenigiz? —deb sordu Hristina. — Bilmeyme. Men gospitaldan on künñe boşluk alıb üyge barğanlay... — Men barıb sizge bir kabarık cıyışdırayım,— deb Hristina üyçüğüne ketdi. — Kesi cañız caşaydı, sabiyi cokdu, eri va kayda ese da işçi batalondadı,— deb Frida cazıksına aytdı. — Meni bılay oram bla barırğa erkinligim barmıdı, bilemisiz?—deb sordu Gokka Fridağa — Alay cürürge va

bolluksuz, özge ol adam aşağan Kuznetsovnu başına ne tukum katılık kelirin billik tülse,— dedi buzovnu bavçukğa aşıra

Ğokka üyge suvuksurab kirdi. Mıçımay anı ızından Hristina da hotasına ne zatla esele da salıb kañalada cathan Habibatha cazıksınıb karay, ızın dan kirgen Fridağa nemets tilde ne zat ese da aytdı Gokka bu tilni bilmeydi, institutda frantsuz tilni okuğandı.

Hristina stolğa eki gakkını, eki tuzlanñan oğurçanı, bir nartüh gırcın tuvrağannı da saldı. Tişirıvla ekisi da çıkdıla, Habibat orundukda olturdu: — Ne adamladıla bu biz tüşgen adamla? — deb sordu anası. Ğokka alanı haparların aytdı. — Bıllay üyçüklede kalay caşaydıla, nasıbsızla, oğese bizmi tüşgenbiz bıllay tığırıkğa? — dedi Habibat kesini ullu

ağaç üyü esine tüşe. — Bılayda üyle barı da munuça bolurla deyme. Mında caşağan adamlanı kaçan ese da kulak etib, köçürüb

keltirgendile. — Da sora kuru biz tülbüz köçürülgen,— deb Habibat kesine köl eterge küreşe, bılayını adamların da cazıksına aytdı. 1917 cıldan başlab, kralnı adamlarına nença türlü kıyınlık tüşgendi! Adamla grajdan ka zavatda kırılğandıla, teli avruv,

açlık alanı coppu. coppu korathandı. Kesi kıyını bla caşab turğan elçileni, kulak etib, közkörmezlege aşırıb öltürgendile. 1937 cıl kralnı em aşhı adamların çalkı bla çalğança etib athandıla. Bir kavum halknı savdan köçürüv adamlanı tüzlükge iynamların ekili etgendi. Kazavatda cıyırma million adam kırılğandı. 1948—1950 cıllada da nellay bir tüz adam açığandı. Adam tamblasmna ışanırlay kün çığarıkmıdı eke...

— Sen tayan, anam, men kim kalayğa tüşgen ese da bir hapar bilirge küreşeyim,— dedi Gokka,belibavun tartdıra. Bu közüvçükde, eşik açılıb, andan Hristina koltuğunda biçençigi bla tüşdü. Byaçenni orundukğa sala: — Bu sizge

töşeklik, castıklık da eter bir başha amal çıkğınçı,— dedi. Ğokka aña ullu razılığın ayta, birgesine çıkdı. Andan ayırılıb, elni ortasına, ak sürtülgen uzun üyle körünñen cerge

atlandı. Bu ariv süekli asker kiyimli tişirıvğa colda tübegenle burulub burulub karaydıla. Uzun üyleni birine cetgeninde (anı atı barak köre edim), anı allında hapçükle bla, sabiyle bla küreşe turğan karaçaylılağa

tübedi. Alağa buruldu. Çavlda Aslanbekni gürbecisiça bir mazallı mekyamda toğuz on üydegi kıjğıl bolub tura edi. Ol mekyamnı ortası bölünmegendi. Adam catarça nar zat cokdu. Ortasında — ullu orus peç. Kabırğanı keñligine işlenñen bir uşağıvsuz zuğul terezesi. Suvuk cer polğa cayılıb sabiyle, kartla bu türlü mekyamnı sınaydıla. Ne ese da biyağı tişirıvla bir zatla etedile. Bu adamlanı arasında sansız cürüb aylanñan kolan kiştik da Gokkağa bir kucur köründü.

Ğokka barakdan çıkğanında, feldşer punktnu boyavu oññan cazıvun eşik başında esleb, arı buruldu. Ol da barakdı. Eşikni açıb kirgenley, şağrey darman iyis Gokkanı burnuna urub, şark deb esine frontda gospitalnı tüşürdü.

Kart feldşer kesi tura edi, adamlağa karavçu zamanı boşalğan bolur edi. Gokkağa ak boyalğan şindikni körgüze: — Kallayla caraşdığız? Sizge ne etalğanım da barakğa iymey, ol üyge salalğanımdı, andan başha cukğa karıvum cetalmadı,— deb bir ullu tersligi bolğança aytdı. Anı kansız, cıyrık beti, oğurlu kök közleri Gokkanı cüregine cağıldıla.

— Sav boluğuz, mından arı va ne eterimi bilmeyme,— dedi Gokka. — Ne etergemi? — dey feldşer ürençek kolları bla stoldan stetoskopnu aldı.— Caşarğa kerekdi, ne da etib caşarğa.

Busağatda sizni iç bolumuğuznu men bek ariv añılayma, kesim da kaçan ese da bu zatlanı çekgenme. Siz bizden ese nasıblı bolğansız — adam caşağan cerge tüşgensiz, bizni va onbir cılnı mından alda calan cerge keltirib, kotarıb ketgen edile. Bu kolhoz kulakladan kuralğan kolhozğa sanaladı, alay a alanı bir cañızı calçı cekmegendi. Terslikleri ne bolğandı deseñ — kolhozğa kirirge unamağanları. Kesimi üsümden aytsam a, grajdan kazavatnı allından artına deri feldşer bolub kulluk etgenme, beri atam kulak bolğanı amaltın tüşgenme. Endi ölür tüğüm çıkğandı, Siz a ne da etib caşarğa kereksiz,— dedi.

— Caşavğa ilinirge küreşivnü caşavğamı sanaysız?—dedi Gokka. — Oğay, ilinib caşavnu men caşavğa sanamayma, caşavğa iye bolub caşarğa kerekdi, alay a ne eteyik, bizden ol

erkinlik sıyırıldı ese... Boldu munu üsünden söleşgenibiz. Em baş zat Sizge busağatda işdi. Bu bolumsuz ambulatoriyaçıknı Sizni koluğuzğa berib koyar edim, alay a bizde aytıvğa köre, kesiñi kölegiñ kesiñi etiñe neden da cuvukdu, menñe da kabın kerekdi. Rayonda vraçla cetişmeydile, Georgiyevskiy stansede, ol rayonnu arasıdı. Arı barır üçün, komendantdan erkinlik kerekdi, ol a... ol a... —deb feldşer şıbırdab aytdı.

Bu aytılğan zat barı da Gokkağa deb aytılmağança, cok bla barnı ortasındaça bir türlü halda tıñıladı. Feldşer can avruthanı üçün büsürev etib (alay eterge kereklisin esledi), Gokka salamlaşıb çıkdı. Colnu uzununa tizilgen kımıja busakla bla saman üyçükle anı cüregine bir tukum bir muğurluk keltirgendile. Kalayda ese da huyunu ağaçı cızıldab, Gokkanı ilgendirdi. Bir cerde bir insan körünmeydi — har ne da korkub kısılıb turğança alaydı. El, saklab, kulak iyib, «endi va ne bollukdu eke?» degença turadı. Aç calanñaç adamlanı kelib kuyulğanları elge igilik etmezligin biledile. Tabhanların frontha berib, bir bitimden bir bitimge deri dığalas bla cetib turğanlı üç cıl boldu. Artda belgili bolğanına köre mında cerle

suğarılmay bitmeydile, suğarğan a erkişile boluvçan edile. Orus, azerbaycan, mordvin erkişile frontdadıla, nemets erkişile — işçi batalonlada.

Bir üyçüknü allında Gokka Halimatnı esleb, allına ceñilirek atladı. Gokka bla ala tüşgen üy bir birinden uzak tül köre edim.

— Bizni ma bu üyge keltirgendile,— deb Halimat Fridanı üyünden oñlurak üynü körgüzdü.— Tukumları İşindi, bir kişi bla katını, kızı caşaydıla. Biz sençalarına tüşgenbiz,— deb hapar aytdı.

Ğokka artdan bilgenñe köre, Frida bılanı kelinleri bolub çıkdı. Anı eri İvan frontda edi. Kün iñirgi bet aldı. Anı karañısı Gokkanı üsünden basıb kelgença alay avur tiydi. Halimat da, Gokka da sağışha kirdile: kalay eteyik, ne eteyik? — Beri banditleni költirlikdile deb mında hapar alay bolğan köreme,— dedi Halimat,— bir aynı mından alğa

aythandıla. Kart İşina biz banditle bolmay, karıvsuz kartla, tişirıvla, sabiyle bolub çıkğanıbızğa seyirsinib öledi. Bılanı Sibirge köçürüb, bizni da alanı orunlarına keltiredile degen aytıv bolğanı amaltın suharla katdırıb, keslerin colğa hazırlab tura köreme. İşin aytadı bu haparlanı.

Biraznı tıñılaşdıla. — Karnaşım İshak ölgendi deb, köçer künübüznü al kününde frontdan pohoronka kelgen edi. Anı açısı anamı töşek

etib koyğandı. Ahırsı, kim üçün, ne üçün öldü meni karnaşım?! —dedi Halimat. — Meni karnaşım a? Ğokkanı kaysı üyde caşağanın bilir üçün, Halimat anı birgesine tebredi. Arbazğa kirgenlerinde, Habibat tonuna çırmalıb,

colğa karab tura edi, — Ne tav, ne çeget, ne Koban körünmeydi, közüñ ilinir cuk cokdu, mında adamla kalay caşay bolurla?—dedi.

Anasını kobarğa küreşib aylanñanına Gokka kuvandı, alay a ol endi oyulub kalmazlay Gokka ne madar etsin... Halimat alaşa, suvuk komnatçıkğa kirdi. ~ Üsüğüz bla cürümegenleri da igidi,— dedi.— Ot etivnü üsünden bizde takıldı — İşinleri otnu sennada etib, uşhuvur

da anda ete köreme, bizni üsübüzde degenligimdi. Alay a biz da otun ülüşübüznü koşmay bolluk bolmazbız. Sizde va çot başhadı — komnataçığığıznı içinde peçigizge kesigiz ot eterge kerek bolluksuz.

Habibat kirib, orundukğa minib, ayakların biçen bla cabdı: Kalay cumuşak bolcar salam boluvçan edi bizde,— dedi Habibat ahsınıb.

— Ol kamiş degen zat kayda ösedi eke? — dedi Gokka. Caşavnu Gokkadan ese macalırak bilgen Halimat: — Bar da üynü iyesine sor, tambla barırbız da cıyarbız,— dedi —

Aña cayavmu baradıla, oğese arba blamı baradıla eke? — Bilmeyme, bilmeyme, Gokka, men bilgen bir zat bardı: bılayğa canıbız savlay cıyıldık esek endi ayak tirerge

küreşirge kerekbiz. Ğokka artha sozmay, Fridanı eşigin kağıb sorurğa izledi. Eşik açılğanlay, alğı burun sabiyleri başların karatıb, asker

kiyimli tişirıvnu başdan ayak sınay turğanlay, alanı çirkitib Frida çıkdı. Kamişni üsünden Gokkanı soruvuna ol; — Elni ayak süreminde suvda ösedi kamiş,— dedi.— Men orak bereyim acaşdırmağız ansı, cañız birdi,— deb ızına kirib, alıb çıkdı.

Alay bla tamblağa iş çıkdı. — Ertdenbla men seni saklab tururma,— deb Halimat da ketdi. Ğokka bla anası, ayaklaşıb, biçenni üsüne catdıla: anası tonuna, Gokka da şineline çırmalıb. Ayak kiyimlerin teşmedile,

suvukdan korkdula. Bügün ertdenbla hamamğa kirgenlerinde Gokka carasını baylavun teşib, cañıdan baylağan edi Baylavu irinden suv bolub tura edi — igitda deyse, cıyırma sutkanı karalmay turğandı. Büğün ambulatoriyağa kirgeninde baylavun cañırtırğa esine kelmedi — colnu uzunu anı kıynağanına ürenib boşağan bolur. Busağatda va çıdab bolmazlay çançıb tebredi...

Kaçhı uzun keçe boşalırğa unamaydı. Ol başıña keltirmegen aman sağış cokdu. Terezeçiklege karañı kablanñandı. İñirden oğuna da üy ka" rañığa tartıbdı, bir cañız gitçe lampaçık küçden butdan carıtadı. Üy carık bolsa, suvuk bılay buzlatırık bolmaz edi deb, Gokkanı kölüne alay keledi.

Appa açık közleri bla karañığa karay, Gokka sağış etedi, alay a olsağatlay sağışı uçhun bolub ketib, başı tobluk bolub kaladı, ol tukum halğa kirgeni sayın şaşamı aylanama eke deb cüregi korkadı. Sağış eter zatı bolmaymı kaldı? Cahanimde tura şoydu da... «Tambla poçtanı tabıb, Aslanña pismo atarğa kerekdi, barıb kallık ese va,»— deb kölüne keldi, alay a alğınñı adresi bla nença pismo iygen ese da bir cañızına cuvab kelmegendi Keçe suvukdan, kayğıdan kirpik kısmay çığıb,

Gokka ertdenbla oraknı da alıb, Halimatlağa ketdi. Halimat anı saklab tura edi. Gokkalarıça bolmay, bılanı sençaları cılı edi. Alğı burun poçtanı sorub tabdıla. Ol da ambulatoriya bolğan barakda köre edim. Bu barak, kalğan baraklaça bolmay, bölünüb bölünübdü. Bir bölümünde tükençikni kördüle. Aña alkın kirit salınıb edi. Feldşer kesi caşağan fatar da bu barakda.

Poçtada işlegen kızdan kağıtçık tileb alıb, Gokka al ayda Aslanña pismoçuk cazıb, üçğül bükledi. Bılayğa köçürüb keltirgenlerini üsünden bir söz da cazmadı. Kızğa bılayını adresin sorub cazdı: Kazah SSR, Cambul oblast, Kurday rayon, «Trudovik» kolhoz.

«Bu adresni körse, Aslan ne aytırğa da billik tüldü...» Ğokka bla Halimat elni ayağına atlandıla. Baraklanı allında karaçaylılağa türtüle baradıla: azğınla, cukusurağanla, ne eterge, neden başlarğa bilmey, tentek bolub turğanla.

Köb barmay, Çu suvnu cağasına enñenlerinde miyik, subay ösgen kamiş allarına kabırğa bolub süeldi. Bılayğa aladan alğa karaçaylıla kelib tura edile: alanı bir kavumu kamişni kolu bla sındırırğa küreşedi, ol a sınmaydı, orakla Zla kelgenle da tıyınşlısıça ora bilmey, cunçuydula. Ayakları, az buz kabırçaklanñan suvğa batadı. Adam orurlay cerde kamiş kalmağandı, çeget bolub turğan kamiş suvdadı.

Ğokka bla Halimat kamişge cetalmazlıkların añıladıla. Kamişni orur üçün, uzun rezin çurukla kerek bolğanlarından da haparsızdıla. Bılayı elni mal kıstavçu ceridi. Gokka bla Halimat kathan kavra izleb ne küreşdile esele da, cuk tabmadıla — til bla calanñança cer alaydı.

Ğokka kuçağında kavra kesekçik bla arbazğa kirgeninde, Frida bavnu canında çalınıb turğan kamişini tögeregin kısdıra, üsüne belgi sala tura edi. Gokkanı kölü az boldu — Frida, Gokka urlamazlay, caba turadı. Bu zatha va adam kalay çıdasın! Alay a noyabrnı ekisinden beri Gokka çıdamağan cuk kaldımı?! Ğokka keltirgen kavrala peşçikde duv deb canıb, erlay kara uçhun boldula. Üyde va cılıvnu ışanı da cokdu. İñirge b üt ün da suvuk boldu. «Cılı bolsa, açlıkğa da tözerik bolur edik» deb, kölüne keldi Gokkanı.

Hristinanı üyçüğünü arğı canında aña uşaş bir üyçük ağaradı. Andan, bir ullayarak tişirıv, sormay ormay kelib, Gokkalağa kirib, avuzundan söz çığarmay, başın bulğay, biraznı süeldi. Mamuk gabrayından enişge çığıb turğan kara hotasını uçu bla közlerin sürtdü...

— K yel,— deb Gokkağa kısha buyurub, kesi allında çıkdı.— Menñe ne tötka Marya deydile, neda Trifoniha deb koyuvçandıla, dedi Gokkanı allında üyü taba bara. Sora tohtab,—Frida asırı kızğançdan adamğa suv da urtlatırık tüldü. Eri ketgenli büğün da kızğanç bolğandı,— deb şıbırdab aytdı Anı arbazında, Gokka, çal sakallı ullayğan erkişini körüb salamlaşdı. Ol briçkanı katında at kerekni camay tura edi. Erkişi bir kolunda mizi, birsi kolunda kayişi bla, tartınmay Gokkanı başından ayağına deri sınadı. Camçılaça çal kaşlarını tübünden Gokka, tötka Maryanı közleriça, oğurlu közlerin esledi. Üsünde cav siññen mamuk gabrayı Tötka Marya cer uruğa tüşüb çıkğınçı bu ekisi bir birin sınar üçün kalmadıla. Kart söleşdi — Ma bıllay poğonlarığız bla Sizni da? —deb ullu seyirsinib sordu. (Ğokka poğonlanı sıyların alğınça saklay, ol leytenant sıdırıb alğan poğonun da ornuna tikgen edi. Caralı bolurunu allında salıb başlağan edile poğonlanı.)

Ğokka kartnı soruvuna imbaşların kımıldat handan arı cuvab etalmadı. Kesini kölüne va, «poğon lanı alıb koyarğa kerekdi» deb, tlay kelib, dağıda kesi kesine ayıb etdi: «alanı men urlab almağanma, sıdırıb kalay atayım. dese da poğonları da, kar tusunda culduzu da endi anıkıla bolmağanların añıladı...

Tötka Marya urudan çığıb, üyge kirib, uzun koşun çuk bla bir süt, gazetge çırmab açığan bışlakçık keltirib, Gokkağa tutdurdu, nença ese da bişgen gardoşnu kesini hurcunlarından çığarıb, Gokkanı kılağa saldı.

— Sen bılanı al da bar, men ızıñdan kuçağım bla kamiş eltirme,— dedi. Bıllay bir «rıshını» alıb, Gokka ızına kaythanında, anası orundukda olturub, buzlağan barmakları bla marcan

mınçakların tarta tura edi. Eşelonda da alanı kolundan tüşürmegenley keldi. Tötka Marya da kamiş alıb kirdi. Aşağan da, biraz cılınñan da etgenlerinde arıb, ahırlarına cetib turğanların añıladıla. Ertderak oğuna biyağınlay ayaklaşıb

catdıla. Közge va cuku kirmeydi. Habibat kızın ayab, tışından cuk söleşmeydi, içinden a Majayiı ölüsü kayda ese da atılıb kalğanına küedi, küedi... Çokrakça taza innetli adamğa ol açı cazıv nek tüşdü?! Neda kızı va? Kız sabiy kayda atıla aylanadı? Ne amanlık etgendi ol Sovet vlzstha?! Caşı Harun a kim üçün, ne üçün can berdi?! Küövü Aslan a ne bola aylanadı?! Ma bu töşeksiz, castıksız töñereb turğan kızı va kim üçün kazavat etgendi?! Kart Habibatnı soruvu köbdü, cuvab a birine da cok... Majay bla birge kalıb, ol anı bla bir toprakğa kirirge kerek edi. Alayda oğuna ol zat başına kelgen edi, alay a kızın cappa cañız koyalmadı... Altın kalanı içine eltib salsala da, Habibatnı açısı cüreginden tayarık tüldü.

Ğokkanı cuklamağanın bilib, Habibat: — Kalay tukum izlegin Kemishannı, Aslannı, kayınlarıñı? — deb sağışlı aytdı.

—: Seni küövüñe frontha büğün pismo athanma eski adresi bla, kim biledi, kaydam, alırmı, almazmı. Kemishan a

kalayğa tüşgen ese da şaharçıla bla tüşgendi,— dedi Gokka. — Meni karnaşım a, karnaşımdan tuvğanla va, endi men alanı karab körürmemi, ahırsı?! Allah, bizge bu kıyınlıknı nek

saldıñ eke?! Mından ese ma ol carlı Hasança kesibizni boşab koysak, ne bola edi., — . Anam, koy endi kesiñi kozğama,— deb anasına alay aytsa da, caşavdan ketib kalıvnu Gokka kesine bir tükge da sanamaydı.— Men işge caraşırma, Kemishannı da tabarbız,— deb anasını cüregin capırırğa küreşse da bılayda iş tabmazın, tañ carığanlay, caşav dığalas etib başların biledi...

Kaçhı uzun keçe boşalırğa unamaydı, cuku kaçhandı. Biçen cayaklarıñı açıtadı, suvuk ötüb baradı. Fridanı guğuruğu kıçırdı. Tañ belgi berdi, alay a bu tañ da nasıbsızlağa boluşluk keltirmeydi. Anasın uyatmazğa küreşe, Gokka kobub sanların tüzetdi. — Men uyavma, közüme kalkıv kirmegendi,— dedi Habibat. — Kob da kımıldarğa bir küreşçi, anam, bir kesek cılınır ediñ,— dedi Gokka kesi arı beri kımılday. Habibat unamadı, ayakların örge süeyallık tüldü, kuruşub kalğança alaydıla. Saman kabırğala bla cer poldan suvuk urlab

turadı. Ğokka sençada çelek tavuş eşitdi, Frida iynek savarğa aylana bolur. Çelek tavuşnu Habibat da eşitib, erlay kobub,

orunda olturdu. — Men carlı, men harib, men da ma bılay anıça ertde kobub, iynegim bolğan zamanda iynek savuvçan edim. Meni

üyümde busağatda kimle esele da caşay, kimleni ese da iyneklerin savadıla, meni tavlarımı köredile. Cıyırma künden aslamnı men namaz eterge madar tabmayma. Meni allahım, bılay nek etdiñ? — deb cıladı.

Ğokka anı kuçaklab, başın köküregine kısdı — Anam, kesiñi bir esle, cılağan bla nege boluşuruksa, büğün men seni Halimatnı anası Bibağa eltirme, anı bla da bir olturursa,— dedi.

— Men birevnü calan orunduğundama, stolda birevnü kalğan bulğanları, cer üyden üsüme kabır suvuk urub! Ne üçün, kızçık, ne üçün? — deb kesin tıyalmay cılaydı. Anı kıyınlık buzğan betin cılamukları cuvub baradıla. Gokkanı cüregi sağallanñan bolur, alay a kesin kolğa cıyarğa kerekdi. Suv tabarğa kerekdi, Frida huyusundan alırğa koyarık bolur, alay a ne savutha alsın... Frida sençasında çırtda cuk koymay, kesi turğan komnatha cıyıb koyğandı — Gokka allıkdı deb korkğan bolur, bu zat da Gokkağa bek kıyın tiydi.

Ğokka, biçenin arivlarğa teşgen şinelin da kablamay, tötka Maryağa bardı. — Asırı kızğançdan ne eterin bilmey caşağan Frida suvnudamı kızğanadı? — dedi tötka Marya, çelekni huyusuna iyib,

suv çığara. — Men aña cuk aytmağanma,— dedi Gokka — Da anı ol hamhotun körüb, adam andan cuk izlerikmidi?! Biledi

da sizge suv kerek bolğanın, kesi esleb aytsa va, gıbır zat, har barıbıznı arbazıbızda huyu bardı, költürübmü keterikdi — deb açıvlandı Çığarğan suvun bir eski çelekge kuyub berdi,— kerek bolsa, kel da ala tur,— dedi.

Ğokka çelek suv bla birge, tört canı bathan bir alüminiy krujkanı da keltirdi. Frida arbazda türt mürt ete tura edi, Gokkanı suv alıb kelgenin esledi, alay a cuk aytmadı. Anı oneki onüçcıllık caşçığı Şurik sençanı eşiginden başın karatıb: — Anam, arı kara, ordeni bolğan banditge! —deb kıçırdı.

Ğokka kolundan çelekni iyib koyarlay boldu — bu söznü eşitgenley, közleri karanñı etib, üsün kara ter basdı. Caşçıknı katı bla amannı kebinde ozub, anasına betin körgüztmezge küreşe, krujka bla suv berib, bet kol çaykarğa baçhağa çığardı Arbazda cuvdururğa Fridadan korkdu. Kesini közleri tolubdula, cılamuğu kuyulub kalırğa hazırdı. Gokkağa bu orden berilgen kün anı kazavatda teñleri kalay alğışlav etgen edile! Köçürgen keçelerinden başlab a orden Gokkağa kıyınlık bolub çıkdı: leytenant bu ordenni samarkav etib külgen edi; tepluşkanı içinde da «ma, köremise, ordenñe, çınıña, da karamay, seni beri atıb koyğanların!» degen mağananı bildirib keldile. Bu caşçık da ulludan eşitgenin aytadı.

Caşçıknı aythanı Gokkanı cüregine entda bir c'ara tüşürse da, anı kayğılı bolur zaman cokdu — caşav dığalaslanı eterge kerekdi. Entda allında nença unuğuv, nença açı zat saklağanın Gokka bilmeydi...

Ordenin köküreginden alıb koyarğa Gokka bolalmadı — Gokka anı entda tohtamay ayağından çığıb turğan kanı bla alğandı.

Ğokkanı kayğısı başını tügünden ese köbdü: otun, kabarık kaydan tabsın! Et adamlarından hapar kalay bilsin? İş kayda tabsın? Bu soruvlağa kallayla bolsa da, cuvab izlerge kerekdi. Tötka Marya bla Frida aythanña köre, komendantha barırğa kerekdi, alay a adam öltürgen kanı bolğan ol komendantha salıb kalay barsın?!

Kelgen künlerini üçünçü kününde komendant karaçaylılanı kesine çakırıb başladı. Hını sözle bla bolğannı añılatdı: bügünden arı atları spetspereselenetsle bolğanın; ayda eki kere bılayğa kelib kol sallıkların; kolhozdan tışına çığarğa erkinlikleri bolmağanın, çıksala katorğağa aşırıllıkların; barı da kolhozda işlerge borçlu bolğanların. «Altın poğonlula da

alanı içlerinde» deb bu sözleni Gokkağa karab aytdı. «Komendant Kuznetsov okuvu bilimi bolğan adamnı körüb bol maydı» deb tötka Maryanı aythanı şark deb Gokkanı esine tüşdü.

Bılayda oğuna, tartınıvu zatı bolmay, komendant erkişile bla tişirıvladan tört beş adamnı ayırıb tıydı. Artdan belgili bolğanına köre, erkişileni kesini baçhasından nartüh sabahlanı üyge taşırğa iygendi, tişirıvlağa da har künde anı üyüne kelib cumuş etib tururğa buyurğandı. Alağa hak tölemezin da, aşatmazlığın da aythandı, «alaysız da zamanım sizge ketedi» deb koyğandı.

Köçgünçü kavumnu komendaturağa bu birinçi kelgenleri boldu. Komendant bılağa aythan zatla buyruk bolub cazılıb, aña A. M. Suslov kol salğanın da aytdı.

Andan çığa kelib adamla: — Suslov kol salğan ese Stalinni haparı cokdu. Stalinñe busağat telegramma berirge kerekdi,— deb köbüsü alayğa kelişdi.

Da Suslov Stalin bla birge işleydi! — Da, işlesin, Stalinñe aytmay eterge bolluk edile... Suvğa tüşgen taş karmaydı... İşni üsünden komendant bla söleşiv cuk da ber: mezin Gokka añıladı — kıshakıl adam tuthanın katı tutadı. Komendant

Gokkanı körüb bolmağanın Gokka añıladı. Kesini vlastın körgüzür üçün, burun kanatları kerilib turğan bu kutsuz adam, Gokkanı işlerge rayonña iymezin Gokka sezdi. Kuznetsov biledi kesini işin — bu adamlanı cazıvları, ne süyseñ da et deb, anı koluna berilib kalğandı. Trifoniha aythanña köre, Kuznetsovdan kişige tarığır karıvuñ cokdu, allay zatıñı eşitse, dert cetdirib küreşirikdi, neda bir sıltavla tabıb türmege cıyarıkdı. Kesini uçu kıyırı bolmağan erkinligin süygeniça hayırlandıra biledi. «Onbir cıl boldu,— deb hapar aytadıla mında caşab turğan adamla,— M Kuznetsov bizni kanınıbıznı içib caşağanlı, endi va siz da koşulub, zavuk andadı. Kesini da baylığı sıyınıb bolmaydı. Cartı adamnı koluna vlast berilse, halkğa andan ullu kıyınlık ne bardı?!» 1937—1938 cıllada salınñan kıyınlıknı kerti bolumun Gokka alkın bilmeydi. Ol cıllada bütev kralnı halklarında aşhı adamlanı Kuznetsovçalanı kolları bla buvub athandıla.

Kuznetsovdan üsüñe ölüm suvuk urub turğança alaydı. Beti toprakdan işlenñença, cer betli, közlerinde hınılıkdan başha cuk cokdu. Cañı adamla kelgenlerine, alağa ne süyse da eterge erkinligi bolğanına kirpildeb aylanñança Kuznetsov alaydı. Seyir tülmüdü, halknı tamırı bla köçürüb kelib, ne süysegiz da etigiz deb kuznetsovlanı kollarına tut durub koyğanları?!

Ğokkanı esine 1937 cıl tüşdü. Ol cıl NKVD ni upolnomoçennıyi Basiyat rayondan elge kelib, üç komsomol kıznı Sovetge çakırdı. Alanı biri Gokka edi. Üçüsün üç cerge olturtub, kesi kabinetde örge bla enişge bara, közüv közüv cazdırıb tebredi. Elde bu kızla tanığan üç adamnı üsünden ol cazdırmağan aman zat kalmadı. Ol aytıvdan', Çavlda kral cavla köbdüle. Bu zatnı eşitib, kızla katışdıla: Basiyat bılağa cazdırğan adamla kayğısız, tınç adam ladıla, alay a, körese, kralnı cavları , bolub çıkdıla. Kızla kralğa ne bla boluşsunla anı cavladan tazalarlay?! Ol üç adamnı kızla cazğan kağıtla bla tutub iyeriklerin ala kaydan bilsinle..

Basiyat bla Kuznetsov bir birine egizleça uşaydıla. Alay bolsa da sağış ete tururğa zaman cokdu. bütev zamanıñ, bütev akılıñ esiñ kabarık dığalasdadı. «Anamı bir

cılıtalsam, anama bir cuk kabdıralsam» deb kayğısı oldu. Gospitaldan çıkğanında Gokkanı bir kesek açhaçığı bar edi. Sanağanında üşcüz cıyırma bir som boldu. Munu açhalığı

cokdu, kazavat başlanñanlı açhanı karıvu azdan az bolub baradı. Bu açhaçığın alıb, Gokka tükenñe bardı, alay a anda kabar zat satılıb körmedi. Bir ullu kara kirit cav cuğu bolub, çüyge tağılıb tura edi, ol Gokkağa nege kerek edi. Savut kibikçikle da satıladıla. Orta cıllı tükençi tişirıv oğurlu karamı bla Gokkanı sınar kerekli kalmadı.

Cuk tabmay üyge kelib, Gokka ne zat bolsa da bir kabarık satsa deb Fridağa bardı. Frida uzun kara kirpikli, közlerin Gokkanı kolunda kağıt açhağa iyib, ışarmış etdi — açhanı busağatda ne sıyı kalğandı, bilmeymise degença bütev halı alaydı. Frida közü başı bla Gokkanı barmağında altın cüzüğün körgüzdü. «Oğay» degen matallı Gokka başın bulğab, sençadan kesleri turğan komnatha kirdi: Aslan barmağına salğan cüzüknü sathandan ese, açdan ölse igidi...

Spetsköçgünçüle oramlağa tögülgendile: kimi sadaka tileydi, kimi aşarıkğa avuşdururğa cukçukla alıb aylanadı. Aç, suvuk azabın çekgen adamla, kölekkeleça, üyleni allında süelib süelib, üslerine da itle üre, üyden adam çığarın saklay dıla. Üyleni iyeleri terezeden karab bu nasıbsızlanı körsele, köbüsüne caşınıb kaladıla, bir kavumla da kalğan bulğanların çığarıb uzatadıla, baş haları da ala eltgen zatçıklanı tintedile.

Frida da, kalğanla da har nelerin kıstırıb, caşırıb küreşedile. Alağa ayıb cokdu: kazavat barğanlı işlegenleri barı arı ketib turadı Kesleri da on cılnı mından alda bılayda açlık sınağanları amaltın bu aç adamladan korkadıla Ğokka anasını ayablab kıshan kaşemer cavluğun berib, bir serı kab aldı. Tötka Maryanı çeleginde anı bişirir üçün (bu çelek bla suv da aladı, içinde cuk da bişiredi) Gokka Fridanı baçhasında kavrala cıyarğa küreşe aylanñanın Frida körüb: — Bizde har kim

kavranı kesini baçhasında cıyadı, kişi baçhağa kirmeybiz. Men ot' etib, plitada orun kalsa, çelegiñi salırsa,— deb burnuna urğança etdi.

Ğokka kuçağında kavraçıklanı iyilib cerge salıb, tötka Maryaları taba ketdi. Bu tişirıv Kolundan kelgença Gokka bla anasına boluşub küreşedi. Anı eri altmışcıllık dyadya Vasya bla onbeşcıllık caşı da kesiça halal cüreklidile.

Spetsköçgünçüle beri kelgen künlerini üçünçü kününde eki barakda ekevlen avuşdula: bir kart bla bir sabiy. Elni kıyırında karaçay kabırlağa deb berilgen duppurlu cerde orun alıb bu ekisi başladıla Köb turmay, bılayı tarlık etib başlarıkdı...

Caşarğa Ne da etib caşarğa degen dığalas bla karaçaylıla kölekkeleça aylanadıla. Betlerinde kan ışanları kalmağandı, çaçları zamansız ağarğandı.

Ğokka bla Halimat işni üsünden kolhoznu tamadasın a tüberge onovlaşdıla. Ol, Volınkin Gavriil Yakovleviç, mordvindi, elde anı bek mahtaydıla. Caşavnu ne canı bla da bilgen, çekgen, adamnı carsıvun añılay bilgen adamdı deydile. Gokka bla Halimatha es iyib, tıñılab: — Sizni halığıznı bek ariv añılayma,— dedi.— Kesim siz tüşgen bolumğa tüşüb çıkğanma, endi va, köresiz, kolhozğa başçılık eteme, ölmegen kul altın ayak bla suv içer deb meniçalağa ayta bolurla. Kolhozubuz bütev respublikada igi kolhozlanı birine sanaladı. Har neden planıbıznı artığı bla tolturğanbız, bizge alaysız bolluk tüldü. .. Sizni ustalıklarığıznı üsünden aytsam, meni ne rayzdravotdelge, neda rayonoğa sözüm öterik tüldü, bu zat komendantnı kolundadı. Kolhozda busağatda şeker çüğündürnü cıyıv baradı, barıb işlerge küreşsegiz... Tünene kolhoznu pravleniyesi cıyılıb, sizden har üydegige beşişer kilo arpa un berirge onov etgenbiz. Karıvubuz alaydı. Ma sizni ülüşüğüz,— deb cazıb ekisine eki kağıtçık uzatdı.

Ğokka bla Halimat çüğündür baçhağa barğanlarında, barını üslerinde mamuk gabrayları bla tişirıvla mazallı çüğündür kireni tögeregin alıb, bıçakla bla başların arivlay tura edile. Barını ayaklarında kirza çurukları.

Ğokka bla Halimat da alanı ortalarında çögeledile. Bıçakları va cokdu. Şeker çüğündürnü caşavlarında körmegenleri hakdı.

Eki tişirıv bıçakların ekisine berdile. Carıl ğan erinlerinde az ışarıvları bla tişirıvla barı işni tohtatıb, bu ekisine karaydıla. Bu közüvde bılayğa, atını cügenin alıb, . bir ullayarak törtsandık erkişi kelib salamlaşdı. Ol brigadir Pahno bolub çıkdı. Karıvsuz kiyinñen köçgünçü tişirıvlanı türt mürtlerine mıdah közleri bla biraznı karadı. Suvuk ayaz iyiredi.

Brigadir şineli bolğan süyümlü tişirıvda karamın tohtatdı. Hirurğ tişirıv kelgendi deb eşitgendi. Suvukdan kızarğan kolları bla, çüğündürnü tabına tüşalmay, arivlarğa küreşe turğan Gokkanı artık da cazıksına, «hirurğnu kollarına bu tukum kıyınlık cetergemi kerek edi» deb cüregi kıynaldı.

Karaçay tişirıvlanı biri çüğündürnü zığırın arivlab, aşab tebredi: — O o, kalay tatlıdı!—deb ol alay aythanlay, barı da aşarğa mıllık atdıla.

Elden tişirıvla alağa cazıksınıb karaydıla. Çüğündür, çımmak ak çüğündür, kerti da tatlıdı, alay a ne zat ese da bir tatıvsuz zatı da bardı — çiy bolğanı üçün bolur.

Gokka bir kabıb körgenden sora aşamadı. Kalğanlağa da: — Aşamağız, hathuğuznu buzarğa bollukdu,— dedi. Aña tıñılamay aşaydıla, çüğündürleni koyunlarına, hurcunlarına suğub dığalas etedile. Bir töbeden bir töbege aylana

turğan Pahno, tişirıvlanı çüğündür urlağanların körmegença etgenin Gokka da, Halimat da añıladıla. Tişirıvla va üydegilerine büğün kabarık eltirikdile...

Ğokka bla Halimat ızlarına birer çüğündür da almağanlay kaytdıla — alkın alanı bir ayakları anda, bir ayakları mındadı...

Kesini suvukdan buyukğan, sıdırılğan, kesilgen barmakların colda esleb, Gokkanı cüregi açı çançdı. Hirurğ! Bu ustalıknı ol kalay süyüb alğan edi, kalay canın berib da işledi. Kralda vraçla, artıksız da hirurğla cetişmey turğanlay, ol çüğündür arivlab keledi...

Halimat da, Gokka da söleşmey, iç sağışlarına ketib keledile. Gokka imbaşlarından poğonların cırtıb cırtıb alıb, hurcununa saldı. Anı alay körüb, Halimat allına atlayalmay, sın boldu.

— Menñe alay karama,— dedi Gokka,— Men bu poğonlanı kanımı, canımı ayamay alğan edim, bılayda va ala cuk da tüldüle. Uruşnu katına barmağan komendant meni poğonlarımı uçuz etib söleşedi. Ma bu kollağa da bir karaçı, bıla hirurğnu kollarımıdıla?! Ol kolla bla va men cüz cüz caralını canın kaldırğanma. Busağatda, bilemise, kolla menikile bolmağança, kesime alay körüneme. Kollarımı da sıyırğandıla meni! Kollarımı da! — deb, cılamuğu tamağına tığıla aytdı.

— Kişi kolla! Bilemise, ol bir kün Fridanı caşçığı Şurik menñe ne aythandı? «Ordeni bolğan banditge kara!» — degendi.

— Bizge ol at atalğanın bileme, caklar adamıbız a cok — dey, Halimatnı közü Gokkanı çuruk larına cetdi: ala

bukudan çımmak ağarğandıla, Halimatnı sahtiyan tigilgen uyukları da alaydıla — Kurortha keltirmegenlerin barıbız da bile edik, alay bolsa da, biz ömürübüz iynanıb turğan Tüzlük kayrı dump bolub kaldı?! Bizge bıllay artıklık nek cetdi? Bu soruvla başımdan keterge unamaydıla,— dey, çüğündür cüklenñen arbanı oramda arbaçı asırı bek çabdırğandan çüğündürleni çartlab çartlab buku colğa tüşgenlerin körüb, arbaçığa kıçırdı.

— Kralnı allında turğan adamdadı iş! — dedi Halimat. — Bu zatnı Stalin bilmey kalmağandımı deyse? — deb, Gokka tohtab Halimatha karadı. — Da kral tamada bilmey kalay bolluk edi?! — Sağış etseñ alaydı, alay a bu bizge tüşgen kıyınlıkda Stalin tersdi deb aytırğa tilibiz burulmaydı. Üç cıl çaklını men

Stalin üçün canımı berirge happa hazır bolub aylandım,— dedi Gokka. — Bizni nasıbsızla va Stalinni haparı cokdu ol bilse ızıbızğa kaytarlıkdı deb saklaydıla — Ne küçübüznü da bir kabın

gırcın izlevge berebiz, neda etib caşarğa deb. Ne üçün caşarğa kerekbiz, anı sağışın a etalmaybız. Bizni idealıbız sıyırıldı, süygen işibizni tabmaybız, süygen tavlarıbızdan ayırıldık. Et adamlarıbızdan haparsızbız, men süygen adamımdan da ayırılğanma, Biz endi tünenegi adamlabız, da sora caşavğa ilinib nek küreşebiz da?!

— Men anam bla Raziyat üçün caşarğa küreşeme,— dedi Halimat. — Da ma barıbıznı da allay birer sıltavubuz bardı,— deb entda söz başladı Gokka.— Ol baraklada çotnu köremise?

Adamla asırı tardan bir biri üsüne kalanıbdıla. Kartla, sabiyle, erkişile, tişirıvla suvuk polda kıjğıl bolub turadıla. Peçde ot eterge otun tabılmaydı, kamiş orurğa karıvu bolğan adamğa rezin çurukla tabılmaydıla. Neden da açı 4 «14 let: 97 körünñen a nedi deseig, biznikileni cayılıb sadaka cıyğanları. İşni süygen, ömürde aralarında sadakaçı cürümegen adamladıla derik tülse alağa,— dedi Gokka, cüregi küe.

Seyir nedi deseñ,— deb koşdu Gokka entda,— bizni ne bek tebledile es.yele da men entda kesimi adamğa sanab turama. — Ol yeezimni bizden sıyırallık tüldüle,— deb Halimat başha sözge köçdü,— Raziyat bla men neni avuşdururğa

bilmeybiz, meni bir çepkenime kup kuru bir kab berib koyğandıla. — Meni va avuşdururlay kiyimim cokdu,— dedi Gokka,— men teli, uruşha kete tebregenimde, konakğa barıb kaytırıkça, bütev zatıbıznı barın Mikoyan Şaharda fatarıbızda koyub ketgen edim. Kemishannı bir zatçıkların alğanma, alay a anı kesine saklarğa kerekdi.

Halimat kele turğanlay, burulub Gokkağa köz cetdirdi: bütev karaçaylılanı betleriça beti kögeribdi, uzun kara kirpikleri bla kıyılğan kaşları ayırılıb kesgin körünedile. Culduzu bolğan kartusunu tübünden kısha kara çaçı, suvukda kızarğan kulakları körünedile. «Kalay ariv kelişe edile Aslan bla bu!» — deb közüne körgüzdü Halimat, ayakları bukuğa bata. Kesini va alaşa süegin, üsünde kısha katapa paltonçuğu artık da gitçe körgüzedi. Kuru da tok beti azıb, anı üsünde bazık erinleri bolmasa, cuk kalmağança alaydı.

Colnu uzunu, arbala bukunu kobara, çüğündür taşıy, çepken sokğança örge bla enişge cürüydüle. Fridanı üyüne cetgenlerinde: — Süysek, süymesek da işni üsünden komendantha tüberge kerekbiz. Men anama bir cuk

kabdırayım da sora senñe barırma,— dey, Gokka arbazğa buruldu. — Meni üsümden ne aytırı belgilidi, Gokka, bandit ustaznı şkolğa kim allıkdı! Seni üsüñden a sözün eşitirbiz, vraçla

tabılmay turğanlay, seni bılay kalay tutarla,— deb Halimat coluna ketdi. Har üydegige beşişer kilogramm arpa un, kökden tüşgença, baylık bolub tüşgendi, alay a otun bolmay inciledile —

suvuk açlıkdan artha kalmay cunçutadı. Habibat tonuna çırmalıb, biyağı biçende catıb tura edi. Stolda bir tuzlanñan ağurça bla bişgen gakkını cartısı. Ol Gokkanı ülüşü bolub saklanadı. Bıstırğa kısılıb a — un! Ullu baylık!

Ğokka busağatda komendantha barıb, alayda kamişge cetib, bir cuk cıyalıb, güttüle bişiralsam deb kölüne keldi. Esine Fridanı aythanı tüşdü: Gokkalada patefonnu körgeninde, tirmençi azerbaycanlı anı un berib allık edi degen edi. «Tirmençige tüberge kerekdi»,— dedi.

Ğokka bla Halimat Kuznetsovğa barğanlarında, ol kontorunda örge bla enişge bara tura edi. Eşik üsünde va bir karaçay caşçık üsünde da inçiklerine cetgen mor kaptalı bla sın bolub. Caşçıknı beti cılamuk cuğu. Cavorun süekçikleri örge örge turubdula.

— Bu coldan sora men seni türmege aşırsam körürme kobustanı kalay urlasañ da! Kora közümden!—degeninde, caşçık okça çartlab çıkdı — Sizge va ne kerekdi menden? — deb bu ekisine hını közleri bla bitdi. Anı betinde kızıl tamğala tögülgendile, biyağı burun kanatları kerilgendile — Biz işni üsünden kelgenbiz,— deb Gokka alay aytır aytmaz, komendantha ot tüşdü..

— İşmi?! İş barıña da birdi, bir! Sabanña barığız da işlegiz, ma oldu sizni işigiz! — Ana.. Ğokka kesin tıyalmay: Ne tukum tilde söleşesiz bizni bla?! Biz alkın adamlabız, adamla! Sizge adamğa kelgença

kelgenbiz Vraçla cetişmeydile, meni ne rayonña, ne Frunzege iyigiz da işleme koyuğuz, mıña da, siz erkinlik bersegiz,

şkolda orun tabıllıkdı. Onov sizni koluğuzdadı,— dedi. — Ma ol sebebden men kesim süygença eterikme! Kesim! Meni va busağatda seni hamhotuñu buzarım keledi.

Rayonña barıb işlergemi izleyse, kralğa duniyanı hatasın etib kelib?! Ne ye?—deb kesin küldürgen kibik etdi.— Kişi respublikanı ara şaha rına barlık ediñ, alaymıdı? Anda sensiz da caşayallıkdıla, sen a bar da cer kaz! Körüb zat etib bolmayma bu çirik intelligentsiyanı. Körese, kesin adamğa sanab kelgenin menñe! Bolmağa ediñ adam, sen banditse, bandit! — deb Kuznetsov kesin tıyalmay, kaltırab söleşedi. Anı halı açıdı.

— Koy, keteyik, kel,— deb Halimat Gokkanı eşik taba tartdı. Ma "bu bolumda da men adamlığımı üsümden atmam, sen a canıvarsa da canıvarsa!—deb Gokka da kesin tıyalmay

aytıb, eşikge atladı. — Tohta', men kim bolğanımı sizge körgüzürme KPZ işletgenley, anı içine çıñ alğın sen tüşerse, büğün seni atar cerim

bolmay kıynalama,— degen sözle Gokkanı ızından taşlaça kuyuldula. Ğokka asırı açıvdan kaltırağanın tıyalmay baradı. Ekisi da şumdula. Bu körgen, eşitgen zatlarını üsünden söleşirlay söz

tabmaydıla. — K yel suv ızına eneyik, bu sıfatda men anamı közüne karayallık tülme,— dedi Gokka. Ekisi da tığırık bla suvğa

tüşüb, Çu suvnu taza tolkunlarından köz ayırmay biraznı süeldile. Busağatda alanı köz allarında tuvğan Kobanları bara turğan çalı...

Suvnu arğı cağasında, Kırğızda, orus stanse uzunuça ornalğandı. Anda suv ağaçla bla Çudan suv alırğa kelgen tişirıvlanı da esledile. Karaçay lılanı arı da keltirgendile deydile. «Aslannı anası anda ese va» deb kölüne keldi Gokkanı, alay a ne kelsin, köpürden atlarğa erkinligiñ cokdu.

Halimat suvğa kavraçıklanı ata da, ızlarından karay: — Kuznetsov murdarçadı, anı kaydan da tabhan bolurla? Komendantla barı da munuçadıla deb iynanmayma men, bizni nasıbıbız tutmağanlığıdı ansı. Anı közüne türtülmezge küreşirge kerekdi,— dedi.

— Murdar kanı va bardı, meni seyirsinñenim, kaydan çıkğan bolur allay adam? — dedi Gokka. 1937—1938 cılla, kuru tilçileni tül, murdarlanı da tuvdurğanların ne bu ekisi, neda başhala alkın añılayalmağandıla.

Caşı atasıtsı. üsünden til etgendi Adamlanı cüreklerinden oğur ketib, anı ornun bir birine iynanmağan alıb tohtağandğı Atalarığız halknı cavlarıdıla desele, Gokka bla Halimat da atalarına art burluk edile. Sovet vlastnı, Stalinny atı bla antılğan sözge iynanmaklık alay ullu edi Anı kaydan çıkğanını sağışın eter künübüz kayda. Suvukdan ölebiz, kün cıltırağanlıkğa cılıv cokdu, kel keteyik,— deb Gokka suvdan karamın ayırdı.— Men busağatlay tirmençige barıb, ol patefonnu allık ese, sorurğa kerekme. Açha kesegime kamiş tabarık esem da soruvlarğa izleyme. Sizni nasıbığız, siz caşağan üynü iyesi ot etmey bolmaydı da siz da cılınasız,— dedi Gokka.

— Otun ülüşüğüznü koşuğuz,— deb bildirgendile bizge,— dedi Halimat. Kün künortadan atlağandı. Ekisi da ızlarına kaytdıla. — Kemishannı üsünden bir hapar keltirlik bolur deb, anam men eşikge çıkğanım sayın saklab turadı Alay a kaydan

tabayım, ayt. Kayda atıla aylana bolur kız tişirıv açhasız, artık kiyimsiz. — Bilmeyme ne aytırğa da, cüregim cara tabhandı, kesibizni unuthanma. Biznikile, sağış etçi, sadaka cıyıb aylanadıla,

zrkişileribiz a frontda! Har kününe bu kırılıb barğanları va? Yelüknü kabırğa tişirıvla saladıla! Gokka, canım, meni endi tözerge çıdamım cetmeydi...

,— Bir kavumla, uruşda adamlarına kelgenley pismola iyib, endi aladan boluşluk saklab turadıla. Alay a ma men uruşda bolğanma, adamlarıma va ne hayırım?!

— Ol bolnitsalada, üylede atılıb kalğan avruğanlarıbız a? Dı dı dı dı, biz taşdan işlen megen esek kalay tözüb turabız ol açılağa? — dedi Halimat.

— Ol avruğanla ölümge aş bolğandıla. Suvukdan cıyırılıb baradıla. Noyabrnı art kününü ayazı betiñi çimdeb üzedi. Künnü cıltırağanı suvuknu horlayalmaydı.

Komendantnı kıçırğanı busağatda da Gokkanı kulağındadı. Andan tarığıb cazar ceriñ a cokdu — pismolanı barına karab aşıradı deb mında caşab turğanla alay aytadıla.

Elni ekige üleşgen cappa cañız orta oramğa çıkğanlarında: Arı kara, arı kara terek canına! — deb körgüzdü Halimat. Ğokka Abidatnı kördü. Terekge kısılıb, üyden közün almay tura edi. Bıla ekisi da turakladıla Arbazdan Abidatnı kızçığı

çartlab çığıb,anasına neni ese da berib, başha arbazğa suğuldu. Birsi üyden Abidatnı birsi kızçığı çığıb, ol da anasına neni ese da uzatıb, başha üyge ketdi.

Ğokkanı esine Abidatnı eri Abdulkerim tüşdü Ol ağaç usta edi, nesi da cetişib caşavçan edi. Köbden beri

kazavatdan anı pismosu cokdu. . — Kün sayın bu zatlanı körüb turğandan ese, ölgen köb da igidi,— dedi Gokka. Caşav alağa andan da açı «savğala»

hazırlağanın Gokka bilmeydi. Baradıla. Şum bolub, biraznı barıb: — Puh cavluğumu avuşduralsam dey edim,— dedi Halimat.

— Kel, tirmençi Haydarğa barayık da patefonnu da, cavluknu da alsa körürbüz, kolhoznu unun ayamay berlik bolur,— dedi Gokka.

Mında caşab turğan adamla korkub, keslerin kısdırğandıla, köçürlükdüle degen hapar da basar taşların tanıtdırmay tutadı. Maşokla bla suharla katdırğandıla, çemodanların, tüyümçeklerin hazır etib tutadıla. Malların mülklerin a tavkel eti b satalmaydıla. Cañı kelgen spetspereselenetsleden bağalı zatlanı va uçuz uçuz aladıla: sağatlanı, cüzükleni, sırğalanı, buvunluklanı. Cıyırma bla altı cılnı içinde bir cerde ornalıb tüklenirge madar tabmay, üyle üydegile kav kuv bolub aylanñan ların bıla bek ariv biledile, keslerini üslerinde çekgendile. Bıla alkın bilmegen bir zat bardı — kuru kolhozla kuravnu üsünde üç million adam kırılğandı.

Haydar ekisine eki çelek nartüh un berib, patefonnu da, puh cavluknu da aldı. Bir közüvge deri aşarıknı kayğısı şoş boldu.

Ğokka bla Halimat endi kamişni kayğısına kirdile. Mında caşağan erkişile kamiş orub, külteçikle etib satadıla. Bağanı ullusun izleydile. Ne madar — cüz külteçikge Gokka açhaçığını barın da, Kemishannı gabardin paltosun da berib aldı. Alay bla aşarıknı, otunnu kayğısı bir kesekge deri tohtadı. Bu kayğı tohtasa, başha kayğıla cürekni savdan alıb koyuvçandıla.

Keçe keterge unamaydı. Kaçhı suvuk keçeni uzunluğu, karañılığı ömürde boşalmazça alay körünedi. Gokka cuklayalmay arı bla beri aylansa, tüblerindegi biçen cır cır etedi, ança sayın a na mı vyatama deb korkadı. Alay a boş korkadı: Habibat cukunu ertde unuthandı. Canı içinde kalay tukum tura bolur — kabarıknı sıltavla bla kızına ayab, aşamağança turadı, cukusu va tasdı da tasdı Caşı Harunnu, kızı Kemishannı, ölüsü kayda ese da atılıb kalğan erini sağışları anı boşab baradıla...

Ğokka da cuklayalmaydı. Sağış başın basa kelib, Çavl elde sabiy künlerine cetdi. Birinçi klassda «İnternatsionalnı» ana tilde ürenñepleri esine tüşdü. Bu gimnıi mağanasın gitçe kızçık Gokka kesiça añılay edi: kayda ese da bir uzaklada bir carlı kavumğa kıyınlık, artıklık cete turğança, Çavl elde caşağan gitçe kızçık Gokka karıvundan kelgença alağa boluşurğa kerek bol ğança. añılay edi. Bir colda va Germaniyanı işçilerine boluşlukğa açha cıyğanlarında anasından tileb alıb, cıyırma kapekni kuvanç tıbırlı bolub bergen edi. Şkolğa bara da, andan kele da sabiyle «İnternatsionalnı» cırlab cü rüvçen edile, sözlerini mağanasın ayıralmağan lıkğa, ala ol cırda igi zatla aytılğanlarına cürekleri bla iynanıb edile. Pionerle bolğan larında da cañı cırlağa üretdile: «İliç ölgen di, alay a kazavatnı ahırına cetdirirge bizge osiyat etgendi» degen cırnı da Gokka kesiça añılay edi. Lenin aythan carık caşav üçün kazavatnı Gokka da eterge kerekdi, alay a kalay tukum?

«Pionerle allahha az iynanñanla» degen cır a? Gokka anı cañı cırlab kelgeninde anasını uruş hanı büğün da esindedi. Anı endi cırlasañ, şkolğa iyerik tülme deb tohtağan edi. Haman da orusça cırlağanları sebebli Gokka cırlanı mağanaların bilmey edi, özge, cırlay edile, cırlay edile Cır bla birge ösgen edile. Cır halknı kazavatha da kobardı.

Biyağı Aslan közüne köründü. Bir elde, bir klassda okub, bir birin gitçelikden bile edile. Çıbık kibik kalay ariv sanlı edi ol! Gokkağa süymekligi anı betine nür tögüb turuvçan edi, alay a Ata curtha süymekligi neden da ullu bolub, aña cav çabhanında kobub ketib kalğan edi. Aslannı kalın kara çaçı, küle turğan ala közleri, az mukkururak burnu, ol oğay betinde gitçe sepkilçigine deri közüne körünüb, Gokka tıhsıdı.

Kızçık, aman tüş ksremi turasa, vyan da başıñı tab salçı,— dedi anası Aman tüş oğay, Gokka nasıblı künlerine kaytıb turadı. Ma, üsünde ak koftaçığı, boynunda kızıl galstukçuğu bla Çavlnu taşçlı oramında kuvançı içine sıyınalmay baradı. Sabiyligi, caşlığı, cır bla birge ötgendi. Halknı büğünñü kıyın lığı sıyınırça cır a tabıllıkmıdı?!

Kurç betli ertden terezeden karadı, Gokka da kirpik kısmay tañın atdırdı. Keçeni uzunu alğınñı caşavu bla «caşab» turub, ertden anı büğünñü caşavuna, calan orundukğa, suvuk üyge kaytardı. «Kobub, ot tamızırmı edim»,— deb kölüne keldi, alay a ertdeden ot etse, iñirge üynü cılıvu kallık tüldü. Kiyimlerinden suvuk ötüb baradı. «Men, asker caşavğa ürenñen adam, bılay suvuk surağan, anam a kalay töze bolur»,— deb kölüne keldi. Ol alğınñı caşavunda «caşab» turuv kalay nasıb edi! Anda suvukdan da üşümey edi, añılaşınmağan zat da cok edi. Közlerin entda kısdı, alay a ol caşavnu köz tuvrasına «kaytaralmadı...» Suvuk «kaytarırğa» koymadı. Bir kesek «anda caşarğa va» kalay bek süe edi...

Mında caşağan eski spetsköçgünçüle aythanña köre, karaçaylılanı bıl ada n uzak bolmağan honşu ellege — Karakunuz bla Şortübege da keltirgendile. Ol ellede duñanla caşaydıla deydile, ala kaçan ese da bir zamanlada Kıtaydan köçüb kelgendile, deydile. Aslannı adamları, Kemishan anda esele da kim biledi, «Trudovikden» çığarğa cañı spetsköçgün çüleni erkinlikleri cokdu.

Üç karaçay tişirıv komendantnı cumuşçuları bolub turadıda. Honşu ellege barıb kelirge komendant alağa erkinlik berivçendi. Ala ol eki elge tüşgenle kaydan bolğanların bildile, alay a alanı içinde ne Kemishan, neda Aslannı adamları cok edile. Gokka NKVD ni rayon bölümüne, alanı izlerge tilek kağıt berdi, alay eterge erkinlik bardı.

Spetsköçgünçüleni içinde avruğanla aslamdan aslam bolub tebredile: açlıkdan, tarlıkdan, havanı türlenñeninden avruydula.

Kart feldşer Vasiliy Andreeviç kesi bilmegen zatnı Gokkağe sorur kerekli kalmaydı, aşarık içerik bla boluşalmağanı üçün da Gokkadan keçmeklik izleydi.

Dekabr suvukdu, boranlıdı. Gokka bla Habibat, har kamiş çöbnü sanab salğança, otnu alay tamızadıla. Cılıv cokdu: üynü saman kabırğaları krav tartıbdıla. Çelekde bilyamukça bir zat etedile, plitada da arpa güttüleni katdıradıla. Bu aşarık alamat aşarıkğa sanaladı.

Tötka Marya bu ekisin bir künnü da unutmaydı: ne uzun koşunçuk bla s üt, neda tuzlanñan kobusta keltirivçendi, bir birde va ötmek kesek da uzatıvçandı.

İşsiz turuvu Gokkanı başın suvğa atdırırğa cetdiredi. Boş aylana ürenmegen adam ne eterge bilmeydi, alay a bir carı da col cokdu.

Köçgünçü kavumnu içinde, bomba atılğança, bir hapar çıkdı: uruşda caşı Mağometden Balacanña pismo kelgendi. Anası da karnaşçığı Boris da Karaçaydan uzakğa nek tüşgendile deb, kayğılı soradı. «Men a sav esenme, entda bir kere caralı bolub," sav bolub, ızıma, bölegime, kaythanma»,— deb cazadı kapitan Mağomet. Andan arı pismoda ol katını Klava bla caşçığı Vladimir sizni bla nek tüldüle deb soradı.

Karaçaylıla bılayğa tüşgenley oğuna uruşda adamlarına erlay pismola cazğan edile, alay a alanı beri zor bla köçürüb keltirgenlerini üsünden pismoda bir söz da cazılmağandı — erkinlik cokdu. Ol sebebden, frontdan kelgen pismolanı barında da soruv...

Ğokka va Aslandan pismo almaydı. Caşavda tayançak izleb dığalas etedi. Ne eterge, kalay keçinirge kerekdi? Alay a bu soruvlağa kişini cuvab eter akılı cokdu — keltirdile da kotardıla, unutdula da koydula. Gokkanı caşavğa baylağan anası bla Aslandan bir hapar çığıb kalsa va deb dığalas etivdü. Anası köbüsüne cathanlay turadı— açlık, suvuk, cürek kayğısı anı karıvsuz etgeni amaltın Gokka anı canına korkğanlay caşaydı.

İş kerekdi. Adamnı acaldan alırğa karıvu bolğan kolla boppa boşuna turadıla. Kim biledi, ol kolla kerekli ma busağatda kim bolsa da birev duniyadan ketib bara ese va?! Alay a ne etgin, komendantha uçu kıyırı bolmağan erkinlik berilgendi, ol Gokkanı kişenleb tutadı. Akılı cartı adam kesim aythan deb turadı deb Gokka Puşkinde da okuğan edi bılayda va kesi da kördü. Bilimi, okuvu bolğan adamla' komendantnı kanlı cavlarıdıla NKVD ni rayonda bölümüne pismo cazarmı edi? Ayhay, komendant billikdi, bilse va Gokkadan boşarğa sıltav tabhan aña kıyın tüldü. Ol zamanda anası kalay bolur?! Tavkel etib, rayonña barğan meşina bla rayonña cetib kaytalsa edi — andağıla barı da kuznetsovla bolmazla. Alay a caşab turğan cerinden tışına çıkğanı üçün tutub türmege atarğa bollukdula, rayonnu türmesi bardı. «Kaçarğa izlegendi» degen statyanı cabışdırıb, katorğağa aşırlıkdıla.

Ğokka üyden çığıb, Halimatha atlandı. Colda anı ızından, bir at cegilgen arbaçık bla Gavriil Yakovleviç cetib tohtadı. Gokka aña kesini sağışların aytdı.

— Seni bolumuñu men bek teren añılayma — hirurğla cetişmey turğanlay, sen işsiz aylanasa. Men bu eki üç künde rayonña barlıkma da rayzdravotdela bir kirirme, ala seni NKVD ni üsü bla rayonña alallık esele, hapar bilirme. Kesimde... Kesimde kolhozda va sabiy sadnı tamadası bir aydan dekret otpuskağa çığadı, aytırğa tilim da burulmaydı, alay a anı ornuna alırğa bolluk edim,— deb vraçha bu kulluknu tecegeni üçün cunçuy, planşetine iyildi. Bloknotun çığarıb, neleni ese da cazıb, Gokkağa kağıtçıknı uzatdı. Ol kladovşçikni atı bla, Gokkağa üç kilogramm buday un (buday un!) berirge deb cazılğanın okub, Gokka Gavriil Yakovleviçge közün költürgeninde: — Kayğırmaz, sen tilemegenlikge men bolumnu bileme, kolhozda da karıv azdı ansı,— deb cügenleni kımıldatıb, atnı colğa saldı.

'Cer buzlabdı. Kar cavmağanlı igi kesek boladı. Mında caşab turğanladan oramda bir can kımıldamaydı — suvuk har kimni üyge cıyğandı. Karaçay tişirıvlanı, sabiyleni va körlükse. Ala, itle ızlarından kuva, arbazladan kaçıb çığadıla, neda çaldışlağa buğuna, itleden caşırtın üylege kirirge dığalas ete aylanadıla.

Ğokka şinelini etekleri cel ete baradı. Kartusunu tübünde kulakları açılıb, çüğündürça kızar ğandıla. İt ürgen tavuş bla celni sızğırğanı Gokkanı cüregine bir tukum bir katıladı.

Ğokkanı allında üynü arbazından kıçırık etib, çartlab bir kızçık çığıb, Gokkanı butlarına on çırmalıb tohtadı. Anı ızından, cılanña uşaş başı bla bir kara it da kuvub cetib, kızçıknı sermerge küreşe, tohtamay üredi. Suvukdan köm kök kögergen kızçıknı bir kolçuğunda Gokka eki gardoşçuknu esledi.

— Kalayda caşaysa?—dedi Gokka iyilib. Kızçık itden asırı korkğandan söleşalmaydı. Gokka anı arık kolçuğun kesini kolunda cılıta, allarında barakga kirdi. Az buz cılıvu bolğan mazallı orus peçni tögereginde adamla kıjğıldıla: biçen kesekleni üslerinde kartla catadıla, sabiyle aylanadıla. Tişirıvla ne ete esele da arı beri kımıldaydıla. Gokkağa kişi da es bölmedi. Ol alıb kelgen kızçık a polda adamlanı üsleri bla atlay barıb, catıb turğan kartha kolundağı gardoş çuklarını birin uzatdı. Kızçıknı ol kartdan özge kişisi bolmaz edi.

Ğokka kelgeniça sansız çığıb, Halimatha barıvun koyub, ne ese da anasına aşıkdı. Anası tobukların hathusuna tireb, biyağınlay catıb tura edi. Bu mazallı orundukda biçende catıb turğan anası Gokkağa cumdurukçukça bir köründü. Alkın çı rayın tas etmegen, ariv süekli anası kaydadı? Kısha zamanda beti cıyırılıb kalğan, çaçı ağarğan bu tişirıv Gokkanı anasına uşamaydı..

— İşni üsünden rayonda hapar bilirme dedi predsedatel,— dey, Gokka anasını ayak canına çökdü Hurcunundan kağıtçıknı çığarıb,— buday unña,— deb koşdu.

— Biz kesibizçalanı koyub ketib, bir cerde da nasıblı bolluk tülbüz. Bılaydağıla açdan kırıla turğan zamanda biz barıb kayda ese da gırcın kalay kabarbız?! Birge ölsek kerekdi,— deb, Habibat birden eki bolmazın bildirdi.

— Aşıkma, anam, aşıkma, rayonña keterge bizge alay erkinlik berib koyarıkdıla deb men aytalmayma Eşta, Kuznetsov cay bolub, ustalığı bolğan adamlağa iş çığarık bolmaz. Mayna, uruşnu sakatı injener Ahmat karavul bolub işleydi, fizikadan okutub turğan ustaz atıdı.

Habibat Gokkağa cuvab etmey: — Mariya kelib ketdi, men anı tüz añıladım ese eri avruy bolur deyme, sen barıb bir köz cetdirseñ edi,— dedi.

Ğokka çelekde suvçuk kaynatıb, anasını için cılıtırğa aña urtlatıb, kesi tötka Maryalağa ketdi. Dyadya Vasya hathusunu oñ canından tutub, ınıçhay, catıb tura edi. Gokka tintib körüb, sokur içegisi kozğalğanın aytdı.

Ceñil carırğa kerekdi, alay a kayda, kalay? Ceñil rayonña aşırırğa. — Sen arbanı hazırla,— dedi Gokka bılanı caşçıklarına,— men barayım da feldşerden kağıt alayım,— deb çığıb

tebregenley, Trifoniha Gokkanı tıydı: — Ğalya (Ğokkağa ol alay a.tağandı), kesiñ et ne eterik eseñ da, Vasya colnu keltüralmaz, körese, senden ullu dohtur rayonda da bolluk tüldü,— dedi.

— Tötya Marya, meni erkinligim cokdu, dyadya Vasinı mıçımay eltirge kerekdi,— dedi. — Seniça dohturnu bılay tuthanla duniyadan kurub ketsinle! Meni allahım, ne dığalas eteyim, Vasya, senñe?! Kırk

cılnı seni bla caşab turub, senñe boluşalmay kalama,— deb cıladı tötya Marya. Caşçık atnı arbanı hazırlarğa çıkdı, Gokka da feldşerge ketdi. Gokka bla birge avruğanña feldşer da keldi. Gokka nege

da karamay avruğannı kesi carlık bolur edi, alay a ambulatoriyada kerekli zat cok edi, aseptikanı, antiseptikanı va koy da koy. Dyadya Vasyanı arbağa catdırıb, tögeregin kısdırdıla. Tötka Marya bla caşı da olturub, rayonña ketdile.

Karaçaynı kara cılı, 1943 cıl, boşaladı. Cañı spetspereselentsleni bir kavumları uruşda adamlarından pismola aladıla, Aziyada nek caşağanlarını üsünden pismolada soruvma degen berilse da, alay ol soruv cuvabsız kaladı—cazarğa erkinlik cokdu.

«Trudovikde» kününe bir ölük basdırılmağan kün ketmeydi. Colda kıyınlık çegib, ahırına tayanıb kelgen adamla, mında açdan, suvukdan ketib baradıla, mındaça suvuknu ua karaçaylıla keslerinde körme gendile. Suvukluk kırk gradusha cetedi. Gokkanı akılı bla Orta Aziyada, Kazahstanda kuru da issidi deb tura edi, mında va issi bolsa bek issi, suvuk bolsa da bek suvuk bola köre edim.

Ğokka sutkada bir kere ot tamızadı, ol sebebden üy cılınmaydıL Habibatnı kümüş cüzüğün da bir &8 ayak gardoş bla bir kabha avuşdurğan edile. Avuşdururğa endi cukları kalmağandı. Alay bolsa da Gokka anası bla kesin alamat caşağanña. sanarğa bollukdu.

Karaçay tişirıv ömürleden beri da cün işleb kelgendi, alay a halı etib satarğa cün cokdu, ekinçi canı bla va — mındağı tişirıvla kesleri da cün işleydile.

Az buz ayak üsünde turalğan kartla bla caş çıkla, sakat erkişile ne kamiş cıyadıla, ne kolhoz işge cürüydüle. Bir kün bomba atılğança bir hapar çıkdı: Stalin karaçaylılağa cetgen artıklıknı bilgendi da, endi ızlarına boşlarıkdı deb.

Bu haparğa iynanıv ullu bolu b, adamla ne da etib, ol künñe deri caşarğa dığalasha kirdile. Alay a künden künñe kabırla köbden köb bolub baradıla. Kabır ' taşı bolmağan (mında taş coknu ornundadı) töbeçikle elni kıyırında duppurnu tolturadıla.

Ğokka bu cañı haparğa iynanmaydı. Stalinñe süymekligi, iynanıvu da alğınça tursa da bütev duniyanı proletariatını vo jdu nu bir bir aythanı bla etgeni bir birin tutmağanların ayıra başladı 1937 cıl Gokkanı atasını karnaşı İbrahimni coydula, ne üçün korathanların kişi da bilmedi 1931 —1932 cıllada kolhozğa kirirge unamağanları üçün kulakla etib, Çavl elden

talay üydegini köçürdüle. Ma bu «Trudovikde» caşab turğan adamla va nellay bir kıyınlık çekgendile! Ğokka logika canı bla sağış ete tebregenley Stalinñe iynamı anı akılın bir canına burub iyedi... Suvuk cel cava turğan karnı keltirib betiñe uradı. Gokkanı kartusunu tübünde kulakları üşüydüle. Allında kele turğan

birevge türtüldü. Ol, beşinçi brigadanı brigadiri Semen İvanoviç Pahnodu. Pahno tohtab, salamlaşıb, arı beri burdura turmay: — Galya (Ğokkağa endi barı da alay aytadıla) tambla iñirde bizge keligiz da cañı 1944 cılğa bizni bla birge tübegiz, meni üy biyçem bek razı bollukdu. Saklarıkbız,— deb, Gokka avuzun açıb cuvab etginçi, coluna ketdi. Gokka burulub, ızından karadı: törtsandık erkişi, cetmiş cıl bolğan bolur, valenkaları karda karala, ciger atlab baradı. Ol Frid ada n uzak bolmay. caşağanın Gokka biledi. Uzun, alaşa üyünü allında hamamından bir birde bohsurab tütün çığıvçandı. Elde bu brigadirni bek caratadıla.

Elde adamla Gokkağa ariv köz bla karağanların, süyüb söleşgenlerin Gokka añılaydı, köredi. Ala üylerine da çakıradıla, alay a üyde anası incilib turğanlay.konakğa barıb bir macal zat kabarğa Gokkanı kölü barmaydı. Birsi canı bla da Gokka kesin adamla cazıksınadıla deb korkadı. Ol entda kesin adamğa sanaydı.

Alay bolsa da anasından da erkinlik alıb,— Pahnolağa bardı — bu igi adamnı sözün cerge tüşürürge süymedi. Anı üy biyçesi, caşı, kelini Gokkağa bek carık tübeb, cañı cılnı tepsisine olturtdula. Gokkanı üsünde biyağı kiteli (başha kiyimi cokdu), poğonları cokdula. Köküreginde ordenin a almağandı. Kolu barıb alalmaydı. Gokkanı busağatda bolumu bla orden bir birine kelişmegen lerin biledi, alay a kral savğanı sıyın köre bilmeklik Gokkada entda caşaydı.

Bu bayram tepsini üsünde bolmağan aş cokdu, neden da bek cumuşak buday ötmek! Kallay bir süyseñ da! Türlü türlü içleri bla hıçınla, börekle! Tuzlanñan ağurça, kobusta bla çoyunda bişgen gardoşla. Meni allahım, bu hantlağa bir kara! Gokka bılağa karamaz üçün ne eterge bilmey, dığalasdadı Karamay a kalay bolsun...

Stolda grafin bla bir balamutka da turadı. Anı şeker çüğündürden kesleri etedile. Anı etib başlağan mında bir oramnı atına va Balamut oram deb atalğandı.

İyegili stakanña kuyulğan balamutkanı Gokka tiline tiyirdi, kalğanla içib içib saldıla. Ol cañı cılnı tostu edi. Adam söz bla aytıb aytalmazlay bir açı Gokkanı kelib basıb koyğança boldu: ne bu kele turğan cañı cıl, ne anı ızından kellik cılla Gokkanı tuvğan halkına kıyınlıkdan başha cuk keltirirça körünmeydile. Ma bu bayram tepsini üsünde Gokkanı başı bir tukum bir türlü kuv şuv bolub kalıb, cüreginde ışanıv cuklandı. Cılamuğu tamağına tığıldı Cañı cıllanı birinde Aslannı Rostovğa kelgeni da esine tüşdü... Kıshası, tavla kelib üsün bası'b koyğança bir halğa kirdi. «Unuturğa! Bolğan zatnı barın unuturğa kerekme!» — dey, Gokka kolun balamutkası bolğan stakanña uzatdı... Bir tamçısın koymay içib boşarık edi, alay a uyatnı, ayıbnı saklay bilgen Gokka kolun stakanña cetginçi tıydı...

Bu tatlı hantladan Gokka erkin aşayalmadı — suvuk üyde açlık çege cathan anasın kalay unutsun!? Olturğanladan keçginlik alıb, Gokka tepsiden kobub, anasına ketdi. Aç karınnı tok bilmez degenleymi etdile, konakbayla

«anaña ala bar» deb Gokkanı koluna cuk salalmadıla, oğese, kızğançlıkmı etdile, kaydam... Ğokka cılamuğun küçden tı ya baradı. Suvuk Ay tohtab aña karab turğança alaydı. Ayğa Gokka nege kerekdi, nelikge

sınaydı, Gokka tünene adam edi, büğün a? Büğün cuk da tüldü... Üylede gitçe elektro stantsiyaçıknı muthuz carığı cıltıraydı. «Trudovik» kayğısı, buşuvu bla birge 1944 cılğa kirgendi.

Fridanı konakları bolğanña uşaydı — davurla eşitiledile. Habibat, adetiça, suvuk üyde, calan orundukda kirpik kısmay, Gokkanı saklab catadı.

Ğokka avuzundan söz çığarmağanlay, çurukların teşdi. Anasını aña karab turğanın seze, betin andan bir canına tutadı, alaysız da lampaçıknı tunakı carı'ğında Habibat esleyallık bolmaz edi Anasını, kesini ayakların da biçen bla kısdırırğa küreşib catdı. Köçürgen keçelerinden beri cuku Gokkadan kaçhandı, bir birde coklab bu açı caşavnu bir kesekge unutdursa ne bola edi...

Habibat da vyavdu, alay a kızı bla neni üsünden söleşirikdi, kuru söleşiv cuk da bermeydi. Habibatnı sanlarında alkın karıv bar edi, alay a kıyınlık karıvun alıb boşağandı, kesin tireyalmaydı. Kesini baş iyesini töñegi kalğan cerde nek kalıb ketmedi Habibat?! Alay a aña da erkinligi cok edi... Kızına cük bolmay, endi bılayda öle kirse ne bola edi... Cazık Gokkanı künleri, kabarık izlegen bla, Aslanña üçkül pismola cazğan bla ketib baradıla. Gitçesi Kemishan, kayda atıla aylana bolur, savmudu, şavmudu eke deb Habibat anı sağışın ete kelib, Çavlğa köçedi. Cañı cılğa tübevçüleri esine tüşdü: üydegi barı tuvğan otcağağa cıyılıvçan edi. Majay koylarından em semizin soyub, Habibat da andan duniyanı uşhuvurun etivçen edi: cörme, sohta, hıçın, tişlik! Baş ayaknı da tuvrab, kazanña ata edi. Boza va, boza?! Kesi salat salıb, arpadan etivçü bozasın kalay süyüb içivçen edile. Sora ölgen carlı kesy goppan bla bozanı örge költürüb söz aytıvçan edi: «Cañı cıl,— deb başlavçan edi,— kralıbızğa cañı nasıb keltirsin, kral nasıblı bolsa, biz da bollukbuz»,— deb birinçi sözü ol boluvçan edi. Kertisi da alay bolub turdu, kralda tınçlık buzulğunçu üydegile da rahat caşağan edile. «Alay a, tohta,— deydi Habibat kesi

kesine.— Nasıb degen zat bek türlü edi: Sovet vlast har adamğa birça erkinlik bergen edi, cersizle cerli bolğan edik, cañı caşavğa kesibizni berib işley edik. B u barı da nasıb edi, alay a anı bla birge cüregibizde korkuv nek caşay edi? Kolhozğa kiriv başlanñanlay korkuv başlandı, andan sora kesi kıyını bla caşab turğan bir kavumnu kulakla deb aşırdıla. Kulak etib koyadıla degen korkuv başhalanı da cüreklerin señilçek etib tutdu. Anı ızından kralnı cavları deb birle çığıb, Çavlda atı aytılğan bir adamnı koymay sibirib ketdile. Majayğa korkğandan Habibatnı cüregi kaltıravuk bolub, keçegi şıkırtha kulak iygenleydañın atdırıb koyuvçan edi. Majay koluna savut alıb Sovet vlastnı caklağanlıkğa aña da korkuv bar edi. Keppe kereksiz cerge tüz adamlanı çarpığanların közübüz bla kördük, ne ese da bir tabsız işle va etile edile»,— deydi Habibat kesi kesine. «Bu zatla va kelib başıma kaydan kirdile»,— dey, Habibat kolların ceñlerine suğadı. Uzun kışhı keçe, cuklamasañ bütün da uzun körünedi. «Ne madar etsin adam,— deydi Gokka kesi kesine. Soruvnu karanñı erlay cutadı.— Men ne zat eteyim? Bütev Orta Aziyağa, Kazahstanña tüyça töğülgen halkım ne etsin? Erkişi boluşluğu bolmay kalğan halkımı sabiyi, kartı boşalıb baradı. Ne bla boluşsun adam alağa? Bu açı terslikge adam ne etsin? Bu açı südnü eterge kimni kolundan keldi? Olsağatlay komendaturada ramanı içinde tağılıb turuvçu buyruk közüne köründü. Ol buyrukğa köre spetspereselenets caşağan cerinden beş kilometr çaklıdan tışına çıksa, cıyırma cılğa katorğağa iyib koyarğa komendantnı erkinligi bardı. Cukkalanı Üsufnu alay bla aşırıb iyib, dump etdile. Ol, buday başla izley, başha kolhoznu cerine kirgen edi...

Cürekleni bir tukum bir zatha ışandırmay, 1944 cılnı suvuk tañı atdı. Biyağı kayğı kelib adamlanı başlarına kirdi: büpon künnü va kalay caşayık? Adam duniyağa caratılğan ese, caşarğa kerekdi, caşarğa koymay esele, kalay caşasın?! Caşarğa koysala, Gokka caşav etalmaymı kallık edi?! Urunuvnu süygen karaçaylıla caşay billik tülmü edile? Ne va ma bu elde adamlağa caşarğa koyğanmıdıla? Ala küçden butdan ayak tiregendile. Bılaydan uzak bolmay Ullu Çu kanalnı işlegen, açlık çege turğan polyakla va? Alanı da caşarğa koymaydıla. Tört canın lager etib, tögeregin kuznetsovla bla kurşovlağandıla...

Ğokka kobub, ot tamızdı. Ekisi da kolların peç allına tutub cılıthınçı, içinde kamiş uçhun boldu. Entda bir külteçikni salırğa izleb, Gokka kesin tıydı — ayamay bolmadı. Kathan güttü bla cılı suvçuk ertden azıkları boldu. Köbleni allay birleri da cokdu. Mikoyan Şaharda em arivğa sanalıvçu Gokkanı bet cuvarğa sapını, tişlerin cuvarğa poroşoğu, avuşdurub kiyerge kiyimi cokdu. Kemishannı kiyimlerin da avuşdurğandıla, alay bolmasa da ala Gokkağa teñ bolluk tül edile.

Ğokka Gavriil Yakovleviçden aşığıb hapar saklay turub, bolmağanında aña kesi bardı. Gokkanı körgenley, ol cunçuğanında, Gokka anı colu bolmağanın sezdi. Bir ullu tersligi bolğança, közüne karayalmay haparın aythanında: — Kıynalmağız, Gavriil Yakovleviç, men entda Kuznetsov bla söleşib köreyim,— dedi Gokka.

— Kuznetsov bizni barıbıznı da uvuçuna cıyıb tutadı,— deb kabırğadan ol eşitib koyar degença predsedatel şıbırdab aytdı.— Biz eski köçgünçüle bolğanlıkğa anı ayak tübünde caşaybız. Caşlarıbız uruşda sermeşedile, kesibiz keçebiz künübüz bolmay frontha urunabız, alay a bir çıkdan tayğanlay, «siz kulakla, spetspereselentsle, allayla bıllayla» deb atabıznı, anabıznı toydurub tebreydile. Kuznetsov a kanıbıznı emib boşadı. Kolhozdan cırthaı baylığı sıyınıb bolmaydı, kolhozçuladan da cırtıb küreşedi. Ol izlegen zatnı kolhozdan aña berme da bir körçü! Ayaklarıñı buzda bardırır, nek deseñ, yeenñe iynanmaydıla tamadala, aña iynanadıla, ne akılı, ne bilimi bolmağan açı adamğa,— dey, stolda pape maşeni alıb bir cerden bir cerge saldı. Anı ala közlü akıllı betine kölekke çabdı.

— Anı akılı, bilimi bolmağanlıkğa, Gavriil Yakovleviç, ol NKVD ni adamıdı,— dedi Gokka, bu zat neden da küçlü, neden da mağanalı bolğanın çerte — Meni halkğa ne cavluğum bolğandı, Galya,— deb Gavriil Yakovleviç cüregin tögerge izledi.— Cañı üy bolub, kesimi karıvum bla caşab tebregenley, kolhozğa kir dedile da,allımda malımı kolhozğa berirge közüm kıymadı, sen alay ete eseñ a dedile da kulak etdile, beri aşırdıla da ciberdile. Beri kelgen künübüzden başlab, kolhozğa tamadama, kolhoznu işi bütev respublikağa aytılıbdı, biz kesibiz a harambız,— bir cañız adam savğa lanmağandı,— deb sözün boşab, canından tarakçı ğın çığarıb, cukarğan sarı çaçın taradı.

— Gavriil Yakovleviç,— dedi Gokka,— Siz caşavnu körgensiz, çekgensiz, bizni pravitelstvo da, Stalin coldaş da tüz halknı, tüz adamlanı cazıvların kuznetsovlanı kollarına tutdurub nek koyğandıla? Men cuk añılayalmayma,— dedi.

— Sen meni kızımça alaysa, Galya, men añılayalmayma sora sen kaydan añılağın. Sizni halknı alıb aytsak, ol kartla, sabiyle, tişirıvla kralğa ne cavluk eterik edile?! Bu terslikge tüzdü deb aytır üçün, adamğa kallay baş kerek bolur?! Ma sen, voyenvraç, hirurğ, baş iyeñ frontda, sen halknı cavusa deb men kalay aytayım, ne? Bu bolumğa men çırtda söz tabmayma,— deb başın eki kolu bla tutdu.

Gavriil Yakovleviç kölündegin aytırğa ertdeden da izleb tura bolur edi. — Bilemise, Galya,— dedi ol,— hirurğ rayonña bek kereklisin menñe rayzdravotdelde kesleri oğuna aytdıla, alay a

NKVD ni bölümü bla ala söleşmey, kesiñ söleşseñ süedile. Artda bir cuk bolsa, «biz keltirmegen edikjöçgünçü adamnı

kesigiz iygen edigiz», deb avuzların tutarça. Ol tört harif barıbıznı da korkutub tutadıla Entda munu bla bir söleşib kör,— deb artında kabırğanı körgüzdü. Ko1mendantnı kontoru kabırğanı arğı canındadı.— Kim biledi, usu tutmağan közüvge tüşer aseñ a,— deb koşdu.

Ğokka bılaydan çığıb, komendantha kirdi. Kuznetsov, sırtı eşikge burulub, temir seyfni açamı, cabamı tura edi. «Bizden sıyırıb alınñan pasport la anı içinde bolurla» deb kölüne keldi Gokkanı. Salamlaşdı. Kuznetsov, adetiça, salam almadı. Seyfden da ayırılmadı. «Meni san etmegenin bildire turğanlığıdı» dedi Gokka kesi kesine.

Cabıvu bolmağan eski stolnu canına süelib, Gokka igi kesekni saklağandan sora, komendant dığar duğur etdire seyfni eşigin cabıb: — Nek kelgese, ne kerekdi? — dedi.

— «Sen» deb nek söleşesiz meni bla, men Sizni işlegen cerigizge kelgenme, teñçigigiz tülme, çınım bla da Sizden ulluma,— deb tözalmay aytıb iyib, Gokka olsağatlay sokurandı.

— Ha ha ha! Ulludu çını bla! Eşitemisiz, ulludu! Da bilemise, banditka, men seni çınıñ başıñ bla da ezib atarğa bolluğumu?! Bek ariv bilese, alay a kesiñi tıyalmaysa ansı. Sizni, aziatlanı, başhası bolmay, terigizni soyub alırma! Bileme nek kelgeniñi — ullu bilimli adam! Seni bilimiñe tükürürge da tursunmayma men! Marş! Kora bılaydan!—deb kıstağanında Gokka cüregi cer teñli bola, alaydan çıkdı. Rayonña colu kesildi. Nek söz koşdu Kuznetsovğa? Alkın kesin adamğa sanağanı üçünmü? Adamnı adam etgen zatnı kuruturlay bılağa bolum alaydı, aña Gokka alkın boy beralmaydı.

Kalay atlağanın da bilmey, suvuk betin küydüre baradı. «Bu artıklıklanı üsünden Stalin coldaşha cazarğa kerekdi» deb kölüne keldi. «Bu kıyınlıkladan anı haparı bolmağanı hakdı. Halknı atı bla cazarğa kerekdi. Alay a poçtağa adam kalay bersin?

Ğokkanı esine tötya Marya tüşdü. Dyadya Vasyanı sokur içegisin alğandıla, ol aña rayonña kün sayın degença barıb turadı. Alay a Stalinñe pismonu rayonda poçta da allık bolmaz. Frunze şahardan iyerge bolluk ese va, «Trudovikni» adamları keslerini rayonña Frunzeni üsü bla da cürüydüle. Ayhay, Stalinni atı bla cazılğan pismonu anda da tıyarık bolurla... Ne etsin adam?! Kollanı koyunña salıb, olturub kalay turayık?!

Ğokka colundan Halimatlağa kaytdı. Ala caşağan aş üyçükde cılıdı. Cılıv bütev Gokka ni sanlarına bılay bir tatlı cayılıb başlağanlay, suvuk üyde gız gız ete turğan anası şark deb esine tüşdü...

Üynü nesi katın plitada uşhuvur etedi. Kuvurula turğan sohannı iyisi Gokkanı aşarın keltirib, basar taşın tanıtmay koyğanında, ol keterge örge kobdu, Halimat anı aşıra çıkdı. Ne söleşgin? Gokka komendant bla haparın kıshasıça aytdı.

— Ahırsı, men añılamağan bir zat bardı,— dedi Halimat Gokkanı tübünden örge karay,— Stalin miñle bla adamlanı cazıvların Kuznetsovçalanı kollarına berib kalay koydu? Trudovikçileni aytıvlarına köre, bütev Orta Aziya, Kazahstan lagerleden toludula deydile.

— Sibir a? Kolıma va? Solovka va? — Lagerle bolğan cerleni barını atın biz kaydan bileyik. Ahırsı, kralnı cartısı barı cavla bolub kalay kaldıla? — dedi

Halimat. — Akırın söleş, eşitdirese,— deb Gokka alay aytıb,— Stalinite pismo cazarğa izleyme,— dedi. Halimat ne oğay, ne ho demedi. Anı*tögerek, tok betinde Gokka cukğa da iynanmağanlıknı esledi. Ğokkanı esinde, kayda ese da çırak canñança, Aslan bla kesini süymeklikleri caşaydı, alay a endi ol bekden bek tüşge

uşab tebregendi. Ol süymeklik asırı ulludan bir birde Gokkanı cüreginde şınkart canñança canıb, sanlarına karıv kiredi. Alay bolğan közüvçügünde, alğınñı caşav entda kaytır, bu açı künle tüşübüz bolurla degen halğa kiredi. Alay a tün tüşnü ceñil hor lab atadı... Kazavatda nögerleri da tüşde körünñença, közüne ceñil ceñil körünüb taşayadıla... Tıñılar cer tabhanlay, Gokka esi ketib, Sovinform büronu bildirivlerine kulak saladı. Cavnu sürüb barğanlarına kuvana, kesini uruşda nögerlerine suklanadı, ala bla birge bolsa, busağatda kesin em nasıblığa sanarık edi. Savmudula eke? Gokka Karaçay köçer zamanña caralı bolmasa ne bola edi... Anda kim üçün, ne üçün uruş etgeniñi bile ediñ, bılayda ne üçün kırılıb barğanın bilmegenley, halkı kırılıb baradı. Kalay caşağın sen kralıñı grajdanı tül eseñ,— dey, Gokka kamiş külteçikni alıb, üyge kirdi.

Bir kün Gokkağa kart feldşer salıb keldi. Üsünde çubur kara tonçuğu, ayaklarında kara valenkaları, başında koyan börkü. Oğurlu közleri bla, buzlağan kabırğalanı avlay, üynü ortasında biraznı süeldi. Habibat ayakların kısdırıb oltur ğan orunduknu kıyırına çekdü. Gokka süelib, avuzundan söz çığarmay, aña karaydı. Feldşer kolunda ağara turğan bıstırdan bir ötmek cartını çığarıb, vualıb kaladı degença stolğa akırın saldı. Tonunu cağasın enişge ete: — Ma, bu ambulatoriyanı açhıçıdı, bügünden arı. anı iyesi Sizsiz. Men pensiyağa ertde keterge kerek edim — cetmişden atlağanma,— deb açhıçlanı da hurcunundan çığarıb, stolğa saldı.

— Oğay, Siz menñe atamça bağalısız, Sizni koluğuzdan kabınığıznı tartıb alallık tülme. Bizge endi caşavğa tırnaklarça

zatıbız cokdu — büğün, tambla ölsek da ne başhası bardı! Bizni caşavğa kaytarlık cañız bir zat bardı tuvğan ceribizge boşlav. Boşlarık a tüldüle, ol se bebden, büğünbüzmü bügeçebizmi, ne başhası bardı.. Sizni adamlık etib kelgenigiz menñe neden da bağalıdı. Cay boluğuz. Anı tışında da men calınıb, «menñe ambulatoriyada işlerge erkinlik ber» deb komendantha barallık tülme,— deb Gokka kart feldşerni bu tukum halallık etgenine' cüregi razı bolub aytdı.

Feldşer avuzundan çığarıb söz aytmay, kolun tonunu hurcununa iyib, andan bir kağıtnı çığarıb, Gokkağa uzatdı. Gokka anı okub, közlerine iynanmağança feldşerge bitdi. Kağıtda: Botaşlanı Majaynı kızı Gokka, vraç, «Trudovikni» am bulatoriyasında boş orunña feldşerlik eterge salınadı deb cazılğandı.

— Kurdayğa (rayonnu arası Georgiyevskiy stansede bolsa da, Kurday deb aña rayonnu atın aytıb koyuvçandıla) barırımı allı bla komendantha söleşgen edim. Komendant, beLgilisiça, NKVD ni adamıdı, ala va kralda kimden da tamadadıla, zakonları birgelerinedi. Men aña «kartma, işleyalmayma, caş dohtur a boşuna turadı» degen edim. Anı tışında aythanımı da caşırmazma. Komendant okuvu, bilimi bol ğan adamnı körüb bolmağanın . bilebiz, ol sebebden men aña: «asker vraçha, hirurğga feldşer bolub işlev uçuzlukdu» degenime ol razı boldu.

Kalay alay bolsa da bu hapar Gokkanı tentek etdi — «feldşer ornun menñe berib, kesi ne bla keçinnikdi» deb kölüne keldi, «pensiyası kesek zat bollukdu...» Feldşer anı sağışın sezgença: — Men bir kesek açhaçık kısdırğanma, baçha bız da aman bitmegen edi, kallay bir bolsa da pensiya çığım da bollukdu. Kart üy biyçem bla menñe bola barlıkdı. Cappa cañız bir caş bar edi da, anı da kazavat cuthandı,— dedi Vasiliy Andreyeviç, tamağına tığılğan cılamuğun cuta. Gokka va neni da unutub, Vasiliy Andreeviçni boynun katı kuçaklab cıladı. Ol cılamukla nasıbnı cılamukları boldula. Gokkağa kabar kabın keltirgen nasıbnı tül. Oğay. Tögerekde aşhı adamla entda kurumağanlarını nasıbı. Aşhı adam, Gokkanı cüreginde çırak candırğança, caşavğa ışanıv tuvdurdu. Cıyırma bla beşcıllık Gokka va caşarğa bir süyüv etedi...

Vasiliy Andreeviç, atasıça, Gokkanı imbaşına kağıb, kart adamça avur atlay, üyden çıkdı. Gokka anı arbazdan colğa çığarıb, ızına kirdi. Anası bla söleşalmay biraznı turdu — cılamuğu söleşirge koymaydı. Habibat kobub barıb, üynü ortasında süelib turğan kızına: — Caşırma, Kemishan bla Aslannı üslerinden aman haparmı keltirdi ol kart, nek cılaysa? — deb sordu.

— Oğay, anam, aladan cuk da bilmeyme, küövüñe va har künde degença cazama. Feldşer menñe ambulatoriyada işlerge buyruknu da açhıçlanı da berib baradı. Anı etgen adamlığı cüregimi kozğab cılayma,— dedi.

— Kesini onovumudu? — Ho. Neni da kesi caraşdırğandı. — Kerti da allah süygen adam köre edim — dedi Habibat. Ol har nege da dinni üsü bla bağa berirge ürenñendi. — Da

biz endi açlıkdan başıbıznı alırlay bolduk, kalğan nasıbsızla ne etsinle ansı. Ala açdan kırıla turğanlay, tamağıbızğa kabın barallık tüldü,— deb incilib aytdı.

Satıb alğan kamişlerinden cañız bir külteçik kalğandı. Cüregi bir kesek es tabhan Gokka ayab küreşmey ol külteçikni peç avuzğa bısdırdı. Kalay krujkada suv cılıtıb, feldşer keltirgen ötmek bla uşhuvur aşadıla.

Aşarğa cuğu bolmay, baraklağa cıyılıb turğan adamlanı üsünden anasını aythanı, Gokkanı da sağışlı etdi. Gokkağa endi kabar kabın tüşdü, sadaka cıyıb aylanñan karaçaylıla va? Da, Gokka bu işge kirmey kalsa, alağa anı hayırımı bolluk edi da?!

Köçürülgen künlerinden başlab, büğünñe deri Gokka aman tüşdeça caşab turadı. Ol tüşde tötka Maryaça, Vasiliy Andreevişça, Gavriil Yakovlevişça, Pahnoça, Hristinaça adamlanı caşağanları duniya alkın içine oyulmağanın añılatadı. Feldşerni etteni Gokkanı cüregin küçlü kozğağandı. Gokkanı ötgürlüğü kallay bir sınñandı. Arivluğu bla da, institutda igi okuğanı, har ne işge da igi koşulğanı bla aytılıb, frontda da kesin ayamay işleb turub, bu tukum açı caşavğa tüşüb kalğanın Gokka entda añılayalmaydı.

Feldşer köb zatha sağış etdirdi. Oğay, Rossiya kuru ol kara şinellile tüldüle, tüzü, kara şinellileni ne tsrslikleri bar edi — ala örgede kresloda olturub turğan adamnı buyruğun tolturğandıla Rossiya ma, Vasiliy Andreeviçle, tötka Maryaladıla Büğün bu tersliklege kıynalğan adamladıla.

Bılayda caşab turğan adamlanı boluşur karıvları cokdu. Uruşnu allında küçden butdan ayak tiregen edile. Kolhozdan iş künlerine cuk almağanlıkğa, naloğ töler üçün, zaömğa cazılır üçün kalmağandıla — bolğanların sıdırıb alıb turğandıla. Kazavatnı işi va belgilidi —"neni da ol cutub baradı... Anı üsüne aç karaçaylıla..

Mında caşağan türlü türlü milletleden adam la, millet ayırmay, bir biri bla ariv caşağan ların Gokka eslegenley turadı. Birge çekgen kıyınlıkları bılanı bir birine baylağan bolurla Ğokka, adetiça, anasını başın ayağın kısdırıb: — Anam, işge barayım da bolumnu köreyim. İñir uşhuvurğa kab kesegibiz bardı,— deb çığa tebregenley, eşikden suvuk havanı alıb, tötka Marya tüşdü — Ne ete caşaysız? — dey, adetiça, stolğa koşun bla süt saldı. Mamuk gabrayını

hurcunlarından bişgen gardoşla bla almala da çığardı. — İşge tebregenme,— dedi Gokka. — Kalay? Kayrı? — Ambulato'riyada feldşerni ornuna. — Oy, kalay igi boldu! Ullu dohtur avruğanla ğa kararıkdı. Avruğanma degen kuyullukdu senñe! Andreiç a? — Pensiyağa ketedi. — Tamam da igi adamdı. Ol bir işeksiz da entda işlerik edi, seni üçün ketedi,— deb alay aytıb, başha haparğa köçdü.—

Meni Vasyam bügün işge çığa aylanadı, atlağa kararğa. Vasyanı ornuna siznikileden birev işleb turğandı da, Vasya endi aña iş izlerikme deydi. Kış, ayhay, kolhozda iş azdı,— deb koşdu.

Aiı Gokka da biledi. Uruşdan sakat bolub kaythan karaçaylıla, işler karıvu bolğan kartla mallada işleydile. Urunuvnu süygen halknı adamları endi üysüz, arbazsız kalıb, kolları cumuşha talpıydı.

— Kalay igi boldu, Galya, seni işge caraşhanıñ,— dedi tötka Marya,— senden kalay köb adam tiley edi bir kara deb?! Endi va ma barsınla da karatsınla. Seni kalay işlegeniñe kararğa men da barırma,— deb uzun koşundan kalay krujkağa s üt kuyub: — İşçigiz, süt suvuğunçu, cañı savub keltirgenme,— deb Habibatha uzatdı.

— Spasibo,— deb Habibat anı kolundan aldı. Gokka işge baradı. Ayak tübünde kar cırıldaydı. Kart feldşerni kabının avuzundan alama degen sağış Gokkanı başından ketmeydi. Barıb, açhıçlanı kesine kaytarırğa kerekdi degen oyumğa kelib, feldşerni fatarını eşigin kakdı. Oğurlu bet i bolğan ullayğan tişirıv eşikni açıb, Gokkanı içgeri çakırdı. Fatar cappa cañız bir ullu komnatdı, baraknı bir kıyırında bölünñendi. İçi cılıdı, tazadı. Mazallı orus peçni üsünde ak, kara valenkala keberge salınıbdıla. Feldşer ağaç tapçapda tayanıb tura edi. Gokkanı körgeninde ayakların enişge enişge iyib, cılı kablavuçlanı kabladı.

— Bolalmayma, Vasiliy Andreeviç,— kartlığığızda Sizni kabınığıznı alıb, kabınsız etib koyalmayma,— deb şinelini hurcunundan çığarıb, açhıçlanı da buyruknu da cabıvu bolmağan stolğa saldı.

Tapçanda olturub turğan feldşer, cuka çaçlı çal başın Gokka taba burmadı. Anı vuak sızla cırğan cuka beti salkın tartdı. Ün biyçesi kolan hotasını tübüne kolların salıb, oğurlu közleri bla ekisine közüv karay süeledi. Feldşer aña burulub: — Bizni sberknijkabıznı bılay alçı,— dedi. Ol anı ağaç kübürden çığarıb, tab mahtanarak oğuna Gokkağa uzatdı.

Ğokka almadı, karamadı. Feldşer alıb için açıb: — Ma, Galya, beri karağız, bu açha biz ekibizge ozub ceterikdi, bir köbmü caşarıkbız... Ambulatoriyanı Sizge berirni allı bla men barını sağı şın da etgenme. Tüzü, Sizni koluğuzğa berirlay ambulatoriyada cuk cokdu, bilesiz kesigiz, dar man darı da kazavatha ketib baradı. Bergen alğan kağıtnı caraşdırığız da men kol salırma. Barığız, avruğanla saklay bolurla, meni üçün kesigizni kıynamağız, çırtda Sizde terslik cokdu,— deb söznü boşalğanña sanay, örge kobdu.

Ambulatoriya da bu barakdan bölünñen bölmededi, Gokka feldşerden arı barğanında, ol açılıb tura edi. Al komnatda adamla tolu. Gokka kirgeninde, ala barı da birden söleşe, eki bölünüb, içine col koydula. Gokkağa oñsunñan köz bla karağanların Gokka sezdi. Gokka avruğanlağa karavçu cerge ki rib, burnuna darman iyis urğanında, kesi kesine iynanmağança halğa kirdi. Mamuk gabrayını tışından ak halatı bla orta cıllı bir tişirıv peçni allında çögeleb, otha kamiş sala tura edi. Gokka kirgeninde, örge kobub salamlaşa: — Men sanitarkama, atım Nastyadı,— deb şağrey boldu.

— Men Gokka Majayevnama. Tanışdık. Menñe halat berigiz,— dey, Gokka şinelin teşdi. Nastya halat berdi. Eşta, feldşerni halatı bolur cuvulğan da etmegendi, itiv da urulmağandı. Atı Nastya bolğan sanitarka

cañı dohturğa halatnı cuvub hazır etalmağandı. Har nede da coruknu süygen Gokka aña uruşurğa izleb, kesin küçden tıydı Ğokkağa birinçi kirgen, onceticıllık kız bolub çıkdı. Gokkanı allında şindikge olturur olturmaz: — Sanitarka çıksın,— deb şıbırdadı.

— Ol kesiii cumuşun ete turadı, çığarğa erkinligi cokdu. — Sen («sen» deb başladı) çık de aña. — Meni allay erkinligim cokdu. Kıshası, sen ñe ne kerekdi? Komnata ulludu, ol seni ne aythanıñı eşitgen da etmeydi.

Ne kerekdi senpge? Adamla meni saklab turadıla, zamanımı alma,— dedi Gokka — Menñe abort et, karnım bardı, erge va çıkma ğanma, men seni hakıñı kızğançlık etmey tö lerme.

Ol zat bolluk tüldü, abort eterge erkinlik bolmağanın bek ariv bilese. Bar, adamlanı alların tıyma,— dedi Gokka. Men seni üyüñe bir pud nartüh eltirme... — Nartühüñ, başıñ bla da kora bılaydan — Maşok bla bir eltirme. — Boldu! Tıyma. Bılay boluruñu bilirge kerek ediñ...— deb Gokka şindikden kobdu, kız da bolmazın bilib, kuyruğu

sınñan itça, çıkdı.

«Körese, birinçi karağan adamım kallay adam bolub tüşdü» deb, Gokka ornuna olturub, ekinçini allına karadı. «Ullu dohturğa» keslerin körgüztürge kelgen kırk adamğa karasa da Gokka arığanma deb bilmey, ambulatoriyanı cabdı.

Ürençek işi aña karıv berdi İşden (işden!) biyağı uzun col bla üyge atlandı. Kuru da urub turuvçu suvuk cel Gokkanı ete ginden, ceñinden kirib suvuksuratadı. Başlı çurukları ayakların cılıtmaydıla (mındağıla ullu, gitçe da valenkala kiyedile). Alay bolsa da Gokka busağatda ne carsıvun da san etmeydi — büpon ol adamlağa koşulğandı, caşavğa hayırım tiyerge bollukdu degen akıl aña köl berib, kirpildeb ba radı: et adamlarını da tabıllıklarına, halkı da adamğa koşuluruna, açlık calanñaçlık da kururuna,duniyada osal adamladan ese aşhı adamla köb bolğanlarına da iynanıv büğün Gokkağa es cıydı rıb baradı.

Caşavğa iynanır üçün, adamğa köb zat kerek bolmay köreme Oramda kişi kımıldamaydı, suvuk har kimni üyge cıyğandı. Cer betli uzun el bu uçu kıyırı bol mağan tüzde kir tamğaçıkça alay körünüvçen edi, büpon a Gokkağa ol carık körünedi — ariv sürtülgen üyçükleni başlarında ocakladan bohsurab rahat tütün çıkğanı üçün bolurmu?

Bu şoşluknu, elni ortasında bağanağa begib turğan kara tabaknı — radionu söleşgeni buzadı. Kazavat barğan cerleden tuzakda bolğan bu elde, kayda ese da uruşla bara turğanın radio esiñe saladı. Biznikile cavnu sürüb baradıla. Gokka frontda teñleri esine tüşüb, cüregi çançdı. Kayda bolurla, savmudula?

Cuk bilmey turğanlay katında barakdan bir sıyıt çığıb, Gokka sın boldu. Ol sıyıtnı cel da cutalmadı. Gokka barakğa buruldu. Anda caşağanla bir sabiyni ölükçüğünü üsüne tögerekleşib tura edile. Sabiyni anası, karaçay tişirıv adamlanı katında ne erini, ne sabiyini cılavun etmegenin unutub, nesin da bilmey buzulub, taraladı. Beş sabiyinden kalğanı bu bolub, endi munu da kabhandı.

Tişirıvnu kebinlik bolub endi cuğu kalmağandı, ol sebebden mında caşağanla keslerini ölümdük künlerine asırab turğan kumaçlarıidan birer kesek berdile. Sabiyni anası nesin da bilmeydi, kebin tige turğan tişirıvla da bar, cok esele da haparsızdı.

Kim ese da, ölgen caşçıknı atasından uruşdan tünene kelgen üçkül pismonu çığardı. Gokka köz cetdirdi. Ol, karandaş bla, aşığış cazılğandı. Ma bu akılından şaşarğa cetib turğan tişirıvğa, Maryamğa, cazılğandı: «Bağalı Maryam!

Pismomu al tizgininde atam Kalageriyge, anam Sufiyatha, egeçim Şamhaniyge, senñe, sabiylege salam iyeme. Sizden haparsız bolub turub, pismo alğanımda bek kuvandım, alay a cuk añılama dım — Kazahstandan nek cazasa? Arı

tüşüb kalay kaldığız?! Atamdan, anamdan a cuk nek cazmaysa? Sabiyleden a? Sizni kazavatdan canlathan bolurlamı? Şimal Kavkazdan cav kıstalğandı, sora sizni ne üçün canla tırık edile? Menñe ceñilde cuvab caz. Men alkın sav esenme, faşistni vyasına kıs dırıb barabız. «Za otvağu» medal bla da savğalanñanma, kalay alğanımı üsünden barsam hapar aytırma. Aşığıb pismo saklayma.

Sizni M u r a d i n i g i z» Ğokka pismonu vuvçuna kısdı. Bıllay pismo kuru bu tüldü. Alağa tüzün cazarğa va erkinlik cokdu.

Ğokka pismonu peçni üsüne salıb, barakdan çıkdı,içindegile barı da birden cılay kaldıla. «Sen a iş tabhanma deb kuvanasa» deb, Gokka kesi kesine göcebsine, coluna atlandı. «Ne terslikleri bardı bu carlı sabiyleni? Kimden da bek incilgen aladıla»,— deydi Gokka kesi kesine.

Bu kolhozğa kelgen karaçaylılanı sanı bütev da beş altı cüz çaklı adam bolur edi, alay a mında bolğan eki aylarını içinde tört etib ekisi kora ğandı.

Yanvar karlı, boranlı ay boldu. Üyde da, ambulatoriyada da birça suvukdu, kamiş erlay kabınıb, cuklanıb kaladı. Bir biri ızından salıb turur ça va tabılmaydı. Çelekde suv buzlasa da tözerik edile, darmannı kıtlığıdı kıynağan: «ullu dohtur» işleb başlağanlay, avruğanla kuyulub kalğandıla, ol oğay honşu elden duñanla da beri burulub kalğandıla — Gokka alanı ızlarına kaytarıb iyalmaydı.' Gokka ne zamanın, ne bilimin ayamay işleydi, halk meditsinanı corukları bla da hayırlanadı, rayzdravotdelge kağıtla cazıb Nastya bla da iyivçendi, alay a darman kıtdı da kıtdı.

Bir kün rayzdravotdelni tamadası Amantayeva «Trudovikge» keldi. Ol Gokka bla şağrey bolurğa kelgença Gokka alay añıladı. Ariv süekli, çıraylı adam. Biri birin caratdıla deyme. Andan boluşluk az bolğanın ol Gokkağa bildirdi.

— Siz rayonda işlesegiz razı edim,— dedi Amantayeva,— rayonnu hirurğu spirtge uzalır kerekli kalmaydı, alay bolsa va, kesigiz bilesiz... Avruğannı carırğa kerek bolub, ol a örge kobar amalı bolmay, nença kere cunçuğanbız, nasıbha, Frunze bizden uzak bolmağanı. Añılayma, frontda ol köb kıyınlık çekgendi, alay a büğün da işlerge kerek boladı. Ne canı bla da küreşir üçün kalmadık, içgenin tohtatalmaybız. Açık aytayım, Sizni üsügüzden NKVD ni rayon bölümüne aytırğa tavkel bolalmayma — bara barıb işigizde bir cuk çıksa, tayak menñe tiyerikdi. Bilesiz, har kimni da canı kesine bağalıdı,— dedi.

Anı aşırğandan sora Gokka cañıdan sağışha kirdi: bu tukum bolumğa adam kalay tözsün?! Alıb bir onov etib koyarğa bir

birinden korkadıla — rayzdravotdel NKVD den, NKVD ni bölümü kesi ke sinden da, rayzdravotdelden da korkadı. Seyir nedi deseñ, komendantha asırı ullu erkinlik berib iygendile da endi anı işine katışırğa korkğan ete dile. Kıshası, bir birinden korkğanlay caşay dıla. Cay duniyanı başında em akıllı, em obur adam Stalin bu zatlanı bile ese, kalay boşlab tura bolur?! Bilmegeni hakdı. Pismo cazarğa kerekdi deb oylaşdı Gokka.

Ambulatoriyada oğuna caza başladı. Biyağı tötya Marya Frunzege eltir da atar. Bıllay pismolanı Stalinñe iyerle deb Gokka alkın iynanadı.

Avruğanla bolmağan közüvçükde oltura da caza Gokka pismonu boşadı: Duniyada proletariatnı ullu vojdu İosif Vissarionoviç Stalinñe Süygen vojdubuz, sovet adam incilgen kününde boluşluknu Sizden izleydi. Men da Skzge anı üçün cazama. Siz, Leninni işine tüz adam, meni halkıma kıyınlık cetgen kün boluşursuz deb iynanama. Meni halkımı ömürleden beri caşab turğan cerinden köçürüb kelib, Orta Aziya bla Kazahstanña tük tük etgendile. Açdan, suvukdan kün sayın miñle bla adamlarıbız kırıladıla. Köçürülgenle tişirıvla, sabiyle, kartla, uruşnu sakatlarıdıla, erkişi bolub kişi kalmay, cav bla kazavatdadı Bizni atıbız banditdi, bizge halknı cavları deydile, gitlerçilege va Karaçaydan koşulğanlanı sanı bir miñ da bolmaz.

Men kesim meditsina kulluknu kapitanıma, men gospitaldan çığıb, toğuz on künnü üyde solurğa barğanlayıma köçürüb iygendile, baş nem da uruşdadı, alay a iş mende tüldü, iş ahırına tayanıb, boşalıb barğan meni caksız halkımdadı.

Bizni ullu vojdubuz! Siz ni bu kıyınlıkdan haparığız bolmağanı hakdı. Boluşuğuz, biz kırılıb barabız. Biz Sizge tüzbüz, art soluvubuznu Sizni üçün berirge hazırbız Ğokka kesin cazğan çotda ustağa sanamaydı, alay bolsa da aytırğa kereklini aythandı.

— Ayhay da elteyim, Galya,— dedi tötya Marya,— tavuklarımı da bazarda sata kelirme. Sen aythança eterme, tamblağa deri va ma mında tursun,— deb pismonu ağaç kübürge saldı.

Keçe cathandan sora Gokkanı kölüne, pismonu tübüne cañız kesi bolmay, köble kol salsala, igi bol luk edi deb keldi. «Kayğırmaz,— dedi kesi kesine,— ne da bolsun anı içindegin bilse». Stalin coldaşha pismola ustaz Mağomet, ekonomist Ayşat, Çavl elni Sovetini tamadası da cazğandıla.

Ertdenblasında Gokka çemodandan Stalinni suratın da çığardı, alay a mılı kabırğağa tağarğa süymedi — mılı tartıb, cıltırırğa bollukdu Kolunu sırtı bla akırın sıypadı. Duniyanı başında ol, tüzlük üçün deb caşağan, ömürde cañılmağan adam bolğanı Gokkanı cüregine cılıv berdi. Bu zatnı Gokka ne ese da büğün artık sezdi Ol bu bolumnu bilgenley, boluşmay koyarık tüldü, ne da etib, çıdam tabıb saklarğa kerekdi, saklarğa...

Frontdan pismola kelir üçün kalmaydıla. Barında da bir soruv bardı: Kazahstanña nek barğansız, kısha zamanda cuvab iyigiz deb cazadıla 1944 cılnı cazına çıkdıla: frontda bolum kuvandıradı — biznikile cavnu sürüb baradıla. Pohoronkalanı sanı elde köbden köb bola baradı. Ala mında caşab turğanlağa da cañı spetspereselenetslege da keledile. Kelib, kara karğalaça üy üyge kirib, cılav sıyıt etdiredile.

Ğokkanı işi aytıb aytalmazlay kıyın boldu: karaçaylılanı içinde teli avruv çıkdı. Teli avruuğa karşçı kazavatha kart feldşer da kobdu Un bolmay a tılı b turğan pekarnyanı mazallı uzun üyün teli avruvdan avruğanlağa berdile Avru ğanla catarça anı kabırğalarında narla işle gendile.. Ol mekyamnı içi avruğandan erlay toldu. Kolhozda salam töşekle tigib boşağınçı adamla kuru kañalada catıb turdula. Baraklada bıstırnı barına dezinfektsiya etdile. Gokka, cukusu bolmay, sutkala bla ayak üsünde kazavat etedi. Ölgenleni basdırıb küçlerinden kelmeydi, erkişi bolma ğanı amaltın alanı tişirıvla basdırırğa küreşedile. Biyağınlay, darman tabılmaydı — rayonnu ellerine tüşgen karaçaylılanı barına teli avruv cayılğandı.

Bu kazavatnı içinde Gokka kesine boş zamançık çığarıb üyge anasına çabdı. Tötya Marya keltirivçü kabarıkçıkladan anasına zor col bla da kab dırıb küreşedi. Kabarık zatnı ekisi bir birine ayab dığalas estedile. Tötya Marya aşarık bla bı lağa es bölüb turğanı üçün Gokka da feldşerlik calından aña teceydi, ol oğay deb ayak tirese da Gokka aña aldırğınçı koymavçandı: alağa naloğ tölerge, zaömğa cazılırğa açha kerek bolğanın Gokka biledi. Gokka işleb başlağınçı tötya Maryanı bir maymöz tüb cabıv bla, bir maymöz kölek keltirgenin Gokka unutmağandı.

Ğokka üyge kelgeninde anası, tavuk et kesekçikni atıb, şorpaçık eterge küreşe tura edi. Anasını kı mıldağanına Gokka kuvandı. Caz tüşüb, cılıv kelgenli Habibat macalğa aylanñandı. Şorpası tuzsuzdu, alay a karaçaylıla tuzsuz hantha ürenib boşağandıla.

Halimat kelib, hapar aytıb ketgenin aytdı Habibat: Balacannı caşı Mağomet frontdan kelgendi, kar naşçığı bla anasın izleb kirmegen ceri kalma ğanın aytadı, dedi.

— Sen barıb bir hapar sorsañ edi,— dedi anası Gokkağa,— biznikilege bir türtülgen ese va. — Bolsun, anam, barayım. Balacan caşağan barakğa darman kuyub da boşağanbız,— deb anasına ayab, şorpadan bir

eki urtlab, çabıb ketdi.

Eşikge çıkğanlay, betine cazğı hava urdu, mart alkın batmaklı, ayazlı bolsa da cazğı künle orun ayırıb başlağandıla. Gokka oramnı barak bol ğan canına öte tebregenley, oğartın tizilib kel gen arbalanı esleb, sireldi. Atla tobuklarına deri batmak cuğu bolub keledile. Arbalada tonlağa çırmalıb, paltonlağa, cabıvlağa çırmalıb, cun çub kelgen adamlanı közlerinde Gokka korkuvdan başha cuk körmedi. Bu bolum Gokkanı közüne, kaçda 1943 cıl kesin körgüzdü.

Arbala üz ül m yey keledile, uçu kıyırı cokçadı. Gokka ne aytırğa bilmey, arbalanı ozdura turub, sora orusça: — Kto vı? — deb sordu.

— Mı balkartsı, nas vıselili iz Kabardino Balkarii, ne znayem, kuda vezut,— degen bir erkişi avaz çıkdı — Biz karaçaylılabız, bıltır keltirib kuy ğan edile. Cartıbız kırılğandı. Men Botaşladanma, Botaşladan adam körgenigiz bolsa aytırsız,— deb Gokka karaçayça ayta, arbala bla teñ biraznı bardı. Köçgünçüle colnu eki canına kabırğalaça süelib, cılay: — Men Temirbolatladanma.

— Men Sarıladan. — Men Şidakladan. — Men Karamurzinleden. — Men Kulovladan,— deb kıçıradıla. Arbala közden taşayğınçı adamla kıçırık sıyıt ete, ızlarından karab turdula. Keslerini közlerine iynanmay, aytırğa söz

tabmay kaldıla. Stalin ızlarına kaytarlıkdı degen ışanıv bu cañı nasıbsızlanı körgenley tas boldu. Allarında çırtda çırak kalmadı...

Ğokka Mağometge tüberge aşıkdı. Mağomet da, Gokka da bir cıllıdıla. Mağometni çıbıkça ariv bitgen sanlarına asker kiyimle kerti da ariv caraşıbdıla. Anı poğonsuz körgenley Gokka kalay ese da kayğığa kirdi. Mağomet anımı sezdi da: — Meni polknu ştabına çakırıb, başıma boş etgenlerin aytdıla. Caşarğa va, dedile, Orta Aziyada adamlarıñı kalayda tabsañ, anda erkipligiñ bardı. Bilemise, Gokka, ol sözleni eşitgenley ne duniyağa cetgenimi? Aytırğa söz tabmay, tilim tutulub kalğan edi. Bizni polkda meni batareyam em igileni birine sanala edi, uruş çıkğan künden başlab, otdan çıkmağanlay aylandım, köküregim tolu bir savğam. Da sora ne bolub kaldı deb seyir bolub, es cıyıb sorğanımda, biz barısın añılaybız, alay a oğartın kelgen buyruknu tolturabız deb, cuvab berdile. Halkığız a, dedile, Orta Aziyanı, Kazahstannı cerlerindedi. Men bir spetskomendaturadan birine barıb anamı izleb aylanñanlı aydan köb boladı. Endi va ma, tabdım...

Ğokka ne kulaklarına, ne közlerine iynanmağança halğa kirdi. Şkolda, institutda okub, komsomolda aylanıb cıyılğan anı añısı sotsialist kralnı adamıma deb mahtanıvu, aña iy'namı — barı bu sınıb kalğan adamnı körgeninde, çirib tüşüb kalğança boldu. Mağomet kazavatnı allında asker kullukda zdi, anı komandiri mahtab, Balacanña kallay pis mola iyib tura edi. Bir colda Gokka Çavlğa kelgeninde Balacan aña cay bir coppunu berib okut han edi.

— Aylanñan cerleriñde biznikileden kişige tübegeniñ boldumu? —deb sordu Gokka. — Sen sorma, men da aytmayım, men cer cerde cahanimni içi bla ötüb keleme: açlık, calan ñaçlık, biznikile sadakağa

cayılğandıla. Bu sağatda alağa cer kesedile. Ol aç adamla cerge bürtük atalsala, kaçha bir kesek ayak tirerge bolluk edile, busağatda va... — deb kolun silkdi.

— Cer bizde da kesedile, alay a teli avruvdan kırılıb baradıla. Cer sürürge adamlada karıv kalmağandı. — Men aylanñan cerlede biznikile, Stalin ızıbızğa iyerikdi deb ışanıb turadıla, ol oğay, bir kavumla cer da almaydıla,

keterikbiz sora deb Büğün a körese, malkarlılanı da keltirgenlerin. Gokka, men cuk añılayalmayma, bu ozğan aynı için de men bir açılanı körüb keleme, aytırğa söz tabal mayma. Sen da, men da Stalin üçün, Ata curt üçün kanıbıznı nek tökdük da? ne..?! Söz söznü aytdıradı deydile, bilemise, men Merke rayonda Çüçünü caşı Cankirge tübeb kaldım, esiñdemidi, birge okuy edik da. Da ma ol Cankir kazavatda bir butu da ketib, sadaka cıya tura edi, bütev adamlarından kişi kalmay kırılıb... .

Bu zatha Gokka seyirsinmedi. Ürenib boşağandı. — Men Stalinñe pismo cazğanma, kuru kesim canğız kol salğanıma sokuranıb turama — ded i Gokka Mağomet bu

zatha igi, aman da demedi. — İnstitutnu boşağanmı ediñ uruşha deri? — deb sordu Mağomet Gokkağa. — İnstitutnu da boşağan edim, tışına da çıkğan edim, gospitalda da işlegen edim, 1942 cıldan beri va küevüñden pismo

almay turama,— dedi — Kimge çıkğan ediñ? — Aslanña. Esiñdemidi, ol cazğan zatlanı kalay süyüb okuvçan edik?! — Aslanña? Tohta, tohta. Aylanñan cerlerimi birinde anı üsk>nden men hapar eşitgenme... — Hapar?! — Ho. Adamların izley, cazıvçu Aslan da kelgen edi beri deb, ol sözleni aythan edile.

— Meni allahım, kerti da alaymıdı eke? Men anı kalay izlerge bollukma, Tatıv? — deb Gokka Magometni erke atın aytıb sordu.

— Bılayda komendaturağa zayavleniye ber, ol tört canına ciberir,— dedi. Ğokka aşığış çığıb, ambulatoriyağa barıb pismo cazıb, karaçaylılanı körüb bolmağan, ol canıvar kılıklı komendantha

ketdi. Anı fatarını allı bla oza turub, bir karaçay tişirıv arbazın sibire, biri da kurukğa eski caya turğanın kördü. «Kaydadı Sovet vlast?» — dey komendantnı kontorunu bosağasından atladı. Merekeb tögülgen stolnu canına olturub, komendant ecikleb bir kağıtnı okuy tura edi. Gokkanı salamın almadı, başın örge da költürmedi. Köçgünçü kavumnu bir cañızını da salamın almavçandı.

Avruğanlağa aşıksa da Gokka saklaydı. Kabırğalağa cabışdırılğan bir eki üç buyruk dan başha kontorda cuk cokdu. Kelgen adam oltururça şindik da cokdu. Komendantnı artında va mazallı temir seyf. Erinlerii kımıldatıb ecikley turub, komendant közün Gokkağa költürdü: — Ne kerekdi, ayt aytırıñı.

Ğokka avuzu bla cuk da aytmay, zayavleniyesin uzatdı. Komendant ecikleb okuy, anı ayağına küçden butdan çığıb: — Seni zayavleniyeñ rayonña keterikdi, sen a busa ğatda munu oku da kol sal,— deb Gokkağa kağıtnı bergeninde «allahha şukur, söleşdi» dey, Gokka kolunda kağıtnı okuy tebredi. Ol SSSR ni Baş Sovetini Prezidivmunu köb bolmay çıkğan cañı Ukazıdı. Aña Şvernik bla Gorkin kol salğandıla. Anda çeçenlileni, karaçaylılanı, malkarlılanı, iñuşlanı, kalmuklanı, nemets teni, krım tatarlanı, neda başhalanı ömürlükge köçürülgenleri aytıladı. Tüşgen cerinden kaçama degenñe cıyırma cıl katorga berirge, alağa eski cerlerine barırğa erkinlik bergenñe, caşırğanña beş cıl türme azab salırğa deb cazılğandı.

Ğokka Ukaznı okub boşab, kol salırğa ruçkağa küçden butdan uzaldı. Karıv bolub cuğu kalmağan halğa kirdi. Uzun tizimni içinde kesini tukumun tabıb, anı tuvrasına kol saldı.

— Allıña tübegenñe ayt, kelib kol salsınla,— deb buyurdu komendant. Ğokka kalay barğanın da bilmey, aşığıb, avruğanlağa atlandı. Biyağı baraklanı birini allında üç sabiyçikni arbağa

olturtub, detdomğa aşıra turğanların körüb, Gokkanı cüregine entda bir cara tüşdü. Alanı anaları ölüb, atılıb kalğandıla, ataları uruşda ölgendi. Kuru büğün bu cañız künde Gokkanı cüregi nença zatha bölündü: Mağometni kelgeni, Aslannı haparı, kuru karaçaylıla bla malkarlıladan sora da halkla köçürülgenleri, ol sabiyçikleni detdomğa aşırılğanları. Bir cürekge köb avurluk cetedi. Ança halk tuvğan cersiz atıla, satıla aylanadıla. Ata curt adamnı otcağasından başlanadı, otcağañ cok ese, Curtuñ da cokdu. «Ata curtubuz bolsa, bizii caklarık edi, biz kişiniki da tülbüz» deb kölüne keldi Gokkanı.

Ukaznı okuğandan sora, Stalinni bu kıyınlıkdan haparı cokdu degen murat da Gokkanı başından ketdi. Teli avruv bütev rayonnu ellerine tüşgen karaçaylılanı çalkı bla çalğança etib baradı. Rayzdravotdel ayak üsüne turub,

kazavat etedi, alay a ne kelsin, em kerekli zat — darman, aşarık cetişmeydi, tazalık saklanırça üy bolum cokdu. Asırı arı ğandan Gokka ayak üsünde küçden turadı, kart feldşer da kesin küçden tireb aylanadı. Teli avruv a cuklanmaydı. «Trudovikni» adamları avruv cuğadı deb korkğanlay turadıla, bir kavumla va tabhan zatlarından avruğanlağa sadaka keltirsele, Gokka kelgen zatnı cathanlağa üleşirge. küreşedi Caz cılıvun bergenden bere keledi. Cer bukulaydı. Mında caşab turğan kartla, sabiyle üy canında baçhalarına uzaladıla, kolhoz sabanña karağanla tişirıvla, caş caşçıkla, uruşda sakat bolub kaythan erkişiledile. İşlerge karıvları bolğan cañı köçgünçüle da alğan cerlerinde da, kolhozda da tırnaklab küreşedile. Halimat sabiy sadda cumuşçu bolub işleydi, egeçi Raznyat a kolhoz bergen cerçikni ayağı bla kazıb küre şed i.

Talay üydegi, tas bolğan adamlarını üsünden hapar aldıla. Ol haparlanı, askerden boş etilib kelgen erkişile keltiredile, üylerin izleb ala köb cerni avlağanları sebebli, köblege tübeydile. Alanı canlarında bolmağan adres tabarık tülse har kim dığalas etib adamların izleydi. Gokka izlegenleden alkın kişi tabılmağandı.

Bir kün Gokkalağa Musos ulu Azret kaydan ese da kelib tüşdü. Ol Gokkalanı atavuldan telisıman caşdı. «Trudovikden» uzak bolmay caşay köre edim. Anı bir adamı da kalmay ölüb, ol kabarık izley, cuvukda kolhozlada aylana turğandı, kalay ese da komendantnı közüne da türtülmegendi.

Ğokka keçe arasında kelgeninde Habibat aña tabhanın da kabdırıb, orunduknu ayağında cerge biçen atıb catdırıb tura edi.

— Eşikde geben canında catdırsañ a, anam, bu sağatda cılıdı sora,— dedi Gokja teli avruvnu kor kuvun ete. — Üysüz künsüz carlını eşikge atarğa cazıksındım,— dedi Habibat. Ertdenbla Gokka vyanñanında Azret kobub ketib hura edi, eki kün ozğandan sora va anı ölüsün elni kıyırında tabdıla.

Bir işeksiz anı teli avruv boşağandı. Andan avruv cuğub, Habibat da töşekge (alay demeklik, salamğa) tüşdü. Gokka anasın izolyatorğa salıb, üynü içine

dezinfektsiya etdirdi. Frida asırı korkğandan ne eterge bilmey, teli bolğandı. Üyünden Gokkanı kıstamağanı da alamatdı.

Gokka endi keçe kün da kesini «gospitalinde» caşaydı, anda gözençikça bir gitçe komnatçıkğa anasın catdırıb, kesi da anı bla turadı.

Bir kün, adetiça ertde kobub, anasına köz cetdirgeninde, ürençek közü anı solumay cathanın esleb, üsüne kablandı. Anasını boluru bolub tura edi. Gokka anı katında olturub, eki kolu bla başın tutub, açıthınçın ernin kabdı. Közünden cılamuk çıkmadı, ne köb cılasa da kıyınlığına azlık eterik edi. Aytırğa, Gokkağa taşdı degen bolmasa adamdı demezlay boldu. Bu bolumda eşikden Vasiliy Andreyeviç tüşdü. Ol Gokkanı başına arık kolun salğanında, Gokka endi kesin tıyalmay tegülüb, başın feldşerni köküregine iydi. Cılamuğu endi tıyılmazça, anı uçu kıyırı bolmağança alaydı. Vasiliy Andreeviçni halatın suv etdi.

Ol kün, 1944 cıl, aprelni ontörtü edi. Köçgünçüleni cartısın cuthandan sora teli avruv cuklana başladı. Açlık a biyağınlay kısadı. Ayda beş kilogramm un

üydegige cuk da tüldü. Alay bolsa da cer karaltırğa küreşedile, kolhoz urlukğa deb bergen nartüh kesekni bir kavum üyde gi cutu b koyub, karab kaldı.

NKVD ni rayon bölümü, ne üçün etdi ese da, «Trudov ikde» köçgünçülege Tokmak bazarğa cürürge erkinlik berdi. Tokmak bla «Trudovikni» arası onsegiz kilometrlik coldu. Ol şaharçık Kırğıznıkıdı. Arı bazarğa barğan köçgünçüleni ca nında komendantdan erkinlik kağıtı bolurğa ke rekdi. Alay bla, ayda tört kere bazarğa barırğa erkinlik çığıb, bılağa boluşluk boldu. Cürügen cayav cürüydü.

Belgilisiça, karaçay tişirıvnu kolu ömürleden beri da aytılıb keledi. Anı kolu caraşmağan zat bolmağançadı. Artık da bek cün işge. Cün kese gi bolğan halı etib bazarda . cuklağa avuşdura başladı, açhanı bağası tüşgeni sebebli, açhağa satarğa asırı süymeydile.

Bu bazarnı dağıda bir hayırı boldu. Beri Kırğıziyada, Kazahstanda elleden da köçgünçüle cürügenleri sebebli, adamla bir birinden hapar bile başla dıla. Anı, munu körgen, eşitgen adamla çığadıla, alay bolsa da biri birin tabhan azdı. Hapar birinden birine cötginçi, ol haparı çıkğan ölüb da ketedi Gokka kesini acaşhan adamlarını üsünden bir kım eşitirge dığalas etib, bazarğa eki aylanıb bardı. Egeçi Kemishannı Mikoyan Şahardan köçürüb ket gendile, şaharçılanı kayda kotarğanların kişi bilmeydi.

Ğokka bazarğa ekinçi kere barğan künde kim ese da anı a tın aytıb, tıydı. — Sen Gokkamısa? — Ho. Sen kimse? — Men Çavldanma. Seni körgenley tanıb koydum, Aslan bla seni toyuğuzda körgen edim. Türlenseñ da tanıdım:

kanatlaça kaşlarıñ, künça carık tegüb turğan közleriñ biyağınlay turadıla. Ol kün seni uzun eşmeleriñ bar edile, endi va... — Koy, salma esge ötgen zamannı,— deb Gokka söleşirge süygen caş tişirıvnu tıydı. — Sen kayda caşaysa, kaysı

tukumdan caşaydıla sen bolğan cerde? — deb hapar alırğa aşıkdı. — Men orus stansede İvanovkada caşayma. — Da tohta, biz honşulabız da,— dedi Gokka,— sen Kırğızda, men Kazahstanda, arabızda va — kup kuru Çu suv. — Alaydı, toba. — Men Çavlda seni nek tanımay edim da? — Men elni kıyırı Temirbolatlanı tiyrede caşay edim. Aslannı, seni üyüğüznü da tanıy edim. Aslannı egeçinden tuvğan Maryam üydegisi bla bizni stanse ge tüşgen edi... — Savmudu? Ayta kir,— dedi Gokka. — Seni oğese, savmudu deyse. Bizni caşavubuz da em köb cürügen söz «ölüm» degen sözdü, Maryam bir açı

acaldan öldü — sabiylerine açlık cet genin költüralmay akılından şaşhan edi. Sabiylerinden kaçıb, kayrı ese da sabanlağa ketib, ala da ızından barıb, kış ölgendi, nasıbsız. Tört sabiyin da kayrı ese da detdomğa bergendile. Maryamnı eri Azret a frontdan kaytıb kelgenli eki ay çaklı boladı. Kıstaydıla da biznikileni, halknı cavları deb. Kelgenley, sabiylerin izlerge ketgen edi, alkın hapar cokdu. Seni bla kaldım da ketdim, halılarımı bir avuşduralsam dey edim,— deb Gokkanı sa ğışlı etib, adamlanı içinde taşaydı. Alay a aña ne azab salsala da taş ne añılarıkdı?! Gokka bu açı haparnı da cutdu. Kobuznu usta sokğan carık, ariv Maryamnı, sabiylsrinden kaçhan Maryamnı közüne körgüzdü. Aslan anı kalay bek süe edi.

Birinçi Maynı bayramı cuvuklaşadı. Bayramlağa hazırlaiıvğa Gokka kaçan da süyüb ko şuluvçan edi. Ürenñeniça, Gokka kolhoznu partorganizatsiyasına barıb, ne zat bla boluşayım deb sordu, alay a anı bılayda kerek bolmağanın kıynalıb bildirsele da bildirdile.

Sovinformbüronu bildirivlerin saklav Gokkanı caşavunu baş zatıdı. Ol bildirivle kuvandıradıla — bizni askerle cavnu kuvub baradıla. Bu horlamla tınç berilmegenlerin Gokka bek ariv biledi Devça caşlanı etleri gospitalğa sılınıb sılınıb

kelivçülerin unutmağandı. Alanı üslerine süyelib, Gokka nença sağatın aşırıvçan edi. Bu künleri esine tüşse, Gokkanı cüregine carık urğança boladı, nek deseñ, 'ol zamanda Curtnu saklağanla bla birge edi ol, Ata curtuna kerek edi, askerçi teñ leri bar edile...

Ğokka ambulatoriyanı cabıb üyge tebredi. Tüzü, «üy» degen sözden anası ölgenli korkğanlay tura dı. Bu toprak üyçükge kelib kirgenley, anasını, endi va Maryamnı da buşuvları kelib üs ün basıb koyadı. Cañızlık kanın buzlatıb barğança alay boladı.

Üyge bir kesek zatçık alğandı: töşek, cabıv, mamuk castık, bamazey cuvurğan. Primus da, eki alakıtay kölek da alğandı. Baş kiyimleri va biyağıladıla: şineli, kara übkası, kiteli, kartusu, cukarğan çurukları. Kalğan köçgünçüleni katlarında Gokka kesin igi caşağanña sanaydı, bu zat aña avur tiyedi, alay a Gokka ne bla boluşsun...

Ğokka colğa çıkğanında, anda al süremde coppu bolub, cılay turğanlanı eşitib, ceñilirek atladı. Adamlanı arasında betin kan cuvub barğap Apiyni kördü. Ol da cılay, kalğanla da cılay. Bir kesek mürzevçük tabıb anı tartdırırğa Apiy İvanovkağa köpürden ötüb barğanlay, Kuznetsov at bla allına çığıb kalıb, kamçi bla öretin öretin sermegendi.

Ğokka Apiy bla ızına ambulatoriyağa kaytdı. Ol anı caralarına karağınçı eşikde kıçırık, sıyıt, davur eşitilgenley turdu. Nege da töze kelgen adamla bu zatha çıdab bolmay, «endi bizni mallanı tüygença tüyüb damı tebredile» deb açıvlanadıla. Eski köçgünçüle da bıla canlıdıla, tışlarından cuk aytırğa korkadıla ansı. Komendant başın eşikge karatmay igi kesekni turdu, alay a anı canıuar cüregi çıdatmay, kolunda kamçisi bla, kuturğan adamça çıkdı: Çaçılığız, bandit svoloçla! — deb kamçini cerge cerge kakdı. Köpürden öteme degen kim bolsa da ma bu ava sava turğan kart itça kanı kuyullukdu, anı bla kalmay katorğağa aşırıllıkdı. Çaçılığız, ana... — deb burun teşiklerin kerib kıçıralğanın kıçırdı. Asırı açıvu kaynağandan beti çüğündürça kızarğandı.

Ğokka ambulatoriyadan çığıb, bu halnı kerüb: — Ururğa erkinligiñ cokdu, soldatnı anası na ete turasa sen bılay! — deb «Siz» «demey»,«sen» deb aytdı.

— Cokdu erkinligiñ! Cokdu! — deb başhala da kıçırdıla. Kuznetsov aña karşçı söleşgenlerine iynanmağança bolub cunçuy tebredi da, sora biyağı kabına kirdi: menñe, Sovet

vlast bu aziatlağa ne süyseñ da et deb erkinlik bergen adamğa, köremise, karşçı seleşgenlerin! Kesi kesin kolğa ceñil aldı. — Erkinligim cokdumu deyse, bandit ham hot? — deb adamlanı araların cırıb, Gokkağa tebredi.— Cokmudu

erkinligim?! Nege da bardı erkinligim! Nege da! Ma busağat seni ayak tübge atıb, tebleb koyarğa da! Unuthanmı etgensiz Ukaznı tübünde kol salğanığıznı?! Ma bu ciyirgenşli va kişi cerge ötüb bara tura edi! Kişi! Çaçılığız! — deb tamağı karıla entda kıçırğanında, adamla kuyrukları sınñan itleça akırın çaçıldıla.

Nağanı bolmağanına Gokka büğün buşuv etdi, bolsa ol canıvarnı urub koyarık edi. Gokka Halimat bla ızına ambulatoriyağa kirgeninde: — Oltur da caz seni hatıñ arivdu,— dedi Halimatha.

— Ne zatnı? — Ma bu artıklıknı üsünden mıçımay NKVD ge kağıt cazarğa kerekdi. Bizge ne tukum artıklık etsele da tüerge

erkinlikleri cokdu, deb meni akılım alaydı,— dedi Gokka. — Kalay iyerbiz, bilese_ erkinlik bolmağanın. — Biyağı tötya Marya eltir. Bir sağatdan tarığıv kağıt hazır boldu. Kün alkın batmağandı. Gokka da, Halimat da Trifonihadan çığıb, elni kıyırında köçgünçülege atalıb kesilgen cerge

bardıla. Bir kavum karaçaylıla bılayda cer üyçükle kazıb kirgendile, birsileri da çuçhurğa küreşedile. — Bir kavum a ızıbızğa aşırlıkdıla deb cer almay, cer üyçükle da kazmay saklaydıla,— dedi Halimat. — Mayna, Abidat cer üyçük kazarğa küreşe turadı, öletden kalğan sabiylerin içine cıyarıkdı, ızıbızğa aşırsala va cer

üyçüknü atıb ketgen kıyın tüldü. Kaytarıv hapardan men kol cuvub boşağanma, körese, bizni üsübüzden kallay Ukazla çığara tur ad ıl a. Ne va bizden sora da halklanı köçürgenleri va? Stalin bilmey bıllay zatlanı kişi da eterik tüldü. Bir seyir zatnı, aytayım — Stalinite süymekligim cüregimde cuklanmağandı. Ahırsı, bu zatha adam ne aytır? Biz caş kavumnu cürekleribizge ol tukum süymeklikni siñdirir üçün ideologiyanı cahanim maşinası kalay küçlü işlegendi! Bizge tüşgen açını adam aytıb da aytalmaz, alay a anı Stalinden körmeybiz, ol cerde allahıbızdı. Bu sözleni akılım aytadı ansı, cüregim Stalinñe berilibdi. Büğün ol men i üçün öl dese, sağış etmey ölümge barlıkma,— dedi Gokka.

— Aña va ustabız,— dedi Halimat, ekili ayta. Bir cer üyçüknü katında mıçıdıla. Tişirıv saz toprak bla için sürtedi, bir kart kişi tıldan basadı, ontört onbeşcıllık kızçık da kalay kesek bla anasına tıldan taşıydı. Salamlaşdıla Kart küregine tayandı, tişirıv cer üyçüknü eşigine süeldi, kızçık da tıldannı canına çögeledi — Toğuz başlı üydegiden kalğan bizbiz,— dedi kart. — Bir kavumubuznu ölüsü colda kaldı, birsileribizni bılayda açlık bla teli avruv koratdıla. Biz üçübüz barısından

da karıvlu köre edim. Kelin kolhozğa işge cürüydü, ne bolsun, kün ortada anda cuk kabdıradıla. Ol işden kaytsa, ma bılay türt mürt eterge küreşebiz. Bizni ızıbızğa kişi da boşlarık tüldü,— deb begitib, işin başladı Caşığızdan hapar barmıdı? — dedi Gokka — Bardı, kızım, bardı. Bizni amaltın anı uruşdan başına boş etib, Orta Aziyada bizni izley aylanñanlay, kayda ese da Çu stantsiyada teli avruvdan avrub, ölgendi, uruşda bolsa sav kallık ese da. Bu haparnı kelin Tokmak bazarda eşitib kelgendi,— dedi kızçıknı allında kalayğa kürek bla tıldan sala. Tişirıv avuzundan söz çığarmay, toprak cuğu kolların bir birine ışıy süelib, ızına kirdi.

— Bizni halknı ölüm bek süygendi, kızım, dedi kart — Ne eteyik, atam, kim biledi, ölüm bizden çirkir tay künle bir çığar esele va,— dedi Halimat ahsınıb — Ketgenleni endi beri kaytarallık tülbüz, kızım, caşab turğanlanı da cürek caraları na darman cok.

Aladan ozğanlarında, Halimat: — Kart tüz aytadı, kim kaytarlıkdı meni cañız karnaşımı, ol bizni üydegige cürek ca ra salğanlay turadı,— dedi.

Ğokka cuk da aytmay tıñıladı — cürek caraların tizse, köb tizerge kerekdi. 1zlarına elge tebredile. Apiyni kayğısı cüreklerin kozğab, üylerine cıyılmay, baş keçindire aylanadıla. Kolhoz işde

işlegen tişirıvla işden kaytıb keledile. Alanı içlerinde karaçay tişirıvla közüñe ceñil türtüledile: kölekkeleça arıkla, betlerinde kan ışan cokdu. Keslerinden üzüb, işde bergen uşhuvurlarından üyde karıvsuz adamlarına keltirirge küreşedile.

Teli avruvdan kalğan gitçe sabiyleni sabiy sadha caraşdırıb, ala açlık ölümden saklanırça etdile Cer üyçükleden cay bir tiyre kuraldı, nasıbha, mında cer kurğak bolğanı sebebli, alanı içleri cay mılı tartmaydı.

Ğokka Halimatdan ayrılıb, tötya Maryağa buruldu Pismonu üsünden aytdı. — Ne sözü bardı anı, Galya. Tambla oğuna allıma türtülgen arba bla barayım da NKVD den adamğa tutdurayım. Bu

hucu tört harif korkutub koyğandı da, iynanamısa, eşitgenley kaltırab tebreyme, alay a korkub, acaldan kallık tülse deb söz bardı. Allah kesi saklasın. Ne bolsam da bolurma, sen sağış etme, eltirme. Sizge cetgen kıyınlıknı körüb küçümden kelmeydi. Ahırsı, allay murdar duniyağa kalay da caratıla bolur? Kuznetsovğa aytama. Bizni kanıbıznı emib boşab, endi sizge çabhandı. Biz aidan körgenni sen sorma, men da aytmayım. Men teli akılım bla, Galya, alay sağış eteme: igi vlast ma Kuznetsovça açı adamnı kullukda tutmazğa kerekdi. Barırma, Galya, barırma, sen kayğı etme,— deb kaytarıb aytıb, ullu orus peçni avuzundan kızıl bişgen nartüh ötmekni çığardı. Anı tatıvu erlay üynü gırcın iyisge aldırıb, asırı kabar ğa süygenden başına çaba tebregeninde, Gokka eşikge mıllık athanlay: — Cañı gırcından ketib kalırğa bola mıdı?! — deb tötya Marya bıçak bla kıyırından kesib, krujka bla sütnü da, gırcınnı da Gokkanı allına saldı.— Aşa, men barıb aña bir boluşayım,— deb çıkdı.

Ğokka ömürde bıllay zat körmegença alay aşadı. Ol künden sora üç kün ötgen bolur edi. Elde hapar çıkdı: Apiyni üydegisi, eki caş caşı bla erdegi kızı, kimden ese da bir

koynu artha alıb soyub, Kuznetsovnu çakırıb sıylay turadıla deb. «Sen bizni anabıznı katorğağa iyerge bolluk ediñ, sen a can avrutduñ, iymediñ, endi biz senñe ömürge deri da borçlubuz» deb sıylavnu mağanası alaydı.

Anı ekinçi kününde Gokka işden kele Apiyge barakğa buruldu. Anı betinde caraları entda ketmegendile. Gokkanı açıvu kaynay: — Alay nek etdigiz?! Amanlık etgenñe tuzdamığıznı kalay aşatdığız? — deb sordu.

Kalay eterik edik da, canım, ol keçe oğuna ol bizge kelib, ne canı bla da korkutur kerekli kalmadı, rayonña cazarıkdıla deb korkğanı belgili edi. Başha canı bla karasañ a, meni tutub katorğağa aşırıb iygen aña kıyınmıdı. Başha amalıbız bolmay etdik alay, endi va ol koynu bağasın töleginçi cün işlerge kerekbiz, cün alanıkıdı, işlegen a kızçık bla men eterikbiz. Ne eteyik, bılayda da katorğadabız, alay a kesiñi adamlarıñı içinde,— dedi.

Biz Kuznetsovnu üsünden rayonña cazğanbız,— dedi Gokka. — Ah men carlı, meni üydegim cazğandı deb kölüne kellikdi, men harib, endi meni aşırıb iyerik bolur,— deb Apiy

butların tüydü. — Korkma, Apiy, korkma, pismoğa Halimat bla men kol salğanbız. Komendant açıvun endi biz den alırğa

bollukdu,— deb üyden çıkdı. Apiyni et adamı bu künlede kazavatda ullu cigitlik etib, Sovet Soyuznu Cigiti bolğandı. Bu uşakdan sora eki aydan, caynı kızıvunda, «Trudovikde» ot cayılğança hapar cayıldı — Kuznetsovnu işden

çığarğandıla, kete aylanadı deb Esgi köçgünçüle, cañıla da ol ketgenley üslerin den basıb turğan avurluk ketib kallıkça bu hapar ğa kuvanç tıbırlı boldula. Gokka bla Halimatnı köllerine, ala rayon NK,VD ge cazğan pismo ko rata aylanadı komendantnı deb keldi, bılağa tüzü, pismonu üsünden kişi cuk sağınmağandı. Oğe se, Kuznetsovnu başha cerge köçüre bolurlamı iş » den başdan da çığarmay?! Kuznetsovla kerekdile, alanı tabhan alay tınç tüldü...

Adamla keslerine birer sıltav çığarıb, Kuznetsov caşağan üy taba tizildile, barmay çıdayalmadıla. Bılayda toğuz on arba. Alanı kolhoz işden alıb keltirgendile. Kişige közlerin költürüb karamay, Kuznetsov bla anı böçkebıdır katını, peni kalay cüklerge kerek bolğanını üsünden keslerini cumuşçularına — karaçaylılağa közüv közüv buyruk beredile. Hapçüknü va uçu kıyırı cokdu — üyden, bavdan, podvaldan çığarıb küçlerinden kelmeydi. Oneki cılnı içinde kolhozdan da, kolhozçuladan da tabhanın sığıb alğandı, endi va baylığı sıyınmaydı. Açıvun tışına tögalmay, boynu buvulub tur ğança, kızarıb, Kuznetsov hapçük cükleydi, özge, kıçırmay çıdayalmadı: — Çaçılığız, kirli kontrala! —dedi.

Adamla alaydan canlasala da, anda mında süelib karaydıla: arbala bir biri ızından rayonña bar ğan col bla tizildile, alanı ızlarından Kuznetsovnu honta caşı talay malnı sürüb atlandı, bir arbada — kup kuru çoçhada.

Talay künden «Trudovikge» cañı komendant iydile. Tukumu Yatsenko. Cılına kırk çaklı bola bolur edi. Çağdiy sanlı, sarı şinli, alaköz adam. Üydegisiz, kesi halige kararğa kelgen bolur. Cer üyçükle bolğan cerge, karaçaylıla caşağan baraklağa aylandı. Gokka işde közüvde ambulatoriyağa da kirdi. Gokkanı kolun (kolun!) tutub salamlaşdı. Şindikge olturub, tört canın karamı bla avlay, uşaknı başladı. Gokkanı hirurğ bolğanın bilgeninde ullu seyirsindi — vraçla cetişmey tur ğanlay, feldşerni ornuna salıb tururğa kalay bolur?! Gokkanı kazavatda bolğanın da, çının da bildi. Sekirib stol şindikden kobub, cürüb tebredi. Gokka ğa ol intelligent adam köründü «da sora bu har kimni korkuvda tuthan nanık betli poğonlanı nek salğan dı da?!» Gokkanı bu sağışından vyatıb ol.

Et adamlarığız tasdıla, ne? — deb sordu. Tasdıla Alkın birin da tabalmayma. — Darman, eşta, cetişe bolmaz,— deb söznü başhağa burdu. — Cetişmeydi degen söz boşdu, cokdu darman, cok. — Ğmm... «Cay kal» deb, aytırğa da «unutmay» ketdi. «Kara keçede çırak carık» deb Gokkanı kölüne alay kelib, «bu adam menñe Aslannı izlerge boluşur ese va» deb dığalas

etdi. Yatsenko Gavriil Yakovleviç bla da köb olturub, ol kün oğuna ızına rayonña ketdi. Kolhoz Kuznetsovnu kvartirini

cartısına remont etib başladı. Yadenko cañız bir arbağa hapçüğün cükleb, katını bla ceticıllık kızçığın da olturtub kelgenini haparı elge ceñil cayıldı. Esgi, cañı köçgünçüle da, canıvar tül, adam kelgenin sezib kuvandıla, atı komendant bolsa da, adamdı. Köçgünçülege adamlağaça karağanın, alanı incivlerine kay ğırğanın kördüle. Bu zatha, közlerine iynanmağança, kuvandıla.

Ğokkanı ala üylerine çakırıb tebredile. Cürekleri kerti da birbirin alğandıla. Karaçaylıla çekgen kıyınlık ullu cañılıç iş bolğa nın Yatsenko añılağanın Gokka sezedi.

Bir colda Yanenko hapar ayta kelib, geografiya dan ustaz bolub işlegenin aytdı. «Ustaz bolub işlegen adam komendantlık işge köçüb kalay kalğan bolur» deb Gokka seyirsindi. Sorub aylanmadı, alay a kölüne bu zat keldi: Yatsenko caşağan elde komendant karaçaylılağa cetdirib turğan kıyın lıknı körüb, alağa boluşur üçün bolğan bolurmu komendant?! Bu oyumğa Gokka iynanırğa süe edi Köçgünçüleni üsünden zakon biyağınlay katı bolsa da Yatsenkonu caratadıla. Ayına eki kere kol salırğa komendaturağa korkmay baradıla. Komendantdan osal sözleni eşitmezlerin biledile, KPZ ge da atarık tüldü.

Ne cuklanadı deseñ da karaçaylılanı ızlarına aşırlıkdıla degen ışanıv cüreklede cuklanmaydı, alay bolsa da cer üyçükle kazadıla, saman etib andan üyçükle kalaydıla.

Ullu, gitçe da kolhoz işge cürüydü sabanlağa suv saladıla, çğopondürge, tütünñe, nartühge karay dıla. İşlerge karıvu bolğan erkişile malda, sa banda urunadıla. Malnı ömürden da b il gen karaçaylılanı işlerin kolhozda bek caratadıla. Ullayğan tişirıvla urçuk buradıla, üyge karaydıla. Alay bla köçgünçüleni caşavları cukğa uşay başladı, iaJ künlege kaçda hak tölerikdile degen aytıv cüreklede ışanıv tuvduradı. Alay bolsa da çekgen açıları, et adamları ölgeni cüreklege cara sala tut ad ı, ol caranı ne tukum balham da sav etallık tüldü.

Mağomet Aslannı üsünden ol tübsüz başsız hapar nı aythanlı, Gokkanı cüreginde ışanıv caşaydı: Aslan tabıllık ese va. Künleni bir kününde Gokkanı buşuvlu üyünü bosağasından Aslan tüşüb kalsa va degen akıl Gokkanı başından ketmeydi. Teli avruvdan neda açdan kayda bolsa da ölüb kalsa va degen korkuv da cüregindedi.

Bir colda Gokka Yatsenkolağa barğanında erin sağındı. Ol Aslannı haparın aytıb boşağınçı komendant anı azğın betinde adam aytıb aytalmazlay bir incivnü körüb: — Men kesimi atım bla erkinlik kağıt bereyim da baş iyegizni da, et adamlarığıznı da izlegiz,— dedi — Men tüzmü eşitdim, Petr Nikolayeviç?

— Tüppe tüz.

— Sizni kıynarğa bollukdula, Petr Nikolayeviç. — Men bir hapar eşitgenme, Gokka Majayevna,— dedi ol cuvab ornuna, hurcunundan jilka paçkanı çığarıb, tütün

bura,— kolhoznu buhgalteri avrub, töşekge tüşedi. Diagnozu: irinlegen sokur içegi Rayonña iyerge bolmaydı — anda cañız hirurğ avrub catadı. Bu bolumda Gokka Majayevna capcañız Frunzege iyerge bolluk edi, alay iyse, avruğan colda tınarğa bolluk edi. Gokka Majayevnanı ne etgenin bilemisiz? Tıñılağız. Ol, ambulatoriyada aseptika, antiseptika etalğanın etib, buhgalterii sokur içegisin aladı. Aña bir cuk bolsa, orus adamnı iş etib öltürdüñ deb aşırıb iyeriklerin ol bek ariv bile edi. Nasıbha, Gokka Majayevnanı kazavatı bla buhgalter sav boldu, bügün işleb turadı,— deb Petr Nikolayeviç papirosun sernek tartıb kabındırdı.

— Ol kün men kesimi üsümden sağış etmegen edim, Petr Nikolayeviç, avruğan kayğılı edim. Men ol kün Siz etgença eterge nek bolmayma? deb komendant örge kobdu. — Petya, kertisi bla da igi sağış et,— dedi katını Raya, kızçığını çaçına kök bantnı kısa — Menñe ne eterikleri

da işden kıstarıkdıla men a bu işde köb çıdayalmazımı añılab boşağanma Kısha sözü, hazır boluğuz. Colğa açhaçık taba rık bolursuz? — deb Gokkanı allında süeldi.

— Keb turmay cal allıkma, cıyırma bla üç tümen. — Kalın tüldü hurcunuğuz, Siz Kırğızğa. Uzbekistanña da barırğa, Kazahstanda da soruvlarğa kereksiz. Biz iygen

kağıtlağa hazna cuvab kelmeydi, izlerge erinñenmi etedile, bilmeyme. Ol künden başlab, Gokkanı cüregini iyesi ışanıv boldu, Gokka endi caşarğa da izledi, ol oğay tögereginde adamla da

başha türlü körünüb tebre dile: biri birine igilik izlegença, kayğırğança Cal alır kününe nellay bir kalğanın aşığıb tergeydi; barır colun esebleydi; Aslan bla, anı anası Keminat bla, Kemishan bla kalay tübeşirin közüne körgüztedi. Caşavu bu boldu. Alay a ambulatoriyanı kimge koysun, rayzdravotdelden erkinligi da bolurğa kerekdi. Biyağı kart feldşer kol uzatdı — Rayzdravğa zayavleniye cibermegiz, boşlarık tüldüle, NKVD den korkarıkdıla. Komendantnı kağıtı bla ketigiz da kalığız, men onbeş cıyırma künnü Sizni ornuğuzğa işlerme, rayzdravdan adam beri cıldan bir da kelmevçendi, cuk da billi k tüldüle,— dedi.

Ğokka Aslannı izler üçün ne coruknu da buzarğa hazırdı. Komendantdan erkinligi bardı sora tuta rık tüldüle, işden a kıstasala kıstasınla, Aslan bla ol keslerin taşnı üsünde da asırarıkdıla...

Bu oyumla bla cüregin basıb, Gokka cal alır künün aşığıb saklaydı. İyun aydı. Sabanla caşnaydıla. Köbüsüne keçele bla al a ğa suv saladıla. Bu kıyın işni tişirıvla da etedile. Cañur cavmaydı, issi kısıbdı. Sabanlağa, baçhalağa suv sala, boyunlarında avur ketmenleri bla, adamla bellerine deri suvğa batıb işleydile.

Mında caşab turğan adamlanı bıltırğı mürzevleri boşaladı, ayhay, tögereklerinde aç adamla cutlanıb, avuz kabınnı bereketin aladıla... Duniyanı başında, kökde, cerde da, cañız «ğırcın» degen sözden başha söz cürümey kalğança alaydı Aslan bla tübeşirin saklağan, bu keterge unamağan künlede (bir biribizni tabarıkbız deb iyna nıbdı) Gokka ötgen cıllanı esine bütün da tüşü redi; elde bir şkolda okuğandıla, sabanña, mal ğa kararğa karıvları cetmegen kartlağa bir ge boluşa edile; feldşerlik okurğa birge ketgen edile. Süymeklik ortalarında şınkart bolub ca narın bilmey edile. Feldşerlik okub boşağanlarında Gokkanı okurğa Rostovda medinstitutha iy dile, Aslan a işlerge, cañı kuralğan elge ketdi. Ol közüvge Aslannı fahmusu literaturağa bolğanı açıklandı — anı cazğanları kitablada, gazetlede basm alana tebredile. Cazıvçula bla şağrey boldu Alay bla Aslan ceñilde gazetde işlerge köçdü.

Süymeklikleri ösgenden öse baradı. Pismo cürütedile, bayramlanı birge ötdüredile. Bir colda Mikoyan Şahardan başsız pismo alğanı da esine tüşdü. Ol pismoda, Aslan başha kıznı süedi, seni pismolarıñı hılikke etib, har cetgenine okub aylanadı, deb cazılğan edi. Gokka Aslannı pismolarına cuvab etmey tohtadı — kalay iynandı başsız pismoğa... Beti, kutu da ketib, Aslannı Rostovğa kelgeni Gokkanı közüne köründü. «Kurub kalğa edim da ol kün anı ol duniyağa cetdirmege edim». Süymegenlerini biri cazğan ol pismonu ötürüklüğün Aslan, ne etdi ese da, ol kün Gokkağa añılatdı Ekevlenni ortasında taza, ariv süymeklik, alay bla, bir kavumlanı tıñıların aladı.

Aslan atdan cığılıb, bolnitsağa tüşgendi deb eşitgenley, Gokka aram karam etmey Mikoyan Şaharda bolnitsağa salıb barğanı da esine tüşdü. Bolnitsada Aslannı egeçi Davta bla kısha cuvuğu Baldaşnı üslerine bardı. Baldaş şkolda Aslan bla, : Gokka.bla birge okuğan edi. Ekisin da Gokka küçden butdan tanıdı: 1937 cıl eri Camalnı tuthanlarında, Davta çımmak ağarıb kalğandı, ol cıl kesi da sudya edi, Baldaş ol zamanda ŞKM de okuy edi da karnaşı Kemalnı tuthanlay, anı şkoldan çı ğarıb athan edile. Carık halili Baldaş cuklanıb boşağan edi. Esine tüşürüvnü uçu kıyırı cokdu. «Canımdan süygenim, men seni tabarıkma! Tabarıkma!» — deydi Gokka kesi kesine.

Sovetde Gokka calın aldı, muhuru bla col ka gıtın da berdi Petr Nikolayeviç, anda geografiya kartağa Gokka entda köz cetdirdi. Tötya Marya, Frida, Hristina, Halimatları bla da salamlaşdı. Vasiliy Andreeviç da colğa talay zatnı üretdi. Gokka

colun Mağometni haparına köre kurab, ol bolğan cerlege aylanırğa izledi. Ğokka kesini ofitser kiyimlerin karıvuna köre ayab küreşgendi. Koluna açha tüşgenley, valenkala satıb alıb, çurukların

saklağandı. Künde, keçede kiyib aylanñanı va bamezey çepkençik bla trikotaj kofta çıkdı. Colğa va asker forması bla tebregendi, ol oğay köküreginde da ordeni bla. İssiden korksa da cüregi anı süydü.

Ğokka adamların izlerge ketedi deb eşitgenley, aña karaçaylıla kuyuldula, alanı köbüsünü et adamları tasdıla: birevnü uzak fermadan alıb ketgendile, birsini Koban arı canında kolhoz işden, Mikoyan Şahardan, Batalpaşinskeden, Narsanadan, ko nakdan da köçürgendile. Endi va Gokka bir ız izlerin tileydile. Alay bla, unutmazğa deb, atla tukumla cazılğan kağıtçıkla Gokkanı veşçmeşoguna cıyıldıla, veşçmeşoknu va ürençek bolub alğandı Çıkdı colğa. Adamla anı colu bolurlay allahdan tilek tiley, sın sın süelib kaldıla.

Kalğan adamlaça cürürge erkinligi bolğanına iynanmağança halğa kirib, Gokka Ullu Çu kanal taba atlandı. Ol «Trudovikden» eki kilometr uzaklıkdadı. Ol kanalnı polyakla işley turadıla, atına da BÇK deb koyadıla. Alayda köpürden ötüb, «kişi» cerge, Kırğızğa, çıkdı. Gitçe gruzovikle Frunzeden Tokmakğa, andan da ızlarına çepken sokğança cürüydüle. Col asfalt coldu. Arbala da cürüydüle. Gokka kolun költürgeninde, bir arba tohtadı. Anda bir kart bla, oneki onüçcıllık caşçık olturadıla.

— Biz Kant rayonña barabız,— dedi kart Gokkanı tilegin eşitib. — Menñe başhası cokdu,— dey, Gokka ne zat ese da bir maşoklağa olturdu. Kart Gokkanı türsününden ol köçgünçü bolğanın añıladı. Hımil tarthan közlerini karamın Gokkanı ordenine iydi. — Colğa kalay bergendile senñe erkinlik? — deb alaysız da kısık közlerin kün kamata sorub, sora burulub cügenleni

kımıldatdı. — Bergendile,— deb Gokka kısha cuvab etdi. Atlanı nalları asfaltda birça tıkırdaydıla, briçka cırıldaydı. Kün tüşden

canlasa da issilik bişiredi. Sazbet caşçık Gokkadan köz almay karağanın Gokka sezib keledi. Gokka da aña köz cetdire olturadı: caşçık kırğız

caşçık bolmağanı belgilidi, bizden, Kavkazdandı, deydi Gokka, bek tüzün aytsak a, karaçay caşçıkdı. Anı ullu kara köz çükleri mıdah karaydıla; burunçuğu da mukkururakdı, kaşları kalınla, karala, betçigi azğın, saz toprakça. Kartnı üsündeça, anı üsünde da uzun barğan sızları bla halat, ullu adamnıkı bolğanı belgilidi. Töppesinde kablavuşçuğu. Uzun söznü kıshası, caşçıkğa ne zat ese da bir kıyınlık cetgeni tanıladı.

Ğokka anı bla karaçayça söleşgenley: — Meni atım Salihdi, men... — deb caşçık kirpilendi, alay a kart ızına burulub: — Seni atıñ Sakendi, caşım, unutma sen anı,— dedi.

Caşçık kalay ese da cıyırılıb, gitçeçik bolub kalğança köründü Gokkağa, anı közçükleri toldula. — Adamı barı kırılğandı, bu cañız kalğan edi da men munu kesime caş etib alğanma. Cılıtırğa küreşeme, alay a ol

adamların unutallık tüldü, unutalğan da etmegendi,— dedi. Entda bir nasıbsıznı cazıvu Gokkanı cüregine iyne bolub çançıldı. Rayonña cetgenlerinde, kar». — Biz sol canına kesibizni ailge burulurğa kerekbiz, Siz a kayrı? — deb sordu. — Cuvuk cerde köçgünçü barmıdı? — Bardıla, kızım, ala bolmağan cer tabarık tülse,— deb Gokkanı karaçayça soruvuna kırğızça cuvab etib,— sen

askerde kullukmu etese? — deb sordu. — Etgen edim,— deb veşçmeşogun alıb, briçkadan sekirib cerge tüşüb, canından eki somnu çığarıb kartha uzatdı. Kart

açhanı közlerine tutub karay turğan közüvde caşçık halatha çırmala cerge tüşüb, Gokkanı ceñinden kadala: Meni koyub ketme, men seni bla barırğa süeme, men sadaka cıya bileme, meni koyub ketme,— deb kadaldı.

— Men seni cuvuklarıñdan adam tabarma, Kaziyladanma dediñ da, tabıb seni aytırma,— deb Gokka tabıb koyarına kesi da iynana aytdı.

Bu közüvde kart aşıkmay cügenleni arbanı ağaçına baylab, kelib caşçıknı imbaşından kuçaklay: — Caşım, endi sen menikise, kel, oltur,— dedi. Gokka bıladan kaçıb ketgença ayırıldı. «Nasıbha, kart cumuşak kartdı» deb kuvandı.

Rayonnu arası şaharçıknı kıyırında Gokka cañı kazılğan cer üyçükleni esledi. Gokka alanı em kıyırdağısına bardı. Atı eşik bolğan teşikni canında bir kart olturub, arık barmakları bla caşil mınçaklanı sanay tura edi. Uzun, ak sakallı. Közleri cabılıbdıla. Gokka buku cer bla anı bölmezlay atlarğa küreşe, arlakda süeldi. Kart a ürençek barmakları bla mınçak tarta, köz kabakların örge keltürmey: — Allah, kesi kıyını bla caşab turğan halkğa bu açını nek tüşürdüñ? Bir terslik etgen adam bolğan ese da, endi azabnı on kat çekgendi. Şo, ne da et bizni tuvğan ceribizge iy da, anda ölürge koy, atalarıbız babalarıbız cathan cerde ca tarlay et, allah...

Bu közüvde bir tişirıv kelib: Atam, bizge konak kelib turadı, körmegenmise? Cay kel,— deb Gokkanı kolun tutdu, endi kart da kördü. Tişirıv cer üyçükden avur samannı çığarıb: Beri oltur, canım, karañı bolğunçu biz eşikde caşaybız. Kaydansa, kayrısa? Aşathan, içirgen etginçi hapar sorğanıma ayıb etme, alay a ne eteyik, adetibiz namısıbız da kalmadı, kişi adetle bla caşaybız,— deb cerge olturub, Gokkanı avuzuna bitdi. Anı üsünde muthuz çepkeninde bolmağan camav cokdu.

Kişi adamnı esleb, cer üyçükleden har kim beri tizildi. Asker kiyimli caş tişirıvnu tögeregin alıb, adetdeça, tamada söleşib boşağınçı kiçi tıñılamay, söznü bir birini avuzundan ala, Gokkağa soruvma degenni berib başladıla.

— Ezdenladan kişige tübegeniñ bolğanmıdı? Orusladam a? — Çotçaladan a? — Laypanladan a? Soruvma degenni kuyub, cuvab saklaydıla. — Men bolğan cerde bu tukumladan kişi cokdu — degeninde Gokka, barı da avuzlarına suv urtla ğança boldula. Söz başhağa köçdü: — Bizni beri Stalin bilmegenley keltirgendile deydile, endi ızıbızğa ceñil kaytarlıkmıdıla? — Meni akılım da alay edi, Stalin bilmeydi deb tura edim, endi va ol zatha iynanalmayma, bilesiz, bizden sora da

malkarlılanı, çeçenlileni, iñuşlanı, kalmuklanı köçürdüle. Stalinsiz bıllay zat bolluk tüldü. Izıbızğa boşlarıkdıla deb men iynanalmayma,— dedi.

— Boşlab da kimni boşlarıkdıla, bolğanıbız kırıldı sora. Seznü başha canına burdula. — Bizni bir kırğız brigadiribiz bardı da kanıbıznı içib boşadı. Ne kesekçik da ol aythandan tayğanlay, kamçi bla tuluk

etib atadı. Büğün bir caşçıknı tüygendi da kobalmay ma ol anda cer üyçükde catıb turadı carlıçık,— dedile. — Ne üçün? — Atdan kalğan zınthını torbadan çöblegeni üçün. Aç bolub etgendi da. — Mürzev bişginçi bir tözalsak. İşge cürü genle anda kabhan kibik etedile, ma biz, cukğa da caramağanlay, alanı

kabınların avuzlarından alıb turabız, ölüb korağan köb da igidi andan ese,— dedi bir kart. — Bir canı bla açlık, ekinçi canı bla kiyim siz, tört canıbız açıla turabız. Anı tışında va et adamlarıbızdan hapar bilmey

kıynalğanıbız a? E ey, koy sen bizge cetgen açını. Yeletden kalğança ma bu biz kavum teli avruvdan bir hurttak kalğan bız, seni cavuñ biz etgenni etsin. Sen da kuvan dırmadıñ bizni,— dedi biyağı kart.

Sen caşağan cerde malkarlıla barmıdıla? — deb sordu orta cıllı bir tişirıv. Gokka anı tilinden malkar tişirıv bolğanın añıladı.

— Oğay, bizni üsübüz bla malkarlıladan bir kavumnu kayrı ese da ötdürgen edile. Aslannı üsünden soruru asırı kelgenden Gokka kesin küçden tıyıb turadı, er katınnı, katın erni üsünden söleşiv ayıbha

sanalğanı amaltın söz başlab koyalmay, uzakdan keltirdi: Frontdan boş bolub kelgenle barmıdıla siz de? — dedi. — Üçevlen kelgendile,— dedi bileksiz erkişi.— Ekisi, kirmegen cerleri kalmay aylanıb, üydegilerin bılayda

tabhandıla, üydegileri desem da, üyde gilerinden kalğan hurttaknı, üçünçüleri Gebenla dandı, anı atası, anası da savdula, bek az tübeydi bu zat. Neme va... neme... Cazıvçu Aslannı üsünden cuk eşitgenigiz bolğanmıdı?

Kişi da cuk eşitmegendi. Aşham boldu. Adamlanı betleri endi tanılmaydı. Uçsuz kıyırsız kökde birinçi culduzla çığa tebre dile. Tögerekde

sabanladan bişmegen budaynı iyisi uradı, cer üyçükleden a — cañı toprak iyis. Adamla çaçıla başladıla. Cer üynü iyesi tişirıv partüh güttünü üç etib, eşikde allarına saldı.

— Üydegibizde cetevlen bola edik, teli avruv bla açlık beşevlenibizni tüb etdile, üy tamada bızğa va Kavkazda oğuna pohoronka kelgen edi. «Cigitça ölgendi» deb. Anı cigitça ölgeni meni caramı biterikça,— dey, gırcın kesekle cayılğan bıstır nı tüzetdi.— Kab, canım, kab, colovçu bolluk sa. Kalay boşlağandıla seni, bizni beş kilometr den arı boşlamaydıla,— deb başha sözge köçdü,— da sora, canım, bizni süygen cazıvçubuz seni baş iyeñdi. Anı men kalay süyüb okuvçan edim, men carlı, endi va harifleni da ecikleyallık tülme.

Kart bir narda biçenni üsüne töñeredi, tişirıv bla Gokka da birsi narda ayaklaşdıla. Eşik ka ñanı ornuna bıstır cayılıbdı, alay a andan kirib, kaidağayla asırı talağandan Gokka kirpik kı salmay tañ atdı. Bıstır cabmağan cerden kökde culduzla körünedile. Gokka alağa kerti kölü bla suklandı — kayrı süysele, arı baradıla. Nek ese da Puşkinni sözleri esine tüşdüle: «Kayda da açıv, kıyınlık, cazıvdan kutulur amal cok».

Kündüz işde arıb kelgen tişirıv kandağaylağa karamay cuklaydı, Gokka va bir canından bir canına aylana, üsün ter

basıb dığalasdadı. Hava çırtda kımıldamay üsüñü basıb turadı. Gokkağa berilgen cıyırma künnü içinde bıllay nasıbsızlağa ol entda kallay

bir tüberik bolur... Ertdenbla ertde Gokka akırın veşçmeşogun da alıb, cer üyçükden çıkdı. Cer üyçükleni karamı bla avlağanında cüregi az

boldu: alayı ka bırlağa uşay edi. Buday sabannı içi bla Gokka ullu colğa atlandı, ol col şaharğa baradı, Gokkağa va şaharnı kereklisi cokdu köçgünçüle

kıyırlada keçinedile. Şossede meşinala bla arbala çepken sokğança örge bla enişge ozadıla. Gokka Cambul tögerekge barırğa onovlaşdı, alay anda köçgünçüle köbdüle deydile.

Meşinalağa, arbalağa kol tuta, col canında süelib turğanlay, alay anda meşina tohtab, kabinadan bir militsioner tüşgenin körüb, cüregine korkuv kirdi. Köçgünçüle militsionerleden küçlü korkadıla, ala köçgünçüleni ne boş zatçık üçün da çurum salıb, sermeb KPZ lege aşırıb iyedile, kol larına cuk tutdursañ, boşlarıkdıla. Bılayda türtülgen militsioner, colnu birsi canında süelgen asker kiyimli tişirıvnu san etmey, çüğüñdür sabannı ortasında colçuk bla kayrı ese da ketdi. Gokkanı canı içine cıyıldı.

Ulov saklay Gokka igi mıçıdı. Kün, sabanlağa enib, töñereb kelgença, cañı çığıb keledi. Kalay tohtadı ese da bir cük meşina tohtab, kabinasına Gokkanı olturtdu. «Ol kalayğa barsa, men da arı barırma, colu Cambul canınadı sora» dedi Gokka kesi kesine. Alay bla, bir mine, bir tüşe, Gokka ekinçi kününe Cambul tögeregine bardı. Bolcalından onceti sutkası kalğandı.

Cambulnu kıyırında üyçüklege ekindi bola keldi. Militsionerlege tüberge korkmasa, şaharğa kirirge da bolluk edi. Gokka barğan cerde cer üyçükle cokdula, alay ese va köçgünçü da cokdu. Üyçükle «Trudovikdeça» gitçe saman üyçükledile, başhalık nedi deseñ, «Trudovikdegile» tıtır bla aklanıbdıla, bıla va saz toprak bla sürtülüb kalğandıla. Gokkağa keçe kalırğa cer kerekdi. Bir saman üyçükge burun urdu. Anı gitçe arbazçığın da bir kazah katın, başında sarhça ak çohu bla, saman peşçikni üsünde kulaklı çoyunda ne zatnı ese da kuvura tura edi.

Ğokka bıllay tatlı tatıvnu eşitmegenli nellay Pir boladı, sarıvu a sırı kesgenden tilerça boldu.. Llay a közün çoyundan küçden ayırıb, arlak canlağanında, kazah katın aña atlab: — Köçgünçümüse? — deb sordu.

— Ho. — Kaydan çıkğansa beri? — deb kazahça sordu. — Baş iyemi izleyme. Sizde keçe kalırğa bollukmudu? — dedi. — Boran katışhança bu katışıvda kimni tabarıksa?! Keçe kalırğa va mayna, bılaydan cetinçi üyge bar, anda sizden

birev caşaydı,— deb çoyunña iyildi. Ğokka ol tatlı tatıv sarıvun kesdirib, tükürüklerin cuta, alaydan cetinçi üyçükge bardı. Tögeregi duval bolğan gitçe

arbazçıkda ullayğan kazah tişirıv, zaman keç bet alsa da, urçuk bura, üsünde sızlı halatı, başında kablavuşçuğu bla uzun sakallı kart hamutlanı camay tura edile. Karaçaylı körmey, Gokka ızına turakladı. Kart Gokkanı esleb, ne ese da seskekli bola: — Kimse, ne kerekdi? — deb sordu. Eşta, kart karaçaylığa tüberge izley bol m az edi.

— Keçe kalır cer izley edim, meıñe neme... degen edile... — dedi Gokka. — Ne neme? Ne neme?!—deb kart kesini işin atıb, açıvu tuta Gokkağa bitdi. Bu közüvde kolunda çelegi bla üyden onbeş onaltı cıl bolğan kızçık çıkdı. «Bu bizdendi»' dedi Gokka kesi kesine.

Kızçık da Gokka «kesinikileden» bolğanın añılab, turğan cerinde sın katdı. Törtüsü da cunçub biraznı turğandan sora: Bollukmamı sizde keçe kalırğa, keç bolğandı, barır cerim cokdu,— dedi Gokka.

Kart katın kişi da körmegença, cuknu da eşit megença aşham karañıda tohtamay urçuk buradı. Kart a oñsunmay cuvab etdi: — Kelgen eseñ, endi kayrı keterikse, başha üyge barırğa da bolluk ediñ.

Kızçık turğan cerinde buz bolub, bılağa közüv közüv karay süeledi. Kart katın urçuğun bir canına bırğab, kızçıkğa burulub: — Közleriñi candırıb nelikge süelese, bar arıkdan suv al da arbazğa bürk, issiden soluvu buznu alalmaybız. Meni közlerim seni çırtda körmey kalsala, ne bola edi?! —deb kıcıradı. Kızçık avuzun carıb söz aytmay, arbazçıkdan çıkdı.

Ğokka bir saman keseklege olturub, «bir catdıra kirge edile» deb saklaydı — kündüzğü issilik sılıt etib athandı. Kart katın kobub gitçe şıbla lampaçıknı candırğanında arbazçıkğa tunakı carık urdu. Bu üydegini caşavu bılayda, duvalnı içinde, bolğanı tanıladı: samandan kalanñan ot peşçik, arlakda da adam tayanırça saman tırkık.

Kızçık suv keltirib, arbazğa bürküb, Gokka taba burulğanlay, kart katın: — Samovar sal! — deb buyurdu. Biyağınlay avuzun açıb söz aytmay, kızçık sa movarğa coñurçhala, atarğa çegeledi. Kart a tohtamay üllesin tütünletedi. Kart katın kızçıknı cerde cılança körgenin Gokka anpıladı, andan sora da kart, konak kızçık bla seleşmezin süygeni da

açıkdı.

Samovar kaynadı. Barı da cerge cayılğan stol cabıvnu tegeregine olturdula. Gokka kazahça olturalmay, tobuklandı. Kızçık da kartlaça ol turdu. Katın buday güttünü vuak sındırıb, cabıvğa cayıb, teren hurcundan hızençikni çığardı. Anı içinde, vuak etilgeñırt şeker bar köre edim. Üç gırtçıknı kartnı allına, ekini Gokkağa salıb, kesine da üç gırtçık aldı. Kız çıkğa bir cañız da bermedi. Gokka kesini eki gırtçığın da kızçıknı allına saldı, katın anı oñsunmadı: — Meni erimi alğanı da ozub bollukdu aña, beti bolmağanña! — deb katın açıvun tökdü.

— Eriñi? Kalayda? — deb asırı seyirsinñen den költürtüb, aytdı. — Mayna, ma munu! — deb katın piala bla çaynı kartnı allına dürgen sala, aytdı. «Meni allahım!» — deb Gokkanı baş tükleri örge kobdula. Bu kızçık kartnı tuvduğuça birdi Kart sora kızçıknı zor

etib tutadı. Bu sabiyni üsünde kıyınlıknı körgeninde, Gokka kesinykin unutdu. Anı cavorun süekçikleri örge örge turub, sabiy

sançıkları katmağandıla. 'Kart katın çay kuyub Gokkanı allına salıb, andan sora cayakların köbdürüb, kesini pialasın ürüb tebredi. Kart a pialasın

kızçıkğa uzatıb, katınına candı: — Kuy menñe çay, kart karğa, seni asırab turğanım azmıdı, üyden kıstarğa da billikme,— dedi, — Endi va kıstarıksa, men senñe caş ösdürdüm, kız ösdürdüm, tuvdukla ösdürdüm, endi nege kerekme? Endi va seni karaçayka bla oynarğa koymayma, alaymıdı?! Kurub kalğa edi bu karaçayka kaydan çıkdı ese da!

— Boldu, kart almastı! Bu közüvde Gokka kızçıknı cılağanın eşitdi. Gokkanı cüregine cañı avruv çjdı. Çay içgenin da koyub örge kobdu.

Aşham şoşdu, uf deb hava urmaydı. Gokka duvalnı tışına çıkdı. Bıllay arbazçıklada anda mında çırakçıkla canadıla. Tögerek asırı şoşdan, kayda ese da uzakda tobla, okla atıladıla deb kölüñe kelmeydi. Busağatda Gokkanı başın, köçürülgen halklağa cetib tur ğan kıyınlık alğandı. Kuru bu sabiy kızçık tüşüb turğan azab adamnı akılından çığarlıkdı. Bu. caşavdan ese kızçık kalğanlaça açdan ölüb kalsa ne bola edi. Kartnı koluna kalay bla tüşgen bolur? Açlık cetgen üydegi sathan bolurmu, oğese üydegi kırılıb, kesi kalıb, kart aldab alıbmı kelgendi...

Ğokkanı cüregi aytıb aytalmazlay kıynaldı, bıllay bir açı kalay sıyına bolur cürekge?! Anası ölgen kün, teli avruvdan avruğanlanı içinde aylanıb turğan künlerinde Gokka nek ölmedi?! Caş cüregi Gokkanı, cahanimni ceti katından ötdürür üçün, tohtab kalmay tebe bolur. Komendant yatsenko Gokkağa igilik eteme deb cahanimni collarına aşırğandı. Bu kızçıknı va cahanimde koyub kalay ketsin? Kağıt kaydan tabarıkdı aña...

— Meni ala bar bir teñe; eltmeseñ, başımı suvğa atarıkma,— deb taza karaçay tilde ayta, kızçık Gokkanı ızından cetdi. Tobuklanıb, Gokkanı butlarına çırmaldı.— Men sadaka cıya aylanñan zamanda kart menñe türtülüb kalıb, alıb kelgendi. Men Hasanladanma, aladan kimni bolsa da tabarma da koşulurma, meni koyub ketme, senñe avurluğumu cetdirlik tülme. Bu eki kartdan men bir da bek korkama. Kart meni keltirgeninde cazıksınnık bolur deb tura edim, ol a... Meni cavum da körmesin ol menñe cetdirgenni... Al meni birgeñe,— deb aşığıb aytdı.

«Ne bolsak da birge bolurbuz» deb kölüne kele Gokka, «kel» deb, allında tebregenley: — Ey, sen, kaydasa? — deb kartnı tavuşu çıkdı.

Kızçık arj kolçukları bla Gokkağa baylandı, eşta, anı Gokkadan ayırırça duniyada küç bolmaz edi. Kart dağıda kıçırdı. Bu col kızçıknı kolçuklarını karıvçukları tayıb, boşlanıb tebregenlerin Gokka sezdi. Kızçık bir cañız söz aytmağanlay, tavu1n taba ketdi. Gokka ızından karağanında, cavorun süekçikleri turub, imbaşçıkları iyilib iyilib barğan kızçıknı, iç kiyim leri bla eşik üsünde süelib turğan kart tartıb üyge kiyirgenin kördü. Tüyülgen it kesini iyesini ızından alay baradı.

Kan ırhım bolğan cüregini bir kesegin bılay da koyub, Gokka colğa çıkdı. Kazahstan bla Kırğıznı cerlerinde Gokka on künnü aylandı. Bu künleni içinde karaçay, malkar, çeçen, iñuş nasıbsızlağa

tübeb aylandı. Kalmuklanı u a Sibirge aşırğandıla, deydile. Bıla barısı kolhozlada karıvlarına köre işleydile, bir kavum ları, bay caşağan adamlada cumuş etedile. Ömürleden aytılıb kelgen ötgür cürekli tavlula büğün sınayalğanların sınab boşağandıla. Ataları, anaları ölüb atılıb kalğan sabiyleni, coppu coppu detdomlağa aşırğanların kördü Gokka, arı aşırıl mağanla sadakağa cayılğandıla. Kazah, kırğız erkişilege ekinçi üçünçü nohla bolub turğan tavlu tişirıvlağa türtüldü. Üydegilerin izleb aylanñan soldatlağa, ofitserlege tübedi, alanı uruşdan başlarına boş etgendile, boş etilinmey, alğınça frontda aylanñanlanı üydegilerin da kördü.

Ğokkanı veşçmeşogunda «Trudovikde» caşağanla bergen kağıtçıkla bardıla — alada tas bolğan adamlarını atları, tukumları cazılğandı. Alay a Gokka alkın kuru ekevlenni tabhandı. Birini cuvuğu «Trudovikde» Hubiyladandı. Gokkanı esine ol tişirıv tüşdü. Ol teli avruvdan avrub cathan tuvduğuna bir kün ne zat ese da aşarıkçık keltirib bergen edi, caşçık aşağanlay kusdu, kart katın anı kushanından ne zat ese da bir bürtükçükleni çöbleb kabhanı Gokkanı esinde kalğandı. Bu Gokka türtülgen katın anı cuvuğu bolub çıkdı.

Aslannı üsünden Gokkağa kişi da alkın cuk aytalmadı, Mağomet da esgeralmağan edi.haparnı kalayda eşitgenin. Anı üsünden cuk eşitirikme deb Gokka zndi iynanalmaydı,— alay bolsa da komendant bergen künleni barısın hayırlandırırğa dığalas ete di. Keçe köçgünçü kavumda kaladı: karaçaylılada, malkarlılada, çeçenlilede, iñuşlada. Ala art kabınların Gokka bla teñ etedile. Colda güttü satıb da alıvçandı. Bu halklağa tüşgen kıyınlık taşdan cılamuk çığarırçadı. Anı körüb Gokkanı cü regi artık da avruydu. Küzğüsü bolub karasa, Gokka kısha çaçına kırav çabhanın körlük edi.

Ğokka bir elde biyağı cer üyçükleni birinden çıkdı. Ol el Kırğıznı bir uzak rayonlarını birinde edi. Kalğan künlerinde Uzbekistanda izlerge deb kölüne keldi. Temircol taba ketib bara turğanlay, ızından: — Ey, colovçu, bir sabır et, marca,— deb tavuş eşitdi. Bir tişirıv aşığıb kele tura edi. Cuk bilmey turğanlay bu tübeşiv Gokkanı şaşdırırğa cetdirdi. Bir biri boynundan kısdıla. Ol Baldaş edi, Gokkanı şkol teñi, Aslannı kısha cuvuğu. Ekisini da betlerin cılamuk cuvub baradı. Avuzlarından bir söz da çığaralmay, ekisi da cerge cerge olturdula. Bir birin sınab karaydıla. Kaçan da c rık halili, ariv Baldaş köçgünçü degenni barısına uşab kalğandı: çal çaçı, arık beti. Baldaşnı Baldaşha uşathan kup kuru közleri bla kaşlarıdıla.

— Kalaysa, Gokka, ne haparıñ bardı? — Da, ma, nasıbıma, erkinlik kağıt tabhanma da Aslannı izleb aylanama. — Eşta, eşta, Aslannı ayağı bılayğa tiymegendi ol frontdan ne kıstab küreşsele da keterik tüldü, sağış et, kesiñ bilese

anı halisin. — Buyrukğa boy salmay ne eterik edi, buyruk aña cetmey tura bolurmu, frontda entda keb caşıbız bardı. — Sen a kalay bolğansa bizni bla? — dedi Baldaş. — Gospitaldan on künñe üyge boşlağanlay kalıb ketgenme. Seni men ne ese da Çavlda körmegen edim. — Meni körüb, körmey da ne, Gokka. Karnaşım Kemalnı 1937 cıl cuthanlarında, mıçımay anamı avuşhanın bilese,

meni va halknı cavunu egeçi deb okuy turğanlay ŞKM den kıstağanları bla kaldım da ketdim. Neden da bek ne zat açıtdı meni deseñ, Paçanı etgeni.... Seni süyüb öleme deb turub, Kemal tutulğanlay canlab kaldı. Ol barı da ozğan zatdı, em ullu kıyınlık nedi deseñ, büğünübüz bla tamblabız bolmağanı. Atam bla men kalğanbız, men kolhozğa işge cürürge küreşeme, atama bişmegen buday başla keltirib, canın kaldırırğa küreşeme. Kolhoz kesi asırı karıvsuzdan adamlarına künorta azık da aşatalmaydı. Ey, Gokka, Gokka, kallai türlü bolumda caşaybız, bir sağış et, buday başlanı urlab keltirebiz,— deb, cummay cummay tökdü.

— Aslannı anasını, egeçi Davtanı, bizni Kemis hannı üslerinden cuk eşitmegenmise? — deb sordu Gokka. — Davtanı eri Camal frontdan sav esen Davtağa kelgendi, deb eşitgenme. — Kalayğa? — Anı va bilmeyme. — Bir cerde bolsak kalay bek süerik edim, Baldaş, alay a ne amal... Endi Uzbekistanña atlanñanma,— Deb Baldaş bla

salamlaşıb, Gokka temir col taba ketdi. Adetiça, militsionerge türtülüb kalırma deb korkub, tört canına köz cetdire baradı. Stantsiyaçıknı üyüne cuvuklaşa, Gokka kim ese da bir temircolçu plakat tağa turğanın esledi. Plakatda «Faşistlege — ölüm!» deb cazılğandı. Bu közüvde cerden çığıb kalğança bir militsioner çığıb kalıb, Gokkağa: — Kağıtıñı,— deb allın aldı.

Ğokka komendant bergen col kağıtı bla birge askerçi knijkasın da çığarıb uzatdı. Militsioner alanı közüv okuy turub: — Cür meni bla,— deb kısha buyruk berdi. Temir collanı üsü bla atlab barıb, uzun üyde bir kutu bolmağan komnatha kirdile. Anda nanık betli poğonları bla birev olturub tura edi. Militsioner söleşib cuk aytmay, Gokkanı col kağıtın anı al lına saldı. Komendant (ol komendant edi) közün, Gokkağa költürmey, kağıtnı aldı. Okub boşağandan sora, cuku kerekli közlerini kabakların küçden aça, örge karadı.

Bu kağıt kibikni senñe kim bergendi? — deb hını sorub,— ordenni da köküregiñe ilindirib! — deb koşdu. — Kağıtda cazılıbdı kim bergeni. Ordenni va boşuna bermeydile,— dedi Gokka. — Men senñe sorğan eteme, bandit hamhot, kimni kağıtı bla kıdırıb aylanasa collanı?! — deb cukusurağanı da ketib

kalıb, sekirib örge kobub, semiz bıdırında coppu bolğan kelegin tüzetdi. Üyde cürüb başladı. — Komendant bergendi,— dedi Gokka, komendantnı tukumun sağınmay,— erkinligi bolmasa, berlik tül edi. «Bandit

hamhot» degeniñ üçün a cuvab eterse, Sovet vlast senñe anı keçmez — deb iyib, alay aytha nına sokurandı, alay a Gokka da kızğandı.— Sen bılayda gıbıtıñı ösdüre turğan, zamanda men sutka la bla canımı ayamay küreşgenme! — dedi Gokka, ariv öltürüb koysa.da san etmey.

— Sen! Sen! Kişi respublikalanı kıdırıb, dağı da meni blamı kızarışırıksa?! Men seni katorğağa aşırıb iyerge bolluk edim, alay a alğı burun sen ol kesiñi mıyısız komendantıña kora. Elt! — deb süelib turğan militsionerge burulub, eşikni

körgüzdü. Ğokka allında, militsioner ızından çıkdıla. — Bizni komendant Savviç bir da katı adamdı,— dedi militsioner. Gokka aña burulub karamadı. Anı başında cañız bir

soruv bardı: «Yatsenko col kağıtnı berirge bolmağanlay kalay bergen bolur? Ko mendantlanı nege da ullu erkinlikleri bolğanı hak dı, erkynligi bolub bergendi ansı, bolmasa kalay berlik edi?! Bu komendant kesini komendantlığın körgüz genligi bolur. İgitda deyse, erkynligi bardı, anı üçün aña cuk da eterik tüldüle».

— Tı hoçit ihat Uzbekistan? — deb sordu militsioner eşikde, orusça çala. — Ho. — İhay, ya otpuskayt. — Seni komendantıñ senñe neni buyurğan ese, anı et. Sen alay igi adam bolsañ, meni columdan da tıymaz ediñ. — Kulluğum alaydı,— dedi ol kazahça. — Busağatda va kullukda tülmüse da? — deb Gokka ızına burulub sordu. — İdi çortu materi! Tı dumayt, mine legko rabo tayt? YA ne znayt, çto zdes nado bıt zver, a ya çilobek, ponımaş?

Çilobek! YA uydu. — Menñe nelikge aytasa anı? Men incilib, adamlarımı izleb aylanama, canımda kağıtım bardı, sen a... Sense ters,

kesiñi tamadaña betsinib, endi va gırıldaysa. — İdi ti çitire storon! — deb militsioner açıvlu aytıb, alayda tığırıkğa buruldu. Gokkanı butları kıyılıb, bir saman

kalavğa tayandı. «Elt!» deb militsionerge buyruk berib, komendant Gokkanı korkutur üçün etgen bolurmu, alay bolmasa militsioner anı boşlarık tül edi. Yatsenkonu kağıtı da tüz berilgen bolur, alay a spetspereselenetsni kıynamağan günahdı. «Militsioner busağatda çaldışdan karab, Gokkanı sınay tura bolurmu?!» Bu akıl başına kelib, Gokka seskekli boldu.

Uzakdan poyezdni gürüldegenin eşitib, Gokkanı kulakları turdula, alay a poyezd bla barırğa korkdu — entda bıllay bir militsionerge türtülüb kalırğa bollukdu. Poyezdden artık nek korkdu, kaydam, militsionerle kayda da azlık etmeydile sora. Poyezdge bileti bolmağanın da unuthan edi. Biyağınlay «kol költürürge» atlandı.

Anda, uzakda, aklanñan üyle körünedile, terekleri kegeredile. Andan kalğan cerle va, közüñ nellay birge cete ese da — tüzle, sabanla.

Körünñen üylege Gokka cayav, sabanlanı içi bla salınñan, eki ayağıñ sıyınñan colçuk bla bardı Ol orus stanse köre edim. Belgilisiça, stanseni kıyırında buçhağında biyağı cer üyçükleni kördü. Kün ertdedi.

Ğokka cer üyçükleni kıyırlarından kirdi. Birin de mıçıdı. Anda kart bla tuvduk kızçığı caşay edile. Artdan haparlarına körg, bu cer üyçüknü bılağa mında caşağanla kazıb bergendile. Kartnı bu kızçık bolmasa kişisi kalmay kırılğandı. Onüçcıllık kızçık kolhozda işlerge küreşe, anda berilgen künorta azıkdan kartha da üzerge küreşe caşatadı. Bılayda çeçenlile, iñuşla, malkarlıla da bardıla.

Ğokka olturub, bir eski bıstırnı üsünde namaz ete turğan kartha kulak saldı. Aña tıñılay, kölüne: «Meni allahım, cürekde senñe iynanıv koymay, kırıb alğandıla. Bu kart iynanñança senñe iynansam, büğün menñe tınçırak bolluk bolur edi, allah buyurğanña tübedik derik edim da turduk edim. Alay a senñe iynamım kalmağandı, igitda,deyse seni atıñı ullu harif bla cazarğa da koymavçan edile bizge», dedı., Kart tışından tilek tilevge köçdü: — O allah, men ölsem, meni canım tuvğan curtuma barıb, anda cathan adamlarıma koşulurça et.

. — Meni nasıbsız tuvdukçuğum cañız kalıb ketmezlay et, ne deseñ da men aña dağanma. — Anı atası kazavatdai sav esen kaytırça et — O allah, faşistni bizni kraldan tüb eterlay bizni askerlege boluş. Faşistle

amaltın cetgendi deydile bizge bu kıyınlık. Adamlağa tınçlık ber, tınçlık bolsa, kabar kabın da bollukdu,— deb kolları kökge kalka, köb zamannı tilek tileb turdu. Boşağanında, namazlık bıstırın ariv bükleb bir canına salıb, biraznı avuzundan söz çığarmay tıñıladı. Ol tüş namaz edi. Mazallı kızıl kün, sabanlada töñerey, gorizontha kirib baradı.

Kızçıkda işden keldi. Tanımağan adamı bla salamlaşıb, kolunda bıstırçığın teşib, içinden ötmek kesekçikni çığardı. Bir kalay kesekde da şorpaçık keltirgendi. Kart, gırcınçıknı eki kabın etib, birin Gokkağa uzatdı. İçinde şorpaçığı bolğan kalaynı da uzatdı. Gokka anı da, anı da almay, veşçmeşoğun karmab, andan bir güttünü çığardı. Kazah, kırğız, uzbek tişirıvla alanı cer cerde satadıla. Kabarıkğa cut közleri bla karab turğan kızçıkğa güttünü cartısın uzatdı. Kart bla Gokka da kabadıla.

— Tolu üydegiden kalğan biz ekibizbiz,— dedi kart,— allah munu anasın koyub.meni alsa ne bola edi. Atası va entda uruşdadı, ol kalğanlanı aşırğan ça anı nek aşırmaydıla üyge, bilmeyme. Bizni beri keltirgenley oğuna kelin aña pismo cazıb, ce ñilde cuvab alğan edi. Caşha ma bılay senikiça eki orden berilgendi, suratın da cibergen edi. Har pismosunda soruvma degenni beredi, biz a aña tü züça cuvab etalmaybız, otnu içinde aylanñan adamğa bılay bılaybız deb kalay aythın. Men kesim graj dankada Koçubeyni askerinde kazavat etgenme, bileme ol zatlanı. Ahırsı, anı üyge iymey kazavatda nek

tuthanların añılamayma. Front ulludu, buyruk cer cerge da birça ce tib kalmağandı,— dedi Gokka. Üç künnü mından alda beri Mağomet deb bir pol kovnik frontdan boşlanıb kelgendi, nasıbha, üydegisi da savdu. Cañı adam kelgenin eşitib, bu közüvde bir kavumla Gokkanı üsüne cıyıldıla. Alanı içinde Gokka, poğonsuz polkovnik

kaysı bolğanın da bildi. — Cañı adam kelgendi deb eşitgenikde, biznikileden bir cuk bile bolurmu deb cıyıla kelebiz,— dedi bir tişirıv. Bılayda Hasanladan kişi barmıdı? —deb sordu Gokka. Bardı, canım, bardı, Kimni körgense? — deb bir katın alğa çıkdı. — Ğardoşnu kızçığı Hadijat, sabiy kızçık. Cambulnu kıyırında bir kartnı ekinçi katını bo lub turadı, sabiydi, sabiy! —

deb Gokka kıyınlaşıb, — bilmeyme, anı kalay kutharırğa bollukdu,— dedi. — Ah men carlı, ol bla men ekidebiz, kıyınlı ğa ne madar eteyim,— deb kayğığa kirdi. Anı üsün de çepkeii asırı

camavdan ne kumaçdan bolğanın añılarık tülse. — Da ne madar eterikse, biz buğovdabız, boluşur karıv kayda! — dedi cer üynü iyesi. Ekindi süremdi. Polkovnik Gokkanı sınab karağanın sezib, Gokka cunçudu. • — Keçigiz,— dedi polkovnik,kaysını ese da sözün bölüb,— cazıvçu Aslannı siz tanıymı edigiz? — deb sordu

Gokkağa. — Tanığan oğay, men anı izleb, col kıdırıb aylanama. Men... — Anı üy biyçesi bolurmusuz? — Alayma. — Men Aslanda Sizni suratığıznı körgenme — Aslanda? — Ho, Aslanda. Men aña «Bayavt» sovhozda tübegen edim. — Ayta kirigiz,— dedi Gokka eşitirge aşığıb Anı frontdan başına boş etgen edile. Bu zatnı költürüb bolalmay

edi. Anı allında va avur caralı bolub, Uralda gospitalda catıb çıkğan edi. Bizniça ol da ne kesini halkını, ne üydegisini üsünden haparı cok edi. Ministerstvonu üsü bla Sizni izleb küreşgen edi...

Edi, edi deb nek barasız, savmudu? —deb Gokka cüregine korkuv kire sordu. Polkovnik anı soruvun eşitmegença: 1932 cıl köçürülgen karaçay kulakladan bir Üydegide caşağandı... Andan arı va? İmbaşında carası açılıb, kanı kirlenib, andan... Meni allahım!—deb Gokka ayıb büsürev deb da karamay, kıçırık etib cıladı. Polkovnik anı biraz cılamuk tögerge

koyub: Kesim kolum bla basdırğanma,— dedi. Veşçmeşoğunda köb tetradı bla bloknotu bar edi, barı da cazılıb, içleri tolub. Haman cazıb tura edi, dey edile cazganlarına men da köz cetdirgen edim, meni akılım bla,ol romandı. Aslanña karağan üydegi Bayçoraladandı, Sau bolsunla, bek igi karağandıla dey mile, Taşkentden professornu da çakırğandıla, aliy a çot boluşurdan ozub bolğandı. Bizni üsübüzden entda bir begim çıkğandı, Siz colda aylanñanıgız amaltın haparığız bolmaz. Ol begimge köre, caşağan ceriñden ne az da tayarğa bolmaydı. Bayçoraları, atı Tamaradı ol tişirıvnu, kabırğa kararıkdıla, cazğanların saklarıkdıla, Sizge poçta bla da ciberlikdile cazsağız, men adreslermp bereyim. Siz endi kesigizni saklarğa, Aslan üçün da caşarğa kereksiz,— deb kobub ketdi. Gokka da kesi canngız kalırğa izleb, kobub bir cayakladı Bılayğa kelgen adamla avuzlarından söz çığarmay oltura, entda bir adam açını çekdile.

Ğokka bara barıb, bir kuldağa olturdu. Kökde culduzla çığa başlağandıla, Gokkanı culduzu va ömür cuklanñandı. Ceñil üzülüb kalğan ekisini nasıblı canşavları esine tüşdü. Tamblağı künlerini carıklığına, anı uzunluğuna bıla kalay küçlü iynana edile. Alay a caşlıkların, nasıbların kişi da caklamadı. Kalay korkdu ese da tüzlük da Terslikden korkub kısıldı...

Ğokka nasıbsız bolub nek kalğanını üsünden kuru büğün sağış etmeydi. Köbleça Aslan da bu kıyınlıkğa aşav bolub ketdi. Ol Leninni, Stalinni işine kesin golu berib edi. Anı carasın ol halta cetdirmey, cay eterge bolluk edi, alay a Sovet vlastha Karıvun ayamay küreşgen Aslanña allay oñ cok edi. Kanlı cav da kralğa çabıb, kralda kesi adamlarına çabıb... Bu zatnı añılağan kıyındı. Gokkanı başında har ne da katışhandı. «Kerekmidi mından arı caşarğa? — deb sordu Gokka kesi kesine, karamı bla aşham avañıda kabırlaça bu cer üyçükleni avlay.— Delannı kabırın koyub? Cazğanların koyub?! — deb kesine soruv berdi,— Kemishan a? Aslannı anası va? Tabılıb kallık esele va?» Cılamukla betin cuvub baradıla. «Anam ölgen kün cılamuğum küyüb kalğan edi, büğün kaydan çıkdı?!. Polkovnik cañıla bolurmu, Aslan bolmay ol başha adam ese va» degen akıl Gokkanı başına kire kelib cuklandı. «Allay bir cazılğan zatı Aslandan başha kişini da bolluk tüldü. Cazğan bla keçinib turğandı. Bu cetgen kıyınlıkğa cuvab tabmay, az tıhsımağandı...» Cılamuğun tıyarğa izlemeydi. Aşham karañı da, kesiça nasıbsızlanı içinde, sağışha ketib turğanlay, anı taba kele turğan adamnı kölekkesin esle di. Ol tişirıvdu. Gokkanı

kolundan alıb: — Kel, canım, kel. Bizni cazıvubuz et adamlarıbıznı tas etivdü, ol oğay, endi cılavların da etalmaybız — cılamuk cetdiralmaybız, kaydan cetdirgin bütev Orta Aziyanı cerleri biznikileni süekleri bla töşelgen di sora. Bu kalğan hurtta ğıbız da kalay bollukbuz, kaydam. Kel, canım, colğa çığarıñı allında bir kesek tınçay,— dedi.

* * * Ambulatoriyağa kün sayın köb avruğan keledi. Köçgünçüleni arık sanlarında kan ışanların endi kandağayla emib, caşav

bermeydile — bezgek avruv kanıkğandı. Mında caşab turğanla da avruydula, özge karaçaylılanı va bezgek dırın etgendi. Hinin darman kerekdi, bergenleri cetmeydi. Alay bla adamla tütün plantatsiyalağa, sabanña, baçhağa, malğa iş ge çığalmay köb künnü aşıradıla. Kolhoznu tamadası Volınkin at belinden tüşmey ertdenden iñirge cetedi — ne küreşe ese da adamla cetişmeydile.

Ğokka kelgenli üç kün boladı, ol üç künnü içinde çırtda tıñısı bolmay, avruğanla bla kazavatdı. Aslan üçün kayğı söz berirge da tohtavsuz cürüydüle, Halimat a, Gokkanı cañız koymaz üçün, keçe kelib birgesine catadı.

Künle issiden bişiredile — caynı uzunu dıp deb kökden tamçı tammağandı, alay a haman suv salınıb turğanı sebebli bitim igidi, budayla bişib baradıla. Alay bla açlıkdan kutula başladıla: adamla kol tirmençikle kurab, tirmeni bolmağan da biri birin den alıb, urlab kelgen buday başların ala bla tartıb pottüle etib tebredile.

Trifoniha Gokkanı unutmay tabhanın keltiredi, Gokka da calı az bolsa da aña açhaçık bla boluşadı. Kaçha adamlanı kollarına cuk tüşe başladı: şçi künlege bir zatla töledile, açlık taya tebredi. Frontdan entda başlarına boş

bolmağanlanı, üydegilerinden ayırılıb entda başsız turğanlanı sağışları, kabarık çıkğanında, cürekleni cañı dan buşuvğa aldırdı. Allayla entda köbdüle.

Mürzev cıyıv başlanñanında ullu, gitçe da, kart da, caş da mıllıkların sabanña atıb, cerde bir bürtük kaladı degença korkub cıyadıla. Ertdegi köçgünçüle dıkkılık sınab, cañıla açlık çegib, endi caşavların sabanda aşıradıla.

Csr üyçüklerin kışha hazırlab küreşedile. Cayı issiça mında kışı suvuk boladı. Kamiş orurğa tüzele başlağandıla. Bı nıl, 1944 cılnı kaçında, kıyınlıkdan cay Kalğan sabiyle şkolğa bara tebredile. Bu zatha kuuanır kerekli kalmadıla. Kaçda iş künlerine mürzev, tahta kögetle, ol oğay çağır da alıb, kölleri igi bolub, karaçaylıla kış da vmalları bolğaiça

kadalıb işge cürüydüle. Erkişile malda, tişirıvla cün alıb, anı bla küreşedile Tokmakğa bazarğa biyağınlay cürüydüle. Adamlanı cüreklerinde caşavğa ışanıv orun ala Gvbredi, Ol oğay, cañı sabiyle da tuva başladıla K abar kabınları bolğanında frontda adamlarını kayğıları başların aldı. Kazavat ceñil boşalırı endi belgilidi, çıdam cetmey saklaydıla Adamların saklağan bla birge, kazavat boşalıb, ızıbızğa iyerikdile degen aytıv da tohtamaydı. Kısha sözü, endi har muratları kazavatnı boşalırı bla baylanıbdı. Tac bolğan adamları da ol zamanda tabılırına ışanadıla. Ata curt bılanı cavğa sanasa da bıla alğınça keslerin anı adamlarına sanay, har nege ürençek köz bla karaydıla — keçeleri, künleri da Horlamnı saklav bolğandı

«Trudovikge» tüşgen karaçaylılağa Tokmakda tübegenle nasıblıla deydile, nek deseñ, tögerekde kolhozlada iş künñe cuk bermegendile, ala karıvsuz kolhozladıla.

Ğokka Aslannı ölgenine iynanalmay, tüberikbiz degença caşaydı — bir birde kesi kesiñi aldasañ, cüregiñ capırıladı. Kış katı suvuk tüşüb, adamlanı cer üyçüklede peşçikleni tögeregine basındırdı. Kar teren bolğanı sebebli, anı tübünden

cer üyçükleni kuru ocakları körünedi. Bılanı katında eski köçgünçüleni üyçükleri kalalaça körünedile. Alay bolsa da kabar kabınları bardı.

Cañı, 1945 cıl, keldi. Karaçaylılanı caşavların türlendirmedi. Cañı zat ne boldu deseñ, malçıkla berdile, eki üydegige bir iynek, neda bir üydegige eki koy.

Caz kesini ornuna kıynalıb kaytadı — suvuk boşalmaydı, alay bolsa da kün cıltırab, cılıv tılpıv ne başladı. Cer da, adamla da cazğa uyana tebredile. Uruşnu boşalıb barğanı va adamlağa ka nat bitdiredi. Horlamnı boldurur üçün eski köçgün çüle kıyınların, ma tört cılnı bergenley keledile, cañıla da 1943 cılğa deri ter tögüb, frontha işleb turğandıla, büğün da karıvların ayamay beredile. Alay bolsa da ala kralğa em bağalı zatların: tuvğan cerlerin, tuvğan halklarını cartısın, cılamukların berib, endi cubranlaça cer tübüne kirib, kabar zatıbız boldu deb kuvanadıla.

Caz tamam ornuna kelib, tögerekni caşnatdı. Kolhoz urluk atıb bolcaldan alğa tındırdı. Karaçaylıla cer üyleden çığıb, arbazlarında caşavğa caraşdıla. Katlarında baçhalarına da urluk atdıla. Elde endi Birinçi may bayramğa hazırlanadıla. Selsovet eşigini başına kızıl kumaçda cazıb, plakat takdı. Gokka Sovet bolğan baraknı katı bla kün sayın oza turub,«Bütev duniyada proletariatnı vojdu Stalin caşasın!» degen plakatha közü cetmey kalmaydı. Büğün da anı okub, Gokka «Stalinite iynamım cuklanñanmıdı?» deb kesi kesine sordu. «Oğay, cuklanmağandı,— deb cuvab etdi kesi kesine,— kan bla kirgen, eşta, can bla çığarık bolur, Stalinite iynanıvnu va bizge siñdire bilgendile. Ol meni halkıma kıyınlık sa'ldı, alay a men aña

ent da pozley turama, aña tüz bolmağan partiyağa da tüz bolluk tüldü. Men partiyağa çlenñe kandidat bolub byr aynı turğanma, meni bılayda uçetha alırğa da umamağandıla, aña da karamay, men Stalinñe, partiyağa tüzme. Meni alay üretgendile» dey ozdu. Lozuñla cer cerde kızaradıla: «Bütev küçübüz — frontha!» «Duniyanı başında tüzlük bla barğan kral — SSSR caşasın!» Bayram künlede Gokka artık da bek apçıydı — bayramlada Aslan da Gokka da birge boluvçan edile. Oktyabr bayramda Çavlda bir künleri esine tüşdü. Elge kino ol colğa deri kelmegen edi. Avtomobil a? Gokka Elge birinçi avtomobilni kelgenin da körgendi. Kalay seyir, alay a kalay kısha boldu Gokkanı tölüsünü caşavu! Ne va Aslan süymekligini üsünden birinçi kere aythanında Gokkanı aña cuvabı va? «Bütev duniyada revolütsiya horlab boşağınçı süymeklikni üsünden söleşirge caramaydı» deb. Teli aytıvumu edi ol? Ho, teli aytıv edi, alay a kim tersdi? Alay üretgen edile.

Ğokka bla Halimat ayaklaşıb kızıl orundukda catıb turğanlay, eşik küçlü kağılıb: Kobuğuz! Uruş boşalğandı! Boşalğandı uruş! — deb Fridanı tavuşu çıkdı.

Ğokka sekirib kobub, calan ayaklay barıb eşikni açhanlay, Frida cılab anı boynundan kısdı. Köb söleşmevçü Frida kesin tıyalmaydı. Halimat da cetdi, Üçüsü da biri birin kuçaklab cılaydıla Meni Vanyam sav bolurğa kerekdi, posılkanı köb bolmay Vsrlnndsp iygendi, sora ol savdu,— Frida aladan kesin ayırıb, erini savluğuna kesin iynandırıb küreşedi.

Posılkanı alğanında, Gokkağa içindegileni bir bir çığarıb körgüzgen edi. Anı içinde kiyilgen çepkenle, kölekle, sabiy kiyimçikle, keçegi erkişi kölek da bar edile.

Asırı kuvanñandan aşhı cılarların cılab, üç tişirıv da işge ketdile: Frida kolhoznu baçhasına, Halimat sabiy sadha, Gokka ambulatoriyağa. Halk Tört canından maydanña tizilişib baradı. Halimat bla Gokka da buruldula. Adamla bir birin kuçaklay dıla, cılaydıla, küledile. Bir kişi va, eski kobuznu keltirib, közleri sokur bir sakatha tutdurub, ol da «Moskva mayskaya» cırnı soğub tebregenley: — Tepsev! Tepsev sok! — deb kıçırdıla. Sokur kobuzçu «Krakovyaknı» sokdu. Köble tepserge çıkdıla. Cuk bilmey turğanlay, kimle esele da Gokkanı költürüb, örge örge ata: — Askerçi dohturğa ura! —deb kıçırdıla. Gokkanı cerge salğanlarında, alaydan kolhoz tereklege kirib ketib, cılamuğu küyüb boşağan Gok ka kesin boşlab cılayalğanıça bir cıladı. Cılamuk arık betin cuvub barsa da, Gokka anı tıyarğa izlemeydi. Ak çaKğan alma terekge tayanıb cılay dı. Ol cılamuklada bolmağan zat tabarık tülse: horlamnı kuvançı, halkğa cetgen artıklık, acalsız ölgenleni açıvu, Gokkanı busağatda örge örge athanlağa razılığı. Ala, bu Horlamğa Gokkanı da kıyını kirgenin çertdile. «Ala kesleri da köçgünçüle bolub turğandıla, ol at üslerinden entda kurumağandı, bıllay künde adamnı atın aythannı mağa nası ullu boğanın ala biledile», dedi Gokka kesi kesine.

Horlamnı künü bir kavumlanı cüreklerine frontda adamları ceñilde kellikdile degen ışanıvnu saldı, birsilege va ışanıv koymadı...

İñirden başlab tañña deri elde kuvanç bla birge cılav da bardı. Ol iñirde komendant Petr Nikolayeviç bla katını Klavdiya Gokkanı konakğa çakırıb, tabhanların tepsige tökdüle. Stolda

toñuz et körmey, Gokka «meni üçün etgendile bılay» deb içinden razı boldu. Petr Nikolayeviç «Heres» şışanı başın açıb, iyegili stakanlağa kuydu. — Horlam üçün, coldaşla, bu horlamnı bağasın tergerge kişini da kolundan kelmez,— deb içdi. Ğokka da cüregi költürülüb içdi. Çançhını uçu bla kotlet kesekni alıb, tatranña cetdire: — Büğün meni cüregimde bir

ullu kuvançım bla bir ullu buşuvum bardı. Ekisi bir cürekge sıyınñanlarına seyirsineme. Tört cılnı saklağan Horlamıbız keldi. Meni askerde birge kulluk etgen nögerlerim artıksız da bügün esime tüşedile. Kazavat alanı kallay birin korathan bolur! Esimdedi, bir colda, Smolenşçinada edik, gospitalnı naçalnigi, medsestra, men caralını stolğa caraşdırğınçı deb palatkadan tışına çıkğanlay, kaydan ese da cetib kalıb faşist samolöt bombala kuydu, palat kabızda va Kızıl Krestni bayrağı tağılıb edi (simdedi, erlay cerge cathanım, kobhanımda vatterlerim cok — et kesekleri çaçılıb tura edile Men da ol kün ala bla boşalıb kalsam, halkım çekgen kıyınlıknı körmey kallık edim,— dedi Gokka ağarğan kısha çaçın mañılayından örge ata.

Men da kazavatda bolğanma, Gokka Majayevna,— dedi komendant,— eki cılnı aylanñanma, şkolda ustaz bolub işley turğanlay alğan edile. Caralı oolğanımda brak etib, kesimi tuvğan stansem Georgiyevskayağa aşırğan edile. Atam bla anam bir da kemsiz incilib caşağanların körüb, kelgenley oğuna iş izlerge cayıldım. Şkollada iş tabılmadı — kazavat barğan cerleden kaçıb kelgen ustazladan tolu kere edim. Kara işde işlerge va savluğum cok, ol sebebden ma, köresiz, nanık betli poğonlanı sal dım, tüzün aytsam, komendantnı calı ustaznıkından aslamdı, alay a bu iş menñe caramazlığın añı lağanma. 1937 cıldan beri halk bu poğonlanı körüb bolmaydı, bılayda ol zatnı artık da añılağanma, adamla uzakdan meni kersele, bukğan etedile, bu zatnı kalay költürsün adamnı cüregi, Gokka Majayevna?! Banditleni, amanlıkçılanı keltiredile deb söz alay edi, endi va köreme sizni kimle bolğanığıznı Meni seyirsinñenim nedi deseñ, pravitelstvonu .atı bla kralnı tüz

adamlarına bu tukum kıyınlıknı salırğa kalay boldu?! Ne üçün? Kimge, ne hayır boldu sizni köçgenigizden?! Söz üçün, Stalin tutdu da| köçürdü (keçigiz, açık söleşgenim üçün), anı bla işlegenlede bir cañız adam nek çıkmadı sizni caklağan?! E EY koy, sağış ete meni başım tel i bolğandı, cuk añılayalmayma. Otuzunçu cılladan başlab, adamlanı kırğandan ozub, cuk bilmey kaldık, deb «Heresge» uzaldı.

Petya...— deb katını ol için tökgeni üçün közü başı bla bildirdi. Köremisiz, Gokka Majayevna, Klava ma sizden da korkub, alay açık söleşme deb menñe bildire turadı. Bir birine için

aythan adam bolmay tohtağandı, bir birine kişi iynanmaydı, ma busağatda Siz meni söleşgenime iynana bolmazsız, alay a menñe içimi tögerge kerek edi, Sizni bla va açık söleşirge bolluğuna iynanama,— deb çağırdan toğudu. Örge kobub, Kızıv cürüb başladı. Anı aksıl kaşları, kızarğan betinde bütün da tanıladıla. «İntelligent beti bardı» deb kölüne keldi Gokkanı. «Meni içimi bilirge söleşe bolurmu?» Alay a Gokka kesini için, kölüne kelgenni aytırğa endi kişiden korkmaydı, «ölgen eşek börüden korkmaz» deb söz bardı.

— Petya, men senñe, esiñdemidi, allından oğuna bu iş senñe caravlu iş tüldü degenim? — dedi Klavdiya. — Da, cahanimge kirlikme deb meni ceti cuklab akılımda cok edi, alay a cahanimde bıllay bir azab tabıllık bolmaz edi.

Calı igi bolğanı sebebli atama, anama da boluşluk eter edim deb kölüme kelgenin bek bilese. Keterge deb turama, Gokka Majayevna, tamadalarım da meni oğramay başlağandıla,— dedi.

— Baş alıb ketiv tınçdı,— dedi Gokka. — Baş alıb ketiv? — deb Petr Nikolayeviç Gokkanı allında kısha tohtadı.— Baş alıb ketmesem ne hayır etallıkma men

nasıbsızlağa? Ne karıvum bardı?! — Kamçi alıb kişini tüymeysiz, adamlağa söleşgença söleşesiz, Sizge korkmay kiredile. Bu barı da bizge az igilik

tüldü,— dedi Gokka. — Otcağasından kıstalğan halkğa cañız bir igilik bardı, Gokka Majayevna, ızına kaytarıv, allay küçüm a meni kayda... Ğokka bu adamğa bir canı bla iynanadı, kerti orus intelligentdi, bu katışhan duniyada eki tirmen taşnı arasına tüşüb,

başın sağış alıb turadı, ekinçi canı bla va ol bu işge kirmezge kerek edi. Munuça cumuşak cürekli, añılağan adam calı igydi deb komendant bolmazğa kerek edi. Alay a biliriñ cokdu...

Ğokka keterge örge kobdu. Anı esleb, Petr Nikolayeviç cürügenin tohtatıb, Tokkağa aylandı. Anı közüne karay, Gokka «oğay, bıllay közlede ötürük bolluk tüldü», dedi kesi kesine.

— Siz ketib aylanñan zamanda,— dedi Petr Nikolayeviç, men rayonda tamadalarımdan, Sizni rayon bolnitsağa hirurg etib alıvnu üsünden tüb bilirge küreşgenme. Sizniça ustalığı bolğan adamnı feldşer kullukda tutuv — kralnı açhasın, otda küydüyrüb barğança bir zatdı. Meni tilegime ho derle deb saklayma,— dedi. Gokka va: «Meni allahım, men a bıllay adamğa iynanırğamı, iynanmazğamı deb cüregime akkıllık keltirib aylanama. Da ne eteyim, caşav adamlanı bir birine iynanıvların koydurğandı»,— deb, tışından: — Petr Nikolayeviç, cay boluğuz, alay a ol iş endi menñe kerek bolmaz — köçgünçü vraçnı bıçağını tübüne avruğan catarğa unamay koysa, men költürallık tülme,— dedi Petr Nikolayeviçni allında süele.

Ğokkanı kara közlerine karay, Petr Nikolayeviç bir kesekni süeldi. Bütev halından urub turğan süyümnü çertdi. Saz betinde kara kaşları kıyılıbdıla, söleşgeni sayın incileça ariv tişleri körünedile.

— Meni akılım bla, cavnu, şohnu adamla ceñil ayıradıla,— dedi. — Bilmeyme. Meni halkımı adamlarına da maña da.igi köz bla karağanığız üçün cay boluğuz,— deb Gokka salamlaşıb

çıkdı. Eşikge çıkğanlay, Gokkanı betine cazğı hava urdu. Kün tüşden atlağandı. Elni tögeregi sabanla caşil katapaça alaydıla.

Erlay cetib kalıb, Karaçay közüne körünüb, cüregi açı çançdı. Narat çegetli mazallı tavla, kömük etib barğan şorkala. Kimleni közleri köre turadıla ol candet tabiğatnı? Adamla maydanña tögülüb turğan zamanda ol. avuşdan avub kelgenlenimi? Kim biledi, alanı da zor bla keltirgen bolurmu edile, alanı da keslerini tavları bar edi. Alay bolmasa, tüb bolub ketgen üydegileni rıshılarına kelib kirib, nasıblı bolurğa izlerik bolmaz edile, Bir işeksiz, alanı da zor bla keltirgendi le. Kralnı bu kuvanç kününde Gokka halkını da, kesini da açısın kalay ese da, artık da bek sezedi. «Biz kimbiz, nebiz? Atalarıbıznı cerinden kıstalğan, cañı curtubuz bolmağan, komendantha boy supñandan ozub başha erkinligibiz bolmağan, biz kimbiz, nebiz?..» Allına tübegen Gokka bla, ullu doktor bla (alay aytıvçandıla), cılı salamlaşadı. Kanı sağışdan buzulub, buku colda baradı. Bıltır oğuna kesine bir kiyim kibikle satıb alğan edi, anı alğanı, asker kiyimlerin ayar üçün edi. Ala, kiyimleri, Gokkanı adam bolub adamlağa koşulub aylanıvçu zamanların esine salıb, tansıklatadıla, Bayramğa deb Gokka büpon ol kiyimlerin kiygendi, Cüregi bayramğa költürülüb bara turğanlay, şark deb esine bir zat tüşüb, sın boldu: büğ'ün, bu bayramnı kününde, Gokkanı atı kazavatda aylanñan adam tüldü, halknı cavudu. Meni allahım, nek caşab turama men

duniyada?! —deb başın kolları bla kısdı... Künnü issiligi iñir bolsa da caydaçadı. Gokka üyge cetib kolan halatın kiydi. Oğay, büğün bu Horlamnı kuvanç künü,

Gokkanı buşuvun beri çığarıb küreşedi. Bu künñe cetmey ölgen Aslan, karnaşı Harun, atası Majay, anası Habibat... Egeçi Kemishan a başsız... Gokkanı közleri toldula — bir birde cılamuğu kurub kaladı, bir birde va — tübsüz köl. Kıçırık etib cılay, castıkğa kablandı. Kim biledi, alay bla nellay birni turdu, castıkdan başın költürgeninde Fridanı çelek tavuşun eşitdi — iynek savarğa aylanadı. Gokka Aslannı haparın eşitgenley, Bayavtha ketib kalalmağan edi, Bayçoralağa va pismo cazğan edi. Mıçımay ala Gokkağa posılka iygen edile. Anı alğan künü esindedi. Kolları kaltıray, Gokka posılkanı açhanında, anda Aslannı kiyimleri bla kağıtları. Kitelinde mayor poğonları, eki ordeni bla medalı, hurcununda içilib boşalmağan papiros kesekçigi, igi kıyılmağan sınñan karandaşçığı, caşil sızları bla kolcavluğu. Can hurcununda Gokkanı suratı, tögeregi cırtılıb, bu suratda kral ekzamenleni berib boşağan kününde tüşgen edi. Suratdan aña ariv (kerti ariv) kız mıdah közleri bla karaydı. İgitda deyse, ol künlede uruş başlanıb, anı Aslanı da uruşha ketgen edi. Suratha karab, kağıtlağa köçdü. Cazılıb boşalğan tetradla, bloknotla köbdüle. Cazılğan barı prozadı, anda mında bir nazmu da çığadı. Gokka al kağıtın küçden tabıb: «Cılla bla tavla», «roman» deb okudu Tetradlanı barını nomerleri bardıla. Çıñ art tetradnı tabdı. Roman Aslannı art sörmeşivde caralı bolub, esin taşlağanı cazılıb, anı bla boşaladı Ğokka sağışha ketdi. Kazavatnı allında caşavnu üsünden cazılğanña uşaydı. Aslan adamların izleb aylanıb turğan aylarında ol nasıblı künleni üsünden cazıb, anı bla baş keçindirib turğandı Tetradlanı, bloknotlanı nomerleri bla cıyıb, örge kaladı. Ma, cumuşak, kök tışı bla entda bir tetradı. Aña «Nazmula» deb cazılğandı. Kesine etilgen talay nazmunu okudu. Kısha nasıbı kelib köz allına süeldi. Ata curtha etgen nazmuları va? Har nege da iynamı taya barğan Gokka bılanı okuğanında Ata curtuna cañıdan iynanñança bir halğa kirdi. Kesi süyüvçü şaharla, ullu, tavla, suvla, bağalı Rostov şaharı, uruşda teñleri — barı anı Ata curtu bolğanın tuvra busağatçıkda añılağança boldu. Alanı barını da Gokkanı allında terslikleri cokdu, terslik kimde ese da birdedi... «Halknı köçürürge» deb avuzundan birinçi çığarğan adam kim ese da, ol canıvardı, allay adam onov etgen kral a na sıbsızdı. Ol adam, Ata curtnu atın şayğa da sanamay, tebleydi. Bu zatnı Gokka Aslannı nazmuların okuğunçu añılamay edi, aña sağış ete bilmegendi. Ata curtdan köl kaldırmazğa kerekdi, anı atı bla oynağan birledile halklağa bu kıyınlıklanı cetdirib aylanñanla. Aslan bu zatnı Gokkadan alğa añılağandı.

Bir kavum tetradları gospitallada cazılğandıla, birsileri — Orta Aziyada. Bayçoraları cazğanña köre, Aslan kesini adamların köb izlegendi, komendaturalağa cazğandı. Komendaturala va kişini

da izleb kıynalmağanların köçgünçüle biledile. «Bizge,— deb cazadıla Bayçoraları,— Aslan karıvsuz bolub türtülgen edi, alay a halkğa tüşgen kıyınlık cañılıç zat bolğanına, anı kaçan bolsa da keçilmey kalmazına iynana. edi. Tüzlük kelir deb, ışana edi. Bu açığa kıynalğanın a adam aytıb da aytalmaz. Biz, eski kulakla, bılayda tamır iygenibiz sebebli, Aslannı aş bla, suv bla ipcitmey karab küreşgenbiz. Keçesi, künü da cazıb tura edi, boşayalmay kalama deb korkğança işley edi. Senige va ol bir tarala edi — açık körünüb tura edi. Carası açılğanında bizni feldşer etalğan karıvun etdi, alay a anı Taşkentge bolnitsağa salırğa kerek edi da komendant unamadı, kral üçün kan tökgen adamğa bolnitsa tabılmadı. öele turub, bu kağıtlanı bizge osiyat etib, sen tabılsañ sen ige berirge dedi. Seni cay turğanıña kuvana, Aslanı osiyatın tolturabız. Kalay kerti, kalay taza, kalay fahmulu adam bolub ketdi duniyadan! Biz anı ömürübüzde da unuturuk tülbüz» — deb cazğandıla.

Ğokka, anası ölgen kündeça, busağatda taş bolub kalğandı. Kitelge, kağıtlağa közün çırak iyib karasa da ol karamda cuk cokdu — kuru karamdı. Ol halda igi kesek turdu. Sora başına cukla kele tebredile. «Menñe duniyada endi cuk da kalma ğandı,— dedi kesi kesine.— Tatlı adamlarım barı korağandıla, endi ne izleyme... Alay a Kemishan a? Aslannı anası va? İynele tüldüle da tas bolub kalırğa?! İynele busağatda adamladan bağalıdıla. Aslannı Tüzlük kelir deb iynanñanı nazmularından belgilidi. Alay a, Tüzlük kelib kalsa da, köbüsü kırılğan halkğa ne zat keltirlikdi?! Ne va kallay Tüzlük bollukdu ol? Kerekmidi ol Tüzlük halkğa endi? Sav kalğan adamlanı cüreklerinde açını unutdurluk Tüzlük barmıdı?» Cubranlaça cer teşiklege suğulub turğan halk açdan klever aşarğa sabanlağa cayılğanında alanı, mallanı kıstağança, kamçile bla tüyüb kıstalğanların, kleverden hat huları köbüb ölgenlerin Gokka unutmağandı. Kallay Tüzlük unutdururğa bollukdu anı?!

Ğokka kitelni da, kağıtlanı da ullu faner çemo danña cıyıb, kiritin saldı. Teşinib, orunña kir di, cuklayalğan a etalmaydı. Kolların celkesi ne çalışdırıb, közlerin cabmay karañığa karay dı. Gokkanı cañız koyarğa süymegença sarğıldım Ay terezege kablanñandı.

Tereze kağıldı. Eşikde it hını çabdı. Gokka üsüne halatın kablab: — Kimse? — deb terezege bardı. — Doktor, şo ceñil bol, caşçık... — deb karaçayça kim ese da soluvun küçden ala aythanlay, Gokka erlay kiyinib,

meditsina kereklerin cürütüvçü çemo dançığın alıb çıkdı. Ala barğanlarında cer üyde caşçık cok: ol üy bla eşikni arasında çabıb aylana köre edim. Caşçıknı hathusun sılay,

Gokka: — Ne zat aşağandı? — deb sordu. — Ne zat bar ese, anı aşab baradı, çırtda közü aşdan toyarğa unamaydı, carılıb kaladı deb korkama,— dedi anası. Ğokka aña madar tabmadı. Marğanetsden suvğa kuyub toğur toğumaz caşçık entda eşikge çabdı... Sabanlada buday bişe başladı, biyağı buday başlanı entda cıyadıla, nartühge süt kire başlağanın da va adamlanı

sabanladan tıyar küç tabılmadı. Bir kavum brigadirle kamçile bla da süredile. İşlerge karıvu bolğanla bıltır iş künlerine cukla alğan edile, işleyalmağanla da endi açdan öllük tüldüle — buday başla bla nartüh keçindiredi.

Bir künleni kününde «Yatsenko ketedi» deb elde hapar çıkdı. Gokka bu haparğa seyirsinmedi. Respubli kada komendantlanı içinde kesini ornuna kelişmegen, miga, Yatsenkodan sora kişi bolmaz edi. Cumuşak, oğurlu adam. Sağış ete bilgen adam. Kesini allına va iynek da kurayalmadı, sütnü satıb (satıb!) alıb tura edi. Kuznetsov a har kimni etin aşab, terisin kiyib, millioner bolub ketdi.

Ğokka alanı aşırırğa barğanında hapçük cıya tura edile. — Da sav kalığız, Gokka Majayevna,— dedi Petr Nikolayeviç, çemodannı kiritin sala,— Siz meni ketgenime seyirsine

esegiz da men kesim seyirsinmeyme — bastam bolmağan cerge kalağımı urmazğa kerek edim. Mından arı akıllı bolurma. Sizni rayonña köçüralmay kalğanıma kıynalama, endi va ol zat kıyın bollukdu — meni ornuma ömürü türmede ka ravul bolub işleb kelgen, kesini başı bolmağan Sukmanov deb birevlen keledi. Da köre barırsız,— deb grajdan kölegini belinde belibavun tartdırdı.

— Ustazlık işni endi men karab da körlük tülme, aman ustazğa va sanalmay edim, sabiyleni bek süe me. Endi va ne, kartlağa barıb, cerge halal kıyınımı bir bereyim, andan bağalı zat cokdu,— dedi — Da aşhı colğa barığız, Petr Nikolayeviç Menñe da, bu elde caşağanlanı barına da Siz bilek edigiz. Seni katıñda kerti adam caşasa, adamğa andan ullu dağan ne bardı. Kayda caşasağız da kuvanç bla caşağız,— deb Yatsenkolanı ekisi bla da salamlaşıb çıkdı. Yeksüz bolub kalğança cüre gin mıdahlık basdı.

5 Caznı burnu karağandan başlab, taşıvullağa deri kökden dıp deb bir tamçı tüşmese da sabanlağa kadalıb suv salıb, igi bitim aldıla. Kün bişiredi, alay bolsa da, cañı mürzövnü iyisi başlarına çabıb, adamla kuvanıb işleydile. Kolhozğa da, üy baçhalarına da cetişedile. Açlıkdan, calanñaçlık dan kutulğan köçgünçüle, endi caşavğa ışana mıllıkların işge bergendil*ye. Busağatda bılanı kıynağan bezgekdi. Kandağayla caşav bermeydile, Budaynı, silosha nartühnü, tütünnü bitimin cıya dıla, çüğündür keçirek ceterikdi. Tehnika cetişmey, mürzövnü rayonda zagotzernoğa arbala bla taşıydıla. Bıltır 1944 cılça bolmay, köçgünçüle keslerini ençi baçhalarından bıyıl igi bitim alğandıla. Cer üyçükleni arbazçıklarında nartüh arivlay turğan kartlanı, sabiyleni körlükse. Bir birle, artıb boşab, tüyüb, maşoklağa kuyadıla. Endi kolhoznu kesini tirmeni işleydi, tartarğa bollukdu. Kertidi, tirmen tartarğa közüvnü köb saklarğa kerekdi, ol sebebden biyağı kol tirmençikleni bir birinden alıb, gırcınlık tartarğa küreşedile. Kuznetsov Cukkaladan bir kartnı katorğağa aşırıb, Apiyni da tüygenli İvanovka stansege ötüb, tirmen tartarğa korkadıla.

Köçgünçü kavum açı tüşden vyanñança bir caşavğa kirdile — kabarık tabıla başladı, alay a kabarık tabılğanı bla birgeley, ol aşar, içer kerekli bolub ketgen adamlarını türsünleri köz tuuralarına kelib süelib, caşav bermey tohtadıla. Alay bolsa da, buşuvğa keslerin berib oltururğa zaman cok edi — çekgen kıyınlıkların unutub koymay, ne da etib, aşarık içerik cıyarğa mıllık atdı la: sabanlağa cayılıb, kombaynladan kalğan bu day başlanı çöbleydile. Tüzü, brigadirleni bir kavumu, cayılıb cıya turğanlanı körse, havada kamçini oynatıb, at bla alanı kav kuv etedi. Cañız Pahnodu körmegen kibik etib, canlab ketgen.

Cañı komendant işge caraşhandı. Köçgünçüle barısı bolcaldan alğa komendaturağa kelib kol salsınla deb buyurdu. Gokka bla Halimat barğanlarında et tuthan, mazallı adamnı kördüle. Beti tamam şimpanze maymulğa uşaydı, tüb erni, cayakları salınıbdıla. Gitçe mañılayçığına başından bir ustukku cuka tüğü salınıbdı, közleri — hınıla. Tabiğat bıllay adamnı kalay da carathan bolur. Köçgünçüleni canların alıb tutarğa kalay tıyınşlı adamnı tabhandıla! Ol birinçi sözün bılay başladı: — Men sizge Yatsenko bolmağanımı unutmağız. Ne kesekçik da buyruğumdan çıksağız, KPZ ge cıyıllıksız. Kolhozdan tışına bir atlam da eterik tülsüz, Tokmakğa barıv kaldı, barğannı va — ma! — deb bazık belinde tağılıb turğan gerohnu körgüzdü.

Har kim şum boldu. CanıvarTa uşağan bu adam aram karam etmey, aythan zatın boldurub koyarın añıladıla. Bu zat anı betinde cazılıbdı. Bizni adam lağa sanamağanı belgilidi. Kol salıb, nasıbsızla, akırın çaçıldıla. Gokka bla Halimat turakladılağ — Men et adamlarımı izleb küreşeme, tabmayma, endi Sizni üsüğüz bla izlerge bollukmamı? — deb sordu Gokka.

— Kesiñ sav eseñ, kuvan da tur, har bitli itni izleb aylanırğa meni çırtda zamanım cokdu, ne başhası bardı spetspereselenets kalayda gimikse da?! — deb cuvab berdi. Köçgünçüleni va adamların izletirge komendaturağa kağıt

berirge erkinlikleri bardı. Sukmanov aña berilgen erkinlikni hayırlandıra bilgenin Gokka da, Halimat da añılab çıkdıla. Ne katılık etse da Sukmanovğa tamadaları cuk aytmazların ol biledi.

Kazavat boşalğanlı adamların izleb aylanñan soldatla, ofitserle az tüldüle, ol oğay ala cılla bla üylerinden hapar bilmey turub, uruş boşalğanında Kavkazğa ketib kalıb, alay bla köb kıyınlık çekgendile. Aslan bla gazetde işleb turğan birevlen üyüme barama deb, kazavatdan sora Karaçayğa barğandı. Anı anda tutub türmege atıb, sora Orta Aziyağa keltirib athandan sora üydegisin izleb aylana turub, «Trudovikge» köb bolmay kelib, mında tabhandı. Mikoyan Şaharda caşağan tanış tişirıvnu adresin Gokka andan tabıb, Kemishannı üsünden cuk bile ese deb pismo cazdı. Cuvab köb mıçımay keldi. Ol caz ğanña köre, mikoyanşaharçılanı bir kavumu kazah ailde kotarılğandıla. Kemishan da alanı içinde bolğandı. «Menñe kısılğan edi,— deb cazadı ol tişirıv — açlıknı birge çekgenbiz, sadaka birge cıya edik. Bir kün Kemishan sadaka cıya barğanlay, kart kazah aldab, kiyiz üyüne cıyıb artıklık etgendi. Üyge kelgeninde akılından şaşıb boşab kelgen edi, artda va kalay çığıb ketgenin da bilmeyme, çığıb ketib, başın teren arıkğa atıb koyğan edi. Yelügün ekinçi kün ailden uzakda tabhan edik...» Pismonu Gokka ambulatoriyada okub, kölüne çabdı Es kirgeninde sanitarka betine suvuk suv bürke tura edi. Avruğanlağa andan arı karayalmay, ambulatoriyanı cabıb, ava sava üyge barıb, castıkğa be tin basdı. Közleri va kurğakdıla.

Sanitarka Gokkağa kelgen pismonu haparın ıçhın dfğanlay, ol köçgünçü kavumğa cayılıb, kalıb ala Gokkanı üsüne cıyıldıla. Tişirıvla sarnab başladıla: — Biz carlıla, duniyanı başında biz çekmegen kıyınlık kalmadı ı ı...

— Ah, biz carlıla, et adamı koramağan bir cañız karaçaylı kalmadı ı ı... — Ah.biz carlıla, duniyağa ne üçün tuvğan edik eke?! — Allah, ne hata etgenbiz biz senñe, bizge bıllay bir kıyınlık çekdirirça... — Ah, biz carlıla, karaçaylı degen söznü mağanası endi sadakaçı, halknı cavu, caksız degen sezle bolğandı. Tişirıvla alay sarnay, har biri kesini kıyın lığına cılaydı. Frida, Hristina, tötya Marya da, başhala da eşik üsüne

basınñandıla. Gokka bir ki şige da közün költürüb karamay, cılağan da etmey orundukda olturadı. Halimat Gokka bladı. Kaçan da etivçüsüça, bü geçe da ketmey, Gokka bla kaldı. Gokka akılından şaşıb kaladı deb

korkadı: — Ğokka, canım, kesiñi bir esger, cılayala eseñ, cıla da kölüñü bir söñdür,— dedi. — Ol tukum... ol tukum ölüm bla ölgenñe ka.. kalay etgin,— deb endi Gokka kıçırık etib cıladı. Közüne, kaçan da

carık, cıyırmacıllık egeşçigi körünedi. Kazavat amaltın institutha baralmay kalıb, kolhozda udarnik bolub işley edi. Anı kirsiz canıi alğan kart kurub ketsin!

Kemishannı haparı kelgen künden başlab, Gokkanı halı türlendi: ne üçün, kim üçün caşaydı?! Tatlı adamı kalmay barı koradı, süymekligi cok boldu. Caşavdan keterge kerekdi... keterge... Alay a anı boşlamağan caşlığı bolur, tüzü, kesine va cüz cıllıkça körünedi. Anı tışında da tögeregindegile barı Gokkadan az kıyınlıkmı körgendile... Caşav ne deseñ da tatlıdı: kün sayın köknü, cerni körese, hava soluysa...

Halknı kuvançı—uruşnu horlam bla boşalğanıdı. Spetsköçgünçüleni kralnı atı bla terslesele da ala Ata curtnu horlanırın bir cañız künnü da izlemegendile, keslerin sovet adamlağa sanağanlay turadıla. Horlamda alanı da kıyınları ulludu; üç cılnı ne karıvların da frontha berib turğandıla caşlarını, kızlarını kanı uruş barğan cerleni az kızartmağandı.

Ğokka kesini frontdağı teñlerin suklanıb esine tüşüredi — ala Horlamğa deri kazavatda bolğan bolurla — kaysı savdu, kaysı şavdu eke? Mında, şomdürüb barğan künnü tübünde, Gokka kesi kesine Köeyuvsüz acal çığarmay turğanı, alanı sebebi bladı. Ala büğün da ülğüdüle Gokkağa — kazavatdaça mında kıyınlıklağa da töz degenley turadıla. Ala, Köz körmegenley da, Gokkağa tayançakdıla.

Taşıvulla boşaladıla. Köçgünçüleni endi kabarıkları bardı, iş künlege kolhoz da berlikdi deydile. Sukmanov sözüne tüz boldu: Tokmakğa bazarğa kişini iymeydi, KPZ va boş turmaydı: caşçık kolhoz terekleden koynu

bla bir alma cırthanın körgenley, KPZ ge cıydı; tişirıv, BÇK da işlegen polyakladan ne zat bolsa da kiyimle avuşdurama deb barğanlay cetib, KPZ ge athandı. Közün almay, har adamnı ızından karab turğança, Sukmanov kesin alay cürütedi. Bazar kerekli va boladıla, üsleri tozurağan dı, bazarğa barsala esgi, cañı bolsa da bir cuk la tabıvçan edile. Alay bolsa da endi kabarıkları bardı, kalay alay bolsa da üslerine tözedile.

1944 cıl caz, ölüm kıshan közüvde, Gokka partiya uçetha tüşerge izleb, kolhoznu partorğanizatsiyasına zayavleniye bergen edi. Gokka kandidat kartoçkasın kuru da birgesine cürütedi, partiya dokumentni sıyın körüvnü Gokka cüreginde entda saklaydı Partorğanizatsiyanı sekretari Gokkanı kandidat kartoçkasın arı beri bura, közlerin örge költürmey: — Erkinligim cokdu,— deb cunçub cuvab etdi.

Ğokka avur atlay, andan çığa turub, «partiya da art burğandı bizden»,— dedi kesi kesine.'Horlamğa deri zayavleniyesine da alay aythan edile. Köçgünçüle komendantdan başha kişini adamları da bolmağanların Gokka büğün artık da sezdi, alay

bolsa da kartoçka sın canından tüşürmeydi, kesin kommunistge sanaydı. SSSR ni Baş Sovetine közüvlü saylavlanı zama nında Gokka ürenñeniça koşulurğa izledi, alay a koşmadıla. Gokka

halknı cavu bolğanın unutub, alğınça cürürge izlegenlikge ornuna ceñil saladıla. «Meni sora başha türlü üretsele ne bola edi?!» — devçendi Gokka kesi kesine.

Kışha cer üyçükleni cılı eterge küreşedile, karıvundan kelgenle va saman üyçükle sala başladıla. Allaylağa birsile: «Kıyınığıznı koratıb, üy nege salasız, Stalin ızıbızğa kaytarlıkdı sora»,— deydile.

Ğokka va biyağınlay Fridalada caşaydı. Fridanı eri İvan, sav esen Askerden kaytıb, üyüne keldi. Ğokkanı başına bir cañı kayğı tüşdü: Aslan nı ölgenin bilgenleri sebebli, tileb tebredile: tişirıvları ölüb, tul kalğan

erkişile, ol oğay, mında üydegileri bla caşab turğanla da zakon bla tişirıvlarından ayırılırğa izleb, tileydile. Gürbeleri kuru bolmağanın da bildiredile.

Alanı bir cañızın da Gokkanı cüregi almaydı, anı tışında da Gokka Aslandan sora kişi bla üy bolalmazın biledi. Har tilegen erkişi Aslannı beti bla oynağança Gokkağa alay körünedi.

Bılayda karaçaylılağa birinçi sabiy tuvğan künnü Gokka unutalmaydı. Ol 1944 cılnı ayağı edi. Ak sakalın sılay, kart: — Halkıbız kurub keter üçün etillik barı da etilgendi, alay bolsa da, köremisiz — cañı can! Cañı

can caratıldı! Oğay, üzüğübüz kururuk tüldü,— dedi. Bir kün Gokkanı Sukmanovğa çakırdıla. Gokka halatını tışından poltonun kablab, ambulatoriyadan bardı. Har col sayın

bu canıvarnı kontoruna kol salırğa barsa, anı bla salamlaşırına Gokka korkub baradı, salamlaşmay a bir körçü, Horlamdan sora kazavatdan kelgen Azretge etgeniça cayağıña tartarıkdı. Ofitser tözüb koymay ol etgenni aña etgeninde olsağatlay oğuna anı konvoy bla rayonña aşırdı. Süd eterik bolurla. Kuznetsov bla Sukmanov bir birine küçlü uşağan canla köre edim...

Ğokka küçden butdan salamlaşdı, komendant, adeti ça, cuvab etmedi — igitda deyse, anı allındağı adam bolsa — bir iş, ol a adam tüldü, spetspereselenkadı...

Ol, allında bir kağıtha karab turub, sora közün Gokkağa költürüb, bazık erinlerin kımıldatdı: — Tepserge bolluksa, senñe rayon bolnitsada iş beredile, anda adamlanı kallay bir süyseñ da tuvrarğa bolluksa, bandit hamhot! Sağüncüñ, başıñ bla da dekabrnı cıyırmasında kora! — dedi.

Ol kün 1945 cıl dekabr aynı bir künü edi. Gokka komendantdan tüyülgen adamça bolub çıkdı. Anı bil pprip haparı Gokkağa allay bir tatımadı, adamlığın tebleb söleşgeni tatığança. Ambulatoriyağa kayıtıb, avruğanña stetoskop bla tıñılağan zamanında da sanları lüvüldey turğança kesi kesine alay Köründü.

İş künnü boşab, kişi bla da tübeşirge izlemey, üyge ketdi. Üyde entda valeryanka içib, kesi kesine ayıb etdi: ahırsı, meni birinçi keremi etedile cer Teñli, men entda kesimi adamğa sanab turğanım sebebli avur söznü költüralmayma. Avur söznü keltürürge adam ürenallık bolmaz,— dedi.

Rayonña barıv degen çot Gokkanı halın türlendirmedi — ol endi kuvançha, buşuvğa da sansız karaydı . Taş bolğandı. Alay bolsa da cañı işni üsünden sağış etmey bolmadı. Hirurğnu barmakları, pianistni barmaklarıça, har künde çınığıb tururğa kerekdile, Gokkanı koluna va gospitalda işlegenden beri skalpel tiymegendi, barmakları ağaçlaça bolğandıla. Rayonda anı caşavu macalırak boluruna söz cokdu—vraçnı calın allıkdı, fatar berlikdile, alay a karaçaylıladan ayırılıb kal lıkdı, ölüm, açlık kıyınlıknı barın ala bla çegib, aladan ayırılıb kalay kalsın?

Tötya Marya da bolluk tüldü, bu halal cürekli adam a Gokkağa bek bağalıdı. Gokkağa erkinlik ber sele, barmay kallıkdı, alay a rayon NKVD ni ayt hanın etme da bir körçü. Rayonda hirurğ bolmay kalıb, Gokkanı eslerine anı üçün tüşürgen bolurla, kerek bolğanında komendantha da onov sorğan bolmazla.

Süygen işi da, caşavunu macal boluru da Gokkanı cüregin kuvandırmaydı — har nege sansızlık bashandı başın: ne üçün, kim üçün caşarğa kerekdi, duniyanı başında et adamı barı kırılıb, çöb başılay cappa cañız kalğandı.

Bu art közüvde işden boş zamanı bolğanlay, Aslannı cazğanların okuy, aladan başın ayıralmay, ol «duniyada» caşay, sağatlanı aşıradı. Cazılğannı barın azbar eterge cetdirgeidi, alay a dağıda kaytarıb okub turadı. Ölgen Aslan Gokkanı caşav ğa çakıradı. Aslainı, Gokkanı teñlerini, keslerini üsünden, otuzunçu cıllada alanı caşavğa koşula başlağanlarından hapar aytıladı. Tavlula, Sovet vlast keltirgen cañı caşavğa keslerin berib işlegenleri, caş tölü ne karıvun da Sovet vlastnı begitir üçün bergeni, Stalin üçün otha, suvğa kirir ge da hazırlığı cazıladı.

Romanda Aslan Gokka bla kesini süymekligini üsünden da aytadı. Ekisi da birge bolğan zamanların esine tüşüre, Gokka Aslannı üysüz künsüz bolub aylan ñanın közüne körgüzedi. «Bu künlerinde aña bizni süymekligibiz boluşhandı»,— deb kölüne keledi. Kesi kesinden boşab koyarğa izlegen künlerinde «men ölsem bu kağıtlanı Aslannı közünden körüb kim asırarı kdı?!» — deb sağış etedi. «Kaysıbız bolsak da caşab körgenibizni, çekgenibizni esde tutarğa, caş tölüge aytırğa

kerekbiz»,— deydi kesi kesine. Bir kün Gokka, biyağınlay, Aslannı cazğanların okuy turğanlay,tötya Marya kirib: — Entdamı okuysa, ahırsı? Entda

kablanñansa! Kesiñi bir aya, bıllay bir sağışha soydurma kesiñi, ne ete esek da caşaybız da,— dey stolğa tabak bla issi oladikleni saldı.— İssiley kab deb keltirgenme sütbaşı cağıb.

— Caşağan a etebiz, tötya Marya, alay a ma bılayğa mizça çançılıb turğan açığa kalay eteyik,— deb bir kolu bla cüregin körgüzüb, birsi kolu bla da oladikge uzaldı.

— Ol miz, Galya, ömürü da çançılğanlay turlukdu. Bizni Ryazan oblastdan köçürgen edile, büğünüm bügeçem da kesimi elime termilgenley turama,— deb sora başha sözge ceñil köçdü,— seni keteriñe, Galya, men kıynalğanımı aytıb aytalmam, cüregim senñe bir da bir bek açılıbdı.

— Men da Sizge alayma, tötya Marya, kayda aylan sam da.nellay bir caşasam da Sizni halallığığıznı unuturuk tülme. Keterge va süymeyme, tüzün aytsam. Men caşab caşamayma, tötya Marya, kölekkem caşaydı — aşayma, içeme, havanı soluyma, andan başha cuk da tülme,— dedi.

— Ğalya, sen busağatda akıl sözleni aytmaysa. Men azmı çekgenme caşavumda? Ma anda, kabırlada, atam bla anam, bizni al sabiyibiz Vanüşa catadıla. Üydegiden kalğan kup kuru menme, körese, üydegi kurağanma. Kıyınlık çekgen adam barı da kesi kesin boşab barsa, duniyada kim caşarıkdı, Galya? Tözerge kerekdi, gospod tözerge çakıradı adamlanı. Sen entda caşsa, Galya, caşavda ornuñu tabarsa, caralarıñ da bitelirle, men da saña barakele turur ma, kallay bir kıyınlık saldıla komendantla,— dedi oğurlu tişirıv, stoldan boş tabağın ala.

Tötya Marya aytıvdan, ne tukum terslikge da, allah berdi}deb tözerge kerekdi. Tüzdü, Gokka süe, süymey ese da tözedi, a halkına cetgen kıyınlıkğa ne bla karşçı turlukdu?! Alay ese va canıvar halili komendantlanı artıklıklarına töz, kim ese da, kralğa onov etib turğanlanı biri, nasıbsız halknı ol komendantlağa aş etib bergendi.

Tötya Marya bla söleşgenden sora eki künden Gokka colğa tebredi. Tötya Maryanı eri dyadya Vasya bir at cegilgen arbaçığı bla Gokkanı rayonña eltirge keldi. «Caşar cerin da bil»— degendi aña tötya Marya. Gokkanı aşırırğa köble keldile. Anı faner çemodanın, dağıda bir tüyümçekleni arbağa saldıla. Bu komendaturadan rayonnu erkinligine köçgen kağıtı da kitelini hurcunundadı. Gokka kitelin kiygendi. Rayzdravotdelni buyruğu bla ambulatoriyanı Gokka biyağı kart feldşerge bergendi. Vasiliy Andreeviç, kesi aytıvdan, işni unuta başlağan edi, alay bolsa da entda boyunshanı tartarğa küreşir.

Fatarı üçün Gokka Fridağa da büsürev etdi. Halimat da bir kavum tişirıv da cılamsıradıla. Gokkanı tilegenleden da eki üç erkişi keldi.

— Cılağannı bir koyçuğuz, colğa çıkğan adamğa alay eterge caraymıdı? Ne va uzakğamı baradı, ortabız kuru cıyırma verstadı,— deb kıcıradı tötya Marya cılağanlanı.

— Bizge uzak da bir, cuvuk da bir, tötya Marya, col kesilib kaladı,— dedi Halimat. Birge kıyınlık çekgen bu adamlarına Gokka ne söz aytıb ayırılırğa bilmedi — ne bolsun, alanı mıdah közlerinden arı

bir taşaya kirse... Bu adamlanı çekgen kıyınlıkların da, betlerin da ol, miñ cıl caşasa da, unuturuk tüldü. Arba ornundan tebdi. Gokka kol bulğab entda salamlaşdı. Dyadya Vasya üsünde ak aba tonu, başında kulaklı börkü bla

arbanı allında olturub, atha cürüş aldırdı. Gokka, uruşda aylana, cavluk kısıvnu koyub, kulaklı börk kiyib aylanadı, kara uyuk ları bla ayakların arbadan salındırıb olturğandı.

1945 cıl dekabrnı cıyırması, başha künleriça, suvukdu, ayaz vuvrtların çimdeb üzedi, şinelini cağasından, ceñinden kiredi. Muthuz kökde, kara karğala kıçırıkları bla cüregiñi az ete uça dıla.

— Ciyirgenşli zatla, künnü aman eter üçün kıçıradıla. Kar tüşerikdi, suvuk da kellikdi. Nu, Malçik! —deb dyadya Vasya knutun örge költürdü.

Közüñ cetgen cer barı çımmak tüzdü, bu birçalık Gokkanı mıdah cüregine bütün da mıdahlık keltiredi. Gokkanı közüne kış da, cay da kögerib turuvçu çegetleri bla tuvğan ta uları köründüle. Kış anda suvuk bolmavçan edi, kar da bir şoş şoş tüşe edi. Çanala bla uçhan caşçıklanı davurları tavlanı zıñırdatıvçan edi...

Elden çıkdıla. Rayonña barğan colnu oñ canında köçgünçü kavumnu kabırları bardı. Alada kalak taşı bolğan bir kabır cokdu. Anasını kabırına Gokka atın, tukumun cazıb bir kañaçık çançhan edi.

— Dyadya Vasya, sabırçık etigiz, men bir minutha tüşeyim,— deb, Gokka sekirib, cerge tüşdü. — İgitda tohtayma, kızım, bar, salamlaş anañ bla, men da tüşüb, ayaklarımı cılıtayım,— deb arbadan akırın tüşüb,

cürüb başladı Kabırma degenni uçukıyırı cokdu, tögerekleri begimey, malla caynı uzunu içlerinde aylanıb turğandıla. Gokka

kañaçıkğa köre anasını kabırın tabdı. Üsün kalın kar basıbdı. Cün kolluklu kolları bla kabırdan karnı arivlay, anasını aythanı esine tüşdü. «Siz ızığızğa ketib, meni süeklerim mında kalıb ketedile deb korkama»,— degen edi. «Kaythan zat da

etmeybiz, anamcanım, kaytırğa da uşamaybız, men a ma, seni koyub ketib barama» dedi Gokka. Atasını, Aslannı, Kemishannı açıları da kelib cüregine çançıldıla. Harun bir da kurusa da karnaş kabırda catadı. «Erkinligim bolğanlay, senñe cete turlukma, canım»,— dey, kabırnı karın tazalab boşab, suv kolkabların teşib, kızarğan barmakların tılpıvu bla cılıta, arbağa tebredi. Tohtab ızına buruldu: duniyasında em bağalı adamını kabırı kar tübünde kabırlanı içinde karala turadı. Miñmiñ karaçaylıça, Gokkanı anası da, tuvğan cerinden kıstalıb, bılayğa nek tüşgenin bilmegenley ketdi...

Ğokka akırın kelib, arbağa olturub, kolların közüvközüv koynuna sala, cılıtırğa küreşedi. Dyadya Vasyanı mıyıkları kırav tartıb turğanın esledi. Avuzlarından söz çığarmay, talay zamannı bardıla. Atnı ayak

tüblerinden kar kesekle çartlaydıla. — Kesiñi kolğa al, kızım, kim biledi, caşav entda nege tübetirin,— dedi dyadya Vasya. — Tübetirin tübetgendi, dyadya Vasya, endi körgüzür zatı kalmağandı,— deb, aña alay aytıb, kesine: «Şo, ne da etib

Aslannı kabırın bir körsem dey edim, ol col baralmay kalğanıma kıynalğanlay turama caşavda andan başha muratım cokdu. Nasıbha, anı adamça basdırğandıla, cay kallıkla. Endi va barallj bolmazma. Yatsenkoça komendant kaydan tabarıkma»,— dedi.

Allarında Georgiyevskaya stanse köründü. Asırı ulludan uçukıyırı körünmeydi, dañıl tüzde ornalğandı. & Üsün kırav tartıb turğança alay körünedi Ocakladan tütün çıkğanı uzakdan karab da belgilidi. Stanseni içinde oramğa kirdile. Kar asırı teblenñenden, buzça, colğa atnı nalları küçdenbutdan ilinib baradıla.

Zdravotdelde Gokkanı karab körürkörmez, anı tamadası Amantayeva: — Hirurğubuz bolmay bir da bek incilib turabız,— dedi.— Sizni bilgen künümden beri da beri cıyarğa dığalasda edim, alay a bilesiz...— deb andan arı aytmadı. Aña kırk cıl çaklı bola bolur Gokkanı kelgenine razılığı tanılıbdı.— Hirurğnu feldşerni ornunda tutuv kimge kerek edi ahırsı, bu komendantla körgüzmegen ne kaldı,— deb şıbırdab aytıb,— onovnu alanı kollarına bergendile da koyğandıla,— deb koşdu.— Keligiz, caşar cerigizni körgüzteyim,— deb Gokkanı allında tebredi.

Dyadya Vasya atını, arbasını canında türtmürt ete tura edi. — Dyadya Vasya, keligiz, meni caşar cerimi körüğüz. Kim biledi, bir issi tabar esek a içerge, ansı colda buzlarıksız,—

deb çakırdı Gokka. Kart, mañılayında culduzçuğu bla toru atnı başına zınthısı bla torba kiydirib, ayılların da boşlağandan sora Gokkanı

ızından bardı. Komnataçık ullu tüldü, eki terezesine, ağaç poluna Gokka kuvandı. Üynü ortasında temir peşçikde taşkömür ot kızaradı. — Siz kelirge üyge ot etdirib turğanma, suvuksurab keliryagizni bilib,— dedi Amantayeva, kesini alay etgenine razılığı

tanıla. Bolnitsada cürüvçü cabıvla, castj salınıb, temir orunduk da bardı. Bir stol bla bir şindik. Müyüşde—rukomoynik.

Terezelede — bolnitsada salınıvçu ak kumaç tereze cabıvçukla. Bu komnatçık bolnitsada palatağa uşaydı, da ne uşağan palatanı fatarğa caraşdırğandıla, eşigi da tışından, zdravotdel bolğan canındandı. : Ğokka bu fatar üçün Amantayevağa büsürev etib, dyadya Vasyanı üsünden aba tonun kesi teşib, peşçikni allına şindikni tartıb olturtdu. Kesi da teşindi. Gokkanı asker kiyimlerine, köküreginde ordenine, süek kaşıkça ariv sanlarına Amantayeva süyünüb karandı. «Busağat» deb Amantayeva üyden çığıb ketib, bir kesekden kirgeninde, anı ızından, başında povar kalpağı bla bir tişirıv sahan bla aşarık alıb kirdi:eki tabak şorpa, eki ülüş da kotlet. Bu tukum «candet» uşhuvur üçün Gokka Amantayevağa entda razılığın aytdı.

— Bilemisiz, Gokka Majayevna, bolnitsanı tamada vraçı bolub feldşer işleydi, tüzü, otuz cıl stajı bardı,—deb Amantayeva Gokkadan keçginlik izlegença aytıb, bildirib kutulğanına razı bolğanı tanıldı.— Siz tamada vraç bolsağız bek razı edim, alay a... alay a...— deb cunçudu.

— Barın da añılayma, menñe anı kereklisi cokdu. Ne da bolsun ornuma bir tüşalsam — men koluma skalpelni almağanlı nellay bir zaman ozdu,—dedi.

— Toba, Siz skalpelni koluğuzğa ma busağatçıkda oğuna alırğa kerek bolluk bolursuz deyme, Gokka Majayevna,— dedi Amantayeva,— kıyın avruğan bardı, carırğa kerekli avruğan. Operatsionnıyde işlegen medsestra sınamlı s yee gradı, anı nesi da hazır tururğa kerekdi. Men Sizni saklab turğanma ansı ma, bu suvukda Frunzege aşırırğa kerek edi.

Ğokkanı közü kesini kollarına cetdi. Kallarını buyukğanları ketgendi. İssi hant cılı üyde es cıydırğandı. Kobub, bir tüyümçekden başlı çurukların alıb kiydi, valenkaların keberça saldı.

— Dyadya Vasya, igi colğa. Tötya Marya da, Siz da menñe bek bağalısız, kesigizni üyge kelgença menñe alay kele turuğuz,—deb kartnı mañılayın uppa etib, Amantayevağa burulub: — Eltigiz meni, Roza Amantayevna,— dedi.

Frontda har minutda haphazır bolub turuvçu halına tüşüb, kalay ese da sanlarına cañı karıv kirgsnça boldu. İncilib, kesine boluşluk saklab turğan adam bardı, Gokka aña boluşurğa kerekdi. Bu sezim neni da horlab, Gokkağa küç berdi.

Bolnitsada işlegenle bla ceñil şağrey bolub, Gokka tamada vraç bla (feldşer bla), medsestra bla birgeley avruğannı palatasına kirdi. Ol, kazavat boşalıb üyüne kelgen erkişi bolub çıkdı. Betinden kanı kaçıb, közlerin açmay catadı. Hirurğ kelgendi degenlerinde közlerin küçdenbutdan açarğa küreşdi. Gokka anı butun tintgeninde — gañrena bolğanın bildi. Butun mıçımay keserge kerekdi. Aşlanñan carasından başlanñandı.

Avruğandan da anı adamlarından da operatsiyağa razılık alı b, Gokka analizle eterge buyurdu. Operatsiyağa neni da hazırlatdı. Feldşer, tamada vraç, assistent bolurğa razılık berdi. Gokka busağatda kesini havasına kirgendi — mından başha duniyada aña cuk cokdu.

Ğokka hirurgiya sestra bla birge operatsiyağa kerekli zatnı barın tintib karadı. Sestradan keçmeklik izley: .— Alkın biz birbiribizni bilmeybiz, kesim tintgenim üçün keçigiz, ışanmay etedi demegiz, k yee g i nl ikni süyüb eteme,— dedi.

Alaydatı vraçla, sestrala tıñılavnu iydile. Ğokka bu operatsiyanı rayon bolnitsada kesi etmey, biyağı Frunzege aşırıb iyerge bolluk edi, alay a frontdağı gospitalda

kesi eterik edi, bu avruvda zama nnı sozarğa bolmaydı, ot avruv deb aña boş aytmaydıla, otça, ol örgeden örge urub baradı. Mıçırğa bolmaydı.

Operatsiya uzakğa sozuldu. Feldşer işin bil gen adam kere edim. Avruğannı palatağa alıb ketgenlerinde, Gokka karıvun tavusub, betinden maskasın da teşmey, alayda şindikge olturdu.

Sestra Gokkanı rezin kolkabların teşgen zamanda, Gokka kolların büğün kergença alay karadı. Sestra maskasın teşdi, feldşer tütün tartarğa çıkdı.

Ordinatorskiyde avruğannı avruvunu istoriyasın cazıb, Gokka operatsiyanı kalay barğanın esinde ca ñıdan tintdi — kolların cuvğandan başlab, iyneni art kere suvurğanına deri. Aseptika, antiseptika saklanñandı, etillik kereklisiça etilgendi da sora Gokkanı cüregi bılay kayğılı nekdi? A — a, bildi. Operatsiya boşalğınçı kesini kim bolğanın san etmegen edi anı kayğılımı edi? Endi va köçgünçü bolğanı esine tüşdü. Avruğanña, artıksız da bek orusluğa cuk bolsa, Gokka iş etib öltürgendi derikdile. Kesini süygen işin tabhanı bla birge, cüregine korkuv ketmezden kirdi. Gokkanı başı otha salınñandı. Ayhay «Trudovikden» ketmeyme dese da koyarık tül edile, köçgünçü adamlanı kesleri başlarına onovları cokdu.

Medsestra çay keltirib, Gokkanı da, feldşerni da allarına saldı. Gokka süyüb içib, sestrağa «sav bol» dedi. Gokkanı kayğılı cüregin çay biraz basdı Söleşgen adam cokdu.

Ğokka allında kağıtnı türterek etib kobub, ordinatorskiyden çığıb, tar muthuz koridor bla barıb, hirurgiya palatağa kirdi. Avruğan alkın narkozdan vyanmağandı, ertdedi. Gokkanı allına andan, koridornu kıyırından, bir çortburun uşağıvlu tişirıv kelib, tilekçi halda süeldi: — Doktor, bizni eki sabiyibiz bardı...— deb andan arı cuk aytalmay cıladı.

Ğokka aña karamı bla köl ete, ordinatorskiyge barıb, şinelin kablab, tış eşik bla cañı fatarına ketdi. Komnataçıkda taşkömür ot kızıv canadı Şinelin takğıçha tağıb, üyde cürüb tebredi Başında, mıyısında boran boranlay turğança, alaydı: arbadan tüşertüşmez koluña skalpelni alıb, süeldiñ. Carğan adamıñ gimigib kalsa ne eterse? Kim biledi, cetişdirmegen zatıñ bar ese va, seni ağaç bolub boşağan kollarıñ har neni da kereklisiça etib koyaldılamı? Kesi kesiñe alay iynanıb kalay kaldıñ? Sende hirurg erlay vyanıb kalğanlıkğa, sen kim bolğanıñı unutmasañ a. Dağıda aylanıb, kesi kesine cuvab etdi: «Kesiñi boş kıynaysa, sen beri hirurğ bolub kelgense, sen etmey kim eterik edi operatsiyanı? Kesiñ bılayda turğanlay, Frunzege kalay aşırır ediñ?! Tüz etgense aşırmağanıñı»,— deb, kesi kesine köl ete kelib, sora dağıda: «avruğanña cuk bolub, aşırıvçu cerlerine meni aşırsala aşırsınla, ne üçün, kim üçün caşayma...» deb al akılda tohtab, kesin kolğa cıydı. Rayon hirurğ bolub, birinçi operatsiyanı etgeni, alay bla, başına köb kayğı keltirdi.

İñirala palatağa Gokka entda kirdi. Ol narkozdan vyanñandı, katını da es cıyıb, palatada olturadı. Gokka avruğannı pulsun köre, orunduknu kıyırına çökdü.

— Doktor, meni canım terende bolğanın meni üy biyçeme bir aytığız, men frontda üç kere caralı bolğanma,— deb akırın aytıb,— cuvurğannı tübü sol canımda boppaboşdu ansı,— deb nakırda eterge küreşdi.

— Kayğırmaz, Makar, anı üçün seni üy biyçeñi süeri kallık tüldü,— dedi Gokka da, kölü igi bola. Makarnı bolnitsadan çığar künü cetdi: carası ariv bitelgendi, tayaklada cürürge azbuz ürenñendi. Gokka kirgeninde ol

orundukğa olturub: — Cay boluğuz, doktor, meni üydegimi öksüz koymadığız. Men beri tüşgenimde butumda otnu örgeden örge urub barğanın bilib tura edim...— deb közlerine cılamuk urdu.

— Men a, orusda adetça, Sizge üç kere baş urama,— deb Makarnı katını Gokkağa baş urdu. — Alay kalay etesiz, kobuğuz örge!—deb Gokka anı örge kobardı. — Meni adamıma Siz cañıdan caşav bergensiz,— dedi tişirıv. «Menikine va kişi da boluşmadı»,— deb Gokkanı esine şark deb Aslan tüşdü. Ala bla salamlaşıb, Gokka fatarına bardı.

Çemodandan Aslannı kitelin alıb, kuçağına kısa, taş esgertmeça sın boldu. «Aslannı avruvu da ot avruv — gañrena

bolğandı, alay a Taşkentge eltirge erkinlik bermegendile. Kabırın bir körsem edi» deb dığalas etib, alay a rayon NKVDge uçötha tüşerge barğanında stanseden çığarğa bolmazlığın aythandıla. «Açhaçık cıyala esem, cıyıb, anama da, Aslanña da sın taşla saldırırğa kerekme» — dedi kesi kesine. «Bayçoralağa iysem, ala sallıkdıla».

Rayonda kesi bla üç karaçay üydegi caşağanın bildi Gokka. Alanı biri Mussanı üydegisidi. Ol santehnikdi, rayonña santehnik kerek bolğanında anı Karakunuz elden keltirgendile. Ekinçi üydegi İsmaildı. Ol baş okuvu bolğan zootehnikdi. Kazavat bo şalğandan sora Askerden boş bolub, Şortübede üydegisine kelgenley, rayonda el mülk belümde işlerge alğandıla. Bu zat spetspereselenetsleni bek seyirsindirgendi — aladan adamnı kalay alğan bolurla bu işge. Üçünçü üydegini, Gokkanı, ne üydegiligi bardı?! Zamanzamanı bla bıla biri birine tübeşedile. Köçgünçüleni içinde bu üç üydegini nasıbları tuthanña sanaladıla.

«Trudovikde» karaçaylıla bla Gokkanı baylağan Halimatnı pismoları bla tötya Maryadıla. Tötya Marya caşı bla birbirde bazarğa kelib, Gokkağa hızenle bla aşarık keltirib, şay içib ketivçendi.

Ğokka kalay ese da kesi kesine kirit_salıb koyğança caşaydı, camağat işlege katışıb, carık halisi bla har kimge kesin süydürüb turuvçu Gokka tas bolğandı: aşaydı, içedi, kalkıydı. Bolnitsanı tışında başha caşavu cokdu. Bolnitsağa va bir kirgenden sora Gokkağa ol üyde Gokkadı derik tülse — mında ol neni da unutub, bütev karıvun cıyıb, avruğannı beri kaytarır kayğılı bolub kaladı. Ol oğay, birbirde bolnitsada keçe kalıb da ketedi: carğan adamına bara da karay, katın saklay, tañın atdırıb koyuvçandı. Anı em bek korkğanı nedi deseñ, fatarına kirib, cañız kalırğa Cañız deb boş aytdık, cañız kalmaydı, çekgen açıları bla birge kaladı: 1943 cıl noyabrnı ekisinde keçe eki sağatda eşikni hını kağılğanın eşite turğança boladı. Caşavda em bağalı nesi bolğan ese, anı barın da tas etib, uzak Kazahstannı bir stansesinde tığırıkçıkça bir üyçükge kirib turğanın cañız kalsa artık bek sezedi. Künde, keçede işi anı esin cuklatmağandı, cuklathan oğay çekgen zatı barı surat bolub,közünde turadı. Halkını tişirıvların ol kalay unutsun, erkişi tayançakları bolmay, bütev avurluk alanı üslerine tüşüb kalğan edi — sadaka cıyıvdan, kol iş etivden kolhozğa işge cürüvden başlab, kabır kazıb, ölükleni asırağan da ala bolğandıla. Keslerin tirerge küreşib, kartha, sabiyge da dığalas etgen ala bolğandıla. Seyir nedi deseñ, karaçay tişirıvlanı betleri barı da birbirine uşab kalğança Gokkağa alay körünedi.

Keçele bla" cukusun kaçıra, ol körgen kıyınlıkla Gokkanı esine tultuban bolub basınadıla. Har keçesi alaydı. Birbirde lampaçıknı muthuz carığına da karamay, Gokka Aslannı cazğanların okuy, tañ atdıradı. Alay okusa, «ol caşav bla», bal tatıta «caşaydı».

Alay bla, damı bolmağan cañızlık caşav bla caşay, künün aşıradı. Ne bolsun, «Trudovikden» Halimat cazğanña köre, anda köçgünçüleni caşavları Gokkanı cüregin igi etedi. Kesini caşavu takılğa aylanñanlı («Trudovikde» ambulatoriyada işleb başlağanından beri), kalğan nasıbsızlanı allarında bir ullu tersligi bolğança, alay caşaydı. Allahha şukur, endi gırcınları bardı, sabiyle şkolğa cürüydüle, saman üyçükle işleb, cer üyleden alağa köçgendile. İşlerge karıvu bolğan barı kolhozda işleydi.

Alay a bir tukum bir erkinligiñ kalmay alınsa, gırcın kabama deb nelikge kuvannıksa... Halknı cavları degen at betlerine kablanıbdı. Bolnitsanı kommunistlerini cıyılıvu bolsa, Gokka alağa suklanıb, cüregi az bolub karaydı, kesin a alkın uçötha almaydıla.

Üsünebaşına bir kesek karadı. Kiyinirge cüregi tartmay turğanlay, adamladan vyalıb kiyinñendi. Ariv kiyinirge va kalay bek süyüvçen edi! Eki ştapel çepken, alay miyik bolmağan eki ak tufli bla eki kara tufli, iç kiyim, cavlukcukla alğandı. Em süygen kiyimi va asker formasıdı, ne da etib, anı ayarğa küreşedi. Forması nasıblı zamanın, sovet adam bolub Sovet curtnu caklağan zamanın esine saladı.

Kazavat tozurathan stanse örge süele başladı, adamla es cıya tebredile. Uruşdan kaythanla üyle saladıla, üylerin cañırtadıla. Tükenlege cuk çığa başlağandı.

Ğokka poliklinikada da işleydi. Avruğan köbdü. Ne da bolsun, boş bolmay işleb tursa izleydi — arısa da başı sağışha ketmey turlukdu.

Ğokka,buyrukğa köre, ayına eki kere rayon NKVDge barıb, kol saladı. Gitçe kabinetçikde olturğan leytenant, Gokka kirse, salamın almağanlay, jurnalnı açadı da barmağı bla Gokkanı tukumun basadı. Gokka iniçke ağaç ruçkanı miyala çernilnitsada merekebge tiyirib, kol saladı. Gokka «sav kalığız» dese da biyağı leytenant aña cuvab etmeydi. Buyruk alay bla allında bir erkişi baradı. Erkişileni köbüsü busağatda da asker kiyimlerin kiyedile.

Anı ızından Gokka igi kesekni barıb turub, sora kartusunu tübünden çığıb turğan sarı burma çaçın esleb: «Korkmazov!» deb kıçırdı.

Erkişi olsağatlay ızına burulub, biraznı karab turub: «Ğokka!»—deb carıdı. Cuk bilmey turğanlay, tübeb kalıb, ekisi da kolların iymey, biraznı silkib turdula. Medinstitutda ekisi birge okuğandıla. 1941 cılda va Harun (atı alaydı) caralı

bolub.frontda Gokkanı koluna tüşgen edi. Andan beri birbirinden cuk da bilmeydile. Student caşavların kızıv esge tüşürüb başladıla. «Esiñdemidi?» degen soruvnu közüvközüv beredile. Harunnu adamları

barı da kırılıb mında, Georgiyevskede, cañız karnaşından tuvğan slesar caşnı tabıb, aña kelgendi. Ğokka anı konakğa çakırdı. Olturub çay içe, zamanları kalay ketgenin bilmey, uşak etdile. Bu olturğan keseklerinde bıla

anda, alğınñı caşavda «caşay», olturadıla. İnstitutda Harun Gokkanı süygenini üsünden da sağındı, «alay a,— dedi,— sen başhanı süygeniñi eşitgenimde, kalay etdim esem da süymekligimi tunçukdurğan edim,»— deb hapar aytıb, Aslan üçün da kıynalğanın bildirdi.

— Kayda işlerikse? — deb sordu Gokka. — Çernaya reçka deb bir stanseni aythandıla, anda vraçlık uçastok bardı, deydile. Bir cañız karaçay üydegi cokdu, sora

ketgenme da, men a kesibiznikilege tansık bolğanma. Karnaşımdan tuvğan seni haparıñı aythanında ızıbızğa kaytarsala kalay kuvannık esem, allay bir kuvanıb, büğün senñe kelirge deb tura edim,— dedi Harun, kuvanñanın tanıta. Ol kart bolğandı, alğınñı Harunnu munu üsünde küçden tanırıksa: mukkururak bolğandı, uzuncayağırak beti arıkdı, çaçı tüşgendi.

— Bizni bolnitsada işlerge bolluk tülmüdü eke, bizde vraçla azlık etedile,— dedi Gokka. — Çernaya reçkada uçastok cabılıb turadı, vraç bolmay. Senñe tübeb kalğanıma bek kuvandım. Kalay nasıblı edik,

Gokka, kazavatha deri?! Ol caşavubuz tüşça büğün alay körünedi,— deb koşub, salamlaşıb ketdi. Bu tübeşiv Gokkanı cüregine kalay ese da bir cılıv berib, okuğan cılları esine tüşüb, büponñü künñe «kaytalmay» igi

kesikni turdu. Çernaya reçkağa ketginçi Harun kün sayın Gokkağa kelib, ekisi da biyağınlay student caşavların eslerine tüşüre, türlütürlü külkü haparlanı ayta, büğün kün alanıkı bolmağança, carık olturadıla. Ol birge olturğan közüvlerinde ala ozğan zamanlada «caşay», «uyanırğa» korka, sağatlanı aşıradıla.

Ğokkanı cüreginde bir ciltinle cana başladıla — ne toba deseñ da caşlık horlaydı, alay a Gokka Aslannı esine tüşürüb, kesi kesine ayıb etdi. Oğay, Gokkanı erkinligi cokdu — kallay bir caş adam süymeklik degen, nasıb degen ne zat bolğanın bilmegenley, duniyadan zamansız ketgendi. Cahanimni çekgen candetge kirgenlikge cahanimni uluturukmudu? Ol anı kuvançına kültüm tüşürgenley turlukdu. Gokka caşavunu art kününe deri kara kiyerge kerekdi Harunnu muratın Gokka ertde oğuna añılağandı — eki nasıbsız bir bolsala süedi, alay boluv alanı nasıblı eterikmidi? Kaçan ese da bir süygen adamlarını kölekkeleri aralarıia kirgenley turlukdu Harunnu katını da bıla bla okub, bıla bla boşağan edi. Ariv kız boluvçan edi. Üç cıl bolğan caşçığı bla birge teli avruvdan ölgendi. Oğaay, ölgenle bılağa ne kesek da nasıb berlik tüldüle...

Bir kün kelgeninde, Harun arthaalğa salmay: Gokka, canım, ekibizni üsübüzde meni muratımı sen ariv bilese. Öletden kalğanlaça ekibiz da cahanimni içi bla ötüb, sav kalğanbız, caşağan adamğa va caşav kerekdi. Birge bolsak tınçırak bollukdu. Üç künden işge caraşırğa kerekme, sen «ho» deseñ, anda ornala aylanmay, mından cürürükme,— dedi.

Bu sözle Gokkağa deb aytılmağança Gokka sın boldu. «Ho» dese, Aslanña bir amanlık etib koyarıkça alayğa sanadı, «oğay» dese va, biyağınlay caipacañızlay kalıb keterine korkdu. Anası ölgenli va cañızlıkdan bek cukdan korkmaydı. Harun bla cazıvun bir etse, bal çibinleça, tögeregin alıb tileb turğan erkişileden da,cañızlıkdan da kutullukdu. Da sora Aslan a? Aslan kalay bolsun? Harunña barsa, barmasa da Aslannı ol unuturuk tüldü. Caşavun cañıdan kurab, Gokka na7 «14 lot» . 193 sıblı bolmazlığın biledi, alay a katında cılıv bolur...

Bir üy boldula. Harun Gokkağa köçdü, işge mından cürüydü. Gokkanı fatarçığı, suvuk tartıb turmay, cılınıb, keñergença boldu. Gokka da duniyağa cay adamnı közü bla karay başladı. Anı kesine da otuz eki cıl bolğandı.

Alay bolsa da üyleniv bılağa nasıb keltirmedi — tegerekde nasıb bolmasa, üyüñde da bolmaydı. Artıksız da bek Gokka Aslannı allında kesin terslegenley turadı.

Köçgünçü kavumla alğınça bolmay, endi ayda bir kere kol saladıla. Mıña da sıltav tabdıla: ızıbızğa kaytarlıkdıla da anı üçün etgendile bılay deb.

Bir colda Harunnu rayon NKVDge çakırıb, ayda eki kere kol salırğa kereklisin aytdıla. — Senñe artık alay nek etedile? — deb Gokka sorğanında: — Men olturub çıkğanım üçün,— dedi Harun — Kalay

olturub? Men senñe frontda operatsiya etgenim a? — Alaydı, etgense. Sen etgen opera tsiyadan sora 1942 cıl men tılda gospitalda cathan edim. Gospitaldan sora üç

künñe üyübüzge iygen edile. Men barğan künnü üçünçü kününde elge nemetsle kelib tüşüb, çığalmay kalıb ketdim... — Sora va? — deb sordu Gokka, kanı kaça. — Da sora va, koymay elde meditsina uçastoknu aldırtıb, anda işletdile... — Nemetsleni bağıbmı turduñ? — Alanı keslerini dohturları bar edi, men elçileni bakğanma. — Calıña nemets markalamı ala ediñ?

— Ezge kallay allık edim. Ğokka cuk aytalmay, cürüb başladı, sora birazdan: — Nellay bir olturğansa? — deb sordu. — Beş cıl. Köçürüv bolmasa meni arivlab koyarğa bolluk edile. Ğokka avuzundan söz çığaralmay, uşhuvur eterge uzaldı. Eşikde cañur kuyadı, bu cerlede ol bek az boladı. Gokka

sağışha kirdi: nesin da kalay sormağandı Harunña, sorur zamanda, alay a kalğan karaçaylılaça Harunnu da frontdan başına boş etgendile deb Gokkanı akılı alay edi, başha türlü cuk akılına kelmegendi. Kesi bilgen adam bla tübegeni Gokkanı asırı kuvandırğandan neni da unuthan edi. Harun Gokkanı «ol caşavundan» çığıb kalğan adam bolmasa, Gokka ömürde da başına iş eterik tül edi. Harun aña anı bla bağalıdı. İnstitutda igi caşlanı birine sanala edi, frontda bolğandı Harun orundukda tayanıb, ne zat ese da meditsina kitabnı okuydu, bilimin ösdürüvge sakdı.

Ğokka savutlanı tıkırdata sağış etedi, alay *te kelib, Harunnu arivlaydı: işlemey ne eterik edi, üsüne savut alıb süelsele?! Urluk edile. Andan sora da Harun sovet adamlanı bakğandı. «Partizanlağa kaçıb ketse va»,— deydi dağıda Gokka, alay a: «partizanladan bir tukum bir haparı bolmağanlay, kalayğa barlık edi»,— deb, kesi kesine cuvab etedi.

Başında sağışları birbirin tutmaydıla, alay bolsa da ala Harunnu terslev bla boşaladıla. Gokka entda patriotlay turadı. Ma busağatda aña Stalin üçün ölümge bar desele, barlıkdı. Seyir nedi deseñ, Stalin anı halkına cetdirgen kıyınlıknı da bile turğanlay. Dağıda, aylanıb, başına başha sağışla kiredile. «Harun bla meni ne başhabız bardı, ekibiz da köçgünçülebiz, ekibiz da kralnı cavları, ekibiz da baş erkinligibiz bolmağan eki adam» Harun kesini haparın aythan künden başlab, Gokka kalay ese da ekili caşav bla caşab tebredi. Aslannı kölekkesi da aralarına bekden bek kire başladı. «Aslan Harunça bolumğa tüşse, alay eterik po.1! edi» degen akıl da başına kelgenley turadı. Alay bla, Gokka bla Harunnu araları uzakdan uzak bola, suvuy başladı, munu baş sıltavu dağıda nedi deseñ, Harun Gokkağa har tanış erkişini tos etgenidi. Alay bla Gokkanı caşağan kesegi entda bir türlü cahanim boldu, aytırğa, ol bir cahanimden birine tüşdü.

Kral kazavat salğan haleklikni tüzete, caraşdıra baradı. Kabarık, kiyerik da macalğa aylanñandı. Rayon bolnitsanı mekyamına mekyam koşub, avruğanlağa endi orun aslam boldu. Dohturlanı sanı ösdü. Harun da rayon bolnitsada işleydi.

Tamada vraç bolub işlegen feldşer pensiyağa ketib, anı ornuna endi vraçterapevt işleydi. Kollektivde Gokkağa kaçan da igi köz bla karaydıla, ustalığını üsünden a AlmaAtağa da belgilidi. Kollektivde Gokkağa

bu köz bla karavnu Harun kesiça añılağanı amaltın üyde kavğa çığarıb, caşav bermey tohtadı. Gokka söznü eşikge çığarmazğa küreşse da, birgesine işlegenle bir cukla sezedile. Bir colda va vraç caş Gokkağa köz kıshança kerünüb, Harun har kim da turğanlay caşnı cayağına berib, Gokkanı bedişlik etdi. Caş olsağatlay rayon NKVDge bildirirge tebregenley, alayda adamla ariv aytıb küçden tıyğan edile. «Ol seni tosuñ bolmasa, alay tıñılab koyarık tül edi» — deb, anı üçün da Harun üyde cañı kavğa açdı. «Senñe alay kerekdi,— deydi Gokka kesi kesine— süygen adamıña kertiley kalmay, başıña iş etib nelikge küreşe ediñ? Bu bolumnu sozub barırğa cararık tüldü, eki türlü cahanimde mından arı caşar karıvum kalmağandı».

Harun Gokkağa tos sanay, anı tnşirıv sıyın tebleydi, alay ete turğanlay dağıda: «Seni bek süygenden aytama alay» — deb süymekligine ant etedi. Bu tukum halisi Harundan Gokkanı kelün kaçırıb boşağandı, anı akılı bla, erkişi başha türlü bolurğa kerekdi. Vraç bolğanlıkğa Harun Gokkanı karnında sabiyge zaran salama deb sağış etmey, haman kıynağanlay caşatadı. Bir kün Gokka: — Mından arı biz birge caşayallık tülbüz. Süyseñ ket, süyseñ men keteyim da fatarçıkda sen kal. Menden da, alkın tuvmağan sabiyden da boşadıñ, men a endi sabiy üçün caşarğa kerekme. Etgen onovumu va ızına sögerik tülme,— dedi.

Harun, Gokka sözün eki etmezin bildi, alay bolsa da tuvra bılay etib koyar deb esindebusunda da cok edi. — Etme bılay, men seni tosuñ bolmağanın bilmeymemi, halim alay bolub eteme ansı. Bizni sabiyibiz bollukdu,

unutma,— dedi Harun. — Men anı çırtda unutmayma, sen a anı da, meni da boşab barasa. Endi mından arı söleşiv b.olmasın, ne sen ket, ne

men sanitarka Dusyanı üyüne keteyim. Harun Gokka aythanından taymazın biledi. Çemodanın alıb, kiyimlerin akırın cıyıb, avuzundan bir söz çığarmay ketdi. Ğokka işge barğanında, letuçkada Harunnu kördü Lçıvu tutub turğanı belgilidi. Kün sayın bılay birbirine tübeb turuv

kıyın bollukdu, alay a üyde kayI ısız olturğan kalay nasıbdı» deydi. Cayğı közüvdü. İssilik kırk gradusha cetedi. Stansede terekle, baçhala suv küseydile, cañur a bu cerlede bek az boladı.

Tört cılnı kazavatsız rahat caşav etgenlerine adamla entda iynanıb bo1iayalmaydıla. Duniyağa kazavatdan sora tölü tuvub başladı. Cañı toyla ztiledile, alanı bir kavumu carık, kobuzu, tepsevü bla, birsi kavumu da mıdahmıdah ötedile. Erge çıkğanla caş kızla bla tul kalğan tişirıvladıla.

Halimatnı pismolarına köre, Gokka «Trudovikçileden» hapar bilgenley turadı. Köçgünçü kavumnu saman üyleri,

malları, baçhaları bardı. Aladan köb adamğa «Za doblestnıy trud vo vremya velikoy Oteçestvennoy voynı 1941 — 1945 gğ.» degen medal berilgendi, Kazavatnı allında eski köçgünçüleni birin da savğalamay edile, endi va alağa da berilgendi. Sukmanov, Halimat cazğanña köre, çırtda türlenmegendi, biyağınlay anda caşağanlanı barın vuvçda tutadı, başhalık nedi deseñ, birinçi köçgünçüleni süygen cerlerine cürürge erkinlikleri bardı.

Harunnu entda Çörnaya reçkağa işlerge ketgenin eşitib, Gokka oñsundu, nek deseñ, ayırılıb turğanlay da caşav bermey edi.

Ğokkanı dekret otpuskağa çığar zamanı bolğandı, alay a kuru kesinden başha hirurğ bolmağanı amaltın çığıb ketalmaydı. İşleydi.

Artdan artha kesini üsünden Gokka bekden bek sağış eted'i: sabiy kerekmi edi, nasıbsızlanı sanın nege ösdüredi... Alay a Gokka ananı sezimin da üy bolub caşamaklıknı hurmetin da sezerge izlegendi — duniyada caşab tura eseñ, caşavnu körürge süese... Özge, cahanimni azabın bir çekgen adamnı cüreginde kuvanç tuvuarıkmıdı?!

1950 cılnı oktyabr ayında Gokkağa caşçık tuvdu. Gokka aña Artur deb kesi bek süygen kitab «Ovodi \ baş geroyunu atın atadı. Birgesine işlegenle roddomda, üyde da Gokkağa cürür kerekli kalmadıla Ana sezimni bılay teren sezerikme deb Gokkanı ceti cuklab esinde cok edi. Esin, caşavun ol sabiyge berdi. Alğın caşavlarında sabiy tuvsa, aña savğala alıb,cuvuk, teñ cay aynı cürüb turuvçan edile. Arturğa kelir adam cok edi.

İşde ekinçi hirurğ bolsa da Gokka bolcaldan alğa çıkdı. Ol hirurğ cılı kelgen, işin bilgen adamdı, alay a alğınñı hirurğça bu da spirtge ceñilceñil uzaladı, kazavatda körgen kıyınlıkları bir kavum erkişini içgige öç etgendi.

Arturğa sanitarka Dusya karaydı, üyü bolnitsanı canındadı. Dusya dejurnıy bolğan kününde caşçıknı tışından kirit salıb ketib, ekisi közüv çaba da karay turadıla. Artur tınç sabiydi, igi cuklaydı.

Ğokka bılayda nellay birni işley ese da, sak işlegenley turadı — ne kesek da bir cuğu çıksa, aña statya cabışdırırğa tınçdı. Anı üçün bolur, Gokka bla işlegen tınç tüldü, ol ne kesin, ne birgesine işlegenni ayamay işleydi.

Bir iñirde top deb eşikden Harun tüşdü, aytıvuna köre, sabiyni körürge kelgendi. Gokka oğay demedi. Harun caşçıkğa karab turub: — Menñe uşay bolur deyme,— dedi.

— Senñe uşarın, tüzün aytsam, men süymeyme,— dedi Gokka.— Seniça halisi bolsa, caşav etallık tüldü. — Duniyağa alay tuvğan esem, halimi kayrı atayım sora? — Seni üsüñ bla menñe erkişile barı da erşi körünüb kalğandıla. Tişirıvnu üsünde em bağalı zatın, namısın tebleb, anı

ızından karavul bolub erkişi kalay aylanadı?! Seni kavğalarıñdan ölüb ketmey, men cay kalay kalğan bolurma?! Sen allaysa deb ceti cuklab esimde cok edi,— dedi Gokka. — Men caraşayık deb kelgenme,— bizni sabiyibiz bolğanın unutma. Sen miyalaça taza bolğanıñı men bilmeymemi, halim alay bolub eteme ansı.

— Menñe körgüzgeniñ bollukdu. Seni bla caşağan zamanım menñe ekinçi katorğa bolğandı. Meni cay kaldırğan Aslannı kölekkesi bolğandı. Eşta, endi keterik bolursa.

— Körüb bolmayma seni Aslanıñı. Ekibizni arabızda caşab turğanı üçün ol anda da bir ölsün! — deb Harun çığıb ketdi.

Ğokka cüreginden tutdu. «Senñe alay kerek edi, alay. Aslandan başha adam bla nasıblı bolmazıñı bilmeymi ediñ?!» Oğay, Gokka anı bek ariv bile edi, nasıb degen aytıv karaçaylıladan tayğandı. Gokkanı cañızlık korkutub etdirgen edi.

Caşav baradı. Seyir tülmüdü, aman, igi bolsa da caşavnu atı caşavlay kaladı. Gokkanı caşavu sabiyçigi bla kulluğudu, cüreginde caranı va sorma da koy. Ekinçi kere başına iş etgenin kesi kesine keçib bolalmaydı. Ne tukum nasıbha ışanıb etdi? Cañız turmaz üçün. Birgeñe adam bolsa da cañızlay kalırğa bolluğun Gokka bilmey edi. Lnı tışında da baş erkinlik bolmağan cerde üydegige nasıb kaydan bollukdu... Gokkanı başına adam iynanmazça zat tüşedi: ol Harunnu körgeninde, Delannı körgença bolğan edi, nek deseñ, Harun Gokkanı ol duniyasından bolub kelgen edi, nasıblı caşavundan kelgen adam nasıblı etmedi. Mında tilegenle ne alamatla bolsala da Gokka alanı birine da barlık tül edi Harunña va alğınñı caşavuna tübegença bolğan edi.

1953 cıl baradı. Üçcıllık caşçık Artur tillenib başlab, duniyanı dıkırdaydı, ol oğay, alaydan uzak bolmay caşağan kazah caşçık Cürer bla kazahça söleşib başlağandı. Karaçaylıla kalayğa tüşgen esele, ol cerni tilin aladıla, karaçay til a kıjğıldı — anda bolmağan kişi söz cokdu.

Artur, çımmakak caşçık, ala közleri bla, kimni közüne da ilinedi, tübegen ariv söz aytıb, başın sılamay koymaydı. Sanitarka Dusyanı işlegen künü bolsa, Gokka Arturnu birgesine işge eltib, anda bulcutadı, stansede cappacañız sabiy sad uzakda bolğanı amaltın arı cürütgen kıyındı.

Tötya Marya bla dyadya Vasya Gokkağa nença da kelib, ketib turadıla. «Trudovikde» caşavnu üeyunden haparma degenni cıyıb kelivçendile.

Seni karaçaylarıñ, Galya, kalay demeñili adamla bolub çıkdıla — ullu gitçe da işni süygenye. İşge keslerin berib işlegenleri üçün nençalarına ordenle, medalla bergendile!

Üyleri bla malları caraşhandı. Aman nedi de( şkolnu boşağan sabiylerig.izni institutlağa almaydıla deydile, nençaları zayavleniye berib, alınmay alınmay kalğandıla. Alay kalay boladı, Galya? deb oğurlu kök közlerini karamın Gokkağa iydi. Çotnu alay bolğanın Halimat da cazğan edi. Barıb institutda ekzamen berirge erkinlik beredile. alğan a etmeydile. Gokka Arturnu üsünden köb sağış etedi: bılayda şkolnu boşab, andan arı okuv alalmay kallıkdı. Bu da bir cara bolub çıkğandı. Kuru da boluvçusuça, mart ay suvukdu, cellidi. Gokka Arturnu cılırak kiyindirib, aşarın da alıb, işge bardı. Ol ordinatorskiyge kirgeninde har kim örge süelib kara kalpakğaradioğa tıñılab tura edile. Diktor Levitan Stalinni ölgenin ayta, bir kavum tişirıv da cılamuk sürte tura edile.

Ğokka sir boldu — tüz adamlaça Stalin da ölüb kallıkdı deb akılına kele bolmaz edi. Bu tıñılab turğan adamlanı kölleri da alay bolur edi. Bütev duniyada proletariatnı vojdu İosif Vissarionoviç. Stalinite ölüm cokdu deb aytıv alay edi.

Ğokkanı közlerinden cılamukları töñeredile. Anı cüreginde busağatda teren buşuvdan başha cuk cokdu. Halkın tüb eterge cetdirgen adamnı ölgenine buşuv ete turadı. Stalinñe cüregin bergeni halkına cetgen kıyınlıknı unutdurğanmı etedi? Stalin üçün ölümge barğan askerçile esine tüşdüle. Anası ölgen kün közünden cılamuk çıkmay, büğün kuyulub barğanı seyir tülmüdü? Bu zatha cuvab tabhan kıyın tüldü — atadan, anadan da Stalin bağalıdı deb Gokkanı, anı tölüsün alay üretgendile.

Ol kün martnı üçüsü edi. Gokka ol kün alırınsalırın bilmegença iñirge tentek bolub cetdi. Birbirin tutmağan oyumla başın alğandıla. Köçgünçülege cetgen kıyınlık Stalinni onovu bla cetgenin adamla añılab boşağandıla, alay bolub turğanlay baş boşluknu dağıda Stalinden saklay edile. Endi va kimden saklarıkdıla...

Radio bildirgenñe köre, partiyağa, pravitelstvoğa başçıla bolub cañı adamla tüşgendile, Gokka alanı üsünden bek az biledi: Hruşçev, Malenkov, Bulğanin. Köçgüçnü kavumnu üsünden açı buyruklağa kol salıvçu Suslov turğanıça AKde turadı.

Stalin ölgen bla birge Gokkanı cüregine kayğı kirdi karaçaylılanı esine tüşürüb, alağa boşluk berir adam endi cokdu, tav kuş Stalin ne etse da nasıbsızlanı esine bir tüşürürge bolluk edi. Andan başha tayanır adam cokdu.

Üyde suvukdu, bütev cılıvnu cel sıbdırıb alıb baradı. Artur cuklaydı, Gokka va orunña kirib, lyakların cuvurğanña çırmab, bir meditsina kitabnı okuydu. Aşarık etivçü gitçe stolçukda cancavluknu tübünde turğan ötmek kesekni canı bla çıçhan ozğanın körüb, Gokka titireb, orunduknu cırıldatdı. «Kiştik tutarğa kerekdi»,— dedi kesi kesine. Dyadya Vasya ağaçdan kesi conub Arturğa keltirgen at suratı polda «soluydu». Art colda tötya Marya kelgeninde keltirgen edi. Endi ala rayon bla «Trudovikni» arasında cürügen gitçe avtobusçuk bla kelib ketivçendile. Üyünde bolğan zatdan tabhanın keltirivçendi, bu col a kesi etgen ötmekni da keltirib: — Bu ötmek tükendegiça tüldü, tatlıdı,— deb tötya Marya başha haparlağa köçdü: — Volınkinni katını Petrovna, bilemise, kontorda duniyanı üsüne karathandı.

— Nek? — Esiñdemidi, Volınkinni ol dımmız kağıtçısı Keller? «Erim bla aylanasa» deb Petrovna anı tüyüb ketgendi. — Gavriil Yakovleviç a? — Ol a ekisin birbirinden küçden ayırğandı. «Trudovikde» bolnitsa bla poliklinika işlerge fundament salğanların da

aytdı. Kolhoz bay kolhozdu, karıvu ceterikdi. «Ol bitee, ızıma keter edim»,— deb Gokkanı kölüne alay kelib, «ol zamanña deri köb suv keterikdi»,— dedi. Karaçaylıladan ayırılıb turğanına Gokka kıynalıb caşaydı.

Ğokka cuklab turğan Arturnu üsüne kablandı, anı birça ariv soluğan tılpıvçuğu Gokkanı cüregin şoşaytdı. Sabiy ağaç orundukçuknu kesine cuvuk tartıb, cuklarğa catdı.

«Spetspereselenets» degen söz adam karğağan söz bolub boşağandı. Köçgünçü adamla keslerin işde, başda da igi bla körgüzgenlikge, atları igige aytılmaydı. Ala bla işlegen kıyındı deb aytdırır üçün komendantla alağa kuymağan cokdu. Bütev Orta L şnda, Kazahstanda da bir cañız spetsperselenets Oir cañız komendantnı öltürmegendi, yeltürürça va Köb künnü etedile.

Köçürülgenli beri ötgen on cılnı içinde açdan, calanñaçdan cay kalğan sabiyle ösüb cetgendile. Ol anda caşab turğan caş kavumğa ne köz bla karala ese, alağa da ol köz bla karalırın izleydile, alay a bolmaydı. Bu

bolum alanı cüreklerin kıynaydı. Ekzamen berib küreşgenlikge, san birin institutha alğan kibik etib, kalğanın kaytarıbkaytarıb iyedile. Bu caş tölü da caralı tölü boldu. Köçürüvnü abadanlaça bıla da añılamaydıla, eslerinde da tutalmaydıla, bılanı eslerinde kalğan açlık bla calanñaçlıkdı. Bu tölü terslikge çıdab bolmay, birbirde çörçeklik da etedi. Tuvğan otcağa ne zat bolğanından alanı haparları cokdu, ullula aña ne üçün termilgenlerin añılamaklık alağa kıyındı. Mında, Aziyanı cerinde, ala kişi adamlağa sanaladıla, keslerini cerleri va cokdu Cılları kelgen adamla, caşav bolumğa caş

kavum boy salırın izleydile, andan başha karıvları cokdu. Kupkuru erkinlikleri — işlergedi Karaçaylı kaçan da işden artına turmağandı, mında va açlıknı, calanñaçlıknı çegib, işge başın artık da bek salğandı, ol sebebden biznikileni işde bek caratadıla.

Ğokka ne zat ese da izley ketib, çemodanında kesini kayın kızı Davtanı pismolarını birin tabdı Ol 1949 cıl cazılğandı. Gokka anı cañıdan okudu. Gokkanı adresin Davtağa alanı ailge Georgiyevkadan barğan kazah kişi aythandı. «Cay kallık, söleşe kelib, köçgünçü adamladan dohtur meni bakğandı degeninde, tinte ketib ol dohtur sen bolğanıñı bildim. Tsetkin bla men bir kırğız ailge tüşüb, köçgünçü bolub ne kıyınlık tüşgen ese, barın çekgenbiz. Bir cıldan bizden uzak bolmay, anamı tabhan edim, küreşe ketib, anı kesime keltirdim, alay a carlı anam uzakğa barmadı. 1937 cıl, esiñdemidi, Camalnı (Davtanı eri) halknı cavudu deb tuthanları. Kalay ese da öltürüb koymay, uruş başlanñanında ştrafnoy batalonña aşırğandıla. Anda ölgendi. Tsetkin (kızçıkğa Klara Tsetkinni atın atağan edile) orta şkolnu boşab, allahha şukur, meditsina uçilişçede okuydu. Kalay boşladıla ese da okurğa boşladıla»,— deb cazadı.

Başha pismosunda Davta, erge barğanı üçün Gokkanı terslemeydi, bolumnu añılağanı üçün Gokkanı cüregi aña kalay razıdı. Kazavatha deri Davta oblastnı sudyası bolub işlegen edi, mında u a mamuk sabanda işlegenin cazadı. «Kesimi ustalığım bla endi ömürde da işlerik bolmazma» deb cazadı Davta.

Pismoda Aslannı birsi egeçlerini üsünden da aytadı: Ayşat bla eri ölgendile. Alanı tamada kızları bay uzbekge erge barıb, karnaşçıkları bla egeşçiklerini açdan canların kaldırğandı. Alanı ekisi da busağatda uzbeklege barıb turadıla. Marziy da ölgendi. Erinden a 1937 cıl tutulub ketgenli çırtda hapar cokdu».

Davtanı uzun pismosunu betleri Aslannı üsünden cılaydıla, cılaydıla. Gokka bla Davta pismo cürütgenlerin tohtatmaydıla.

1956 cıl caz Arturnu közçüğü avrub, akçık tüşdü. Gokka kayğığa kirdi — caşçıknı közü sokur bolub kalırğa bollukdu. Mıçımay köz dohturğa körgüzürge kerekdi, rayonda va köz dohtur cokdu, ol otpuskağa çığıbdı. Biyağı Frunzege çabdırırğa kerekdi. Alay a kalay? Gokkanı arı barırğa erkinligi cokdu. Buşuvdan nesin da bilmegen Gokka bir cukğa da karamay, caşçıknı Frunzege çabdırırğa tavkellendi. Ne etsele da etsinle Gokkağa, olturub karab kalay tursun. Tamada vraçdan, ol kün üyde kalırğa kerekme deb erkinlik aldı. Tüzün aytsa, artdan aña tayak tiyerge bolluk edi.

Avtobus bla Gokka Frunzege bardı. Frunzede militsionerge türtülüb kalama deb korka, poliklinikanı soruvlab, anda iş boşalır közüvge cetdi. Köz dohtur,

caşçıknı közüne karab, darman da sürtüb «igi bollukdu, akçığı da keterikdi» degeninde, Gokka asırı kuvañandan karıvsuz bolub kalıb, örge kobarğa kesinde karıv tabmay tohtadı.

Dohtur retsept cazıb koluna tutdurğanında Gokka olturub tura edi, alay bolsa da kobub, aptekanı izlerge çıkdı. Apteka alaydan uzak tül köre edim, darmannı alıb, kuvanç tıbırlı bolub, caşçık bla avtovokzalğa atlandı. Altıcıllık sabiy tiri atlayalmağanı amaltın Gokka anı zaman zamanı bla k'oynuna költüredi.

Vokzalğa cıyıldıla. Gokka bilet alıb, avtobusnu saklay, közge türtülmezlay bir cerçikge olturdu Sahan bla aylandırıb güttüle sathan bir kızçıkdan Gokka birin alıb Arturnu koluna tutdurdu. Kün batarğa cetgendi. Avtobusnu Gokka aşığıb saklaydı. Bir zamanda Gokka kesini allında cimcim cıltırağan eki çuruknu körüb, başın örge keltürgeninde, allında militsioner süelib tura edi. Kaphanña tüşgenin bilib, Gokka neden da alğa caşçıknı kesine kısdı.

— Tur örge, kel,— deb militsioner bir boş zatnı aythança aythanında, biyağı Gokkanı sanlarından karıvu ketib kalıb, caşçıknı kim ese da andan tartıb alıb barğança, neda etib koldan ıçhındırmazça kesine katı kısa, çoyunça avur bolub kalğan ayakların küçden ala, militsionerni allında tebredi. Uzak barmadıla. Alayda, vokzalda, militsiyanı kontorasına kirdile. Militsioner Gokkanı bir kırğız leytenantı koluna tutdurdu.

— Spetspereselenets? — Ho. — Zaçem sidel vokzal, bijat hotel? Gokka haparın başdan ayak aytdı. Leytenant, anı sınab küreşgen caşçıkğa, Gokkağa kirpik kakmay karaydı. Anı betinde cuk tanırık tülse. — Kağıtlarıñı,— deb kolun uzatdı. — Bizni kağıtlarıbız bolmağanın bile bolursuz da. — Ne z.1t bolsa da bir cuğuñ cokmudu? — deb kıcırab sordu. Ğokka kol boçhasında asırab turğan kağıtın çığarıb uzatdı. Anda meditsina kulluknu kapitanı Botaşlanı Gokka

gospitalda caraların bakdırğandan sora on künñe üyüne boşlanñanı cazıladı. Ol 1943 cıldı. Leytenant anı okuğan zamanda Gokka andan köz ayırmay karay, kağıt bir cukğa carar ese va deb dığalas etedi. Alay a

leytenantnı beti taşçadı, türlenmeydi. Köçgünçüleni va tünenegi caşavları kuruğandı. Cokdu.

Leytenant birazdan: — Razbe ti ne znayt, çto ne imeyt pravo ihat za pyat kilometr? — dedi. — Bileme, alay a sabiy sokur bolub kalırğa bolluk edi, men anama... ana cürek...,— deb Gokkanı cılamuğu tamağına

tığıldı. •— Ribönok! Mat! A prikaz? Prikaz tebe şutoçki şto li? — deb kıçırıb, katında süelib turğan militsionerge: —

Vidi,— deb buyruk berdi. Tört canı çibin av bolub, polunda da papiros poble atılıb turğan bir komnatçıkğa Gokkanı da caşçıknı da atıb,

tışlarından dığırdatıb kirit saldıla. Tübü kaña bolub, bir temir orunduk kibik çik da bardı. Bir gitçe terezeçigi, anı da kirden miyala SI tanılmay. Cüregin buşuv alıb, Gokka üynü ortasında sın boldu. Artur da seskekli bolub anasını ayaklarına baylanñandı, alay bolsa da sav künnü sılıt bolub aylanıb, Artur orunduk kañalada cuklab kaldı.

Ğokkanı közüne cuku kirmey, olturğanlay, sağış bla çıkdı: çot katorğa bla boşalırına söz cokdu, alay a sabiyge ne etsin, ne günahı bardı?! Sabiy sokur bolub kaladı dödi da başın suvğa atdı, andan ese sokur bolğa edi, bir da kurusa da canı caşar edi. Endi va...

Biyağı militsioner ertdenbla alanı kesi caravlarına çığardı, andan sora bir kathan ötmek kesekleni da berdi. — Bizge ne onov etgensiz? — deb sordu Gokka aña. — Svoy komendant poydet, potom katorğa. Nek tutdula ese da bılayda üç künnü tutdula. Bu zatha Gokka ne sağış etib küreşdi ese da cuvab tabalmadı. Törtünçü kün

militsioner eşikni açıb: — Çığığız,— dedi. Üçtört künnü kobalmay catıb turğan sabiyni koynuna küçden költüre, Gokka eşikden çıkğanında, alaydan uzak bolmay

süelgen militsiyanı meşinasına olturtdula. Şoferni katında militsioner olturğandan sora meşina gürüldeb kayrı ese da atlandıla.

Ğokkanı kölüne Georgiyevskiyge elte bolurla deb keldi: «Katorğağa va aşırlıkdıla, nasıbha, Arturiv darmanı bardı»,— deydi Gokka kesi kesine. «Men da ol keppekereksizge katorğağa aşırılıb, başsız bolub kalğanlaça bolur edim, sabiyge ne eteyim ansı, ;ip>| tersligi nedi?!» Sabiy a bu temir çıbıkla ça vışhan türlü meşinağa seyirsinib, anı üsünden Vnasına sorub küreşedi.

Meşina tohtadı. Gokka kesini nikel sağatçı I ına karadı: colda kırk minutnu kelgendile Güşerge buyurdula. Georgiyevskiyde rayon NKVDni arbazıdı. Frunzeden anı keltirgen militsioner bla birge Gokkanı dejurnıyge kiyirdile. Militsioner dejurnıyge bir kağıtnı uzatıb, ol da kol salıb ızına tutdurdu. Gokkanı «alıb», «berdile». Frunzeden kelgen militsioner çıkğanında dejurnıy Gokkağa karab: — Tünene bizge kağıt kelmese, büğün katorğada çiririk ediñ, damoçka. Bar, kayrı süyseñ da,— deb ne zat ese da ol kağıtnı kelgenin oñsunmağança aytdı.

Ğokka anı «sen» deb seleşgenin da eslemedi deyme — kulaklarına ışanmay, biraznı süelib turub, sora caşçıknı koynuna katı kısıb, artı blaartı bla üyden çığıb, bu açı arbazdan kaçarğa izledi.

Üyge kirgenley, neden da alğa ot etib, çelekde suv cılıtıb, sabiyni cuvundurub, aşatıb catdırırcatdırmaz ol közçüklerin kısdı. NKVDge kelgen kağıt ne kağıt bolğanını üsünden sağış ete, kesini üsünebaşına da karab, sabiyni tışından kirit salıb, bolnitsağa aşıkdı. Tamada vraçha haparın bolumuça aythanında ol: — Senñe dığalas etdirgen ana cürek bolğanın añılayma, sabiyibiz amaltın cerge da kirlikbiz, alay a bu Siz bolmağan künlede amalsız carırğa kerekli avruğan tüşse, kalay eterik edik? Sizni nasıbığızğa, allay avruğan bolmadı, bolub da neden bolluk edi poliklinikada Siz avruğanlağa karamağansız sora. Sizge aythan kağıtları va, meni kölüme kelgeni bla, Stalinni işin terslegenleri bla baylamlı bolur,— dedi.

Ğokka kesin igi eşitmegenñe sanay: — Neni üsünden aythanığıznı añılamadım, Stalinni işin terslegen nedi? — dedi. — Da bolub a nedi, köb tersligi bolğandı deydile: kolhozlağa zor bla cıyama deb otuzunçu cıllada elçileni kırğandı,

1937 cıl sovet halknı aşhı adamlarından boşağandı, ma sizni, bir kavum halklanı köçürgendi. Biz aña boppaboşuna baş urub turğan köreme.

— Anı üsünden alay aytırğa kalay boladı?! Ol bizni vojdubuz edi! — deb Gokka cıları kelgença aytdı. — Vojdubuz a vojdubuz edi, endi va ma partiyanı busağatda Moskvada bara turğan Cıyırmançı sezdinde Hruşçöv

kesini dokladında anı nesin da açık ayğaklağandı. Kalay öhtem adam bolub çıkdı Hruşçöv, ne? Stalin asırı köb mahtalğandan Lenin unutulurğa cetgen edi.

— Men alkın cuk añılayalmay turama, İvan İvanoviç,— dedi Gokka.— Bizni Stalinñe kesibizni berivge üretgendile. Men sabiy bla NKVDde oltura spetspereselenetslege salınñan entda bir kıyınlık nı çegib çıkğanma, alay a Stalinñe entda ürençek közüm bla karay bolurma, deyme. Bu tukum birbirine kelişmegen sezimni men kesi kesimde añılayalmayma — Men, Gokka Majayevna, Sizden tamadama, Sizden ese köbnü körgenme. Türlütürlü sıltavla bla sovet adamlanı kırıb

turğanlı ma kırk cıl boldu Alay ese va pravitelstvo tüz işlemeydi. Sizni bla açık söleşe turğanlığımdı. Stalinni va kesibizge allah etib turğanbız, bu sezimden tazalanır üçün bizge köb kerekdi. Sizni üsügüzden a, eşta, ol kereksiz azab salıvlanı tıyarğa deb kağıt bolğan bolur Caşay barsak, köre barırbız, busağatda va işibizge caraşayık,— deb örge kobdu.

Ğokka da kobdu örge. Ne etgenin da bilmegença, Frunzede KPZde olturub kelgen da, ol bolmay, başha adam bolğança, Stalinni terslev da tününde bolmay, tüşündeça, bir türlü halda aylanadı. Barıb Arturğa karab keldi — kündüzğü kün bolsa da cuklab tura edi. Avruğanlanı istoriyaların cazarğa olturdu. Tögereginde nögerleri kuru Cıyırmançı sezdni üsünden söleşedile, gazetleni şıbırdatadıla radioğa tıñılaydıla. Davlaşadıla. Bir kavumla.. «kirni üyden tışına çığarğandı» deb Hruşçövnu tersleydile, «alay cigit ese, Stalin sav zamanda avuzun kısıb nek tura edi» deydile. «Stalin bolmasa Gitler bizni horlarık edi» da deydile. İvan İvanovişça caşavnu çekgen kavum a bolğan terslikleni üsünden aytadıla. Ürenñenleriça birbirinden seskekli söleşedile, alay a söleşmey da çıdayalmaydıla Ğokkağa köçdüle.

— Ma katıbızda ülğü,— dedi İvan İvanoviç Gokkanı körgüzüb,— bizni nögeribiz Gokka Majayevna mınça cılnı bir cukğa erkinligi bolmay, azabda ne üçün caşaydı? Katorğağa keterge azdan kalıb kutulğandı, kazavatha va kesini razılığı bla ketib kulluk etgendi, alay a köçürüb iygendile Kesini et adamları, halkını cartısı korağandı, kalğan kesegi da tüktük bolğandı.

— Ne ese da söleşirge süyüb turasız, İvan İvanoviç,— deb partorğanizatsiyanı sekretari sözüne taşa mağana bere aytdı. — Söleşirge erkinlik tabhanma da söleşeme,— deb İvan İvanoviç hınırak cuvab etdi. — Esleb söleşiv kaçan da aman bolmavçandı... — Ömürübüz birbiribizden korkub, esleb söleşgenley caşaybız... — Hruşçöv sav bolsun, halkğa bolğannı bolumuça aytırğa kerekdi, men bek razıma Hruşçövğa,— dedi medsestraladan

biri. Cılla bla avuzların açarğa madar tabmay turub, adamla endi köllerine kelgenni aytadıla, söleşmey cazıb turğan kuru

Gokkadı — ol alkın tüşdeçadı. — Stalin... Stalinñe biz kalay iynanıv ete edik... Bir işeksiz Hruşçöv ne üçün ese da aña tiş kısıb turğan bolur edi,—

dedi kaysı ese da. — Hruşçöv tiş kıssın, delegatla va? Delegatla Kallay bir delegat ayırılğandı arı! — Ne delegatla? Delegatla onov etib kayda eşitgensiz?! Ala kuru kol költürürge cıyılıvçandıla.. — Tss... Bu uşaklağa Gokka kulak iyedi, kesini cüreginde bola turğan zatlanı va bir tukum bir söz bla aytallık tüldü. Stalin, anı

halkına kıyınlık cetdirse da, bütev duniyada proletariatnı vojdudu, sora anı işin alay sögüb atarğa kalay boldu? Gokka teñli kavumlağa Stalin Leninni unutdurğandı, Lenin — alağa Stalindi. Kıshaça aytırğa, Gokka busağatda kesi kesin añılayalmaydı. Köçürülgen halklanı caşavları endi terenden türlenirge bollukdudeb da iynanmaydı Gokka, halknı körgen kıyınlığı anı mişav etib, cukğa da ışandırmay tohtağandı, halknı busağatda dığalası ıshı etivdü, tuvğan cerine taralıvu cüregin aşab boşağandı, büğünü da ne da etib gırcın kayğılıdı — ol aç künle entda kaytmaz üçün gırcın... gırcın...

Art cıllada bir kavum caşla, kızla institutlağa kirgendile. Eki respublikada eki köçgünçü tişirıvğa va Sotsialist Urunuvnu Cigiti deb da atalğandı. Ordenle, medalla alğanla va köbdüle. İşlegenden başha erkinligi va cokdu.

Alay bolsa da partiyanı Cıyırmançı sezdinden sora köçgünçü kavumlanı caşavları biraz türlendi. Orta Aziyada, Kazahstanda da cuvukteñ biri birine cürürge erkinlik tabdı

. * * * * * Ğokka Arturnu da alıb «Trudovikge» bardı. Asırı kuvanñandan Halimat cılamukların tıyalmaydı. Köçgünçünü

avuzunda cañız bir söz bardı: ketiv, ızıbızğa Kavkazğa ketiv. Endi boşlarık bolurlamı deb andan sora söz cokDu. Bu demeñili kolhozda karaçaylıla da demeñili urunub, caşavların igi etgendile. Anı tışında va caşları, kızları başha milletleden adamlağa calğanıb caşağanları amaltın, ketiv bolsa, alağa kayğı tüşerikdi Alkın belgili zat bolmağanlıkğa bu bolum adamlağa etrdeden kayğı salğandı.

Keçe Gokka bla Halimat cuklamağança çıkdıla Ala söleşmegen söz kalmadı. Gokka mında poliklinikağa köçse, tab bolluğunu onovun da etdile.

Ertdenbla Halimat sabiy sadnı tamadasından erkinlik alıb, işdep kalıb, Gokka bla birge kabırlağa bardı. Mazallı töbeni tögeregi üslerin hane kesgen kabırdan tolğandı. Hansdan, çığanadan arivlanñan bek az kabır bardı, kalğanın a seni cavuñ köryeyun — karar adamı kalmağanı amaltın içlerine oyula turadıla.

Habibatnı kabırın izleb Gokka bla Halimat arı, beri da cırdıla, alayın Gokka bile edi, özge busağatda ol kabırla barı da birbirine uşab kalğandıla: başlarında taş, neda kalak cokdu, çığana kesgendi, cubranla bla "cılanlağa vya bolğandıla. Gokka anasını kabırıka bir ağaç kesekni cazıb çançhan edi, bılanı içinde otlağan mallarına karay kelgen caşçıkla kalaknı alıb bir zatla etgen bolurla. Cüregi avur ura, Gokka anasını kabırın izley köb aylandı, ne etib da budu deb birine aytalmadı. Üsüne çığanala cabışıb kabırladan çıkğanında alayda süelib turğan Halimatha Gokka: — Esiñe bir tüşürçü, ma bu kabırla barı açdan, suvukdan, teli avruvdan kırılğanlanı kabırlarıdıla, bu art cıllağa deri kesini vuahtısı bla bir adam ölmegendi. Bütöv Orta Aziyada bıllay kabırlanı uçukıyırı cokdu,— dedi.

Halimat süelib közlerin ceñilceñil sürtedi. Halimatları bolmasa kelgeniça sav turğan «Trudovikde» bir karaçay üydegi kalmağandı.

Ğokka, kabırlanı birsi canından eki iynekni kirib kelgenlerin körüb, kıstarğa umutlanñanında, Halimat: — Tıyallık tülse, ol canından kıstasañ, başha canı bla kirlikdile. Buruv cokdu, sora hayuan kirmey ne eterikdi, bu hucu cerde buruv eterça ne taş, ne ağaç cokdu, uçukıyırı bolmağan kabırlağa duval eter üçün a kallay bir karıvküç kerekdi, bizge va küç endi kire başlağandı,— dedi.

— Anamı kabırın men... men tas etib koyğanma,— deb Gokka başın Halimatnı köküregine salıb, kıçırık etib cıladı. Halimat ne aytırğa, ne eterge bilmey: — Adamla endi es cıyğandıla, duval da işlerle,— dese da allay uzun, keñ duvalnı

işleyalmazlıkların biledi. Kün kızdıralğanın kızdıradı, ala ekisi da elge kaythanlarında, Artur Halimatnı anası Biba bla oynay tura edi. Ğokka tötya Maryağa da bardı. — Eşta, endi sizni ızığızğa boşlarık bolurla,— dedi tötya Marya,— köremise, ol it Stalin kallay amanlıkla etib

turğandı! Halknı atası deb biz a aña baş urub caşağanbız, anda da bir ölsün ol! Vasya bla men kolhozğa kirirge unamağanıbız amaltın kallay bir kıyınlık körgüzdü bizge Stalin! — deb tötya Marya kesin tıyalmay kızıb söleşgen zamanda, Gokka anı sözlerinden sanları kaltıray tıñıladı. Gokkanı cılındağı kavumça kişini ösdürmegendile: atañ da, anañ da, diniñ da, caşavuñ da Stalindi degença üretgen edile. Caş kavum kerti da alaydı deb iynanıb boşağan edi. Endi va körese, Gokka erlay türlenib kalay kalsın...

Ğokka cañı bolnitsağa da kirdi. Anda on avruğanña orunduk bardı. Poliklinikağa da karadı. Vraçla kuru üçdüle. Vasiliy Andreeviçni keb bolmay avuşhanın eşitib buşuv etdi. Mında tamada vraç bolube işlegen, AlmaAtada medinstitutnu bıyıl boşab kelgekn caş, Gokka kelib mında işler edim degeninde, bir orrun bardı, alay a...— dedi.

Andan arı aytmay koyarğa bolluksuz, añıladım,— deb salamlaşıb ketdi Gokka. İgitda deyse, işge em alğın «tazalanı» aladıla, bek amalsız bolsala va — köçgünçüleni da.

Sooluv kününü içinde Gokka bir kavum köçgünçü kavuvmnu üylerinde da boldu. Hapaladan bir üydegide toyğa bardı. Toynu körmey kalğan Gokka bolğa edi karaçay toydu deb aña kişi da aytallık tül edi, nne zat ese da bir katışkura edi. Bılayda aşağan bla balamutka içgenden başha karaçay toyda cürrüvçü adetleden Gokka cuk da körmedi: ne cırda, nee tepsevde, ne kobuz soğuvda erişivnü atı, çuvu da saağınılmadı. Da bu zatha Gokka boş seyirsinedi: karaaçay halk kesini adetlerin tas etib, başha milletleenikileni alğandı.

Baaş kün işge keçikmey çığar üçün Gokka keterge vulanndı. Halimat da, egeçi Raziyat da aşıra çıkdıla. Avtobbus tohtavçu cerge keldile. Tüneneli boşalırğa ^unamağan uşaklarına köçe, Halimat başladı: — Kalay ullu iynana edik Stalinñe, bizni halknı eezib boşağanında da aña iynanıb, avuzubuznu açıb i tura edik. Meni nasıbım büğün nedi deseñ, ol iynannñanımça bir endi atın eşitib bolmay tohtağanşa. Meni cüregimde cuk koymay boşağandı, ol oğtay köçgünçüleden osal adam cokdu degenlerine da iyynandıra başlağandıla. Bizge başıbız bla sağışi eterge koymay ösdürgendile da sora aña iynanmay (!biz ne eterik edik?!

Ğsokka Halimatha kulak iye, kesini iç sağışlarına ketgeendi: tk>z aytadı, köçgünçü adamlanı em aman sortudu deeb biz kesibiz da iynana başlağanbız. Alayğa cetgib turğanlay, men Stalinñe cüregimi entda türlyayendiralmay turama. Ay teli va!—deb kesi kesine açıv/landı.. Olsağatlay «Ata curtnu ertdeni» degen Staliinni lortreti közüne körünüb, erlay üyge cetib, anı gparaçara eterge aşıkdı. Halimatha va: — Da eşitese, entda Stalinni arivlab, neni da kuruv Beriyağa kalağanlanı,— dedi.

— Ala ekisi da birdile. Kim ters, kim tüz bolğanındaan endi bizge hata, hayır da cokdu, bizge etalğanlların ayamağandıla. Bizni halknı betynde millet çırayı kalmadı, tili, istoriyası, kulturası kalmadı. Men endi har nege da sansız köz bla karab kalğanma,— dedi Raziyat, alğınlada geografiyadan ustaz bolub, mında va taymazdan çüğündürde işleb turğan. Egeçini sözün san etmey, Halimat: — Ahırsı, bu sezdden sora biz bılay kalıbmı keterikbiz? — dedi.

— Meni kölüme va, bilemise, ne keledi,— dedi Gokka bukudan ne zat ese da dorbunça bir zat «işley» turğan Arturğa

közü cete,— ssılkada caşağanlı halk halklığın tas etib baradı. Bizge, söz üçün, ma büpon erkinlik berib, ızıbızğa kaytarsala, halknı halk etib tuthan zatlanı — tilni, kulturanı, istoriyanı ornuna tüşürür üçün köb zaman kerek bollukdu. Bu sağış meni koymaydı.

— Anı tışında cürek caralarıbız a? Biz, ol kıyınlıklanı çekgen kavumla, caralarıbız bitelmegenley aylanıb turabız. Izıbızğa boşlasala da ol carala bitellik tüldüle,— dedi Halimat.

Raziyat söznü başhağa burdu: — Oğay, Stalin ölgenli, ne toba desek da, bizge bir kesek cumuşağandıla, ol oğay Sukmanov da salamıbıznı ala başlağandı,— dedi.

Artur bukuda oynay, matros kostümçuğun ağarthandı. Col canında ösgen paslönanı kögetlerin cıyıb avuzçuğuna ata tebregenin Gokka zamanında esleb kolundan aldı.

Avtobus kelgeninde kün bata başlağan edi. Avtobusha olturub, kabırlanı canı bla ozub bara, Gokkanı içinde cılamuk kobança tögülüb baradı: anasını kabırın tas etgendi. Duniyanı başında mından arı nellay birni caşasa da bu zatnı ne kesine keçerik tüldü, neda unuturuk tüldü. «Ne üçün cetdi bizge bu kıyınlık?!»deb tışından kıçırırı keldi.

Ğokka caşçığı bla üyüne kelgeninde aşham bola başlağan edi. Üyde lampaçıknı candırğanlay, közü Stalinni suratına ilindi. Ol, tögereginde ertdenni karamı bla avlay tur ad ı. Koltuğunda plaşçı. Uzakda — cañı ornatılğan terekçikle. Vojdnu suratlarını barından da Gokka munu bek caratıvçan edi, köçe turub da, ol açı keçe, anı ariv çırmab alğan edi. Büğün, ma busağatda, bu suratnı dukkulab atarı kelib, ürençek korkuv «etme alay» deb, kolun uzatırğa koymaydı.

Ğokka kerogazda suv cılıtıb, Arturnu cuvundurdu, ol cuk aşarğa unamay cuklarğa catdı. Üynü içinde solurğa hava cetişmeydi. Gokka ramanı keñine kergeninde, eşikden betine issi urdu. Ol atılıb, çaçılıb, cubranla bla cılanlağa vya bolub turğan kabırla Gokkanı köz tuvrasından ketmeydile. Ol kabırla adamları bolmağan kabırladıla. Tüb bolğan üydegileni. Gokkaça san bir adamı kalğan ese da aladan da hayır cokdu. Biyağı soruv Gokkanı başına keldi: eki kat ne üçün, kim üçün öldüle ma ol anda cathan kartla, sabiyle, tişirıvla?! Alanı caşları, ataları, erleri frontda' kim üçün, ne üçün ölgendile?! «Trudovikde» köçgünçüleni içinde cañız bir politsay üydegi bar edi, ol da tüb bolğandı. Kıyınmı edi tersni, tüznü ayırğan?! Okkupantşağa koşulub işlegenleni sanı halkda bir protsent da bolmaydı. Azab kalğan tüz adamlağa ne üçün salındı?! Bu soruv Gokkanı başından ketmegenli onüç cıl bolub keledi. Stalin bizge cetgen artıklıkdan haparsızdı demeklik a kalay karıvsuz dığalasdı. «Bütev duniyada proletariatnı vojdu» va, körese, kallay adam bolub çıkdı?! Stalin bla Beriya halknı kırğan zamanda alanı birgelerine işlegenle va kayda edile da? 1937 cılda da kralnı em igi adamların Stalinni buyruğu bla kırğanları açık boldu.

Soruvma degen Gokkanı başına artıksız da endi kuyuladı, kuyuladı. Aslan entda esine tüşdü. CanIn, kanın ayamay Sovet vlastnı begitivge, anı saklavğa berib, em ahırında kişi cerde, kişi üyde nek ölüb ketdi?! Anı cazğanlarında Gokka köb açı zat bla birge Tüzlük kelirine iynanñan zatların da okuydu. Kim biledi, Hruşçövnu kolu bla Tüzlüknü közlerinden avu alına aylana bolurmu?! Terslik tüzlükde. caşarğa bolluk tüldü, keç, ertde bolsa da terslik koramay kalmaydı dedi kesi kesine. Başı katışıbdı, alay bolsa da erlay cathan cerinden kobub, Stalinni suratın kabırğadan kobarıb, paraçara etib, peşçikni içine bısdırıb, sernek bla kabındırdı. Ot anı erlay cutdu. Peşçikni içi kara uçhun bolğanında, Gokkanı cüregine biyağı korkuv çabdı. Ne etgenin da bilmegenley, erlay barıb terezeni cabıb, tereze cabıvçuknu da tartdı. Kabırğada sağatnı birça tıkırdavu Gokkanı cüre gine katıladı. Tüzlükde terslik caşarğa bolluk tüldü degen oyumu Gokkanı başına entda keldi. Da, kaydadı ol terslikde caşayalmazlık tüzlük? — deb sordu Gokka kesi kesine. Bütev Sovet vlastnı cıllarında zakonsuz işle bolub turğan esele, sora terslik zakonña sanalıb caşağandı. Da sora Gokkanı tölüsünü kuvanç bla caşağan cılları va ne zatladıla da: beşcıllıkla, stahanovçula, okuvbilim alıv, cañı zavodla, şahtala işlev? Caş tölünü haparı bolmağanlay, bir canı bla zakonsuz işle etilib turğandıla. «Sağış etmey tursañ igidi»,— dey, Gokka cuklarğa küreşdi.

Ertdenbla kobub, betkol cuvub, uşhuvur eterge caraşdı, sarı cav bolmağanı amaltın çeblev cav bla kuymak etdi. Artur sadha keçge kalmazlay vyatdı.

Keçe kolaylı cuklamasa da Gokka büğün artık tiridi: operatsiya eter kününde alay bolub kalıvçandı — bütev karıvuküçü bir cumdurukğa cıyıladı. Bıllay kününde bauJIna başha zat kelmevçendi. Büğün alaydı — kolu ne zat ete ese da cüregi arı ketibdi.

Kaydan tüşdü ese da Torjok şaharda karaçaylı medsestra Ayşatha tübeb kalğanı esine tüşdü. Ol caralı bolub Gokkanı koluna tüşgen edi. Busağatda savmudu eke? — deb kölüne keldi, Arturnu kolundan tutub çığıb bara.

Büğün bir tişirıvnu caş ornuna operatsiya eterikdi. Kolların sulema bla cuvub boşağanında betine maska takdıla. Operatsionnıyge tavkel kirdi.

Hirurğ ustalık Gokkanı kanındadı, ol carğan adamlanı içinde ters carılıb adam çarpımağandı. Köçgünçü bolub kesini ustalığı bla işlegen artıksız da al cıllada bek az edi. Nasıbına, Gokka süygen işinde işleydi.

Operatsiyadan Gokka arıb çıkdı. Medsestra kuhnyadan alümin çaynik bla çay keltirib, operatsiyadan çıkğanlağa çay kuydu. Caşil çaynı asırı oğramasa da Gokka büğün süyüb içdi. Çay arığanın ketergeninde va Gokkanı kalkırı keldi. Stolda kollarına başın salıb, kalkıvğa kete tebregenley, ullayğan erkişini — terapevtii avazın eşitdi: — Hruşçöv bolğannı kozğağanın igimi etdi eke? Stalinni temir cumduruğuna ürenñen halk Hruşçöv aythan demokratiya caşav bla caşayallıkmıdı eke? — dedi.

Ğokkanı cukusu ketdi. Cıyırmançı sezdden beri ordinatorskiyde Hruşçövnu üsünden başha, Stalinni kultunu üsünden başha söz cokdu.

— Cumuşağan caşavda caşayallık tülbüz debmi turasız? —dedi kaysı ese da. — Alay aytıb turama, nek deseñ, otuzunçu cılladan başlab adamla birbirinden korkub caşaydıla, alanı üsünden temir

cumduruk bashanlay turadı. Söz üçün, men ma busağatda seskekli bolub söleşe turama,— dedi biyağı terapevt. — Endi çot başha türlü bolurğa kerekdi, tegaran, Hruşçövğa çırmav çığarmay bir koysala. Köçgünçü kavumlanı

caşavları da türlenirge bollukdu,— dedi söleşgen vraç, Gokkağa köz cetdire — Köçgünçüleden Hruşçövğa delegatsiya hazırlab aylanadıla ızıbızğa kaytıvnu üsünden,— dedi Gokka, «1 rudovikde» eşitgenin esine tüşüre.

— Izına kaytarır adamığız kalmağannı ornundadı, Gokka Majayevna,— dedi hirurgiyada işlegen medsestra,— men anama elge barğanlay turama Kallay bir adam kırılğandı anda, ol elde, adam aytıb da aytalmaz.

— Alay a alaydı, özge kalğan kesegibiz ölse da anda ölürge izleydi,— deb Gokka kobub, ol carğan adamına ketdi. * * * Karaçay halknı atı bla kuralıb Moskvağa delegatsiya ketdi. 1956 cıl iyulnu 4de partiyanı Ara Komitetini Birinçi

sekretar! (Cıyırmançı sezdden beri alay aytıladı) Nikita Sergeeviç Hruşçöv delegatsiya bla tübeb söleşgendi. Ol uşaknı delegatsiyanı çlenlerini biri Gacalanı Macir cazıb barğandı. Delegatsiya kirgeninde Hruşçöv ullu stolnu canında olturub bolğandı. Ala kirgenlerinde kobub, allarına barıb, kolların tutub cılı salamlaşhandı. Olturuğuz deb şindikleni körgüzdü Tartınıb, vyalıb kelgen adamla Hruşçövnu alağa carık tübegenin körgenley, es cıydıla. Alağa bılay ariv tübegeni üçün Hruşçövğa savbol aythınçı, ol: — Pismoğuznu okuğanma, halkığıznı izle genii añılayma, alay a bu iş kıyın işdi, adamla duniyanı katışdırğandıla (Stalin bla Beriya degenligi edi). Endi har neni ornuna solırğa kerekdi. Beriya Kavkaz frontha barıb kelgeninde, kavkaz halkla cavğa keslerin sathandıla deb Stalinñe haparnı alay aythandı. Stalin da tutdu da köçürdü, ol oğay cav kirmegen halklanı da.

Nikita Sergeeviç, bu art cıllada Stalinni üsünde kıyın avruvu bolğanın, bir kavumla ol zat bla da hayırlanñanların aytdı.«Halk savdan da tere bolurğa amalı cokdu, alay aytıv leninçi ideyağa karşçı barıvdu,— dedi Hruşçöv.— Satlıkla kaysı halkda da tübeydile. Men partiyanı sezdinde aythanımça, amalın tabsa, Stalin kırk millionluk ukrain halknı da köçürlük edi, alay a köçürür cer cok edi.

Andan arı Nikita Sergeeviç bılay dedi: — Barı da cavla esele, sora gitlerçi faşizmni kim horladı da? Oğaay, barısı cav bolmağandı. Tüz adamlanı köçürgen alay kıyın bolmağandı. Ol köçürüv üçün a adamlanı ordenle bla savğalağandıla. Nikita Sergeeviç bir sovet nemets polkovnikni haparın esine tüşürdü. Anı frontdan başına boş etgendile. Anı alay etgenlerine Hruşçöv karşçı bolğandı. Kazahstanña barğanında çeçenlile tögeregin alıb söleşgenlerin da aytdı. «Çeçenlile başkesgiçledile dey edile da, ala işde keslerin bek igi körgüzgendile», dedi.

Karaçaylılanı üsünden sözge köçdü: — Sizni işigizni kıyınlığı dağıda nededi deseñ, çırtda tersligi bolmağan adamlanı keltirib sizni ornuğuzğa ornatılğanları. Busağatda alaylada tamadalık etib turğan adamla va alanı ızlarına boşlarğa süymeydile. Bu zatlanı barına da karala turadı, akırın karala ese da karaladı. Politika canı bla reabilitatsiya etiv, meni akılım bla, uzaymay bollukdu. Biz halkkı ızına boşlavnu, politika reabilitatsiyanı üsünden da bir cañız kağıt etsek tab bolluk bolur, eşta.

Bu közüvde kabinetge partiyanı Ukrainada Ara komitetini birinçi sekretar! Kiriçenko kirdi. Nikita Sergeeviç anı delegatsiyanı çlenleri bla şağrey etib, ala kol tutuşdula. Telefon zıñırdadı: _ — Karaçaylıla bla söleşe turama,— dedi Nikita Sergeeviç.

Uşakğa Gaca ulu Macir koşuldu: — Sizge avur cük tüşgenin bilebiz, Nikita Sergeeviç,— dedi ol.— Bu iş Sizge tınçırak bolur üçün halknı atı bla biz Sizge söz berebiz alğınça avtonomiya izlemezge. Bizni ızıbızğa köçürür üçün kraldan boluşluk da izlemeybiz, bizni cerlede caşağan ebzeleni da erlay köçürüb iyigiz deb anı da aytmaybız. Ala Kluhor rayonda caşaydıla, bizni kalğan cerleribiz boşdula, biz alaylada caşarbız. Bir adam bla da tüyüşuruş açarık tülbüz. Anda caşab turğan tüz adamla, bilmeyme, bizni kaythanıbıznı oñsunurukmudula.

— Şimal Kavkaznı cerlerin alıb, Gruziyanı cerin keñertirge deb Beriyanı planı alay bolğandı,— dedi Hruşçöv.

— Allay muratı bolğanı belgilidi,— dedi Gaca ulu,— Şimal Kavkazdan köçürülgen halkla: karaçaylıla, malkarlıla, çeçenlile, iñuşla Gruziya bla bir çekde caşay edile,— deb Macir Hruşçövğa halkğa cetgen artıklıknı üsünden, büğün, bügeçe da cete turğan uçuzluknu üsünden hapar aytdı. «Üçtört köçgünçü bir cerge cıyılsa, alağa kontrrevolütsionerlege karağança karaydıla»,— deb koşdu.

— Sovet vlastha karşçılağaça,— dedi Hruşçöv. — Ho. Sovet vlastha karşçılağaça. Bizni halknı cazıvu busağatda türlenmese, elli cıldan karaçay halk deb atı sağınıllık

tüldü. — Tüzdü. Başha halklanı içinde cutulub kallıkdı,— dedi Hruşçöv. — Ol zatnı busağatda oğuna körebiz,— dedi Gaca ulu. — Aziyadan keterge süymegenle barmıdıla eke? — deb sordu Hruşçöv. — Tabıllıkdıla. Okkupatsiyanı zamanında nemetsle bla işleb, ala bla birge kaçalmay kalğanla ızlarına kaytırğa süerik

tüldüle. Dağıda bir kavum bardı: mında halkladan adamla bla üylenñenlege keterge kıyın bollukdu. Bizni tilegibizni kabıl etmesegiz, Nikita Sergeeviç, halk bizni salamıbıznı allık tüldü,— dedi Macir.

Kiriçenko ışardı. — Romanovladan bir cañız patçah Stalin etgenni bizge etmegendi,— dedi Gaca ulu. — Cay halknı birden terslese, Nikolay patçahha kişi da iynannık tül edi, Stalinite va iynanñandıla, iş ma bu zatdadı,—

dedi Hruşçöv. Uşakğa Camma ulu koşuldu: — Busağatda cürürge erkinlik tabhanıbız bla hayırlana, biz Karaçayğa da barğanbız,— dedi ol. Ebzele kuru Kluhor rayonda caşaydıla. Üyle oyuluboyulub, oramlanı hane kesib turadı. Bizni bla birge anda ömürleri caşab turğanla bizni ızıbızğa kaytırıbızğa oğayları cokdu, biz ala bla ariv caşab turğanbız.

— Halkiı sanı busağatda nençadı?—deb sordu Hruşçöv. — Cetmiş miñ çaklı bardı. — Kıyınlıkdan cay kalğan adamlarıbız tuvğan cerlerinde ölürge izleydile, Sizden bu zatha erkinlik tileybiz, bizge

grajdan erkinlik berigiz,— dedi GürcK) ulu Tavbiy. Kelgen delegatlanı kaysısı kayda işlegenini üeyunden sordu Nikita Sergeeviç. — Men internatda işleyme, sabiyleni işge üreteme,— dedi Gürcülanı Nuzula. — Karaçay sabiylemidile? — Köbüsü kazah sabiydi, karaçaylıla da bardıla. — Kazah tilni añılaymısız? — İgi añılayma. — Men Frunze şaharda işçime,— dedi Camma ulu Murat. — Men askerfizkultura üretivnü okuthan ustazma,— dedi Gürcü ulu Tavbiy. — Men kolhozda mehanizatorma,— dedi Bayramkullanı İbrahim. — Ol a entda işleymidi? — deb sordu Hruşçöv, seksen segizcıllık Çağarlanı İbrahimni körgüzüb. — Ol entda kolhozda işleydi,— dedile. — Men injenerkonstruktorma, asker injener, meni frontdan aşırıb iygen edile,— dedi Gaca ulu. — Köçgünçü prokuror edim, busağatda obşçepitni direktoruma,— dedi Bayramuklanı Üsuf. — Men tselina kolhozda raboçkomnu tamadasıma,— dedi Orus ulu Umar. — Kalaydı bitim? — deb sordu Hruşçöv. & — Bitim igidi. — Bizge mürzöv kerekdi,— deb Hruşçöv talay kere kaytarıb aytdı. — Bollukdu mürzöv, Nikita Sergeeviç,— dedi Umar. — Halkıbıznı tilegin añılata bildikmi eke, Nikita Sergeeviç? — deb sordu Gaca ulu. — Añılağanma, barın da añılağanma, alay a onovnu kuru men kesim eterik tülme, sizni işigizge tüz onov eter üçün a

karıvumu ayamazma,— dedi. Uşak anı bla boşaldı. Nikita Sergeeviç stoldan kobub, kabinetni arasına çığıb, har biri bla kol tutuşub aşırdı. Uşak 55 minutnu bardı. Karaçay delegatsiya Moskvağa barıb kaythanını haparı karaçaylıla caşağan respublikalanı barına otça cayılıb kalıb,

köçgünçü adamnı sağışı endi saklav boldu. Tuvğan cerge talpıv cañıdan kozğalıb, alkın belgili zat bolmasa da keçeleri, künleri da ızlarına kaytıvnu sağışı bla ötüb

tebredile. Cañı kayğı da çıkdı: köbleni kızları (caşla asırı katışmağandıla) uzbeklege, kazahlağa, kırğızlağa erge çıkğandıla. Ataları, anaları ızlarına kaytsala, ol tişirıvla ne etsinle?! Dağıda bir kıyınlık: tuvğan cerlerine tarala, açdan, calanñaçdan

kırılıb, Orta Aziyanı kumlu cerlerinde cathanlanı atıb ketib kalıv alanı teblev tülmüdü?! Alay a tuvğan cer degen tatlı söz cürekleni dığı ete, adamlanı nelerin da kesine burub koyğandı. Akılları, sağışları,

muratları endi kupkuru Karaçaydadı. 1956—1957 cılnı kışında oğuna bir kavum üydegi küreşib, kıynalıb cıyğan rıshıların satıb tebredile. Erkinlik çıkğanlay,

mıçıy turmay ketib kalır üçün etedile. Birsi kavumla va alay eterge korkadıla — bolğanların satıb, biyağınlay kuru curtha karab kalırğa korkadıla.

1956 cıl Gokka otpuska alıb, hayırlanmağandı. Otpuskasın alıb, Bayavtda Aslannı kabırına barır ğa onovlaşdı. Arturnu «Trudovikge» Halimatlağa eltdi, ol anda tururğa kesi da bek süedi.

ĞokKa 1957 cıl suvuk fevral ayda colğa çıkdı. Üsünde kök eltir cağası bla kara paltonu, ayaklarında kara valenkaları, başında — kök eltirden kubanka börkü.

Bayçoraları Gokkağa bek cılı tübeb, ol kün oğuna Aslannı kabırına bardı. Tögeregy begigen karaçay kabırladadı ol. Mında da iyesiz kabırla köbdüle, dedile: 1932 cıl alanı kulak etib beri köçürgenlerinde eki etib cartısı kırılğandı.

Aslannı kabırına karalıb turğanı belgilidi. Kabır taşı da bardı. Bayçoraları Gokkanı kesin koyub, buruvnu tışına çıkdıla. Gokka va bir ullu işni etgença kabırnı üsünden buz kesekçikleni arivlab küreşedi. Aslan bla tışından söleşe turğanın esledi: — Esiñdemidi, caşavubuzğa kallay planla kuray edik? Alay a, körese, ne bla boşaldı nebiz da... Senden başha bla caşav eterge küreşgenim üçün keç meni, ol senñe «kaytırğa» dığalasım edi, bu zatnı menden başha kişi añılarık tüldü. Yezge, ozğan zatnı kaytarırğa madar cokdu. Mından arı nellay bir caşarık esem da seni esge tüşürüv bla caşarıkma. Beri senñe anı aytırğa kelgenme.

Zaman, eşta, igi kesek ketgen bolur edi, Bayçoraları kelib, Gokkanı bilegine akırın tiye: — Suvuk ötedi, kel Gokka,— dedile.

ĞokKa alada talay künnü caşab, har kün sayın Aslannı kabırına cürüb turdu. Bayavtçula da keslerini caşavlarında türleniv saklaydıla. Ala bılayda aytılıb turğan cerde caşav etib başlağanlı cıyırma bla tört cıl boladı, bir caşav künnü tuvğan cerlerine taralğanları tohtamağandı.

Ğokka Bayçoralada künlerini bir kününde Taşkentden alağa kızları keldi. Gokka bla ol, Tamara, birbiri boynun kuvanç allı bolub kısdıla. Ala kaçan ese da bir tatlı teñle edile.

— Esiñdemidi, bizni köçürgen kün ekibiz da kalay cılağan edik?—dedi Tamara cılamuğu kuyula. — İgitda esimdedi. Alay a ol kün halk ornunda edi, otu cuklanmağan edi. Halknı tamırı bla üzüb athanların

körmegeniñ nasıbıñdı,— dedi Gokka Tamarağa. — Barıbız da bir kıyınlıknı çekgenbiz,— dedi Tamara, Gokkadan köz ayıralmay.— Köremise, biz kalay türlenñenbiz,

bizge va alkın kırk cıl da bolmağandı,— deb çolpanlaça közlerin sürtdü. — Men beri üyübüzge kelgen zamanlarımda Aslanña bireki colda tübegenme. Ol seni adamıñ bolğanın a bilmegenme,

kalay çıraylı, kalay nürlü adam edi. Haman cazıb tura edi,— deb Tamara entda cıladı. Gokka da cıladı. Ğokka turub barıb, çemodanından Aslannı kabırını suratın alıb, Tamarağa körgüzdü. — Anamı, egeçimi, Aslannı anasını kabırları va menñe tasdıla,— dey, Gokka Aslannı kabırını suratın kolunu sırtı bla

sıladı.— Bügünden arı menñe em bağalı zat bu surat bla Aslannı cazğanlarıdıla,— dedi. Kaçan da boluvçusuça, kış bıyıl mında suvukdu, aytırğa, kışına kış, cayına cay cetmeydi. Gokka üyüne çaphın bolub

kaytdı. Kelgenley, ot etib, peşçikni kızdırıb, aspirin da içib, basdırılıb catdı. Har kim Kavkazğa keterge hazırlana, at oyun etib aylanñan zamanda, men avruy kalay turayım deb keldi kölüne. Nasıbına, keçeni bir zamanında temperaturası tüşüb, kalkıvğa ketdi. Ertdenbla va, ayak üsüne süelgeninde, kesin tireb, «Trudovikge» barırğa onovlaşdı.

Ğokka bolmağan on künnü içinde Artur bek ariv turğandı, deb Halimatları Arturnu mahtadıla. Aytırğa, sabiy üydegige bulcuv bolub turğandı.

Ğokkanı kelgenin eşitgenley, trudovikçi köçgünçü bolğan barısı anı üsüne cıyılıb, ne kördüñ, ne eşitdiñ bizni üsübüzden deb hapar izledile.

— Keterge hazırlanadıla. Eski kulakla da hazırlanadıla, alay a keterge erkinlik boluru bla kalırından kişini haparı cokdu, biyağınlay komendaturalada kol saladıla,— dedi.

— Cürürge erkinlik beredile da,— dedi kaysı ese da. — Orta Aziyada cürürge beredile erkinlikni va,— dedile aña cuvabha. Ol künlede, partiynı Stavropol kray komitetine delegatsiya ketib turğanın, alkın az adam bile edi. — Ol amannı kebinde etgen rıshıbıznı satıb tebregenibizni, eşta, biz aman ete bolurbuz. Satıb, biyağınlay kuru curtha

tayanıb kalsak, seni cavuñ da bizley bolsun,— dedi bir erkişi.

Keterge talpımaklık asırı ullu bolğandan adamla endi andan başha söz añılamaydıla, ol kişini sözün da san etmedile. Bu talpıv asırı ulludan açlık, calanñaçlık çekgenlerin da unuthandıla.

— Men aytırık,— dedi Gokka,— bu ketiv hapar tolu belgili bolğunçu cuğuğuznu satmağız. Ontört cılnı içinde tuvğan ceribizge talpıv cürekleni aşab boşağandı, alay a halige kararğa kerekbiz.

— Sukmanovnu bizge endi adamça söleşgeni, Orta Aziyada süygen ceribizge barırğa erkinlik bolğanı başıbızğa boş etile aylanñanıbızğa şağat tülmüdü? — dedi alğınñı soldat İbragim.

— Ol barı da tüzdü, alay a boş bolurğa kağıt alkın cokdu da cokdu,— dedi Gokka. — Hruşçöv Stalinni itliklerin bayam etgendi, ol bizni ızıbızğa köçürmey da koyarık tüldü. Halimatlanı saman üylerini içi adamdan tık urulubdu. Alanı har biri, ketivnü üsünden söleşe, ketmey kalmazlıkların

begitgen ülğüle keltiredile. Talpıv asırı ulludan ülğüleni keslerini başlarından çığaradıla. — Men ontört cılnı içinde haman bir zatha sağış etib turama,— dedi sakalı ariv cülünñen, sarğıldım çaçlı bir kişi,—

kimni başına kelgen bolur edi cay halklanı köçürüv? Men institutnu boşağanma, uruşda politruk bolub turğanma, kıshası, istoriyada men eşitmegenme bıllay zatnı. Endi va belgili bolğanına köre, bizge bu kıyınlıklanı cetdirgen adamğa biz tabınıb caşağanbız, anı üçün ölümge barğanbız,— dedi.

— Anı üsünden sağışnı barıbız da eter kerekli kalmağanbız, alay a men seyirsinñen bir zat bardı, Stalin alay ete turğan zamanda Sovet vlast kayda edi. Kral cañız bir adamnı koluna atılıb nek kaldı?

— Endi ol soruvlanı bir koya turayık, busağatda bilemisiz, baş zat nedi? — dedi çalsakal, ülleburun kart. Barı da aña buruldula.— Tilin da, kesini ençi betin da, nesin da tas etib barğan kavkuv bolub turğan halknı halklığın ornuna salıv. Bizge erkinlik berilib, ızıbızğa kaytarsala, biz karaçay halk bolallıkbızmı oğese ne zat ese da bir katışkuramı bollukbuz?

— Halk kesini betin ornuna salır üçün köb zaman keterikdi,— dedi Halimat. — Da bir tözerge küreşeyik, eşta, bizni onovubuz uzakğa sozulmay etillik bolur,— deb Gokka örge kobdu. — Tözgenibizden bek ne tözerikbiz? Cahanimge kirib çıkğanbız, andan sora ne?! İñirge Gokka bla Artur Georgiyevkağa cıyıldıla. Caşçık cılınñanında cukuğa ketdi. Gokka, anı catdıra, «sen a ne tukum

caşav eterikse eke?—deb sağışha ketdi. Sabiy sadda ol orusça da, kazaçha da söleşirge ürenñendi, üyde va Gokka anı bla kuru karaçayça söleşedi. Añılağan sabiy bolğanına Gokka kuvansa da anı cazıvunu kayğısı başından ketmeydi.

Ğazetle, radio Hruşçöv caşavda boldurub barğan cañı zatlanı üsünden köb cazadıla, aytadıla. Cıyırmançı sezdni etgen onovları adamlanı avuzlarından tüşmeydile. Hruşçöv, Stalinça bolmay, köb cerge aylanadı — har neni kesi közü bla körürge, eşitirge izlegenin adamla bek caratadıla. Har cañı kün caşavğa cañı zatla keltirib ketedi. Adamla bir cuknu ıçhındırabız deb korkğança har nege kulak iyib caşaydıla. Spetspereselenetsleni canları va Kavkazğa ketib boşağandıla, ceñilde başıbızğa boş bollukbuz deb kolları bla tuthança iynanıbdıla.

1957 cıl cetib keledi. Cañı cılğa Gokka biyağı «Trudovikge» barırğa onov etdi. Bibağa, Halimatha, Raziyatha cañı cılğa savğaçıkla aldı. Arturnu üsüne kara cağaçığı bla çubar paltonçuğun, kulaklı börkçüğün, cer betli valenkaların kiydirib, avtobus tohtavçu kaşbakğa bardıla. Nasıbha, bilet tabıb, minib ketdile.

«Trudovikde» köçgünçüle cañı cılnı kuvançın etmevçen edile — anı kayğılı tül edile, bu colda har üyde degença koy kesib, duniyanı hantın etib, cañı cılnı allın saklaydıla. Har kimni cüregi költürülübdü.

Ğokka beri kelgeni sayın, birgesine kıyınlık çekgen adamları kuru da tögeregine cıyıladıla Stolda ullu şışada balamutka da bardı. İçgini cürütmevçü karaçaylıla mında balamutkağa ürenñendile. İyegili stakanlağa kuydula. Oneki sağat bolğanlay, alğınñı podpolkovnik Karamurzin stakannı alıb, örge kobdu: — Meni köb kıyınlık çekgen şohlarım,— dedi ol çıbıkça ariv sanlarına caraşhan asker kiyimleri bla (kazavatda bolğanla asker kiyimlerin köz gincileriça saklaydıla),— 1957 cıl bizge ne keltirilgin bilmeybiz, alay bolsa da körgen kıyınlığıbızdan bek endi cuknu da çegerik tülbüz. Cañı cılnı tepsisine bizni olturğanıbız ontört cılnı içinde kuru budu. Bu nasıbdı, biz nasıb degen söznü unutsak da. Tüzlük bizni tabar, halknı halklığı ornuna tüşer deb umut ete, men anı üçün tartama,— deb içdi. Kir suvğa uşağan balamutkanı barı da toğudula. Adamlanı cürekleri kozğalıbdı. Barı da birden söleşedile. Balamutkası bla stakannı endi Gokka aldı. Yerge kobdu. Kısha çal çaçı anı betin türlendirgendi. C'ayaklarına iñilikça kızıl urğandı — Coldaşla,— dedi Gokka.— Cañı cıl bütev sovet halkğa nasıb, ötürüksüz kerti caşav keltirsin. Esigizdemidi, biz sovet halknı bir kesegi edik, bizge da kayğırıv bar edi: okuta edile, ana tilibiz bar edi, kıshası, biz da adamğa sanalıb caşay edik. Alay a bizni başıbızğa kıyınlık tüşdü, biz anı sıltavun büğün da bilalmay barabız. Halknı köbüsü kırıldı. Busağatda, meni akılım bla, biz, ullu kavum, kim bolğanıbıznı, ne tukum halk bolğanıbıznı caş kavumğa añılatırğa kerekbiz. Halknı kalğan kesegi anı bilirge kerekdi Bılay barsak ononbeş cıldan tilibizden boşarıkbız, tilibiz boşalsa va halk cok bollukdu,— deb Gokka sözün boşab, stakanña ernin cetdirirge da unutub, stolğa saldı.

Ğokka aythan zatnı kayğısı barını da cüreklerinde caşab turadı. Birden söleşedile. Ğokka tabakdan et kesekni alıb, kıyırından azçık üzgenley, anası esine tüşdü. Yelüründen biraznı alğa Habibat et küsedi.

Gokkanı va etge avuşdururlay cuğu kalmağandı. Tötya Maryağa barıb, haparın aytdı. — Bizni cañız toñuz etibiz bardı, Vitkalovları va satarğa iynek kesgendile. Men alağa toñuz etçik elteyim da aladan

seni anaña tuvar etçik alayım,— deb ketgen edi. «Kalay cumuşak cürekli adamdı tötya Marya» deb esine tüşürüb, sora tögereginde söleşgenlege kulak saldı.

— Busağatda cuğuğuznu satmağız, kuru curtha karab kalırğa bolluksuz. Unuthanmısız, sadaka cıyıb aylanñanıbıznı?! Erkinlik çıksa satarsız,— dedi bir kart.

— Ol zamanda bizden kişi da cuk allık tüldü, bir boş bağağa atıb, keterikdile da keterikdile deb saklab turlukdu allık adam. Biz a ızıbızğa kaytır üçün kerti nebizni da atıb keterge hazırbız, tuvğan ceribizde taşnı üsünde da caşarıkbız,— dedi bir tok tişirıv.

— Bizni beri kımıjalay keltirgen edile, mından arı kımıja barsak da korkuv cokdu — tuvğan tavlarıbız bizni asırarıkdıla,— dedile dağıda birle.

— Men cuk añılayalmayma,— dedi kaçan ese da Çavlda buhgalter bolub turub, mında va tütünde işlegen çalbaş tişirıv,— bu ketiv degen haparnı kaydan alğansız? Adamıça kişi da cuk bilmeydi. Orta Aziyada cürürge erkinlik bergenlikge, bizni entda baş boşluğubuz cokdu. Kesi kesibizni öreletib, endi çırtda olturalmay kalğanbız. Kimden da bek Kavkazğa men termile esem a, alay a tözüm kerekdi, tözüm ansı, bolğanların satıb tebregenleni köresiz,— deb açıvlurak aytdı.

Sözge koşulmağanla caş kavumdula — 1943 cılda kallayla kalğan esele da cay kalğanla. Alağa Kavkaz bla Orta Aziyanı başhalığı nedi deseñ, Kavkazdan haparları cokdu, Orta Aziyanı va tuvğan curtlarına sanaydıla. Bu kavumnu tili da bek seyirdi: bir cañız aytımda karaçay, orus, azerbaycan, kazah sözle boladıla. Bu tölü Karaçaydan, halknı istoriyasından haparı bolmay ösedi, ullula va çekgen caşavların unutalmay, aşarıkiçerik kayğı bla künlerin aşıradıla.

Tañ üslerine athınçı olturdula. Terezeden culduzları bla kömkök kök karadı. Adamla karnı cırıldata, üylerine çaçıldıla. Artur keçeni uzunu başha üyde cuklab turadı. Har kim çaçılğanında, Biba da barıb, anı bla tayandı, Gokka va eki egeç bla stol canında kaldı. Çay içerleri kelib,

çaynik bla otha suv salıb, kamişni kabındırdıla. — Onüç cılnı içinde cañı cılda büğün bolmasa olturmağanbız,— dedi Halimat. — Olturduk esek da ne cırlağan, ne tepsegen, ne oynağan bolmadı. Esigizdemidi, kalay carık tübevçen edik cañı

cılğa?! — dedi Raziyat. Ğokkanı esine va cañı cılğa Aslan bla tübevçüsü tüşdü: Aslan ne Rostovda Gokkağa barıvçan edi, neda Gokka

MikoyanŞaharda Aslanña. Gokka alay barsa, teñi Tonyada keçe kalıvçan edi. — Ahırsı, tuvğan ceribizni közübüznü kıyırı bla körürça bizge nasıb çığarmı? — dedi Halimat ahsınıb. — Bilmeyme, allay kün çıksa, men sav kallıkmamı eke, asırı kuvanñandan,— deb Gokka barıb, çaynikden üçüsüne da

çay kuydu. Künortada Gokka da, Artur da ızlarına ketdile. Biyağı kabırlanı canı bla oza, biyağı Gokkanı cüregi aman etib, dığalasha

kirdi: anasını acaşhan kabırı anı cüregin aşağanlay turlukdu. Acaşmasa va Gokka ne etallık edi?.. Hruşçövğa delegatsiya barıb kelgenli, baş erkinlik degen söz köçgünçüleni avuzlarından tüşmeydi. Saklağan bla

künlerin aşıradıla. Közleri da Moskva taba karaydıla, kulakları da arı tıñılaydıla. Georgiyevskiyde caşağan ekiüç karaçay üydegi bla Gokka asırı tübeşmeydi — stanse ulludu, birbirinden uzakda

caşaydıa, işleri başhadı. Avruğanları, sızlağanları bolsa va başha dohturğa barmay, Gokkağa cürüydüle. Ol sebebden ala bla söleşirça tüldü.

1957 cıl yanvarnı ayak süremi bolur edi, İvan İvanoviç soluvun küçden ala, ordinatorskiyge kirib: — Ğokka Majayevna, Siz... Siz endi boş bolduğuz! Orğanlağa kağıt kelgendi! Kağıt! — deb Gokkanı mañılayın uppa etdi.

Ğokka keçede, künde da bu haparnı saklab turğanlıkğa, kulaklarına iynanmağaiça tili tutulub, avuzundan söz çığaralmay, İvan İvanoviçge karab biraznı turdu. Sora künça közlerinden zır deb cıla muğu kuyulub, kobub İvan İvanoviçni cayağına ernin cetdirdi. Nögerleri cıyılıb kalıb, barı Gokkanı alğışlaydıla. Ontört cılnı kuru kıyınlıkdan başha cuk bilmegen köçgünçü adamlağa bıllay nasıb kalay çığıb kalır deb Gokkanı cüregi ekilidi.

— Oramda rayon NKVDni naçalnigine tübeb kaldım da,— dedi İvan İvanoviç,— ol menñe «yanvarnı 9dan spetspereselenetsleni boş etivnü üsünden SSSRni Baş Sovetini Prezidivmunu Ukazı çıkğanın sizde işlegen Gokka Majayevnağa ayt» — dedi. Alğınça bolmay, «Ğokka Majayevna» deb söleşdi «Endi ızlarına keterge bollukdula»,— dedi.

Dohturla, eşta, Gokkadan az kuvanmadıla deyme Mında Gokkanı sıyın ullu köredile. Ğokkanı va cılamukları tohtamay töñereydile, kol cavluk bla sürtüb küçünden kelmeydi. Nek cılaysa deb sorsala,

aytallık tüldü — başında cuk cokdu. — Üyge barığız, Gokka Majayevna, bu halda avruğanlağa körünallık tülsüz. Sizni ornuğuzğa biz kararbız,— dedi İvan

İvanoviç. Ğokka söleşmegenley avruğanlanı istoriyaların papkağa cıydı, barıb halatın teşib, sora uzun koridor bla kesini

komnatçığına ketdi. Eki terezesine da kışhı ayaz harça oyuvla salıb tura edi. Üyçüknü içi suvukdu. Kesini kuvançın Arturğa aytırğa aşığıb, sabiy sadha barıb, anı alıb kelirlay boldu, alay a ol ne añılarıkdı deb kesin suvutdu «Bizni üsübüzde bolğan zatnı tersge sanağan Ukaz bar ese, gazetlede nek basmalamaydıla?» — deb kölüne keldi Gokkanı.— Bu haparnı men orğanladan eşitmey, tış adamdan eşitirge nek kerekme?! Ötürük zat ese va?».

Cılı kiyinib, rayon NKVDge ketdi. Gokkanı mında bek ariv tanıydıla — har ay sayın kelib kol salıb turadı Bu col dejurnıyden başlab, anda tübegen barı salam bergenlerin eşitgeninde «oğay eşta, hapar tüz bolur»,— dedi Gokka kesi kesine. Anı naçalnikge boşladıla Kirib salamlaşhanında naçalnik salamın alıb, (alıb!), olturğan cerinden kobub (kobub!) Gokkanı kolun tutub (tutub!): — Alğışlayma Sizni (Sizni!), Gokka Majayevna (!), Ukaz etilgendi Ellede komendaıtla büğün bil dirlikdile. KaraçayÇerkes avtonom oblast kurarğa, aña ara şahar Çerkesskeni eterge, busağatda Kluhori atalıb turğan MikoyanŞaharğa da Karaçay şahar atarğa deb begitilgendi,— dedi.

— Bu haparnı Sizni avuzuğuzdan eşitir üçün kelgen edim, sav boluğuz,— deb Gokka, asırı karıvsuz bolub kalğandan cığılıb kalama dey, eşik taba atlandı.

— Endi erkinsiz, Gokka Majayevna (!), Kavkazğa keterge bolluksuz,— dedi naçalnik. — Pasportla va? — deb sordu Gokka,— bizni çırtda dokumentibiz cokdu. — Bollukdula,— dedi. Anı közlerinde cılıvnu Gokka kuru büğün kördü... Ğokka sadikden Arturnu alırğa atlandı. Busağatda kesini kulağı bla eşitgenin başına sıyındıralmaydı. «Kerti da begim

bar ese, gazetlede nek basmalanmağandı?» — deb sordu kesi kesine, cüregi entda iynanıb kalalmay. Dağıda kesi kesine cuvab etdi: «1943 cıl bizge bolğan artıklıknı ne kralda neda duniyada kişi bilmesin deb ete bolurla, alay a bütev duniya biledi». Avtonomiyanı üsünden da sağış etdi. Alğın Karaçay avtonom oblast edi, endi bizge ol da tas boldu — ençi avtonom oblast eterça adamıbız kalmağandı. Bizni halkğa tüşgen kemçilik ızına tüzellik tüldü köb zamannı.

Ğokka bu kuvançın Arturğa aytdı. — Men kesimi kızıl velosipedim blamı barlıkma? — deb sorğanında, Gokkağa açıvurak tiyib, sabiyden kölü kaldı. Ğokka Halimatlağa barıb, ala bla birge keterlay söleşirge onovlaşadı. Ne açhağa, kalay barlığını, arı barıb, işley

başlağınçı ne zat bla caşarını üsünden da sağış etedi. Kral cuk bla boluşmaydı. Bir kesek açha kısdırğançığı bardı da, ol colğa ceterik bolur, satıb açha eter zatı va cokdu — fatarında mebel ışanı bolnitsanıkıdı.

«Trudovikde» keçgünçü kavumnu ullu kuvançın aytırğa söz tabıllık tüldü. Tuvğan cer kesine asırı tarthandan mında kalğan obalanı da unuthandıla.

Karaçaylıla üylerin, malların, rıshıların satıb küreşedile, mında ertdeden caşab turğanla va alırğa aşıkmaydıla — har ne da alağa boşuna kalğança kalırın biledile — karaçaylıla ızlarına calanlay keterge da hazırdıla. Kim kim bla barlığını onovun etedile, biletle aladıla, konteynerlege söleşedile. Malıy satalmağan, kesib kak etedi.

Ontört cılnı içinde Orta Aziyada tüktük bolub caşağan cuvuknu, teñni kayğısı da kozğaldı Tört canına pismola, telegrammala ketib, kimni kaçan barırın soruvlaydıla.

Abadan adamla çırtda orunña kirmegença, cuklağan da aşağan da bolmay, kupkuru ketivnü kayğısın etib aylanñança, alaidıla. Hruşçövğa alğış tileydile, ontört cılnI çekgen zakonsuz azabların unuthança bolğandıla. «Baş erkinlik» degen tatlı söz neni da unutdurğandı. Allarında saklağan kıyınlıknı kaydan bilsinle...

Ğokka Halimatları bla birge keterge söleşdi.' Ol Frunzege cuvukda caşağanı sebebli, arı barıb biletle da alırğa, konteynerni üsünden da söleşirge onovlaşdıla.

Köb turmay, maynı ayağında, işden çığıb, Gokka «Trudovikge» cıyıldı. Bolnitsada birgesine işlegenle anı bek cılı halda aşırdıla. İvan İvanoviç bolnitsanı bir at cegilgen arbaçığın berib, barı birden aşırdıla.

— Ne desek da tüzlük bardı, Gokka Majayevna,— dedi ol,— tüzlük sizni tabdı. Eşta, caşav cañırlık bolur,— deb koşdu.

— Tüzlük bılanı tabhınçı kallay bir azab çekdile, gospod kesi biledi anı,— deb sanitarkaladan biri közlerin sürtdü. — Keçigiz, ters zatım bolğan ese,— deb Gokka cıları tığıla aytıb, ak çuruklu ayakların briçkadan salındırıb olturdu.

Artur ertdeden oğuna cügenleni koluna alıb, arbaçını katına olturğandı.

Halimatlanı üyçükleri bardı. Eki egeç da bellerine deri batmakğa batıb saman etgenlerinde, karaçaylıla mammatha cıyılıb, kalağan edile. Endi üyçüknü da, cañız iyneklerin da, avur hapçüklerin da satadıla. Konteynerni künde, keçede saklaydıla. Ertdeden alğan biletlerini közüvü da cetedi.

Mında kişi cukların almağanı amaltın karaçaylıla Tokmakda satarğa küreşedile, alay a anda da çot alaydı. — Esigizdemidi 1943 cıl,— deydile birbirle,— bütöv rıshıbız kalıb ketgen edi da! Mallarıbıznı ebzele sürüb

aylanñanların közübüz bla körmedikmi?! Bizni va tögeregibizni kara şinellile alıb, kımıldar karıvubuz bolmay karab tura edik. Ahırsı, rıshıbız entda kalıb oğuna ketsin, endi tuvğan ceribizge barabız! Anda üyleribiz, tavlarıbız bizni açdan öltürlük tüldüle,— deb birbirine köl ete, bu oyumğa tüşgenden sora adamlağa tınçırak boldu. Alay a kallay kıyınlıkda ayak tiregenleri eslerine tüşse, satalmağanlarına dağıda aylanıb buşuv etedile.

Hapçüklerin kısıb, har kim konteynerleni tözümsüz saklaydı. Sürülmey kalğan baçhaların hane kesgendi. Har arbazda sarsmak tuz etilgen kak etle tağılıb kebedile. Kolhoznu pravleniyesi karaçaylılanı iş künlerine berillikni bergendi, kağıt a barına da berirge esgermegeni amaltın artda nença adam carsırıkdı... Bir kavumla işleb turğanlarına spravkala ala bilgendile.

Bu künleni birinde Gokka, caşçıkla bla kayrı ese da ketgen Arturnu izley, oramnı bara turğanlay, cuvukdağı üyden bir cılağan, sarnağan tavuş eşitib sın boldu. Arı adamla baradıla. Gokka da buruldu: tögeregin adamla alıb turğan tişirıv çaçınbaşın cırtıb cılaydı. Anı közlerinde körünüb turğan kıyınlıknı adam aytıb da aytalmaz. Gokka anı tanıydı. Ol Huraymatdı. 1943 cıl altı sabiyi bla kelib, ol cıl oğuna eri uruşda ölgen edi. Teli avruvdan avrub, üç sabiyi bla kesi kalğan edi. Çırtda kabarıkları bolmay, kuru barakga kirib turğanlay, üslerine «honşu eldenme» deb bir kart kazah kelgendi. Sabiyle andan cuk tileb, tögeregin alğandıla. Kart hurcunun karmab, bir vuak açhaçık tutdurub: — Ma bu caşçıknı menñe ber, meni sabiyim cokdu, men anı adam eterme, sende va gimigirikdi, körese, kuru süekdi,— dedi.

Huraymat, üç sabiyin kesine kısıb: — Birgeme ölğüyunle andan ese,— degendi. — Caşım, kel atha min, meni bla üyüme barayık da men anda saña köb gırcın da, et da, bavursak da aşatırma, kesiñ

da cumuşak, ariv orunda catarsa,— degendi. Ceticıllık caşçık anasını kuçağından çartlab çığıb, kartha barğandı. Anası caşçıkğa mıllık athanında, kart: — Men

seni sabiyiñi zor bla eltmeyme, ol kesi keledi. Tambla men eki çelek un keltirirme da caşçıknı eltirme, mende bir kesek caşar da kartlanı közlerin bir açar. Men uzakda tülme, keltire da körgüzte tururma, erkinlik bersele, bizni ailge kesiñ da kele turursa. Bu mende incillik tüldü, egeçim,— degendi.

Huraymat üç sabiyin da kesine katı kısdı. Kart ketdi. Avrub karıvsuz bolub turğan Huraymat brigadirden caşırtın klever cırtıb kelib, kimni ese da otçuğunda bişirib, sabiylerine berdi, ala anı cuğun da koymay cutdula. Ekinçi kün biyağı kart eki artmak unnu da alıb keldi. Ol baylıknı adam aytıb aytalmazça edi, alay a Huraymat artmaklanı katlarına da barmadı. Sabiyle analarına kısıldıla. Kart koynundan bir cuka güttünü çığarıb, anı dukkulab üç sabiyge da berdi, caşçıknı va atha olturtub arıberi cürütgeninde, eki egeşçigi da aña suklanıb karadıla.

— Kalay etese, egeçim? — dedi kart,— men caşağan ail bılaydan on versta uzaklıkdadı, men har iyıkda senñe caşçıknı da, aşarıkiçerik da keltire tururma, meni atım Amantay Jalpakpayevdı. Kelsin meni bla, körese, anı busağatda atdan ayırallık tülse.

Ol 1944 cıl caz edi. «Bir da kurusa da ol caşasın, kızçıkla bla men bu duniyanıkıla tülbüz»,— dey, Huraymat caşçıknı cürek tamırından üzdü...

Ol künden sora kart bir cañız colda da körünmedi. Cürürge erkinlik çıkğanlay, Huraymat neden da alğa honşu ailge mıllık atıb, kartnı izledi alay a bu tögerekde ellede allay kart tabmadı.

Busağatda va Huraymatnı carası cañıdan açılıb, şaşdırırğa cetdirgendi. Kızları cay kalıb, ullula bolub, birgesine cılaydıla. Üçüsü da cer tırnay, cıyılğanla da alağa koşulub, har biri kesini kıyınlığın esine tüşüre, bu kuuanç kün cılav etedile. Huraymatnı cüregin a ne bla capırsınla... Ontört cılnı içinde nença sabiy urlanñandı, amalsız bolub nença sabiyni sathandıla... Bu cara endi cañıdan aşlanñandı.

Ğokka Huraymatdan basar taşın tanımağança çıkdı. Caşçıklanı içinde Artur çabıb, cortub betçigi kızarıb aylanadı, uzun kara kirpikleri bla kara kaşçıkLarı anı kızçıkğa uşatadıla. Caşçıknı Gokka kesine kıshanında bir kesek cüregi şavşaldı.

Konteynerle kelib başladıla. Birinçi ketgenleni bütev el cıyılıb, ullu kuvanç bla aşırdıla. Yanvarda begim çjğandan beri da kolhoznu pravleniyesi karaçaylılanı çakırıb, ketmey bılayda caşab tururların izleb

küreşedi — ala işde keslerin igi canı bla körgüzüb turğanları sebebli, kolhozğa ullu dağan bolub turğandıla, alay a karaçaylını busağatda bir tukum bir zat tıyallık tüldü. AlmaAtada, Frunzede da karaçaylılanı bir kavumların cıyıb, «ketmegiz, kesigizge avtonomiya bereyik» degenlerinde da kişi unamağandı. Tuvğan cerça adamnı kesine cuk da

tartmaydı. Rayondan kelgenli Gokka tötya Marya bla kün sayın degença tübeşedi. Ontört cılnı içinde ol igi oğuna oññandı, alay

bolsa da üyünbaşın tutarğa alkın karıvundan keledi. Gokka bla ol çay içe olturadıla. — Bilemise, Galya, siznikile boşluk tabhanlarına men bir kuvanıv eteme, senden a ayırılmay tursam süe edim, kalay

taza cürekli adamsa sen,— dedi tötya Marya. Cuvab alğınçı başha sözge köçdü.— Gospod, adamlağa allay bir kıyınlıknı kalay beraldıñ?! Seni kullarıñ çekmegen ne kaldı?! Sukmanov, köremise, başın eşikge karatmaydı. Ol bir kün katını tübegen edi da, avrub catadı dey edi. Oğaay, Galya, anıça begecen alay ceñil avrub kallık tüldü, sizge kallay artıklıkla cetdirgenin ol bek ariv biledi, endi va eşikge başın karatırğa korkub turadı, urub koysala va deb,— dedi.

— Anı kanına kişi da kolun boyarık tüldü, tötya Marya,— dedi Gokka,— har kim tuvğan cerine aşığıbdı. — Boyarıkdı, Galya, boyarıkdı, kallay bir cürek carıv etgendi ol! 1932 cıldan beri bizni boynubuzğa va komendant

minñenley turadı, entda anı koratır akılları cokdu. Seyir nedi deseñ, kral bizni unutub koyğanıdı — bar, cok esek da unutub, komendantnı tübüne atıb koyğandı, begim da cok, cuk da cok bizni üsübüzden,— dedi tötya Marya serı kirpiklerin ceñilceñil kağa. Gokka başha söznü başladı: — Tambla biz ketebiz, konteyneribizni aşırıb boşağanbız. Meni cüregimde, tötya Marya, Sizge bla Vasiliy Andreeviç haribge, kallay bir razılığım bardı. Siz ekigiz meni ölümden kuthardığız. Mından arı cüz cıl caşasam da sizni unuturuk tülme,— dedi.

Tötya Marya kesini iç sağışın aytdı: — Ğalya, sen ullu okuvlu adamsa, köbnü bilese, ahırsı, kralğa onov etib turğan adam cay halklanı köçürürge buyruk kalay berib koydu, ne? «Köçürüğüz!» deb ol açı söznü aytırğa kesinde karıv tabhan kim boldu?! Allay adamla kralğa onov nek etedile, bir ayt? Men tüz orus tişirıvma, kesimi başım bla men da añılayma halk birden barı da'ters bolmağanın. Stalin tersdi deydile, anı bla işlegenle va tıñılab nek turğandıla da? Bu zatlanı bilgenden sora kral tamadalağa biz endi kalay iynanayık, ne? Men siz çekgen kıyınlıknı körür kerekli kalmadım — cahanimge kirib çıkdığız. Ne üçün? Nek? Biz da ötgenbiz cahanimden, alay a sizde ma seniça kazavatda bolğanla, sabiyle, kartla, tişirıvla, kralğa ne hata etgen edile?!

— Men cuk añılamay caşağanlı, tötya Marya, ontört cıl boldu. Busağatda va meni cüregimde eki zat caşaydı: kuvanç bla buşuv. Buşuv — Orta Aziyada et adamlarımı kabırların koyub barğanım üçün, alay a ters aytdım, kabırları tas bolğandıla. Cañız baş iyemi kabırı belgilidi, cıl sayın aña kelib turlukma, Sizge burulmay a ketalmazma. Kuvançım belgilidi — tuvğan tavlarımı betlerine kararıkma. Entda kaytarıb, Sizni etgen adamlığığız üçün büsürev eterge süeme,— dedi.

— Tambla men barıb seni aşırırma, Galya, sabiy bla çığasa colğa, men col azık hazırlarma, sağış etme. Seni aşırırğa barı da barlıkdıla, kallay bir adamğa carağansa sen,— deb Gokkanı mañılayın uppa etdi.

...Ğokka, Biba, Halimat, Raziyat bir kupeni alıb, Frunzede poyezdge olturdula. Busağatda ala bir tukum bir cuk añılayalmaydıla — tüşdeça bolub turadıla. Gokkanı şark deb esine tepluşka tüşdü. 1943 cıldan beri açı tukum esge tüşürüv zatla karaçaylılanı coklağanlay turadıla...

Poyezd allına süründü. Tört tişirıvnu da közleri cibidile. Arturnu va cukdan haparı bolmay, terezege bitib, poyezdden artha kalıb barğan mekyamlağa, bağanalağa karaydı. Bu poyezdni artında bu tört tişirıv nença kıyınlıknı, artıklıknı, cılamuknu koyub kelgenlerin ol kaydan bilsin...

Barı da şumdula, közlerinden a bilezikleça cılamukları töñereb baradıla. Cılamuğun kişi da sürtmeydi. Başları gırın bolub kalğança alaydıla, caşavdan da artha kalğandıla. Bütün açı zat ne zatdı deseñ, kesleri keslerine iynamları tas bolurğa cetgendi, igitda deyse, sav ontört cılnı bılağa sizden aman cokdu deb siñdirib küreşgendile. Ne igi adamğa da alay aytıb tursañ, kertda alayma deb ol iynanıb başlarıkdı. Endi va ma «banditle», kuuanır zamanda da olturub cılaydıla. Cetmişcıllık Bibanı cañız caşı uruşda ölgendi, eki kızı, ustazla, elni ne tukum işine da koşulub caşağan komsomol kızla edile, alanı okkupantla türmege atıb turğanlay, sovet askerle kelib kutharğandıla. Törtünçü «bandit a» — Gokka.

Birinçi bolub esin Halimat cıydı: — Ne bolduk esek da büğün künnü kördük,— deb cılamuğun sürtdü. — Ne zatlağa uşab cetdik büğünñe...— dedi Raznyat. — Tuvğan tavlarıbız bizge karıv berirle,— dedi Gokka. — Ceribiz, üyübüz da kişi kolundadı, sora kayrı tüşerik esek da bilmeyme,— dedi Halimat. — Men kesimi MikoyanŞaharımda... — Karaçay şahar de endi. — Karaçay şaharda kallıkma. Bizni anda fatarıbızğa kirit tağılıb kalğan edi,— dedi Gokka. — Ğürcüle ol şaharğa Kluhori atab turğanlı ontört cıl boldu. Sen a, Gokka, Çerkesskede kalırğa kerekse, hirurğla atılıb

turmaydıla,— dedi Raziyat.

— Artda kalay bolsa da alğın sizni bla birge Çavlğa barlık bolurma. Barıb atamı üyün körüb, babalarımı kabırlarına da köz cetdirirge, keldik deb aytırğa kerekme. Alay a alağa men ne aytırma? Atamı ölüsü kayda kalğanın bilmeyme, anamı kabırın tas etgenme, Kemishannı va cuğun da bilmeyme debmi aytırıkma? MikoyanŞaharda va fatarım meni saklab turmağanın bek ariv bileme.

— Üyümü karab körürge asırı aşıkğandan cılanlarım çığadı. Oyulub tura bolurmu?! Bılanı ataları kallay bir kıynalıb işlegen edi anı! Közüm bla cañız bir körüb ölsem,— dedi Biba.

— Caşavubuz endi başlana aylanadı, sen da «ölsem» deyse,— dedi Raziyat anasına. — Men seyirsinñsn nedi deseñ,— dedi Biba, kızını sözün eşitmegença,— bizde meni cılımdağıla barı da kırıldıla, meni

va allah ne üçün ese da saklab, ölürge üyüme kaytıb barama. Ne va ol «Trudovikçileden» kuru meni üydegim kalğandı cay. Kesi kesime köz tiyireme deb korkama,— dedi Biba, allahha şukur ete.

— Boldu anam, bu kuvanç künübüzde «ölgen», «ölgen» deb turma,— dedi Halimat. Terezege kablanıb kelgen Artur başın andan ayırıb, anasına burulub: — Terezeden endi cuk körünmeydi,— dedi. — Keç bolğandı da anı üçün körünmeydi. Beri oltur da aşa, tötya Marya senñe kallay tatlı hantla etgendi, aşa da cat,

terezeden tambla da kararsa,— dedi Gokka. Kupede lampa candı. Sumkaladan aşarık çığarıb, stolçukğa caydıla. Provodnik tişirıv çay keltirdi. Bılağa, kişi san etmey

ontört cılnı keçinñenlege, adamğa sanab çay keltirgenlerinde, Gokkanı cüregine kelmegen türlü zat kalmadı. Kim biledi, Gokkanı kerti caşavğa kayta başlağanı ma bu çaynı üsü bla ese va...

Kabarları kelmegenley uzaladıla, igitda deyse, aşar kayğılımıdıla — tünenegi caşavları boşalğanına iynanmay, tüşdeça alaydıla, allarında ne tukum caşav saklağanını üsünden sağış etmeydile — ne da bolsun, tuvğan tavlarıbıznı bir kere körge edik deb, sağışları kuru oldu.

Biba da, Artur da cuklarğa catdıla. Kalğanlanı közlerine cuku kirmeydi. Relsalada çarhlanı tıkırdağanların endi eşitib, Gokkanı cüregi çançdı — ontört cılnı mından alda kelgenleri esine tüşdü: mallaça tepluşkalanı içinde tık bolub, ala da tıkırday, cırılday, cercerde ölükleni ata... Dıdı, dıdı! Kalay etib unutsun adam ol zatlanı?!

Raznyat cancavluk alıb betkol cuvarğa çığıb, olsağatlay betikutu ketib ızına kirdi: — Anda, koridorda, militsioner süelib turadı!— dedi.

Ğokka da Halimat da seskekli bolub, sora Gokka es cıydı: — Nek korkduk bıllay bir, ahırsı? Militsioner poyezdde barırğa nek bolmaydı kalğanlaça?! Ne va bizni endi pasportlarıbız bardıla. Bizden sora da bu poyezdde köçgünçü bolub azmı bardı, tüşürürge izlese, ertde tüşürlük edi,— dedi.

Bu sözleden bir kesek es tabdıla. Ontört cılnı içinde bu nasıbsızlağa komendant bla militsioner degen sözleden açı söz kuru ölüm edi. Raziyat ne etdi zse da, barıb betkol çaykadı.

Es cıyıb, har biri kesini sağışına köçdü. Gokkanı esine Aslannı cazğanlarında «Ata curtha» degen nazmusu tüşdü. Anda bıllay tizginle bardıla: «Ata curtdan köl kaldırmaydıla, anı kalırğa bollukdu kölü», «Seni atıñ bla terslesele da meni, sen ters tülse» deydi. Ne kıyınlıknı da çekgen adamnı cürek avruvu bu tizginlege tögülgendi. Alay cazğan adam bütev kanıncanın ayamay kralı üçün berib, em ahırında atılıb kalğan adamdı derik tülse. Bılay cazar üçün, anı cüreginde ata curtha kallay bir iynanıv bolurğa kerek edi...

Çıraknı cuklatıb catdıla. Çarhlanı tıkırdata.nları bir canı bla bellyav aythança bolsa da, birsi canı bla ol hucu eşelonnu Gokkanı esine tüşürüb turadı. Cuku cokdu. Bu poyezdde barğan köçgünçü kavumda, eşta cuklağan bolmaz. Gokka poyezdge olturğan zamanda alanı körgen edi, içlerinde tanışı cok edi, ala Kırğızdan bolur edile, alay a şağreyşağreysiz da asırı kuvanñandan birbiri boynuna keslerin eta edile.

Alanı içinde Gokka cılı kelgen adam körmedi, Bibaça san birini tuthandı nasıbı. Koyunda kelgen sabiyleden da kişi kalmağandı, ne kıyınlıknı da çegib, erkişi bolub büğün ızlarına kaytıb barğanla beri toğuzon cıl bolub kelgen caşçıkla bla kızçıkladıla. Caralı bolub kaythan askerçileni içinde da ölgen köbdü. Halkğa busağatda bağana bolğan biyağı tişirıvla bla cañı cetgen kavum, kazavat boşalğandan sora kaythan zrkişiledile. 1943 cıldan sora tuvub ösgen sabiyle va Orta Aziyadan bir carı da keterge izlemey edile, poyezdde barmaklık a alağa seyir körünedi.

Oğay, cuku çırtda kelmeydi. Gokka Artur bla birge cathandı, ol allın kabırğağa burub cuklaydı. Gokkanı esine biyağı ekinçi noyabrda 1943 cılda bolğan zat tüşedi. Mından arı nellay bir caşasa da ol künnü cüreginden kırıb atalmazın biledi. Ol kün iyesiz kalğan itleni uluğanları, savulmay kalğan iynekleni ökürgenleri özenni toltura edi. Adamlanı maydanña cay künnü taşıb turğanları sebebli, otda etile turğan uşhuvurları cartılay, kaynatırğa tağılğan sütleri kaynab ketib, az üydemi kalğan edi!

Ğokka közünden avun athança, ol zatlanı «körmezge» küreşe: «Endi va senñe ne kerekdi, ceriñe barasa. Ozğan künle

seni ızlab aylanmazça unuturğa küreş, alaysız caşav etallık tülse»,— dedi kesi kesine. «Da endi ne üçün caşarğa kerekme? Kim üçün? Cañız ma bu sabiy üçünmü?» — deb Arturnu kesine kısdı.

Sekirib orundan kobub, ayakların küyüzçükge iydi. «Kesi kesimden kaçarğa kalay bek süe edim... Ol kıyınlıkma degenni çegib, endi başı gırınça bolub, tuvğan ta uları na bara turğan tişirıvdan kayrı kaçsın? Ol ontört cıl haman birgesine aylanıb turlukdula...

Terezeni tışında elle, şaharla kala baradıla. Cayğı kökde culduzla canadıla. Üsünde bumazei halatı bla Gokka stolçukğa tayanıb tu radı. Çarhlanı tavuşu çıdatıb bolmaydı — esine tepluşkanı saladı.

— Cuklamaymısa, Gokka? — deb Hal i mat başından iyilib sordu. — Cukla, cukla,— dedi aña Gokka. Endi sağışı başhağa köçdü: kayrı baradı, kayda caşarıkdı. Çavlda üylede, aytıvlarından, gürcüle caşaydıla, Majaynı

üyünde da caşay bolurla, Gokkanı Karaçay şaharda fatarını üsünden a ne aytırıksa, anı aña kişi da asırab turmaydı. Çerkesskede bir cañız şağreyi cokdu, kertidi, köçüb kelgenleni orunlu eter üçün komissiya kuralıb, işleydi deb «Trudovikde» oğuna eşitgen edile.

Talay sutkadan poyezd Moskvağa keldi. İyun aydı. Ara şaharda bolğanına Gokka iynanmağançadı. Vokzalda duniya katış bolsa da, mında har ne da mağanalı, sıylı körünedi. Mında biletleni caraşdırıb, Kavkazğa barğan poyezdge minerge kerekdi. Biletleni caraşdırğandan sora Kursk vokzalnı bir zalında Bibanı olturtub, üçüsü da Arturnu da alıb Leninni Mavzoleyine kirirge onovlaşdıla. Poyezd tebreginçi cay künleri bardı. Metro bla küçdenbutdan hayırlana, Kızıl ploşçadha çıkdıla. Mavzoley, nasıbha, ol kün açılıb edi, uzun oçeredge süeldile.

Künnü cılıvu karıvsuz bolğanı amaltın, süelib biraz suvuksuradıla. Ma, Mavzoleyni bosağasından içine atlam etdile. Stalinni grobu, bılay kirseñ, sol canında, Leninniki oñ canında. Aladan köz almay, akırın atlab bara turğan zamanda Gokkanı başına kelmegen zat kalmadı. Ma, tüzlük üçün küreşgen adam, anı katındağı va kralda aşhı adam koymay kırğan, cay halklanı orunlarından köçürgen! Ekisi da bir cerde bolurğa nek kerekdile?! — deb Gokkanı açıvu tutdu.

Mavzoleyden çığıb, Kremlni kabırğasını canında kabırlağa da aylandıla. Gumğa da kirdile, alay a açhasız kalıb keterge korkub, cukğa coyulalmadıla. Moskvada bolğanlarına, Leninni Mavzoleyine kirgenlerine Gokkanı cüregi asırı kozğalğandan, kökde, cerde ese da bilmegença alaydı. Ontört cılnı calanñaçlıkda caşab turub, büğün Gumğa kirgenlerinde va közleri nede tohtarğa bilmey kalğandıla. Körgen zatları, çekgen sezimleri cüreklerine asırı katılğandan ne haman avuzların cabmay söleşib turadıla, neda şum bolub kaladıla. Militsionerni eslegenley a sınsın bolub tohtaydıla. Vokzalğa kelgenlerinde asırı köb seleşgenden, kaysığa tıñılarğa bilmey, tentek boldu Biba.

...«Moskva — Kislovodsk» poyezd 1957 cıl iyunda Nevinnomısskaya stantsiyağa keldi. bılayda poyezd köb tohtamağanı sebebli, haiçüklerin ertdeden hazır etib turub, alğın Biba bla Arturnu, artdan da kesleri tüşdüle. Bıladan sora da köçgünçüme degeniñ toludu. Cartısı Narsana canına ketdi. Bu vokzalnı Gokka bilmegen bir zatı cokdu: tohtab turğan temir buğala; poyezdle; gudok tavuşla; kökde sağal bulutla. Gokkanı cüreginde bıla barısı biraz ullu mağana tabıbdıla da, sora bılay sansız nek turadıla degença boldu. Gokkanı akılı bla büğün har ne da başha türlü bolurğa kerek bolur edi... Bılaytın Rostovğa cürüb turğan cıllarında Gokka cuknu san etmey kalay cürüb turğandı?!

Kün ariv tiyibdi. Hapçüklerin taşıb, perronda tohtadıla. Kavkaznı havasın toğub küçlerinden kelmeydi. Bılayda tüşgen karaçaylıla barı da alaydıla — kuvançları başlarına çabıb, nelerin da bilmegença bolub turadıla.

Zalğa kirib oltururğa kerek bolğanın endi añılab, arı bardıla, alay a hapçükleni taşıb boşarboşamaz Gokkanı kölüne çabarğa cetib, karıvsuz boldu. Kanı başına urğanın bildi, igitda deyse, cahanimden kutulub candetge kirib kalıv alay tınç tüldü. Gokkanı alayda medpunktha eltgenlerinde, ukol etib, biraz tayandırdıla.

Poyezd Nevinnomısskeden Çerkesskege künortadan sora barlıkdı. Gokka sağatına köz cetdirgeninde, keterge eki sağat kalıb tura edi. Akırın kobub, medsestrağa da «savbol» aytıb, Gokka katın saklab turğan Raziyat bla birge zalğa ketdi. Başı avruydu. Karaçaylıla zaldan tışına tögülüb, kuvançları içlerine sıyınalmay, bir küledile, bir cılaydıla. Keslerin kalay tukum tutarğa bilmey, esirgen adamlaçadıla. Tört canın alay boş sınay aylanñanla sabiyle bla caş caşçıkla, caş kızçıkladıla. Gokkanı kulağına eki tişirıvnu söleşgenleri keldi.

— Bu kucur passajirle kimledile? —dedi biri. — Kaçan ese da bir mından köçürüb iygen banditledile, endi alağa erkinlik berilib kele turğanlıklarıdı,— deb aña birsi

tişirıv cuvab etdi. — Bizde Sibirde da bardıla bıllayla, alağa kalmukla deydile — dedi anı nögeri. Ğokkanı cüregi çançdı: bu at bizge ömürlükge berilgen kereme. Biz a üyübüzge, ceribizge keldik deb,toy tutub

aylanabız, dedi Gokka kesi kesine.

Kün igi cılıtadı. Tünene cañur cavğan bolur hava mılırakdı. Cañurnu da adamıça körmey bıla ontört cılnı caşab keledile. Poyezd kelgeninde karaçaylıla kalıb keterikça mıllık atıb, platskart vağonlağa olturdula. Bir cıyırma üydegi çaklı bolur

edi. Ğokka zat olturğan vağonnu provodnigi tişirıv, kişige deb da aytmay: — Meni allahım, on kün bola bolur, Orta

Aziyadan bu adamla kuyulub kelib turğanlı, kayda caşarıkların kesleri da bile bolmazla, üyleri da ne çaçılıbdıla, neda başhalağa berilibdile. Bıllay kıyınlıknı gospod adamlağa nek salğan bolur. Cüregiñ avruydu bılağa, kesleri va, körese, cuknu san etmegença kuvanç tıbırlıdıla,— dedi.

Halal cürekli tişirıvnu sözlerin Gokka eşitmegença etdi. «Ne üy kerekdi,— dedi Gokka kesi kesine,— har taş canı bizge üydü tuvğan ceribizde».

Poyezd cercerde tohtay, akırın baradı. Karaçaylıla anı teberib eltirlay aşığadıla. Poyezd Çerkesskege kelgeninde iñir bola başlağan edi. Karaçaylıla poyezdden tüşertüşmez, köçgünçüleni üsünden

işlegen komissiyanı çlenleri bılayda bolğanlarını üsünden kıçırıb bildirdile. Ceñilde belgili bolğanına köre, karaçaylılanı bir cañızı da bılayda kalırğa unamay, keslerini ellerine, üylerine aşıkdıla.

Komissiyanı kuru eki cük meşinası bardı. Rayonlağa ala bla taşıydıla. Alay a endi keçe tüşüb kelgeni sebebli, karaçaylıla vokzalda kalırğa kerek boldula. Rayonla uzakdıla.

Komissiyanı çlenlerini biri, tukumu Ebzeladan, Gokka bla söleşib, anı vraç bolğanın bilgeninde: — Men aythannı etsegiz, bılayda kalığız derikme, bılayda dohturla cetişmeydile, keçertde bolsa da Sizni beri cıymay koyarık tüldüle,— dedi.— Biznikileden bir kavum vraç işleb başlağandı. Biznikileden! Partiyanı obkomunu ekinçi sekretarı da bizdendi,— deb kuvanıb koşdu.

Ğokka, ol aythança eterge onovlaşdı. Çavlda atasını üyüne artdan barır. Ebze ulu Gokkanı aşırır kayğığa kirdi. Meşina kelgeninde Gokka nögerleri bla salamlaşıb, ayırıldı. Çuñurlu colda

meşina örgeenişge çıñay, Gokka bla Arturnu arıberi atadı. Oramla karañıdıla. Meşina eki etajlı bir üynü katında tohtağanında, komissiyadan bılanı birgelerine kelgen adam Gokkanı hapçüklerin költürüb, ekinçi etajğa örle**dile. Tar koridor bla barıb, bir eşikni allında tohtab, hurcunundan açhıç çığarıb açdı. Kesi alğın kirdi. Açhıçnı Gokkağa tutdurub, kesi bloknotunda ne zatla ese da cazdı. Komnatçıkda çırtda cuk cokdu — ne orunduk, ne stol, ne şindik.

— Bılayda bir közüvge deri caşarıksız, mından macalırak fatar tabılırğa bolur. Tambla işni üsünden Oblzdravotdelge tübegiz. Aşhı keçeli boluğuz,— deb ketdi. Betkol cuvar cer anda koridornu kıyırında, tualet a eşikde köre edim. Gokka bla Artur barıb betkol çaykadıla, cuvunurğa neden da bek kerek edi, alay a madar cok. Gokka bla Artur koridornu ayağından üyge kaythan zamanda alanı katlarında etik açılıb, üsünde da kolan halatı bla bir uşağıvlu tişirıv çığıb salamlaşdı.

— Sizni bılayğamı caraşdırğandıla? Sizge deri caşağanla cukların da koymay korathandıla, üy capcalandı. Kalay etsin da adam? — deb tıhsıy,— bir amal eteyik. Kolya,— deb kesini üyünde kimni ese da çakırıb, Gokkağa da,— beri kirigiz,— dedi.

Ğokkanıkıça gitçe üyçükde eki temir orundukçuk bardı. Alanı birinde olturtan erkişi Kolya bolur. Tişirıv bir orundukdan orunnu alıb birsige saldı. Kesi töşekni költürüb, Gokka bla Kolyağa da orunduknu költürtüb, Go/skanı fatarına bardıla Töşekni orundukğa salıb, tişirıv:

— Kayğırmaz, negiz da caraşa barır, arı deri bizde bolğan Siznikidi, kayğı etmegiz. Kolya bla men obşçejitiyede caşağanlı köb cıl boladı, fatar berivnü üsünden a sağınñan da etmeydile. Eki oblastnı bir etgenden arı endi mekyam işleb da başlar esele va. Meni atım Dusyadı, Yevdokiya, kayğırmaz, caşarbız,— dedi.

— Meni atım Galyadı,— dedi Gokka, tötya Marya atağan at esine tüşe. Sarı çaçlı, caşbet tişirıv ariv ışarıb ketdi. Ğokka da Artur da kuru töşekde catdıla hapçükleri kayda ese da konteynerde keledile. Gokkanı közüne cuku kirmeydi

— Kavkazğa kelgenlerine, barıb atasını üyün, tuvğan tavların körürüne iynanmağança alaydı. Orundan çartlab kobub, cayav ketib kalırça halğa kiribdi. Anı bla birge cüregini caras! bir cañız minutka bitelmeydi: har nege da karıvum ceterikdi deb turğan cıyırma beşcıllık caş tişirıv ketib, endi ızına çal başlı, kırkcıllık tişirıv, cüregi, başı da gırın bolub, cappacañız bir et adamı kalmay kaythandı. Caşavda endi neni da cañıdan başlarğa kerekdi, alay a ne üçün, kim üçün?! Yezge, katında cuklab turğan sabiy anı kereklidi...

Ğokka Arturnu kim ese da sermeb alıb keterikça kesine katı kısıb, cuklab kaldı. Koridorda primusnu gürüldegeni, ayak tavuşla tañnı athanın bildire, Gokkanı vyatdıla.

Üsüne halatın kablab, çemodandan tünene çığarğan cancavluğun da imbaşına atıb, betkol çaykarğa koridorğa çıkdı. Primusnu katında çaçı tozurab, bir semiz tişirıv süelib tura edi. Gokka salamlaşdı, ol a başlıda kaşık bla neni ese da bulğay: — Şaharnı kıjğıl etgendile, macalaça kelib kuyulub, keremise, bizni koridorğa da salğanların — deb hınıhunu etdi.

Ğokka cuk da aytmay, bet cuvarğa ketdi. Cüregi entda bir türlü kıynaldı — çot endi birsi canından başlanadı. Karaçaylılanı köçürgenden sora mında alanı üsünden cayılmağan aman hapar kalmağanın Gokka alkın bilmeydi. Tuvğan cerinde caşavnu cañıdan başlay, karaçaylı da kalğanlaça adam bolğanın har künde, keçede körgüzüb tururğa kerekdi. Bu da köçgünçülüknü kesiça bir kıyınlıkdı.

Artur vyanıb, calan komnatnı sınaydı. Sabiyge adam ne aşatsın? Gokkanı açhası bek azdı, işge ceñil kirirge, Arturnu da sabiy sadha salırğa kerekdi.

Hızenden kalğanbulğan kabarıknı çığarıb, Arturnu allına gazetge caydı. Caşçık kızıl boyalğan suv kiseyden etilgen maykaçığı bla orundukda olturadı, aşarğa unamay:

— Men üyübüzge keterge süeme,— deb cılamsıradı. — Biz üyübüzdebiz, Artur. — Oğay, men Şurikge barırğa süeme,— deb Kazahstanda teñin esine tüşürdü. Bu közüvde, kakğan zat da etmey, eşikni açıb, eki kolunda eki tabağı bla Dusya kirdi: — İssi şorpanı urtlağız, primusda cuk bişir ginçi kün ketedi da kaladı, fategen tabhan da bir kıyın,— dey tabaklanı

tereze üsüne salıb, sora çığıb ketib bir şindikni alıb keldi. Ol stol ornuna boldu. Yetmek da keltirdi. Gokka da, Artur da kabarğa uzalğan zamanda Dusya, kolların köküregine çalışdırıb, terezeni katında süele: — Men Feodoranı, honşubuzğa aytama, muruldağanın eşitgen edim, anı üçün cüregigizni kıynamağız, allaylanı mıyıları işlemeydi. Kuru oldu debmi turasız allayla? Oğaay. Sizni köçürgen zamanda «bütev halknı terslerge kalay boldu?!» deb köble kıynalğan edile, alay a «ters bolmasalamı köçürgendile» degenle da az tül edile. Köçgünçü, belgilisiça, mında,Çerkesskede karaçaylıla caşamay edile, Kolya bla meni va MikoyanŞaharda köb şağreyibiz boluvçan edi karaçaylıladan. Biz anda ala bla işlegenbiz. Bilemisiz, sizni köçürgenlerinde men cılağan etgen edim,— deb Dusya kolan hotasını kıyırı bla közlerin sürtdü.— Teli adamlağa va tıñılamağız, alanı aythanların san etmegiz,— dedi, Feodorağa kağa.

Ğokka şorpadan urtlay, Dusyağa tıñılaydı. Kazahstanda sanitarka Dusya da esine tüşdü. «Oğay, igi adamlanı artı bolmağandı».

— Ustalığığız nedi? — deb sordu Dusya. — Vraç. — İgidi. Bolnitsanı keñerte turadıla. Busağatda cercerde işge siznikileni saladıla, ol oğay, cañı orğanizatsiyala da

kuraydıla. Men Sizge deb aytama, siznikilege alay etgenlerin bir kavumla oñsunmaydıla. Halknı boppaboşuna köçürüb, azab çekdirib ızına kaytardıla esele, endi alağa ne canı bla da boluşurğa kereklisin kalay añılamaydıla? Oñsunñan a etmeydile. Kolya bla men mekyam işlevçülebiz, fatarlağa deb üy işleb başlağanbız, fatar da alırsız. Sizge fategen bersele, bizni primusda uşhuvur eterge bolluksuz. Men ştukaturma, Kolya santehnikdi, bizni kızçık Nataşa institutda okuydu,— deb haparın aytıb,— Feodoranı sözün san etmegiz,— deb çıkdı.

Ğokkanı va Feodoranı sözleri caralı cüregine temir ırğaklaça ilinñendile. Karaçaylıla çekgen kıyınlıkların unutur üçün tuvğan cerlerine* can atıb keledile, mında va cañı cahanimden öterge kerek boluru tanıladı...

Ğokka kesini suv betli koverkot kostümun ak dariy koftasını tışından kiydi. Ak tuflilerin kabladı. Arturnu üsünde kısha könçekçigi bla matroskaçığı. Üyden çıkdı.

Şaharnı kıyırında sabanladan kök hansnı iyisi uradı. Şaharnı tılpıvu ol iyisni tunçukdurmaydı: meşina san bir körünedi. Eki canında türlütürlü terekleri bla batmaklı, tar oram bla enişge Sovetleni üyüne atlandıla. Oram Lenin atlıdı. Oramnı eki canı bla üyçükle tizilgendile, alanı köbüsünü başları kamiş bla cabılğandı. Kamiş ne zat bolğanın Kazahstanda bilgen Gokka bu üyçükleni başların körüb, «kaçan ese da bir kamiş bılayda da öse bolur edi»,— dedi. Üyleni allarında — uzun şindikle, cerde va çöblev kabuk tolu. Kabak eşikleni tüblerinden başların beri çığarıb, cercerde itle üredile.

Ğokka bu stanseni (endi şahardı) cuğun da bilmeydi, Rostovda okuğan zamanında bılayğa kelib, ketib turğandı ansı. Gokkanı bılayda şağreyi, teñi cokdu. 1937 cıl bu stansege YejovoÇerkessk deb, halknı erkeçin kırıb athan Yejovnu atın atağan edile. Arı deri Sulimov deb atalğan edi. RSFSRni Sovnarkomunu predsedateli edi Sulimov. Endi va, Yejov tersligine colukğanında, Çerkessk deb koyğandıla.

Ğokka köçgünçüleni işin cürütgen bölümge keldi. Bılayda iş kızıvdu: har poyezd bla kuyulub kelgen karaçaylılanı rayonlağa aşırırğa, işge caraşdırırğa kerekdile.

Bölümnü tamadası Ebze ulu Gokkanı kergenley: — Sizge Oblzdravotdelge barırğa kerekdi, allahha şukur, fatarığız bardı,— dedi.

— Bizge kraldan boluşluk bollukmudu? — deb sorğan bir erkişige burulub: — Oğay, cokdu. Bolmağan zatha bollukdu deb aytallık tülme. Üy işlerge kral önküç açha berlikdi deydile,— deb cuvab etdi.

— Ne zat üy işlerge? — dedi erkişi, anı aythanın añılamay.— Biz kesibizni üyleribizge bara şoybuz da? Sizge men uçötha tüşer üçün kaythanma.

— Seni üyüñ sav ontört cılnı seni saklab turadı debmi turasa? — Alay deb turama. Men anı ömürlükge deb işlegen edim. — Anda başha üydegi caşab tura ese va? — Da üy menikidi, men ne etsem da anı içine kirlikme,— deb erkişi beti türlene aytdı. Ebze ulu arıvtalıv bilmey, kazavatdadı. Kızğıldım çaçlı, tok adam köçgünçüleni içinde, suvda çabak cüzgença aylanadı,

igitda deyee — kesini cerinde kesini halkını onovun etedi. Talay nögeri da bardı. Bılayda, oblastnı ortası şaharda, köbüsüne ustala kaladıla: vraçla, injenerle, ekonomistle degença, başhala va alğınñı

Karaçay avtonom oblastha, busağatda Karaçay rayonña mıllık atıb baradıla Ğokka Oblzdravotdelge barmadı, tuvğan, ösgen cerlerin körürge asırı aşıkğandan cılanları çığadı. Caşçıknı kolundan tutub, avtostantsiyağa bardı: cartısı cerge kirib turğan alaşa üyçük, poçtanı katında. Avtobus mından Karaçay şaharğa kününe bir kere baradı. Süelib, küçdenbutdan bilet aldı. Keterge deri alkın zaman bolğanı sebebli Arturğa kabarık alırğa izley cayıldı. Cuvukda tükenmüken körmedile. Kir oramlada igi kesek aylandıla. Asfalt kuru Sovetleni üyü bla poçtanı katından başha cerde cokdu. Birbir cerlede batmaklada toñuzla catıb, bulğana turadıla. Çerkessk alkın şahar bolub boşamağandı, stanseley turadı.

Bir gitçe tükençikde Gokka guğurukça etilgen pryanikleni alıb, açha töley boçhasını cukarğanın esledi. «Halimatladan önküç açha alırğa kerekdi» deb keldi kölüne. Ala iyneklerin da, üylerin da sathan edile.

Ğokka bla Artur avtobusha olturğanlarında kün batarğa cuvuklaşhan edi. İñir şoşdu, cılıdı Meşinada olturğanlanı aslamısı karaçaylıdı Köçüvnü üsünden bölümge berilgen eki cük meşina cuk da tüldü. Har poyezd bla kelib turğan karaçaylıla bılaydan rayonña ketalmay köb cunçuydula Bir kavumu ulov tabıb anı bla ketedi, birsile ma bılay, Gokkaça avtobus bla baradıla. Üylerine asırı tansıkdan cayav ketib kalırçadıla.

Colda bir taşnı, ağaçnı, suvnu, duppurnu ıçhındırmay, Gokka tansıklab baradı. Aslan anı bu col bla Paşinskege nellay bir keltirgen bolur edi! Royetovğa Paşinskeden aşırıvçan edi. «Men a seni uzbekleni cerlerinde koyub keleme. Başıma iş etgenim üçün da keç, Aslan, seni unutub etmegenme, ol cahanim caşav etdirgen edi»,— deb, közleri toldula. Alay bolğanın kişi eslemesin deb terezege buruldu. «Bu sağışla meni başımdan ömürde da keterik tüldüle»,— dedi kesi kesine.

Bir sağatdan avtobus MikoyanŞaharğa, alay demeklik, Karaçay şaharğa cıyıldı. Meni allahım, Gokka bu şaharnı kalay ariv biledi! Şahar türlenmegepdi, cañız Sovetleni üyünü tögeregine kaştan terekle ornatılğandıla. Bu üy işlenib 1941 cılda boşalğan edi, tögeregine terek ornathınçı kazavat açılğan edi.

Ğokka meşinadan tüşgenley, Çkalov atlı oram bla örge, Aslan bla kesini fatarlarına tebredi. Boppaboşuna bara turğanın biledi, alay a barmay çırtda kesin tıyalmadı. Oramnı eki canında da terekle ösedile. Alanı otuzunçu cıllada cğş kavum ornathan edi. Aslan bla Gokka nellay bir terek ornathan edile! Mında har atlamda Aslan bla Gokka, Gokka bla Aslan! Gokka, adam aytıb aytmazlay bir kucur halğa kirgendi.

Ma, eki etajlı üy. Gokka, Arturnu kolundan tutub, ekinçi etajğa çıkdı. Cüregi gıpgıp ete, törtünçü nomerli eşikni allında süeldi. Cüregi çartlab çığıb keterça boldu. Aslan da, Gokka da uruşha bu eşikden çığıb ketgen edile. Kolun eşikni koñuravuna költürdü. Basalmadı. Özge, ızına da alallık tüldü. Basdı. Bir ullayğan tişirıv çıkğanında «ğürcü tişirıvdu» dedi Gokka kesi kesine. Ol da Gokkanı karaçaylı bolğanın añıladı deyme, oñsunmadı.

— Ne kerekdi? — deb tişirıv gürcüça çala, hını sordu. — Men bu fatarda caşağan edim, bütev hapçüğüm da içinde kalıb ketgen edi, alay a cuk izleb kelmegenme, kelmey

çıdayalmay kelgenme ansı,— dedi Gokka. — Çıdayalmay! Kimge kerekdi seni çıdayalmağanıñ?! Men mında caşağanlı ontört cıl boldu. Hapçüğüñ ertde

boşalğandı. Caşağan cerigizde caşab tursağız ne bola edi! — deb dañ deb eşikni urub cabdı. Ğokka bılayğa kelmezge kerek edi, alay a cüregi koymadı: Aslan anı bılayda saklab turğança halğa kirib kalğan edi. Avtostantsiyağa kaytdıla. Ol Koban suvnu cağası süremdedi. Bılayda ellege avtobusla saklağan karaçaylıla köbdüle. Keç

bolğandı. Gokka konak üyde orun sorğan edi, alay a tabmadı, eşta, anı karaçaylı bolğanı üçün bermedile deyme orun. Karaçaylıladan şaharda da alkın kişi ornalğan bolmaz.

Avtostantsiyanı zalında uzun şindikde küçdenbutdan bir orun tabıb, Arturnu olturtdu. Bılayda keçeni aşırırğa kerek bollukdu.

Çavlğa ekinçi kün tüş zamanda atlandıla. Biyağı ozğan zatla, cahanim, bu ariv tav col bla tuvğan eline bara, Gokkanı esine tüşüb, boynundan buvğança etib eltedile — amerikan studebekkerlege buştuk etib, keçe alıb barğanları, Aman Nıhıtda içinde toppatolu adamı bla meşinanı cardan ketgeni barı büğünça köz tuvrasında turadı. Kayrı kaçsın bu esge

tüşürüvleden? Meşina Çavlnu ayağından kirdi, alay a Gokka tuvğan elin tanıyalmadı: rayonnu tuvrasında Bağatırlanı tiyreden

başlanıvçan edi, endi va tiyre da, üy da kalmağandı,— cercerde oyulğan üy tüble, atılıb, kiyik bolub turğan terekle. Tiyrele barı da alay.

Meşinada kelgen üç üydegi keslerini tiyreleri boluvçu cerlege cetgenlerinde, capcalan cerlege tüşdüle. Kalay tukum caşav etib başlarıkdıla, kim biledi... Kalay küçlü tartadı tuvğan cer kesine!

Keslerini tiyrege cetgenley, Gokka meşinadan tüşüb, tar tığırık colçuk bla mıllıgın enişge, üylerine atdı. Alay a süelib, sın bolub kaldı: atasını mazallı üyünden bir coñurçha da kalmağandı, tüb taşlarına deri çaçılğandı. Cañız, cer bavğa kirgen eşikni eki canında eki bağana süelibdi. Hans kesgen arbazda ullu tögerek taşnı kördü — gitçe zamanında aña örlerge bek süyuçen edi. Tuvğan otcağasından kalğan ma budu. Ol taşnı üsüne olturub Gokka cılamuğun tıyıb küreşmey boşladı. İlipinñe süelib turğan Artur anı körmedi. Kalaydan ese da cuvukdan it kansığan tavuş çıkdı. «Meni allahım! dedi Gokka,— hansladan çığıb kelgen itni körüb,— bu meni atamı Samırıdı da!

Közlerime kalay iynanayım?!» — dedi. Samır a Gokkanı tögeregine aylanıb, iyisgeb, kansıb, katında cerge iyildi. İtge kartlık cetgendi, alğın kıpkızıl zırzır tüğü cukarğanı bla kalmay, çal bolğandı. Samır bolmazmı? Majay mallarına en salıvçan edi, Samırnı da oñ kulağını uçun çort kesgeni Gokkanı esine tüşüb karağanında, kerti da Samır bolğanın bilib, başın sıladı. İtni közlerinden cılamuk çıkğanın körüb, Gokkanı sanları titiredile. Gokka Samırğa pryanik bergeninde, ol anı almay, Gokkanı ayaklarına başın kısalğanıça bir kısdı.

Ğokkanı tuvğan tiyresinde ekiüç üy kalğandı. Alanı biri eki etajlı, kancal başlı üy, Oktyabr revolütsiyağa deri elni starşinasını üyü bolğandı. Majaynı üyü bla anı ortasında kuru bir biçenlik bardı. Bu üyde busağatda da caşab turğanları tereze cabıvladan belgilidi. Gokka talay oyulğan üy tübge aylandı, adamlanı köbüsü «Trudovikde» oğuna kırılğan edile, bılayın endi bir adamları da coklarık tüldü... Elni uzun, tar oramı bla Halimatlağa atlandı. Anı ızından Artur da küçdenbutdan cürügen Samır da baradıla. Ekisine da aşatırğa kerekdi. Tohta, ol nedi? Bir cay üynü arbazında taşladan otcağa etilib, anda ot canadı. Tögereginde çemodanla, tüyümçekle, maşokla. Gokka mıçıdı. Bılayğa Uzbekistandan kelib, Gebenladan bir üydegi, bu üynü iyesi tüşgendi. Kesimi elime, tiyreme, üyüme keleme deb kelgenlikge, üyünde caşab turğan ebzeli arbazğa koyarğa da unamay turğanlay, üydegi zor bla arbazğa kirgendi. ,«Ğ» harifça işlenñen üynü terezelerinde cabıvları bardıla: bir eşigi açılıbdı. Tağılıb turğan it bu kelgenlege çaba hırha bolğandı. «İtni boşlab koymağanları da igidi»,— dedi Gokka kesi kesine. Samırnı körgeninde va it kuturdu da kaldı. Gokka başın sılab, Samırnı cüregin capırdı. Arbazda toklulaça kızıl tavukla otlaydıla, kaşbak tübünde kolan tana küvşene catadı. Kurukğa eskile cayılıbdıla.

— Da endi kalay eteriksiz, bılay arbazğa tögülübmü turluksuz? — dedi Gokka tögerek sakallı kişige. — Da ne eterikbiz, ol (üynü içindegin körgüzüb), keterge unamaydı, «üynü menñe kral bergendi» deydi. Men a bu üynü kallay bir ter tögüb işlegenimi unutmağanma. Üy menikidi, bılaydan bir carı da ketörik tülme. Allahha

şukur, caydı, suvukdan öllük tülbüz, eki keçe kalğanbız eşikde. Betinde vyatı bar ese keter kesine, Tay artına. Men ariv bla alırğa izleyme, erşi bla körürge da bollukma. Tünene ma bılay biz kelgença Hasanladan bir üydegi kelib arbazına tüşgeninde, anı üyünde caşab turğan ebzeli tokmak bla başına berib öltürüb koyğandı, büğün anı basdıra aylanadıla. Sağış etçi, cahanimni içinden çığıb kelib, tuvğan arbazında ol duniyağa cetgenden nasıbsız bolurmu. Ne nasıbı da tuvğan cerinde catarıdı. İş ma bılaydı, egeçim, otdan çık da calınña degenley bolub turabız,— deb eşik üsüne barıb,— çık beri, başıñı eşikge karat, adamça seleşeyik, deyme,— dedi.

— Adamlanı bu kıyınlıkğa cetdirgen kral tamada kim ese da otda küysün. Allay adam onov etgen kral kalay tüzelir?! Ne va ma bu bizni üyge kirib turğan ebzeni ne tersligi bardı? Anı da zor bla keltirgendile beri bizni tübübüznü cıydırır üçün. Ne ol tüldü ters, ne biz tülbüz,— dedi karakaş cuka tişirıv.

Ğokka, Artur, Samır arbazdan çığıb collarına ketdile. Samır iyesin entda tas etib koyama deb korkğança, Gokkanı ayaklarına burnun tireb baradı. Alğın zamanlada oramnı eki canı üyleden kısık edi, endi va andamında bir üy kalğandı. Artda belgili bolğanına köre, gürcüle üyleni çaçıb, ağaçların Paşinskege eltib satıb turğandıla. Cay üyleni arbazlarını barısında degença hapçükleri bla karaçaylılanı körlükse, üyleni içinde va — gürcüle.

Bir arbazda da ullu tüyüş baradı. Erkişile biri birin ayamay sopalaydıla, tişirıvla va sıyıt açıb alağa orçağa çabarğa küreşedile. Gokka da tıyarğa küreşdi, ala va anı da tüerge azdan kaldıla.

Bu körgen zatları töppe tüklerin kobara, Gokka biyağı coluna atlandı. Tuvğan cerlerine, üylerine can atıb kelgen adamla eşikde kalıb ketgendile.

Ma, entda bir arbaz. Karaçaylıla hapçüklerin üyge rahat taşıy turadıla — Üyügüzge kalay kiraldığız? — deb

sorğanında, hapçükle keltürüb barğan bir tişirıv tavuşha da burulmağanlay — Satıb alğanbız. Kesibiz işlegen üynü,— deb cuvab etdi.

«Ters adam cokdu,— deb kölüne keldi Gokkanı.— Birlerin üylerinden zor bla çığarıb athandıla, birsileni da zor bla keltirib ol üylege salğandıla. Endi va kişi kişige al bermeydi. Özge, kalay alay bolsa da birevnü ter tögüb işlegen üyün ızına satıb berirge kollarından kalay keledi?! Bu üyle üçün, kalıb ketgen rıshı üçün ala kralğa bir som da tölemegendile».

Alay bla Çavlda (artdan belgili bolğanıça bütev Karaçayda da) kanlı kazavat baradı. «Halimatları da eşikdemi tura bolurla, üyleri savmudu, kaydam» Halimatlanı tiyre uzun elni çıñ kıyırındadı, Koban suvnu sol canında. Uzakdan üylerin cay körüb Gokka kuvandı. Plitala töşelgen arbazğa kirgeninde, ne zat ese da bir hapçükleni Raziyat hunağa caya tura edi. Gokkanı körüb allına barıb, Arturnu kuçağına kısdı.

— Üyde kişi caşamaymı edi? — Caşay edi bir üydegi, mayna, cay üyçükge çıkğandı. «Kirigiz üyügüzge, biz ızıbızğa keterbiz»,— deb kesleri

arivlluk bla çıkğandıla. «Biz mından Tay artına taşığan zatlarıbız üçün allah bizni keçsin deb, mından arı tilek tilegenley turlukbuz»,— deb alanı tabınıvların bir körge ediñ. Biz da kuvanç tıbırlı bolub üyübüzge kirgenbiz, endi konteyner bir kele kirge edi,— dedi Raziyat Samırnı esgere,— bu it kaydan tağılğandı? — dedi Gokkanı üyge elte.

— Atamı Samırıdı, ölmey caşab, üyübüznü canın saklab turğandı,— deb üyge kirdile. Biba bla Halimat Samırnı haparın eşitgenlerinde, anı asırı cazıksınñandan allına nelerin da saldıla.

— Üydegiçigibizni nasıbına entda iynanıb boşayalmayma,— dedi Halimat, terezeni cuvarğa buştuknu suv ete.— «Trudovikde» caşağan çavlçuladan, bizni üydegi bolmasa, barğanıça kaythan cokdu. Bizni anabız, köremise, kalay cigitdi. Üyübüznü da ızına kalay tınç tabdık. Bılay nasıblı bolğanıbızğa, bilemise, korkarım da keledi. Bizniça bolub, miñ üydegiden bir üydegi tabılırmı, tabılmazmı. Elde har üy üçün kazavat baradı.

— Tamadala karab, bu bolumğa onov nek etmeydile? —dedi Biba bir hızenden hapçükle çığara. Gitçe sanlı Biba mında ullu bolub kalğança Gokkağa alay köründü.

— Onov kalay eterle, kral kesi katışdırğandı duniyanı sora? — dedi Halimat. Artur eşikden vuvrtçukları kızarıb, çabıb kirdi. — Mama, oy kalay alamatdı mında — ullu suv baradı, atına Koban deydile, tavlanı başları va çımmakladıla,— deb

seyirsinedi. — Ol kardı, Arturçik,— dedi Raziyat. — Ahırsı, bu itge men razılığımı aytıb aytalmazma, ay carlı can a, ança cılnı dığalas etib saklab turğandı, ya sıylı allah,

adamğa malğa da bu kereksiz kıyınlıknı nek saldıñ eke? Kızla, sizniça bolsam, bu cannı suv ızına eltib sapın bla aşhı cuvundurluk edim. Gokka anı şaharğa eltallığı cokdu, endi biz adamıça kararğa kerekbiz,— dedi.

— Oramnı uzununa kele, har üynü arbazında degença karaçaylılanı körüb keldim,— dedi Gokka.— Üylerine kirirge erkinlikleri bolmay, eşikgeeşikge tögülüb turadıla. Nasıbha, kün arivdu, cavsa kalay bollukdula ansı? Tuvğan cerge keldik deb kuuançları muthuz bolğandı.

— Allah, bizni halk senñe ne amanlık etgen bolur edi, bıllay bir kıyınlıknı nek kaladıñ anı üsüne?!—dedi Biba, caşı İshaknı suratın sıypay.

— Üç ebze üydegi Tay artına ızlarına kete aylanadıla deydile, ketmey bolmazın añılağan bolurla,— dedi Halimat anasın böle. Biba koluna caşını suratın alsa, cıların biledi.— İyesiz itle köbdüle deydile,— deb koşdu.

— Da ma bizni Samırnı körese. Atın unuthandı, carlı. Ne bla keçinib turğandı, bilmeyme,— dedi Gokka. — Çıçhanla bla keçinñen bolur, adamla da ne üyleri kuruğandı, bir cukla ata turğan bolurla, rıshı barı alağa kalğan edi

sora,— deb Biba kızlarına,— konaklanı avuzlandırırğa kerekdi,— dedi. Raziyat çemodannı üsüne cancavluk cayıb, anı üsüne tabhanın tökdü: gırcın kesekle, bışlak, kak et, konfetle, pryanikle.

Kıshaça aytırğa, col azıkdan kalğan haburçubur. Şindikle ornuna Raziyat eşikden taşla keltirdi. — Alğı burun ol eşikde canña bir cuk çığarığız,— dedi Biba. Raziyat gırcın da, et da çığardı. Çemodannı tögeregine olturdula. Savut bolub bir allüminiy çaynik bla eki krujkaları bardı. Raziyat barıb Kobandan suv

alıb kelib, eşikde ot etib, kaynatırğa çaynik bla saldı. — Bilmegenime, halk ne bla caşarıkdı, mında tüken atı cokdu. Kim biledi, rayon barmıdı, oğese alkın atıçuvu da

cokmudu. Konteynerde bizni unubuz da başha kabarığıbız da bardı, alay a ol kaçan keledi?! —dedi Biba. — Men senñe aytırık haparğa, Gokka, sen ömürde iynanmazsa,— dedi Halimat.— Adam ol tukum zatnı eter deb ceti

cuklab esiñe kelmez edi: bizni kabırlada sın taşlanı kobarıb, mekyam işlerge Tay a rtı na taşıb turğandıla. Ebzele

üydegilerini cartısın anda koyub, bizni tübübüznü arı cıyğandıla. Ne kalay bolsa da sın taşlanı alay kalay etgendile? Cürek alay canıvar bolub kalay kaladı?! Kelçi, men senñe körgüzeyim, bizni arbazğa da sın taşlanı töşegendile, arab cazıvları körüne turadıla,— deb körgüze, Halimat közleri tola aytdı.

— Beri arbazğa kirgenimde bu plitalanı eslegen edim,— dedi Gokka alanı ayağı bla bashanına tartına,— alay a bıla sın taşladıla deb ömürde da esime kellik tül edi. Oğay, bilemise, barıbız da ne zat ese da bir açı tüşde caşay turabız.

— Tüneneli bılanı haparın bil'genli men alanı üsleri bla atlayalmayma. Erkişileden tilegiz da arı koratığız,— dedi Biba. Kelgen künlerinde oğuna Bibaları hane cırtıb etgen murcarlarında catdıla. Kallay ese da tuvğan üylerindedile. Oblastnı, cañı KaraçayÇerkes avtonom oblastnı kurav işi Çerkesskede kızıv baradı. Karaçaylıla kaythınçı, Çerkes

avtonom oblastnı okrug eterge deb söz alay edi. Mında kuru eki rayon bolğandı. Endi va cañı rayonla, kolhozla, sovhozla, uçrejdeniyele kuraladıla.

Bolumnu kıyınlığı ellededi. Alada kolhozlanı, sovhozlanı atları bolğanlıkğa kesleri alkın cokdula. Alanı bar eterik, alada işlerik adamla köbüsüne eşikde caşaydıla. Gürcüleni bir kavumu keter kayğığa kirgenlikge, birsi kavumu kayırılıb küreşedi. Birbirin öltürgenle boldula.

Şaharda karaçaylılanı kullukğa saladıla, alay a birinçi orunnu bermeydile. Işanmaydıla. Gokka işlerge bolnitsa bla poliklinikağa caraşdı. Artur sabiy sadha cürüb başladı. Sentyabrdan keç tuvğanı. üçün bıyıl şkolğa barlık tüldü.

Ğokka Orta Aziyada kaçan ese da bir tübegen. polkovnik Mağomet oblast kitab basmanı direktoru boldu. Gokka anı eşitib, künleni bir kününde Aslannı cazğanların maşinkada basmalatıb alıb barğanında,.Mağomet papkanı için açıb, arıberi avdura: — Aslannı cazğanları barı da basmalanırğa tıyınşlısına iynanama. Kalay fahmulu adam edi ol! Bılanı men retsenziyağa bereyim da ne kadar ceñil çığarırğa küreşirbiz,— deb ariv tübedi.— Basmanı büğün borçu ulludu,— deb koşdu. Halknı colun körgüzgen kitablanı basmalarğa kerekbiz. Caş kavum busağatda kesin cerden çıkğanña sanab turadı, biz a nebiz da bolğanın körgüzgen kitablanı çığarırğa borçlubuz,— deb için aytdı.

Ğokka işine kesin beryb işley, bir kucur bol umda caşaydı: başına boşluğu bolub caşağanına alkın iynanalmağançadı: ontört cılnı caşavu közünden, cüreginden da ketib, taşayıb boşamağandı: tuvğan cerinde kurala turğan caşav Gokkağa kanat beredi; üyle amaltın kazavat barğanı cüregin kıynaydı. Seyir nedi deseñ, üyleri savladan ese, üyleri oyulğanlağa tınçırak bolğandı. Ala birer balagan işleb anı içine kirib, kraldan da önküç açha alıb, keslerini alğınñı üy orunlarında mekyam işleb başlağandıla.

Cañıdan çığıb başlağan «Kızıl Karaçay» gazetni betleri Gokkanı kolunda kıçırık etib cılaydıla: üy işlerge ağaç, şifer cetişmeydi; keslerini üylerin ızına sıyırır üçün ol elde, bu elde tüyüş açılğandı; kaçha şkollanı açarğa kerekdi; kolhozla, sovhozla kerekli zatların tabmaydıla. Kısha sözü: kıçırık, sıyıt.

Oblast bolnitsa törtbeş gitçe üyçükde ornalıbdı, ol üyçükle çırtda bolnitsağa caravlu tüldüle. Karaçay şaharda işlerge caraşmağanına Gokka birbirde sokuranadı — anda bolnitsanı mekyamı igidi. Bıl ayda tört hirurg işleydile. Gokka dejurnıy bolsa, Arturnu sabiy saddan Yevdokiya keltirib karaydı.

Karaçaynı intelligentsiyası kalmağannı ornundadı. Anı kebüsü 1937 cıl, kalğanı da kazavatda, köçgünçülükde kırılğandı. Bir kavumları Çerkesskede bir cerge cıyılsala, halknı buzulğanını üsünden söleşedile: har karaçaylı Orta Aziyada kaysı halknı arasında caşağan ese, anı tilin, anı halisin, aşınsuvun keltirgendi. Eki karaçaylı söleşsele, ne tilde söleşgenlerin billik tülse. Bu zatlağa intelligentsiya sağış etmey bolmaydı.

Ol frontda zamanında küçün vuvçha' kalay cıyıvçan ese, Gokka busağatda da alay eterge kereklisin terk añıladı. Cañıdan caşavnu ornuna tüşürürge kerekdi, bu zatda ullu, gitçe deb cokdu. Har adamğa iş toludu. Tuvğan cerni taşı, ağaçı, toprağı bizge karıv berirge, ol hucu ontört cılnı unutdururğa kerekdile deb, Gokkanı cüregi alaydı.

Ğokkanı sözü bla bolnitsada coruk tüzeldi, avruğanlağa aşatıv macal boldu. Anı tışında da Gokka Oblzdravotdelge barıb, «sizge ne bla boluşurğa bollukma?» degeninde, kuvanıb, aña iş berdile: ellede medpunktla kuraladıla, alağa boluşurğa kerekdi. Alay bla, Gokka işden boş zamanında ellege aylanıb tebredi. Boş zamanı bolub, ol ontört cıl bla ençi kalırğa korkğança alay caşaydı.

Bir cañı hapar da çıkdı: karaçay halk bla çerkes, adıgey halkla kesleri razı bolub, Rossiyağa koşulğanlı bıyıl oktyabrda törtcüz cıl boladı. Anı kuvançı oblastda da Moskvada da etillikdi deb.

Ğokka bu zatnı añılayalmaydı. Karaçay Rossiyağa 1828 cıl Hasavka tavnu ayağında general Emmanuelni başçılığı bla bolğan uruşdan sora koşulğandı. Ol kün eki canından da köb adam korağandı. İstoriyadan Gokkağa belgili oldu. Alay bolsa da ol ontört cılnı esden ne zat koratsa da koratha edi...

Dekadağa, Moskvada dekadağa, hazırlanıv kızıvğa kirdi: cazıvçula cañı zatla cazadıla, belgili kompozitor Vano Muradelini çakırıb, cırla cazdıradıla, kuvanç cıyılıvnu bardırır üçün, atınada «Drujba» atab klub işletedile. İş kızıvdu.

Bu közüvde va alğınñı köçgünçüle biyağınlay militsionerden korka, kirmegen cerleri kalmay, mekyam işlerge kerek zatlanı, izleb aylanadıla. Ne da etib, kış tüşğünçü bir ışıkğa kısılırğa kerekdile; orta şkolnu Orta Aziyada boşab kelgen sabiyleri kayrı bolsa da okurğa kirirge izleydile, alay a bıla şkolnu anda halklanı tillerinde boşağanları amaltın kayrı kirsynle, ekzamenni orus tilde berallık tüldüle. Karaçaylılanı mında ne kıyınlıknı da kün sayın tuvğan tavların körgenleri, ayakları tuvğan cerlerin bashanı unutduradı. Karıvu emilgen sanlarına karıv beredi.

Ğokka biyağı fatarçıkda caşaydı, alay a katlarında işlene turğan üç etajlı üyden fatar berirbiz degendile. Birinçi calın alğanlay, üyge kerekli zatnı cıyışdırırğa küreşgeni sebebli üyçükde ayağıñ basar cer kalmağandı, anı üsüne konteyner da kelib kotarılğandı.

Oblzdravotdelni komandirovkası bla Gokka soluv künlerinde rayonlağa aylanadı. Eski medpunktlanı, cañı kuralğanlanı da bolumların tintedi. Anı tışında da üy işlev kalay barğanına, adamlanı işge caraşdırıvğa, kraldan önküç açha alıvğa, ellede tükençikle açıvğa es böledi. Oblastdan barğan har adamğa elde iş köbdü.

Cay çaykaladı. Karaçaylıla kele başlağan zamanda baçhalada gardoş salınıb boşağan edi. Üyleri oyulğan karaçaylıla kelgenley oğuna cerni çuçhurğa küreşib, gardoş çançhan edile. Alanı körgenley bazarda gardoşnu bağasın erlay költürtdüle. Keslerini üylerine kirirge madarı bolmay, eşikde caşağan kavumla cer alırğa unamay, ebzeleny" keterlerin saklab turadıla.

Ğokka elleni birine barıb, cañı kuralğan el Sovetni tamadası bla oramda bara turğanlay, bir arbazdan davurla çıkdıla. Cañur cavadı. Üynü kerti iyeleri hapçüklerin bir komnatha taşır dığalas etedile, ebzele da ala üyge kiyirgen hapçükleni eşikge, cañur tübüne bırğaydıla. Eki erkişi biri birine ilinñenley, tişirıvla kıçırık, hahay boldula.

— Kora üyüñe, mayna, avuş açıkdı! — Sen kora kelgen ceriñe, bu üynü menñe kral bergendi! — Sabiyle cañur tübünde cibigenlerin körese, bir komnatnı içine nek iymeyse?! — Seni birine boşlasam, üynü savdan da küçlerikse! — Küçlerme! Ertde, keç bolsa da üy menikidi! — dey karaçaylı bir tüyümçekni alıb kirib barğanlay,— ebzeli ızına,

cañurğa türtdü. — Menñe kral bergendi munu! Kral! — Kral senñe meni üyüm bla asırı çomartlık etgendi. Meni üyümü senñe bergendi, senden sıyırırğa va erkinlik

bermeydi, alay a bilib kal: bu üyde caşarık menme! Men! Men ma bu kollarım bla işlegenme munu, sen a üyüñü atıb, tüb cıyarğa kelpense! Bütev rıshım munu içinde kalıb ketgendi meni! Barın cıyğansa vuvçha! Ne va nença üynü çaçıb sathansa?! Burnuñdan çıkğınçı kora ızıña! Meni başım kontuziyalıdı, men senñe bir hata eterge bollukma, kora! — dey karaçaylı hapçükleni alıb, kirib ketdi. Tört sabiyn bla katını hapçükleni katında kıldı bolğandıla.

— Alçığız hapçükleni!—deb Gokka tişirıv bla sabiylege alay aytıb, kesi da bir zatnı költürüb üyge tebredi. — İyerik tülme! — deb ebzeli eşikge kolların caydı. Oğay, iyerikse! — deb Sovetni tamadası anı türtüb, kolunda çemodan bla üyge kirdi. — Ahırsı, sen adammısa, adam tülmüse? Sabiyle cañur tübünde cibib turğanların körmeymise? — dedi Gokka. Cañı kelgen üydegini alay bla üyge küçdenbutdan cıyıb, Sovetge ketdile. Gokkanı salkınlığı cokdu. Cağası açık ak

çepkeni, gitçe tabanlı kızıl çurukları da cibigendile. Çal başın boçhası bla cabarğa küreşedi. Sovetni tamadası karaçaylıdı. Bu kullukğa busağatda salınñanı sebebli alkın kesi . kesine iynanmağança bolub turadı.

Ontört cılnı halknı cavu bolub turub, endi va elde Sovet vlastnı keleçisi boluv kimni da tentiretirikdi. Busağatha deri elde Sovet zat da bolmay, ebzele süygenleri çaklı bir üynü oyub satıb, süygenleri çaklı bir malnı tutub, süygenleri çaklı bir cerge urluk atıb turğandıla. Tay artına da aşıralğanların aşırğandıla.

— Üyleri çaçılğanla, ne da etib, kış tüşğünçü bir mekyam atına süerge küreşedile, biz da kadalıb alağa ağaç, miyala, şifer izleybiz,— dedi Sovetni tamadası bir cırcır şindikni Gokkanı tübüne tarta.— Bilemisiz, bir kavum ebze zrivluk bla üyleni boşatıb Tay artına ketib baradıla, birsileri va, körese, ma ol biyağındağıça kayırılıb küreşedile,— dey, Sovetni tamadası stolda iniçke ağaç ruçkanı eki barmağı bla örge aldı. Kalğan barmakları cokdula.

— Em artında çırtda ters adam çıkmay kalğandı,— dedi Gokka sağışlı,— kralğa bizni cav etib köçürgen edile, alağa va: «barığız da cıyalğanığız çaklı bir rıshı cıyığız»,— deb bizni tübübüzge iygendile. Ala da cıyğandıla. Endi va pravitelstvo birlege: «Üylerigizni ızına alığız» deyalmaydı, birsilege da: «barığız kelgen cerigizge» deb kalay aytsın?! Adamnı adamlığın teblegen politika, köremise, ne duniyağa cetdiredi? Biznikilege kış bek kıyın bollukdu: üy tınçlık cok, mal cok, sürülgen cer coknu ornunda. Kabarık çot kıyın. Alay a tuvğan cerge kelgenleri neni da unutduradı.

— Sovhoz kurarğa deb aylanabız,— dedi Sovetni tamadası,— ol oğay at da atağanbız — cigit partizannı Kasay ulu Osmannı atın. Eski bolğan şkolnu mekyamın da cañırta aylanabız, Sizden boluşluk bla medpunktnu da kuraybız. Aytırğa,

işibiz köbdü. Bilemisiz, bir cañız adam tarıkmaydı — barını cürekleri carıkdı, tavkeldi. — Tuvğan ceribizni havası neni da unutdurub, karıv bergendi, endi va tavnu da avdurlukbuz,— dedi Gokka. Kün künortağa atlay başlağandı. Cañur da tohtadı. Sovetni tamadası Gokkanı bir at cegilgen arbağa olturtub, kesi

cügenni aldı. Karaçay şaharğa deri eltse, andan arı ne avtobus, ne arba tabılır. Koban özenni arivluğu Gokkanı esirik etgença alaydı. Caşil çegetli tavla duh iyis etedile, alada bolmağan köget cokdu,

Gokka anı biledi. Bir colda Aslan bla Çavldan kele, colda tohtabtohtab çörtlövük cıyğanları esine tüşdü. Ma, Aman Nıhıtha cetdile. Ol bılaydan suvğa ketib kalğan meşnna közüne körünüb, küçdenbutdan büğünñe iydi esin. Oğay, adamlağa büğün cañı karıv kirib, cañı caşav etedile, ala bir tukum bir kıyın zatdan korkmaydıla — halknı halklığın ornuna sallıkdıla, alay a ol ontört cıl da birgelerine caşab turlukdu...

Ğokkanı bloknotunda cazılmağan zat cokdu — ellege, adamlağa kerekli zatla barı da cazılğandıla. Karaçay intelligentsiya Gokkaça barı halknı ornuna salıvda canınkanın ayamay küreşedi.

1958 cıl Gokkağa cañı fatar berdile. Artur bla ol endi adamça caşab tebredile. Artur şkolğa da cürüb başladı. Kral kazavat salğan carsıvdan küçdenbutdan ayak tirey başlağandı. Aşarık, kiyerik alkın cetişmeydi. Bir kavumla bu

zatla üçün açıvların karaçaylıladan alırğa küreşedile... «Kuyulub kelgendile da banditle, aladan kişige cuk cetmeydi»,— deb tükende, oramda da eşitirikse. Bu sözle Gokkanı caralarına tuz sebedile.

Ol nasıbsız «banditle» va ataları, babaları caşab kelgen cerlede ne canı bla da dığalas ete, küçdenbutdan tüzelib baradıla. Cartı işlenñen üylede cazğa kıynalıb çıkğandıla. İşlerge iş cetişmeydi — kolhozla, sovhozla cañı kuraladıla. 1958 cılnı cazında, ne da bolsun, baçhağa urluk atdıla, biçenliklege suv saladıla. Sabiyle bıyıl şkolğa bardıla. Alay bolsa da mında caşab turğan adamlanı bir kavumu karaçaylılağa kıyık karavnu tohtatmaydıla. Alaysız da caralı cürekleni bu zat kıynar üçün koymaydı. Bu bolumnu artıksız da caş kavum költürüb bolalmaydı.

Künleni bir kününde Aslannı kitabın Gokka koluna alıb, kezü bla kördü. Bu kitabha kuvanñanların bildire, okuvçula gazetge pismolanı kuydula.

Alay bla Aslan da tuvğan tavlarına kaytdı. Ğokkanı allına tübegen, kitabnı üsünden sağına, halknı tin baylıtın ornuna salıvnu, kavkuv bolub kelgen halknı

birleşdirivnü, tilin tazalavnu üsünden söleşedi. Bu zatla intelligentsiyanı endi baş borçları bolğandıla. * * * * Cıl l a ötdüle. Gokka Moskvada aspiranturanı boşab, meditsina ilmulanı kandidatı bolğandı. 0blast bolnitsada hirurgiya

bölümnü tamadasıdı. Elli cılı tolğanında kral anı orden bla savğalab, kazavatda alğan ordenine entda bir koşuldu. Zamansız çal bolğan bu dohturnu şaharda har kim da biledi. Sıyın költüredile. Ariv süekli, uzunurakcayaklı, kara kaşlı, oymakavuz tişirıvnu süyümü üsündedi. Ullu kara közlerinde caşavnu süymeklik bla birge mıdahlık da közlevdeça körünñenley turadı. Artur ullu bolub, Moskvada Bavman atlı uçilişçede okuydu. Artur üçün, kesi üçün, halkı üçün Gokka ol ozğan ontört cılnı unutub caşarğa küreşse da unutalmaydı. Mından arı duniyada nença cılnı caşarık ese da, ol ontört cıldan kutulalmazın biledi...

******* ART SÖZNÜ ORNU NA Bizni, bir kavum üydegini, PahtaAral rayonda «Ölüm kör» degen kolhozğa eltgen edile. Kazahstannı bu ceri cuk

bitmegen, kün küydürgen cer bolğanı sebebli kolhoznu atına da «Ölüm kör» deb atalğan edi. Bizni eltib, bir kaşbaknı tübüne kuyğan edile. Tört canıbızdan cel urğanlay tura edi. Keçe birbiri üsübüzge töşelib

catsak, bizni üsübüzde makala çıñab, cılanla sızğırıb aylanıvçan edile. Adamla açdan diñizdiñiz bolub kırıla tebredile. Esimdedi, köçgünçü Sarıtüz elde caşağan Bicilanı Hacibekirni üydegisi,

altı adam, kırılıb kalğanında, men bla bir tişirıv kabır kazarğa küreşib, barın da birge salıb, başın küçden cabhan edik. Üslerinde bolğan zıkkılları bla salıb koyğan edik. Andan arı karıvubuz cok edi.

BORLAKLANI FATİMA, Askerbiyni kızı, Çerkessk. ...Men Staliñrad kazavatda canımıkanımı ayamay sermeşe, ölüm azabın çekgenme, alay a spetsköçgünçü bolub çekgen

kıyınlığım andan ese avurdu. 1943 cıl bizni asker bölekde birinçileden bolub, savğa berirge meni Moskvağa çakırğan edile. Ordenni M. İ. Kalinin kesi

kolu bla berdi. Al ayda S. M. Budennıy da bar edi. Moskvada bizge bek alamat tübegen edile.

1946 cıl meni Orta Aziyağa köçürdüle. Üydegimi anda küçdenbutdan tabhan edim. Adam adamğa etmezlik zatlanı karaçaylılağa etgenlerin kördüm. Canımda partbiletim, köküregim bla bir savğam meni azabdan tıyalmay, cıyırma cılğa katorğağa keterge azdan kalğan edim. Sıtlavu ne edi desem, adamlarımı izleb bir elden bir elge barğanım üçün.

TEMİRCANLANI A., partiynı, kazavatnı, urunuvnu veteranı, Karaçay şahar. ...1944 cıl kaçda Hıbırtlanı Azret gospitalda carasın bakdırğandan sora, üydegisini köçürülgeninden haparı bolmay,

poyezd bla Narsanağa kelgen edi. Ol asırı karıvsuzdan küçden cürüyala edi. Alğın ol savbitgen küçlü adam boluvçan edi. Anı etine toğuz ok kirib, bombadan çartlağan temir da sanında edi.

Narsanadan kesini tuvğan eli Terezege atlanñandı, alay a bir cañız arba tabmay,, eki tayak bla küçden atlay, coluna barırğa küreşgendi. Ekinçi kün bir arba tübeb olturthandı. Alay bla Narsanadan Terezege (ortası otuz kilometrdi) ekinçi kün cıyılğanında, tuvğan elin tanımağandı: atılıb turğan neda çaçılıb ketgen üyle. Bir kavum demeñili üyde adamla caşağanları belgilidi: ocaklarından tütün çığadı. Azretni kesini üyü da çaçılıb.

Nasıbha, Azret bu elde ömürü caşab turğan kumuklu Bahrutdin Rabadanovğa türtüldü. Anı katını Anisat Azretge cuvuk cetedi. Elge tüşgen kıyınlıknı haparın ala Azretge aytdıla. Azret alağa kelgenni üçünçü kününde Beriyanı «ğvardiyaçıları» Krivoklyakin bla Kozlov şıf deb cetedile. Alanı biri, kazavatnı sakatı Azretni honçasına nağannı tireb «kob!» deb buyurdu. Azret küçdenbutdan örge süelgeninde ekisi da tutub, meşinağa atıb ketedile.

Azret cuk añılayalmaydı. Vzvodnu komandiri bolub turğan adamğa, kazavatnı sakatına, halknı cavuna etgença, bılay nek etedile?! Azret Dovatornu diviziyasında sermeşgendi, Moskvanı cakla ğandı, Smolensk canında uruşlada bolğandı. Avur caraları bla gospitallağa tüşgendi. Avur sakat bolub üyüne kaythanında, üyü cok, ceri cok, Endi va ma, tutmaklık...

Narsanada bir kamerağa kesi cañız atdıla. Tüzü, bılayda Krivlyakin bla Kozlovça bolmay, anı añılağan adamla çığıb, Azretni boşladıla. Orta Aziyada üydegisin izlerge ol kallay kıyınlıkda barğanın aytırlay söz cokdu.

Bu haparnı menñe kart kumuklu Bahrutdin talay kere aythandı. 1956 cıldı. Men şkolda ustazma. Karaçaylıla kelib başladıla. Men Hıbırtlanı Azret bla şağrey boldum. Üsünden asker

kiyimlerin ol entda teşmegen edi. Köküregi savğadan tolu edi. Bu çıraylı, savbitgen erkişi haparın menñe kesi aythan edi. Eski caralarından köb barmay avuşhan da etdi. Anı kızı Tanya busağatda Oğarı Marada caşaydı.

ACİBEKOV ZAVAL, ustaz. «Leninni bayrağı» gazetden, 26 iyun. 1988 c. Ellinçi cıllanı allında men, caş ustaz, universitetge kirirge izlegenleden orus til bla literaturadan ekzamen alırğa kerek

edim. Ol közüvdegi rektor bizni cıyıb, ekzamenleni üsünden söleşib boşab, sora bir boş zatnı üsünden aythança: «Neme, bizni

universitetge spetspereselenetsle — çeçenlile, karaçaylıla, dağıda alaçala — zayavleniyele bergendile. Alanı tıyarğa deb buyruk bardı...» — dedi.

Alay demeklikni mağanası biz, ekzamen allık ustazla, tünenegi sohtalanı közlerine karay, kesibizni tüz işlegença alay körgüzürge kerekbiz. Kıshaça aytırğa, bizni boluşluğubuz bla ters zatnı eterge izleydile.

Biz üçövlen edik — P. İvanova, YE. Zenina, men. 1952 cılnı cayı edi. Yevgeniya Olimpiyevna Zeninanı eri, eski bolşevik, türmede edi, halk cavlağa sanalğan vraçlanı üsünden da söz başlanñan edi. Kıshaça aytırğa, kayğıda caşay edik.

Biz rektornu kabinetinden çıkğanıkda, Pavla Vasilevna İvanova sağışlı bolub: «Eşitdigizmi? Kalay eteyik endi?..» — dedi. «Ekzamenleni betibizge köre, tüzü bla alırğa kerekbiz!» — deb, Yevgeniya Olimpiyevna kesgin, katı aytdı.

Ol kıyın cıllada meni üsümde adamlığımı saklathanlanı, ortadan köb cıl ozğandan sora da unutmay, ol eki adamnı da, ekzamenleni da esime tüşüreme. Biz universitetge kirirge boluşhanlanı tukumların aytırğa bollukma. Alanı içinde Myakiyev deb çeçen caş bar edi. Busağatda ol Kavkazda partiya işde işleydi.

A. JOVTİS, Kazah pedinstitutnu professoru «Uçitelskaya gazeta», iyulnu 23sü, 1988 c KPSSni AKni Birinçi sekret arı Nikita Sergeeviç Hruşçöv coldaşha.

BAĞALI NİKİTA SERGEEVİÇ! Bizni bla tübeşirigizni tileybiz. Biz Kazahstan bla Kırğızdan kelgen on adam karaçay halknı mından arı cazıvunu

üsünden Sizni bla ençi söleşirge deb kelgenbiz. Nikita Sergeeviç! Bu zatnı üsünden Sizni bla söleşirge izleb kelgen biz ekinçi kavumbuz. Bizge deri kelgenle partiyanı,

pravitelstvonu tamadalarından kişige da tübeyalmay kaythandıla. Tübemey ızığızğa kaytmağız deb karaçaylıla endi bizni cibergendile.

Bizni içibizde Sotsialist urunuvnu Cigiti Gürcülanı Nuzula emçekde sabiyçigin koyub kelgendi. Yemüründe samolötha birinçi minib, 4000 kilometr uçub kelgen kolhozçu Çağarlanı İbrahimge 88 cıl bolğandı.

Sizni KPSSni Cıyırmançı sezdinde bizni caklab söleşgen sözügüz, tüz karaçaylılanı cüreklerine ışanıv salıb, carıthandı. Karaçaylıla keslerini keleçilerin Sizni leninçi sözügüz bla birge ızlarına saklab turadıla.

Ol sebebden, bağalı Nikita Sergeeviç, biz halkıbıznı halın aytır üçün bir kesek zamanığıznı bizge berligigizni tileybiz. Çeçenlile bla iñuşlanı keleçilerine Anastas İvanoviç Mikoyan coldaş, kalmuklanıkılağa da Kliment Yefremoviç

Voroşilov coldaş tübegenlerin karaçaylıla eşitgendile. Biz Sizni sözügüznü saklaybız, bizge «oğay» demezsiz deb ışanabız. Cuvabığıznı bizge bu adres bla bildirligigizni tileybiz: Moskva, D—57, Pervıy tsvetkovskiy proyezd, dom 16a, kv. 3.

Gacalanı İbrahimni caşı Macirge. Sizge taza karnaş salam bla: 1. ĞÜRCÜLANI NUZULA, Sotsialist urunuvnu Cigiti. 2. ÇAĞARLANI İBRAHİM, 88 cıllık kolhozçu. 3. ĞACALANI MACİR, injener, Ata curt kazavatda bolğan. 4. BAĞATIRLANI HARUN, Sovet Soyuznu Cigiti, kazavatda bolğan ofitser (Hruşçöv bla tübegen zamanda cok

edi). 5. ĞÜRCÜLANI TAVRBİY, kommunist, kazavatda bolğan. 6. BAY RAMUKLANI ÜSUF, Ata curt kazavatnı partizanı, ürist, kommunist. 7. CAMMALANI MURAT, kommunist, KPSSni alğınñı Gitçe Karaçay raykomunu sekretar!, kazavatda bolğan. 8. ORUSLANI UMAR, kullukçu, KPSSre çlenñe kandidat 9. BAYRAMKULLANI İBRAHİM, kolhozçu, kazavatda bol ğan, KPSSge çlenñe kandidat. 10. KOBANLANI SAFAR, kullukçu, Sovet Askerni alğınñı ofitseri (Hruşçöv bla tübeşivde bolmağandı). İyulnu 3sü, 1956 c., Moskva. * * * KPSSni Stavropol kraykomunu bürosuna. Stavropol şahar. Biz, kesibizni halknı buyurğanı bla Moskvağa kelgen bir kavum karaçaylğ, iyulnu 4de KPSSni Ara Komitetini Birinçi

sekretar! Nikita Sergeeviç Hruşçövğa tübeb, karaçay halknı tuvğan cerine — Stavropol krayğa kaytırına erkinlik tilegenbiz. Kerti da bizge cılı tübeb, Nikita Sergeeviç bizni cürekleribizni ışandırğandı, bu zatha ka rala turğanın aythandı. Bizni

ızıbızğa kaytarıvda KPSSni kraykomunu bürosu bizni canıbızda bolurun tileybiz. # * * Moskvağa barğanladan Bağatırlanı Harun bla Kobanlanı Safardan kalğanla kol salğandıla. Bu tilekni kraykomğa

tabdırır üçün Stavropolğa Gürcülanı Nuzulanı, Gürcülanı Tavbiyni, Cammalanı Muratnı iygendile. İyulnu 6, 1956 c. 1943—1944 cıllada cuk. bilmey turğanlay, eki sağatnı içine karaçaylılanı, malkarlılanı, çeçenlileni, iñuşlanı, krım

tatarlanı, dağıda Şimal Kavkazda halklanı bir kavumların köçürüb iygen edile. Kazavatnı al künlerinde va nemetsleni köçürgendile.

Köçürüvnü üsünden kral oborona Komitet ni (ĞKO) begimi bolğandı. Ol begimde, kazavat boşalğınçınña deri köçürüledile deb aytıladı. Alay a kazavat boşalğandan sora eki cıldan, 1947 cıl, köçürülgen halkla ömürlükge köçürülgendile deb cañı begim çığarğandıla.

Stalin bla Beriya ölgenden sora KPSSni Cıyırmançı sezdi Stalinni etib turğan artıklıkların ayğaklab, sletspereselenetsleni cüreklerine ışanıv saldı: ızıbızğa kaytıb, baş erkinlik tabar kayğığa kirdik. Bu murat bla bir kavum adam Moskvağa bardık.

1956 cıl iyunnu ekinçi carımında menñe, Cambul oblastda Lugovoye degen elge, Gacalanı İbra.himii caşı Macir keldi. Ol ertdeden da Moskvada caşay edi. Ol aythan haparğa köre, çeçeniñuş halklanı keleçilerine SSSRni Baş Sovetini Prezidivmunu Predsedateli A. İ. Mikoyan, kalmuklağa da SSSRni Ministrlerini Sovetini Pred sed atelini birinçi zamestiteli K N Voroşilov tübegendile. Bizden barğanla Tokalanı S.U. B., Akbaylanı M. O., Karalanı B. A., Ebzelanı A. B., Aliylanı R. T., Kobanlanı S. T. kişige da tübeyalmay, kaytıb kelgendile. Andan arı Macir haparın aytdı. Ol A. İ. Mikoyannı karnaşı Artöm İvanoviç bla birge okub, aviatsion institutku birge boşağandı. Artem İvanoviç karaçaylılanı karnaşına tübetirge söz bergendi, dedi. Macir endi delegatsiya kurarğa kelgendi.

Men barırğa hazırlığımı aytdım. 1956 cıl iyunnu 20da biz ceti adam bolub, Frunzeden Moskvağa ketdik. Ala ma bıla edile: Gürcülanı Tavbiy, Gürcülanı Nuzula, Çağarlanı İbrahim, Cammalanı Murat, Bayramkullanı İbrahim, Bayramuklanı Üsuf.

Moskvada konak üyde orun tabılmay, biz üçövlen bolub, kişi fatarğa tüşgenbiz, kalğanlarıbız El mülk vıstavkanı konak üyüne tüşgendile.

İyunnu 23de A. İ. Mikoyannı atı bla pismo cazdık. Ol pismonu Gaca ulu Mikoyannı karnaşı Artöm İvanoviçge berirge

alıb ketdi. Artöm İvanoviç vertolötla çığarğan konstruktor büronu tamadası edi Gaca ulunu haparına köre, pismonu ol Artöm İvanoviçge tabdıralmay, «aña ber» deb anı kağıtçısına koyğandı. Andan cuvab saklay, açhabıznı da boşay, on kün ketdi. İyulnu 2de Anastas İvanoviç Mikoyannı Soçide soluğanın eşitdik. Mikoyan bla çotubuz bolmazın bilib, N. S. Hruşçövğa pismo cazıb, iyulnu 3de cüz cetmiş ekinçi nomer bolub oçered aldık. Nogin atlı ploşçadda KPSSni Komitetini üyünde. Ayhay ol oçered da Hruşçövğa bolsa va, Ara Komitetni kaysı ese da bir kullukçusunadı. Ol bizni tilegibizni Hruşçövğa bildirib, cuvabın berlikdi. Alay bolsa da bizni nasıbıbız tutdu: bileginde kızıl curunu bla zalda dejurnıy, KTBni kullukçusu, oçeredde Nuzulağa barıb, ne zat iş bla kelgenin sordu. Nuzula cañız bolmağanın, biz da anı nögerleri bolub kelgenibizni aythanıkda, bizni Hruşçöv coldaşha cazılğan pismobuznu alıb, kaysı ese da AKde işlegenleni birine kirdi. Bir carım sağat çaklıdan KTBni kullukçusu bla birge ol andan çığıb, bizni üsübüzden Hruşçövğa bildirgenin aytdı: «Nikita Sergeeviç sizge büğün tüberge deb turğanlay, Kambocanı (Kampuçiya) prezidenta prints Norodom Sianuk keledi degendile da, 26' anı allına tüberge Vnukovo aeroportha baradı. Siz tambla kirirge bolluksuz»,— dedi.

Tamblasında, 1956 cıl, iyulnu 4de, ertden 10 sağatha AKge keldik. KPSSni AKni kullukçuyev bizge, çını polkovnik bolğan, KGBni adamın keltirib, Hruşçövğa anı bla iydi.

Hruşçövğa eki tiyre çaklını bardık, birgebizge barğan KGB ni kullukçuyev biz kesibizni kalay tutarğa kereklibizni, Hruşçöv seleşgen zamanda anı sözün bölürge bolmağanın aytıb, üretib bardı.

KPSSni AKni üyüne cetgenikde, tüb etajda eşikni katında tohtadık. Gitçe terezeçikde KGBni mayoru körünedi. Mayor bizni kağıtlarıbıznı izledi. Biz beri keteribizni allında alğan pasportlarıbıznı berdik. Ol kesini allında bizni tukumlarıbız cazılğan kağıtda tamamladı.

Andan sora üynü içine iydile da sora ol biyağı polkovnik bizni koridor bla eltib, liftni katında tohtatdı. Lift bla üçünçü etajğa örleb, koridor bla bardık. Eşiklede «Furtseva», «Aristov», «Suslov» degen cazıvlanı esley barama. Koridornu sol canında eşikde va «N. S. Hruşçöv» deb cazılğannı kördük. Ol eşikge kirdik. Priyemnıyde orta cıllı bir erkişi olturadı. Ol Birinçi sekretarnı pomoşçnigi bolur (partiynı Cıyırmançı sezdinde Generalnıy sekretarnı ornuna Birinçi sekretar, Politbüronu ornuna da Prezidivm derge deb onov etil gen edi). Ol bizni ak tışla salınñan cumuşak şindiklege olturtdu. Kabinet ulludu. Ortasında ullu stol. Kabırğanı canında da stol. Stollada telefonla, dağıda bir apparatla. Eki kiyim tağıvçu. Bizni va tağarğa kartusladan, şlyapaladan başha cuğubuz cokdukostümla blabız.

Priyemnıyde terezeni katında KGBni polkovnigi olturadı, bizni keltirgen polkovnik da anı katına barıb süeldi. Bizni üsübüzden Hruşçövğa bildirlik bolurla deb tura edik da ne mından aña kişi kirmedi, ne andan kişi çıkmadı. Cıyırma minutdan pomoşçnik kobub, Hruşçövnu kabinetine eşikni açıb, bizni arı çakırdı. Biz kirgenikde, Hruşçöv olturub turğan cerinden kobub kelib, bizni bla kabinetni ortasında salamlaşdı. Beri kirginçi onovlaşhanıbızğa köre, bizni allıbızda 88cıllık kart Çağar ulu kirib «Assalam aleykum, Nikita Sergeeviç»,— deb kolun tutdu. Anı ızından Nuzula, andan sora bizni barıbız bla da kol tutuşub, carık salamlaşdı. Bizni olturthunçu kesi olturmadı. Kabineti ullu, 60—70 adam sıyına bolur edi. Stolunu citi müyüşleri cok edile. Kabırğada Leninni cañız bir portreti. Stolnu üsünde bizni pismobuzdan başha kağıt cok. Pismobuzda on adambız deb cazğan edik, priyemğa va segiz adam barğanbız — Bağatırlanı Harun bla Kobanlanı Safar avrub, baralmay kalğan edile. Hruşçöv bla uşağıbız cazılğandı.

Biz Moskvağa barğan künde oğuna segiz adam har biribiz birer zayavleniye cazarğa deb onovlaşhan edik. Ofitserle Gaca ulu, Gürcü ulu, Camma ulu, Bayramkul ulu alanı uruş boşalğınçı frontdan alıb, konvoy bla Orta Aziyağa aşırğanlarını üsünden; Çağar ulu — kartlağa cetdirilgen artıklıknı üsünden; Nuzula — tişirıvla çekgen kıyınlıknı üsünden; Orus ulu — caş kavumnu üsünden; men, Bayramuk ulu da — kalay köçürgenlerini üsünden; men, Bayramuk ulu da — kalay köçürgenlerini üsünden cazarğa kelişdik. Köçürülgen zamanda men oblast prokurornu zamestiteli bolub işley edim, Orta Aziyada va NKVDni orğanında köçürülgen halklanı üsünden işlegen edim. Zayavleniyele va kuru üçübüz cazğan edik, Nuzula bla Tavbiy üçün da men cazıb, üç kağıtnı da Hruşçövğa berdik.

Zayavleniyemi Hruşçövğa uzatırdan alğa okurğa erkinlik berligin tiledim. Başından ayağına deri okudum, pismomu mağanası bla KPSSni AKni Prezidivmunu çlenlerin şağrey eterin tiledim. Eterge Hruşçöv söz berdi. «Köçgünçü ne işde işlegense?» deb Hruşçöv sorğanında, «prokuraturada» degenimde «da ma köçürüvde ters sizsiz, sora zakonnu buzdurğansız»,— deb, nakırda etdi. Gürcüları da uzatdıla pismoların.

Uşak boşalır közüvge men Hruşçövğa: «Bizni ortabızdağı kart Çağar ulu din tuthan kartdı, ol da, anıçala da. Sizge, Sizni üydegigizge allahdan tilek tileb turadıla. Halk Sizni avuğuzdan tüzlük söznü eşitgendi, Sizge bek razıdı, endi ızlarına keterge erkinlik berligigizni tileydi. Biz mından kaytıb barıb, allıbızğa karab turğan halkğa: «Nikita Sergeeviç bizni canlıdı» derge bollukbuzmu?» — deb sordum men. «Men kesim onov etmeyme, sizni canığızda va bollukma»,— deb, cuvab etdi. Alay bla salamlaşıb çıkdık. Priömnıyde bizni KGBni polkovnigi saklab tura edi. Ol bizni aşırdı.

Ğaca ulu kazavatha deri da Moskvada caşay edi, ol anda kaldı. Gürcülanı Nuzulanı, Tavbiyni, Cammalanı Muratnı Stavropolğa, partiyanı kraykomuna pismobuznu berirge aşırıb, kalğanıbız Kazahstan bla Kırğızğa iyulnu 6da ketdik.

Moskvadan kaythandan sora eki iyıkdan meni Frunzede okuğan karaçay studentle çakırdıla. Alağa haparnı bolumuça aytdım. Cambul oblastnı talay cerinden kelib, menñe köb zamannı hapar sorub turdula.

1956 cıl meni partiyanı Luğovskoy raykomunu birinçi sekretar! İsmailov coldaşha çakırdıla. Anda AlmaAtadan kelgen adamla da oltura edile. Karaçaylıla mında kalsınla, ketmesinle de da söleş, deb çakırğan edile. Alağa cer kesib, avtonomiya berirge, meni da bir raykomğa sekretar eterge degen onovnu aythanlarında, men: «Şimal Kavkazda sürüvçü bolurğa süeme Kazahstanda raykomnu sekretar! bolğandan ese»,— deb cuvab etdim.

1957 cıl KaraçayÇerkes oblispolkomnu atı bla Luğovskoydan karaçaylılanı tuvğan cerlerine köçürgen men edim. Alanı aşırıb boşab 1957 cıl köçüb kelgenimça Gitçe Karaçay rayonda caşab turama.

BAYRAMUKLANI MAMURAYNI caşı ÜSUF, partiyanı, kazavatnı, urunuvnu veteranı. AVTORDAN Kitab cazğan kaçan da kıyındı, bu kitabnı va men artıksıe da kıynalıb cazğanma, nek deseñ, ol ontört cılnı azabın,

munu caza, ekinçi kat çekgenme. Bu kitabda, men kesim añılağanña köre, meni cazıvçuluk hatım türlenñendi, anı alay etdirgen kitabnı temasıdı. Suratlav

literaturanı zakonları belgilidile, men alanı bir kavumundan canlağanma, ol sebebden bu romanña publitsistika roman derge bollukdu.

Mında cazılğan zatla igi cerge, igi kolhozğa tüşgen karaçaylılanı üslerindendile, başha cerlege tüşgenle köb açı zatnı koşarğa bollukdula.

Köçüv halkğa salğan kıyınlıknı üsünden cazmaklıknı kesime borçha sanab cazğanma. Cetişmegen zatla bolurla, alay a içinde cazılğan keppekertidi. Men izlegen ol edi.

Kitabda aytılğan adamlanı kerti atları kebüsüne türlenmey beriledile., alanı Orta Aziyanı kum tüzleri ertde cuthandıla. Bayramukova Halimat Başçiyevna ÇETIRNADTSAT LET Publitsistiçeskiy roman Na karaçayevskom yazıke Redaktor A. D. Bavçiyev Hudojnik N. G. Kritskiy Hudojestvennıy

redaktor M. M. Papşuova Tehniçeskiy redaktor G. M. Homyakova Korrektor L. X. Bıtdayeva İ B № 2690 Sdano v nabor 20.12.89. Podpisano v peçat 27.09.90. Format 84 X Ü8 1/32. Bumağa ofsetnaya № 2. Garnitura «Literaturnaya». Peçat vısokaya. Usl. peç. l. 14,3. Uç.izd. l. 14,6. Usl. kr.ott. 14,4. Tiraj 10 000 ekz. Zakaz 0410. Tsena 3 rub KaraçayevoÇerkesskoye otdeleniye Stavropolskoğo knijnoğo izdatelstva İzdatelskopoligrafiçeskoye i knigotorgovoye proizvodstvennoye obedineniye «Adıgeya» upravleniye izdatelstv poligrafii i knijnoy torgovli Krasnodarskoğo krayispolkoma, 352700, Maykop, ul. Pionerskaya, 268.

B 18 Bayramukova X. B. «14 let» Stavropolskoye knijnoye izdatelstvo, KaraçayevoÇerkesskoye otdeleniye, 1990.— 272 s.

ISBN 5—7644—0551—3 Boğatstvo jiznennıh nablüdeniy, umeniye sozdat zapominayu şçiysya obrazı, samobıtnıy liriçeskiy yazık pisatelnitsı delayut knigu interesnoy i soderjatelnoy 47002280100—69 B 62 — 90 M159 (03)—89 S(karİ

Latinnge köçürgen: M.Güçlü