486
Балоьлан Гулийев Мцтящяррик вя яйлянъяли ойунлар Бакы-2011

Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

  • Upload
    others

  • View
    22

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

Балоьлан Гулийев

Мцтящяррик вя яйлянъяли ойунлар

Бакы-2011

Page 2: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

5

Биринъи бюлмя

ФИЗИКИ ТЯРБИЙЯ ТЯЛИМИНИН БЯЗИ ПЕДАГОЖИ КОНТУРЛАРЫ

Ы ФЯСИЛ

Физики тярбийянин тялиминдя фяал стимул йарадан принсип, метод вя формалар

1.1.Физики тярбийянин тялиминдя фяалиййятлярин

тянзимлянмясини тямин едян компонентляр Физики тярбийя тялиминин щазырки тялябата уйьун тяшкилиндя

педагожи-психоложи факторларын нязяря алынмасы мцщцм ящямиййят кясб едир. Бу мянада тялимин мязмуну, мягсяди вя вязифяляриня мцвафиг тяляб вя принсиплярин мцяййян едилмяси, шяраитдян асылы олараг вахтында, дцзэцн тятbиги башлыъа йер тутур. Чцнки, юлкямизин инкишафынын йени дюврцндя дювлятин тящсил сийасятинин ясас истигамятляри мцяййян олунмуш, тяляб вя истигамятляр «Азярбайъан Республикасынын тящсил сащясиндя Ислащат Програмы»нда тясбит олунмушдур. Програмын щяйата кечирилмяси истигамятиндя тящсилля ялагядар хейли ишляр эюрцлмцш вя мцвяффягиййятляр ялдя едилмишдир. Тящсил Консепсийасында (Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары, орта тящсилин бцтцн пилляляриндя тямин едилян бцтцн фянляр, педагожи-психоложи просесин тяшкили, тялим наилиййятляринин гиймятляндирилмяси цзря ясас принсипляр ящатя олунмушдур. Бунлар шаэирдлярин шяхсиййят кими формалашмасы, милли вя бяшяри дяйярляри мянимсямяси, мцбаризлик, вятянпярвярлик рущунда тярбийяляндирилмяси, ъясур, иэид, дюзцмлц вя физики ъящятдян саьлам бюйцмяляри цчцн тялим шяраитинин йарадылмасыны тяляб едир. Шаэирдин шяхсиййят кими формалашмасына йюнялмиш тялим програмларынын принсиплярини просес дюврцндя щяйата кечирилмяси шаэирдя бир чох зярури габилиййятляри вя кейфиййятляри ашылайыр.

Page 3: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

6

Йяни онларын интеллектуал, емосионал вя йарадыъы сфераларынын щармоник инкишафына имкан йараныр, мянтиги, йарадыъы тяфяккцрц формалашыр. Цмумиййятля, бцтцн бунлар о заман реаллашыр ки, яввяла тялим заманы Азярбайъанда тящсил ислащатынын принсипляри (демократикляшдирмя, щуманистляшдирмя, диференсиаллашдырма, фярдиляшдирмя, интеграсийа, щуманитарлашдырма) нязяря алынмыш олунсун, икинъиси педагожи вя истярсядя ислащат принсипляри ейни контекстдя щяйата кечирилсин. Буна эюря дя илк олараг тялимин сямярялилийини йцксялтмяк цчцн даща оптимал принсиплярин сечилмяси, онларын шяраитдян асылы олараг дцзэцн тятбиги механизмляринин тядгиги вя цмумиляшдирилмяси ваъиб шяртдир.

Бцтцн бунлары цмумтящсил вя мяъбури фянлярдян бири олан «Бядян тярбийяси» фянниня дя аид етмяк лазымдыр. Щямин бахымдан физики тярбийянин тялими просесиндя шаэирдлярин идман фяаллыьыны артыран, тялимин интерактивляшмясини сурятляндирян вя тямин едян тяляб вя принсиплярин юнямлилийини нязяря алыб, онларын изащыны вермяк мягсядяуйьундур.

Мясяляйя яняняви тялим бахымындан йанашмыш олсаг, дейя билярик ки, тядрис просеси бядян тярбийяси мцяллимляринин там рящбярлийи, нязаряти вя «диктаторлуэу» шяраитиндя гурулмалы, мцяллимин эюстяриши, вердийи тапшырыглар щамы цчцн ганун вя мяъбури олмалы, щеч бир тяклиф нязяря алынмамалыдыр. Мцстягил вя сярбяст фяалиййят эюстярмяк, йяни щярякятлярин юзбашына иърасы гадаьандыр. Шаэирдляр верилян тапшырыьы, тювсийя вя эюстяришляри сюзсцз йериня йетирмялидир. Нятиъя мцяллим тяряфиндян гиймятляндирилир. Шаэирд наилиййятляри гиймятляндиря вя тящлил едя билмяз. Бу ишляр йалныз мцяллимин сялащятиндядир.

Яксиня олдугда бунлар мцяллимя «етибар етмямяк», «цзя гайытмаг», «сюзя бахмамаг», «йекя башлыг» вя с. кими хошаэялмяз щал сайылырды. Башга сюзля десяк, шаэирдин тядрис просесиня бу вя йа диэяр дяряъядя мцдахиля етмяси, сярбяст олараг щярякятляри иърасы дярсин эедишиня мане олмаг, интизамсызлыг вя дярсдя шулуг салан арзуолунмайан шяхс кими гиймятляндирилирди. Беля щалларда мяктяб директоруна, синиф рящбяриня шикайят едилир, мялуматлар йазылырды, иш анъаг бунунла

Page 4: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

7

битмир, бязян дя валидейнляр мяктябя дявят олунараг данланылыр вя тящгир олунурду. Щятта ушагларын йанында валидейнляря гаршы тящгирамиз ифадяляр ишлятмякдян чякинмирдиляр. Бязи мцяллим вя мяктяб рящбярляри валидейни юз ювладынын эюзц гаршысында щюрмятдян салмагла нцфузунун артаъаьыны, щямчинин шаэирд континэентинин «эюзцнцн одуну» алаъаьыны эцман едирди.

Гейд етмяк лазымдыр ки, мцасир тящсил системиндя йухарыда эюстярилян мцяллим (юйрядян) вя шаэирд (юйрянян) фяалиййятини дяйярли щесаб етмир. Юйрядян вя юйрянянлярин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя мяктябин педагожи коллективинин гаршысында йени мягсяд вя вязифяляр гойулур. Щямин мягсяд вя вязифяляр яняняви тяляблярдян тамамиля мцсбят мянада фярглянир. Бурада мцяллим вя шаэирдлярин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя ашаьыдакы тяляб вя принсипляр гойулур ки, бцтцн бунлар тящсилдя яввялляр мювъуд олмуш тяфяккцрцн мцщитини йениляшдирмяк, тядрис олунан фянлярин мащиййятини йени ъямиййятин тялябатына уйьун гурмаг, дцнйа тящсил системиня интеграсийаны тямин етмяк вя сцрятляндирмяк, тялимин-интерактивлийиня, нятиъя йюнцмлцлцйцня вя чевиклийиня наил олмаьа йюнялмякдян ибарятдир. Мцяллим тялим просесини фяал тялим принсипляри ясасында тяшкил етмяли, шаэирдляр ясас тяряф кими гябул едилмяли, онларын габилиййятляри, тялябатлары, физики тярбийя сащясиндяки билик вя баъарыглара йийялянмяси потенсиалы цзя чыхмалы, габагъыл тялимин тялябляриня риайят етмякля ъямиййятин динамик инкишафына истигамятлянмялидир.

Тялимин принсипляри принсип хатириня йяни формал характер дашымамалы, тясадцфян, кор-кораня дейил тядрис просесиндя йарадылмыш мцщитя, шяраитя уйьун тятбиг едилмялидир. Бурада юйрянянлярин цмуми билик вя баъарыг фяалиййятляри, щяряки габилиййятляри, вярдишляри нязяря алынмалыдыр. Хцсусян, габагъыл мцяллим вя мяктяблярин иш тяърцбяси, директив тядрис сянядляринин тялябаты тялим фяалиййятиндя ясас эютцрцлмялидир.

Тялим принсипляринин реаллашдырылмасына шяраитдян асылы олараг йери эялдикъя наил олмаг цчцн тялясиклийя, сцнилийя йол верилмямяли, еляъя дя тядрисин зярурилийиндян иряли эялмяли,

Page 5: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

8

инандырыъы олмалы, реал фактлары якс етдирмяли, йанылышыглыьа, гейри сямимилийя, эярэинлийя шяраит йарадылмамалыдыр.

Тялим-тярбийя принсипляри бир фянн чярчивясиндя мящдудлашдырылмамалы диэяр цмумтящсил фянляри иля ялагя йарадылмагла щяйата кечирилмялидир. Бу просесдя гощум фянлярля интеграсийа (анатомийа-физиолоэийа, биолоэийа, тарих вя с.) даща цстцнлцк тяшкил етмялидир. Беля ки, айры-айры щяряки бюлмяляр цзря (эимнастика, атлетика, мцтящяррик вя идман ойунлары, кросс щазырлыьы) нязяри бирликлярин тядрис материаллары бир-бириля ялагяли шякилдя тялим олунмалыдыр. Фяндахили мювзулар цзря тялим материаллары ялагяляндириляряк тядрис едилмялидир.

Тялим принсипляринин фяал тятбигиндя тядрис ишляринин дцшцнцлмцш шякилдя яввялъядян планлашдырылмасы онун тядрисинин йахшылашдырылмасында щялл едиъи мащиййятя маликдир. Планлашдырма апараркян мцяллим шаэирдин идракы, информатив-коммуникатив вя психомотор баъарыглары инкишаф етдирян тядрис материалынын тялим просесиня дахил етмяси тябии зярурят кясб едир. Мцхтялиф нюв мараглы, ъялбедиъи вя тясиредиъи физики щярякят комплексляри щазырланмалы, онларын тядриси мярщяляляр цзря ардыъыллыгла апарылмалыдыр. Щяр бир физики щярякят цзря билик, баъарыг вя вярдишлярин газанылмасынын юзцнямяхсуслуьу нязярдян гачмамалыдыр. Динамик инкишафы тямин едян щяряки баъарыгларын формалашдырылмасы йюнямли техники фяндлярин ардыъыллыгла щяйата кечирилмяси даща мягсядяуйьун сайылыр.

Физики тярбийя тялиминин наилиййятляри онун мязмунундан вя гаршысында дуран башлыъа вязифялярдян мцщцм дяряъядя асылыдыр. Бу мянада Дювлят тящсил стандартлары ясасында щазырланмыш физики тярбийя фянн курикулумуна уйьун щяряки тялимин мязмуну вя вязифяляри мцяййянляшдирилир. Эюстярмялийик ки, диэяр цмумтящсил фянляриндя олдуьу кими, физики тярбийя фянниндя дя мязмун йашадыьымыз иътимаи-сийаси мцщитин тялабатына уйьун мцяййян едилмяли, даими тякмилляшдирилмяли вя йениляшдирилмялидир. Мцяллим вя шаэирдлярин тящсил фяалиййятляри инкишафетдириъи, тярбийяедиъи, габаглайыъы мащиййят дашымалы, щяряки билик, баъарыг вя

Page 6: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

9

вярдишляр тящсил пилляляри цзря консентрик принсип ясасында реаллашмалыдыр. Бунунла йанашы, юйрянянлярин наилиййятляринин дцзэцн стимуллашдырылмасына, тящлилиня вя гиймятляндирилмясиня истигамятляндирилмялидир. Хцсусян, шяхсиййят йюнцмлц, тялябя йюнцмлц вя шаэирд йюнцмлц олмалыдыр. Бцтцн бунлар ися шяхсиййятин щяртяряфли вя щармоник инкишафына, иътимаи мцщитин вя ъямиййятин мянафейиня хидмят етмялидир. Бу шяртля ки, тялимин мязмуну вя вязифяляри бир-бириня уйьун сечилмяли, бири о бирини вя яксиня тамамламасы даща мягсядямцвафигдир.

Физики тярбийя тялиминин чохшахяли функсийаларынын (тящсил, тярбийя, инкишаф вя с.) олмасына сябяб Азярбайъан тящсил системинин даим инкишафда олмасы, бяшяри тящсил системинин дяйярляриня говушмасы, бу йюнямдя ирялилямяси зярурятиндян иряли эялмяси вя тящсил ислащаты програмына ясасланмасыдыр.

Физики тящсилдя юйрядян вя юйрянянин фяалиййятинин сямяряли сурятдя реаллашмасында тялимин мязмуну вя вязифяляриня мцвафиг Милли курикулумун цмуми принсипляриня истинад олунмагла бярабяр, щям дя физики тярбийянин тялиминдя истифадя едилян педагожи принсипляря дя ямял олунмалыдыр. Бу шяртля ки, тялимин мязмуну вя вязифяляри конкрет, айдын вя етибарлы фактлара сюйкянмяли, шяхсиййятин мараьыны вя мянафейини тямин етмякля, щям дя елми дялилляря ясасланмалы, системли шякилдя ардыъыл сурятдя тятбиг едилмяли, милли дяйярляря мцвафиг эерчякляшдирилмяли-реаллашдырылмалыдыр.

Физики тярбийядян тядрис материаллары щяйатла сых ялагяляндирилмяли, йяни кечмиш, бу эцнки вя прогнозлашдырылмыш эяляъяк мцщити ящатя етмяли, йашадыьымыз гурулушун реаллыглары иля бирбаша узлашдырылмалыдыр. Тядрис ишинин фактик материаллара истинад олунараг эюрцлмяси, шаэирддя тялимя мараьы артырыр, идрак фяаллыьын йцксялмясини тямин едир вя щяряки, психомотор фяалиййятлярин (гайдалара уйьун фяалиййят, сярбяст фяалиййят, йарадыъылыг фяалиййяти) мягсядяуйьунлуьуну тянзимляйир, онун дяйярлилийини хейли артырыр, щяйатйюнцмлцлцйцнц йцксялдир.

Физики тярбийя тялиминин мцхтялиф нюв мараглы нцмуняляр ясасында вя инандырыъы фактлара истинад едилмякля

Page 7: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

10

тядриси бу сащядя мянимсянилмиш билик, баъарыг вя вярдишлярин узун мцддят йадда галмасына сябяб олур. Щабеля, щяряки габилиййятлярин (эцъ, гцввя, ъялдлик, чевиклик, сцрят, ирадя мющкямлийи вя с.) мющкям вя давамлылыьыны даща да артырыр, онларын узунюмцрлцлцйцнц тямин едир, дяркини асанлашдырыр.

Унутмамалы ки, мцяллим вя шаэирдлярин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя йалныз тялимин мязмуну вя вязифяляринин уйьунлашдырылмасы иля щеч дя кифайятлянмямяли, онларын йаш хцсусиййятляри, физики габилиййятляри, ъинси яламятляри, физики щазырлыьы вя физики инкишафы, сящщят саьламлыьы, ящвал-рущиййяси вя емосионаллыьы диггятдя олмалыдыр. Бу вя йа диэяр физики щярякятлярин вя ойунларын тялиминдя вахтиля юйрянилмиш билик вя баъарыгларын, ашыланмыш вярдишлярин дя мцвафиг шякилдя нязяря алынмасы фяалиййятлярин узлашдырылмасында юзцнямяхсус ящямиййятя маликдир. Чцнки, бцтцн бунлар физики тярбийя тялиминин оптимал тяшкилиня зямин йарадыр. Якс щалда бядян тярбийяси мцяллимляри вя шаэирдляр мцяййян чятинликлярля цзляширляр. Беля ки, нятиъядя мцяллимляр тядрис просесинин оптималлашдырылмасына наил ола билмир. Шаэирдляр ися тядрис тапшырыгларыны аз вахт ичярисиндя, йцксяк кейфиййятля вя даща сцрятля иъра едя билмир, бош дайанмалар йараныр, вахт итирилмякля вахта гянаят етмяк нормалары позулур. Диэяр тяряфдян ися шаэирдляр рущдан дцшцр, дярсляря о гядяр дя мараг вя щявясля йанашмыр, фяаллашмаг явязиня даща да чох пассивляшмяк мювгейиндя дурур. Щеч шцбщясиз ки, бунларда тялимдя мянимсямя сявиййясинин минимума енмясиня шяраит йарадыр.

Физики тярбийя тялиминин мязмуну вя вязифяляринин дцзэцн гойулушу шаэирдлярин тядрис фяаллыьынын йцксялмясиня, бу просесин интенсив тяшкилиня сябяб олур. Бир ъящяти дя йадда сахламалыйыг ки, тядрис просеси ялверишлилик принсипиня дя ясасланараг тяшкил олунмалыдыр. Бу да тящсилалма вя тящсилвермянин имканларынын даща да эенишлянмясиня вя тящсилин сявиййясинин йцксялмясиня ялверишли шяраит йарадыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, физики тярбийя цзря тядрис материалларынын мцвафиг темпдя юйрядилмяси тялимин мцсбят

Page 8: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

11

нятиъялянмясиня юз тясирини эюстярир. Мцхтялиф нюв йериш, гачыш вя эимнастика щярякятляринин мусигинин мцшайяти иля мцвафиг темпдя йериня йетирилмяси шаэирдлярин фяаллыьыны артырмагла, онларын дярся мараьыны да йцксялдир. Щярякятлярин иъраолунма темпи тядрис материалынын мязмунундан онун иърасынын асан вя мцряккяб олмасындан, ня мягсядля йериня йетирилмясиндян дя мцщцм дяряъядя асылыдыр. Щярякятляр йцксяк, орта вя ашаьы темпдя иъра олуна биляр. Лакин бурада синифин орта тялим темпи мцтляг нязяря алынмагла щярякятлярин йериня йетирилмяси даща файдалыдыр. Эимнастика, атлетика щярякятляри, идман ойунлары цзря фяндлярин орта тялим темпиня йахынлашдырылараг щяйата кечирилмяси даща юнямли вя тясирлилийи мцшащидя олунмушдур.

Тядрис просесинин сямярялийиня зямин йарадан амиллярдян бири дя тялим заманы бярабяр щцгуглуьун тямин олунмасыдыр. Йяни шаэирдлярин идрак фяаллыьы, тялимя шцурлу вя дцшцнъяли йанашмасы тямин едилмякля, онларын мцстягиллийиня, сярбяст щярякят етмяляриня дя цстцнлцк верилмялидир. Бу юйрятмя вя юйрянмянин ващидлийинин эюзлянилмясиля сых ялагядар олмагла мцяллимин вя шаэирдлярин фяалиййятинин тянзимлямясини стимуллашдыран механизмлярдян щесаб олунур.

Гейд етмялийик ки, мцхтялиф нюв, рянэарянэ физики щярякятляр, мцтящяррик вя яйлянъяли ойунлар лазыми темплярдя, реаллыг вя тядрис шяраити нязяря алынмагла тялим олунса да бу просесдя щяр бир шаэирдин мясулиййят щиссинин олмасыда ваъибдир. Юйрядян вя истярся дя юйрянянляр олсун онлар да мясулиййят щисси олмаса щямин тялим чох чятинки уьурла нятиъяляня биляр. Чцнки, тялимдя мясулиййят дашыдыьыны анламаг идрак фяаллыьынын да йцксялмясиня сябяб олур. Бу ися бирбаша тялимя шцурлу йанашманы, дцшцняряк тящлилляр апарманы, мцяййян гянаятя эялмяни тямин едир. Беляликля, шярщ олунанлар даща йахшы гавранылыр, йадда сахламаьа ъидди сяй эюстярилир. Якс щалда шаэирдляр пассивлик эюстярир, диггятлярини ъямляшдириб тялимя йюнялтмякдя чятинлик чякирляр. Сонда истянилян тялим нятиъялярини ялдя етмяк мцмкцн олмур. Буна эюря дя тялимин тяшкили цсулуну сечяркян айры-айры синифин цмуми физики

Page 9: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

12

щазырлыьыны, анатомик-физиолжи вя психоложи хцсусиййятлярини дя нязяря алмаг зяруридир. Бу шяртля ки, дярсин тяшкили формаларына уйьун методлар, васитяляр, мязмун, ейни заманда вязифяляр мцяййянляшдирилмиш олсун. Дейилянляр ейни вахтда, щям дя бир-бири иля ялагяли шякилдя апарылмалыдыр. Бцтцн бунлар тялимин сямяряли формасынын сечилмясиня сябяб олур.

Йухарыда садаланан компонентлярдян комплекс истифадя олунмасы тялимдя наилиййят газанылмасында ян башлыъа шяртлярдян сайылыр вя бу тялимдя фяаллашмаьа мцсбят тясир эюстярир, тядрис материалынын мянимсянилмясини шяртляндирир.

Физики тярбийянин тялим просесинин дцзэцн тяшкили вя кечирилмясиндя йалныз педагожи компонентлярин тялим дюврцндя дцзэцн тятбиги иля кифайятлянмямялидир. Физики тярбийянин тядриси заманы мяктябли эиэийенасына риайят едилмяси, тялим цчцн мяняви-психоложи вя естетик шяраитин йарадылмасы да ящямиййятли компонентлярдяндир. Тялим просеси цчцн максимум дяряъядя мягсядяуйьун санитарийа-эиэийена шяраитинин йарадылмасыда нязяря алынмалыдыр. Тядрис-тярбийя ишляринин сявиййясинин йцксялдилмясиндя цмуми педагожи принсиплярин ролу бюйцк олса да, тялим просеси елми сурятдя тяшкил олунса беля бу тялимин там мцвяффягиййятля щялли щяля демяк дейилдир. Шаэирдлярин тялим тярбийя ишиндя вя сцрятли инкишафынын тямин едилмясиндя тядрис просесинин оптималлашдырылмасы принсипляринин дя тятбигиня ещтийаъ дуйулур. Бу шяртля ки, бунлар мцяллим вя шаэирдлярин там идрак фяаллыьы ясасында щяйата кечирилмиш олсун. Тялим принсипляриндян бир тяряфли вя йахуд щяддиндян артыг истифадя щеч дя тялимин уйьун принсипинин тямини дейилдир. Бурада просесин оптимал гурулмасы башлыъа амилдир. Щямин принсип бир тяряфдян дидактик принсиплярин системля тятбигиня, диэяр тяряфдян ися эюстярдийимиз тяляблярин щяр биринин даща йахшы истифадяси цчцн лазыми зямин йарадыр, щабеля онларын дцзэцн тятбигини тямин етмякля тядрисин сямярялилийини даща да йцксялдир.

Шаэирдлярин щяртяряфли инкишаф етдирилмяси, шяхсиййят кими формалашдырылмасы вя мяняви аляминин зянэинляшдирилмясинин мягсядямцвафиг тяшкилиндя тялимин

Page 10: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

13

комплекс щяллиня йюнялдилмиш принсипляринин тятбиги даща мцвяффягиййятли щесаб олунур. Бурда да мцяллимдян тяляб олунур ки, дярсин гаршысында дуран вязифя вя мягсяди щяйата кечирмякдян ютрц онун ясас вя башлыъа оланларыны сечиб диггят мяркязиндя сахламалы вя илк нювбядя тялимини тямин етмяйя ъидди сяй эюстярилмялидир

Тялимдя оптимал йанашманын да юзцнямяхсус йери вардыр. Бурада айры-айры физики щярякят вя ойунлар юйрядиляркян истяр щярякят техникасынын вя истярся дя ойунларын ня мягсядля иъра олундуьу вя кечирилдийиня айдынлыг эятирмяк тяляб едилир. Бу онунла ялагядардыр ки, мягсяд вя вязифялярин айдынлыьы шаэирдлярин тялимя щявясини артырмагла онун щяртяряфли вя дцшцнъяли сурятдя гавранылмасына кюмяк едир.

Оптимал йанашмада яйанилик мцщцм педагожи принсиплярдян олуб физики щярякятлярин, фяндлярин вя ойунларын юйрянилмясиндя явязедилмяз вя зярури рол ойнайыр. Щярякятлярин эюстярилмяси (ъанлы, шякил, иллцстрасийа, демонтрасийа, схем, нятиъяни эюстярян ъядвял, тест суаллары вя с.) илк нювбядя шаэирдлярин диггятлярини тялимя топлайыр, тялими даща мараглы едир вя беляликля онлар щяряки ъящдляря инамла, шцурлу олараг, йцксяк фяаллыгла вя ящвал-рущиййя иля йанашыр, нятиъядя эюзлянилян наилиййятляри даща асан ялдя етмяк имканлары газанырлар.

Физики тярбийя тялиминин нятиъяйюнцмлцлцйц щазырда тящсил системиндя ъидди шякилдя тяляб олунур. Бу ишя диггят, гайьы эцнбяэцн артырылыр. Физики тярбийядя нятиъяйюнцмлцлцйц тямин едян амилляр арашдырылыр вя даща да тякмилляшдирилир. Бу мясялядя тялим метод вя васитяляринин дцзэцн сечилмяси, бир-бири иля интеграсийа олунмасы вя тятбигинин тямини щяйаты ящямиййят дашымагла, щямчинин мцщцм тящсил мащиййятиня маликдир.

Сцрятли инкишафы тямин едян баъарыгларын, мягсядин, мязмунун вя тялим вязифяляринин йериня йетирилмясинин тядрис шяраити онун имканлары иля уйьунлашдырылмасы тялимин реаллашдырылмасында ялверишли имканлар йарадыр. Мязмунун сяъиййяви хцсуситййятляринин, юйрядян вя юйрянянин тялим

Page 11: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

14

имканларынын нязяря алынмасы да щяряки тялимин сямярялилийинин артырылмасы цчцн оптимал шяраити тямин едир. Яэяр тялим мягсядиля сечилмиш методлар вя васитяляр тящсил-тярбийя вязифяляриня, мязмуна вя шаэирдлярин мянимсямя имканларына ъаваб вермирся, стандарт васитялярдян, методлардан кор-кораня истифадя олунурса, бу тялимя юз мянфи тясирини эюстяряряк мянимсямя имканларыны ашаьы сявиййяйя салыр. Тялим тярбийя просесинин тялимин вязифяляриня вя мязмунуна уйьун эялмяси, онлара мцвафиг метод вя васитялярдян дцзэцн истифадя едилмяси, шаэирдлярин дяркетмя вя щярякятляри иъраетмя габилиййятляринин нязяря алынмасы физики щярякятляр цзря тядрис материалларынын дцшцнъяли, йцксяк идракы фяаллыгла юйрянилмясиня тякан верир.

Физики тярбийя просесинин мцвяффягиййятля нятиъялянмяси тялимин щансы формада тяшкилиндян дя сых сурятдя асылыдыр. Физики тярбийянин тяшкили формаларына дярс, синифдян вя мяктябдянхариъ кечирилян тядбирляр, сящяр эиэийеник эимнастикасы, фасилялярдя тяшкил олунан ойун вя яйлянъяляр вя с. дахилдир. Мягсяд ися саьламлыьы мющкямляндирмяк вя физики инкишафы тямин етмякдян ибарятдир.

Цмумтящсил мяктябляри шаэирдляринин физики тярбийя ишляри ясасян дярс формасында йериня йетирилир. Конкрет десяк, гаршыйа гойулмуш башлыъа мягсяд вя вязифяляр бядян тярбийяси дярси формасында щяйата кечирилир. Бу сащядяки наилиййятлярин дя мяркязиндя дурур. Шаэирдляря дярс заманы мцщцм физики билик, баъарыг юйрядилир, вярдишляр ашыланыр. Бядян тярбийяси дярсляри ися фронтал, йарым груп, поток вя с. формаларда тяшкил олунур.

Фронтал формада синиф шаэирдляри щярякятляри вя йахуд фяндляри ейни вахтда бирликдя иъра едирляр. Шаэирдляр йарым груплара бюлцнмяк цсулу иля дя тапшырыглары йериня йетирирляр. Даиряви цсулда ися гурулмуш алят вя аваданлыглар цзяриндя щярякятляр шаэирдляр тяряфиндян нювбя иля иъра олунур. Йяни щяр щансы бир алят цзяриндя щярякятляр иъра олундугдан сонра шаэирд дястяляри нювбя иля диэяр алятляр цзяриндя даиряви цсулла бир-бирини явяз едирляр. Фярди цсулла да ися мцяллимин тапшырыьы иля шаэирдляр мцвафиг щярякятляри йериня йетирирляр. Поток цсули иля

Page 12: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

15

(ахын) шаэирдляр щярякят вя йа фяндляри дястяляря бюлцняряк нювбя иля иъра едир, яввялки йериня гайыдыр юз нювбясини эюзляйир. Дярсин щансы формада тяшкилиндян асылы олмайараг онун тянзимлянмясиндя бядян тярбийяси мцяллиминин ролу явязедилмяздир, мясулиййяти ися даща йцксякдир.

Бядян тярбийяси дярсляриндя бу вя йа диэяр формалардан усталыгла истифадя етмяк чох ваъибдир. Физики тящсил вя тярбийя мясяляляринин щяллиндя фронтал вя даиряви мяшг цсулундан даща эениш шякилдя истифадя олунмасы файдалы щесаб олунур. Материалларын мязмуну вя гаршыда гойулмуш дидактив вязифяляр щяр щансы бир форманын тятбигини тяляб едирся ола билсин ки, диэяр тядрис материалынын мязмуну вя вязифяляри башга бир тяшкили формадан истифадя едилмясини мягсядйюнлц щесаб едир.

Щяр щансы тялим методу вя васитяляри йарым груплара бюлцнмя вя фярди иъра етмяни тяляб едирся, диэяри ися даиряви мяшг цсулунун тятбигиня, фронтал формада дярсин тяшкилиня даща цстцнлцк верир. Мцшащидяляр эюстярир ки, щятта щяр щансы бир групда тятбиг олунан формалардан, метод вя васитялярдян паралел синифлярдя ейни иля истифадя едилмяси гянаятляндириъи олмур.

Буна эяря дя тялимин формаларындан дцзэцн истифадя етмяли, ясас диггяти шаэирдлярин физики щазырлыьына, инкишафына, саьламлыьынын мющкямлийини тямин етмяйя, щяряки габилиййятлярин йцксялмясиня, билик, баъарыг вя вярдишлярин мянимсянилмясиня йюнялдилмялидир. Беля олдугда щямин просесдя идейа-сийаси, мяняви вя вятянпярвярлик щиссляридя инкишаф едир, шаэирдлярин фяал щяйат мювгейи вя елми дцнйаэюрцшцнцн формалашмасына имканлар ачылыр, онлар шяхсиййят кими тядриъян формалашыр, зещни, физики бахымдан тякмилляширляр.

Мцяййян олунмушдур ки, бядян тярбийяси тялиминин инкишафетдириъи мязмуну о вахт тямин олунур ки, вярдиш вя тядрис фяалиййяти йцксялян хятт цзря эедир, шяхсиййятин гаврама, диггят, йаддаш, тяфяккцр, ирадя, емосийа вя диэяр психоложи габилиййятляри инкишаф етдирмиш олур. Башга щалда «инкишаф» дар вя психоложи мянада нязярдя тутулур. Шяхсиййятин щяртяряфли вя

Page 13: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

16

щармоник инкишафы мянасында баша дцшцнцлмцр, бу да тящсил, тярбийя вя психоложи инкишаф вя бунларын бирлийинин дярк едилмясини тямин етмир. Унутмамалы ки, бядян тярбийяси мцяллими физики тярбийянин тялиминдя вязифялярин лазыми сявиййядя йериня йетирилмяси цчцн комплекс йанашманы хцсусян диггятдя сахламалыдыр. Бцтцн дярслярдя гаршыйа гойулмуш вязифяляр мягсядяуйьун бир-бири иля координасийа олунмалыдыр. Йяни физики тярбийя просесиндя щяр щансы бир вязифя иъра олунаркян о диэяр вязифялярин йериня йетирилмясиня мане олмамалы, яксиня онун иърасынын даща да тякмилляшдирилмясиня шяраит йаратмалыдыр. Мясялян, мцяллим мцхтялиф нюв щяряки габилиййятляри инкишаф етдирян эимнастика щярякятлярини юйрядяркян бу кейфиййятлярин инкишафына долайы йолла кюмяк эюстярян мцтящяррик ойунлардан истифадя етмяли, ойунларын мащиййяти, инсан организминя эюстярдийи тясирин шярщини вермяли онун щяряки хцсусиййятляринин эимнастика елементляринин иърасында ня дяряъядя ойнадыьы ролу изащ етмялидир. Бир сюзля, физики тярбийя васитяляринин (ойун, эимнастика вя с.) сонда мцгайися етмя йолу иля ейни мягсядя хидмят етмяляриндян бящс етмяли бцтцн бунлары шаэирдляря мянимсятмялидир.

Мцшащидялярдян айдын олур ки, тядрисдя цмуми тялимин нятиъяляриня наил олмагда йалныз айры-айры щярякятлярин техникасына йийялянмяк, ойун баъарыьына малик олмаг там тутарлы сайылмыр. Бядян тярбийяси дярслярини «идманлашдырмаг» (бир груп ушаглары йарыша щазырлашмаг цчцн мяшг етмяк), йекнясяклийя, ейни типли щярякятляри щяддян артыг тякрар етмяк тялим цчцн кифайят гядяр еффектли, дяйярли олмур.

Эюрцндцйц кими, «техникайа йийялянмяк», бир груп шаэирдля мяшьул олмаг, ейни щярякятляри ещтийаъ олмадан дяфялярля тякрар етмяк бир тяряфдян шаэирдлярин яксяриййятинин тялимдян кянарда галмасына сябяб олурса, диэяр тяряфдян дя просесин эярэин, ъансыхыъы кечмясиня шяраит йарадыр.

Бядян тярбийяси дярсляринин мцщцм вязифяляриня ися йцксяк ящвал-рущиййя йарадылмасы, кцтлявилийя наил олунмасы, мяшьул оланын инкишафына, мяняви

Page 14: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

17

кейфиййятляринин йцксялмясиня мцвяффяг олмаг лазыми шяртлярдян биридир.

Физики тярбийянин тялиминдя зярури билик вя баъарыглара йийялянмяк, еляъя дя вярдишляр ашыламаг тядрис материалынын щяъминдян дя мцщцм дяряъядя асылыдыр. Програм тядрис бюлмяляри цзря илк нювбядя комплекс вязифяляр мцяййянляшдирилдикдян сонра тялим-тярбийянин мязмуну конкретляшдирилмялидир. Тялимин мязмунуна айдынлыг эятирмяк цчцн биринъи олараг иътимаи щяйатла ялагяляндирмя, ейни заманда мцвафиг ялверишлилик принсипиня верилян тялябляря уйьунлашдырылмалыдыр. Бцтцн ситуасийаларда тялим вя тярбийя ишляринин мязмунунда елмилийин дя нязяря алынмасы ваъибдир.

Бядян тярбийяси дярсляринин тядриси просесиндя синифдянкянар вя мяктябдянхариъ кцтляви идман-саьламлыг тядбирляринин мащиййяти, мязмуну вя бу сащядя гаршыда гойулмуш тялим-тярбийяви, психомотор вязифяляр изащ едилмяли вя анладылмалыдыр. Щямин тядбирлярин диэяр йахын фянлярля хцсусян, анатомийа-физиолоэийа, биолоэийа фянляринин тядриси цзря кечирилян ишлярля даща сых бирэя тяшкилинин ваъиблийи шаэирдлярин нязяриня чатдырылмалы, ъоьрафийа, тарих вя тябиятшцнаслыг фянляри цзря кечирилян эязинтиляр, йцрцш вя екскурсийалара бирэя щярякятетмянин ваъиблийи мянимсядилмялидир. Тябиятля танышлыг вя тарихи йерляря екскурсийалар заманы асудя вахтларда, фасилялярдя фяал истиращят етмяк цчцн мцхтялиф йарышларын тяшкили, ойунларын, гачышларын кечирилмяси тядрис вя щям дя тярбийяви мащиййят дашыйыр.

Йухарыда эюстярилянлярдян вя цмумтящсил мяктябляриндя апарылмыш тяърцбядян беля гянаятя эялмяк олур ки, эцмращлыг, йцксяк ящвал-рущиййя, шянлик, ъялдлик, чевиклик, дюзцмлцлцк, гаршыйа чыхан мцряккяб вя чятин тябии манелярин арадан галдырылмасындан, шаэирдлярин щяртяряфли физики вя зещни инкишафындан, шяхсиййят кими формалашмасындан ютрц фяалиййятлярин тянзимлянмясини тямин едян компонентлярин сямяряли тятбигиня, тящсил мцщтинин йениляшмясиня наил олмалыдыр. Бцтцн бунлар физики тярбийянин тялиминдя юйрядян вя

Page 15: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

18

юйрянянлярин фяалиййятинин уйьунлашдырылмасында башлыъа амил олмагла, щям дя мцщцм стимуллардандыр.

1.2.Физики тярбийя цзря цмумитялим нятиъяляринин реаллашдырылмасынын башлыъа мейарлары

Физики тярбийя тялиминин лазыми сявиййядя тяшкили вя

кечирилмяси елми, педагожи-методик просес олмагла онун реаллашдырылмасы йцксяк мясулиййят вя ваъиб щазырлыг ишляри эюрцлмясини тяляб едир. Бу бахымдан физики тярбийя просеси еля тяшкил олунмалыдыр ки, тялимин интенсивляшдирилмяси цчцн ваъиб олан реаллыглар щягиги мянада онун яламятляри вя цнсцрляри юз яксини тапмыш олсун. Бу ися мцасир тящсил системинин щяйата кечирилдийи бир дюврдя мцяллим вя шаэирдлярин фяалиййятляринин тянзимлянмясинин реал имканларынын нязяря алынмасыны вя тядрис шяраитинин йарадылмасыны тяляб едир. Бцтцн бунлар ися мцвафиг мейарлара ясасланмалыдыр. Тядрис просесиндя тятбиг олунан бу мейарларлар конкрет олмалы, садядян мцряккябя доьру иш принсипляриня риайят едилмялидир. Йяни мцяллим вя шаэирдлярин юйрятмя вя юйрянмя габилиййятляри, икинъинин дяркетмя, гаврама имканлары нязяря алынмагла физики тярбийядян тядрис материаллары тядриъян чятинляшдириляряк юйрядилмялидир.

Тялимдя наилиййятляр газанылмасынын юзц тядрисин интенсив тяшкилинин мейарларындан сайыла биляр. Мянимсямянин илк бахышда мцвяффяг олмасыны тялимин башланьыъ дюврц цчцн мяьбул щесаб етмяк олар. Тялмин сонракы мярщяляляриндя ися физики тярбийядян билик вя баъарыглара йийялянмяк вя бу сащядя лазыми вярдишлярин ашыланмасы тялябаты нисбятян артырылыр, мянимсямя кейфиййятинин йцксялдилмясиня диггят йетирилир. Щямин дюврдян башлайараг шаэирдляр билик сявиййяляриня эюря яла, йахшы, кафи охуйанлара вя гейри-кафи аланлара бюлцнцрляр. Шаэирдлярин мцвяффягиййяти йалныз бунунла тамамланмыр, тядрис просесиндя шаэирдлярин гаршысында даща ъидди вя мясулиййятли тялябляр гойулур. Хцсусян, физики тярбийя просесиндя шаэирдлярин

Page 16: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

19

тярбийя олунмасы, физики бахымдан инкишаф етдирилмяси мцщцм вязифя кими гаршыда дурур вя бу ишя тялябат йцксялдилир.

Шаэирдлярин мянимсямя мцвяффягиййятляри, онларын тярбийяляндирилмяси вя шяхсиййятйюнцмлц инкишафы фянн мцяллими, синиф рящбяри, мяктяб директору тяряфиндян юйрянилир. Шаэирдлярин наилиййятляринин юйрянилмяси мцшащидя, мцвафиг сорьулар кечирилмяси вя с. йолларла апарылыр. Онларын бядян тярбийяси вя идман сащясиндяки наилиййятляри ися кцтляви бядян тярбийяси саьламлыг тядбирляринин кечирилмяси, мцхтялиф масштаблы йарышларын, ойунларын вя яйлянъялярин, «Вятянин мцдафиясиня щазырам» бядян тярбийяси комплекс щярякятляринин нормативляринин гябулу заманы йохланылыр еляъя дя цзя чыхыр. Эюрцндцйц кими, тядрис просесинин интенсивлийинин тяшкилиндя реал тядрис имканларынын юйрянилмяси, шаэирдлярин тярбийя олунмасы вя инкишафындан ютрц мцяллимляр тяряфиндян садя вя ялверишли формаларын сечилмяси вя мягсядйюнлц тятбиги щялл едиъи ящямиййят кясб етмякля юзцнц бирузя верир.

Бцтцн бунлардан беля бир гянаятя эялмяк олур ки, бядян тярбийяси тялиминин интенсивляшдирилмясинин нятиъяси олараг онун илк мейары щяр бир шаэирдин щямин дювр цчцн реал тядрис имканлары ясасында мянимсямя, тярбийя олунма, инкишаф етмя сявиййяси щесаб едилир. Бу шяртля ки, шаэирдин цмумтялим нятиъясинин сявиййяси гиймятляндирилмя стандартындан ашаьы олмасын, тящсил аланларын наилиййят сявиййясиня гойулан дювлят тялябляриня-нормативляриня уйьун эялсин вя щяйата кечирилсин.

Тядрис просесиндя шаэирдляр вя истярся дя мцяллимляр мцвафиг вахтда мягсядямцвафиг зещни вя физики йцк алмасы да цмумтялимин нятиъяляринин реаллашмасы цчцн стимул йарадан амиллярдяндир. Мцяййян вахт ярзиндя шаэирдлярин щяддиндян артыг йцклянмяси, йяни тядрис йцкцнцн вахт цзря дцзэцн бюлцнмямяси тядрисин сямярялилийиня мцтляг юз мянфи тясирини эюстяряъяк, наилиййятлярин стимулуну хейли зяифлядяъякдир.

Бядян тярбийяси дярсляринин 3 щиссядян ибарят тяшкили щямин бахымдан хцсуси ящямиййят кясб едир. Дярсин сямяряли кечирилмясиндя онун щиссяляри (щазырлыг, ясас, тамамлайыъы)

Page 17: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

20

арасында вахт дцзэцн бюлцнмяли вя буна ъидди диггят йетирмялидир. Бурада сющбят йалныз 45 дягигялик вахтын дярсин 3 щиссяси арасында дцзэцн бюлэцсцндян эетмир, сющбят ейни заманда дярсин щазырлыг, ясас вя тамамлайыъы щиссяляри арасында тядрис йцкцнцн дцзэцн пайлашдырылмасындан, шаэирдлярин реал физики, зещни имканларынын нязяря алынмасындан эедир.

Шаэирдлярин физики инкишафынын вя физики щазырлыьынын артырылмасында мцщцм ящямиййят кясб едян синифдянхариъ вя мяктябдянкянар ишляря вахтын вя физики йцкцн дцзэцн айрылмасы да оптимал нятиъялярин алынмасына кюмяк эюстярир. Бу бахымдан шаэирдлярин эцн режиминдя зещни вя физики щярякят нормаларына дцзэцн ямял олунмасы да олдугъа мцщцм ящямиййятя маликдир.

Физики тярбийянин тялим ишляринин истянилян сявиййядя тяшкилиндя икинъи мейар шаэирд вя мцяллимляр цчцн тядрис вя ев тапшырыгларына сярф етмяк цчцн гойулмуш вахта, вахт бюлэцсцня дцзэцн риайят едилмясидир. Щямин тялябялярин нязяря алынмасы шаэирд вя мцяллимлярин нормадан артыг йцклянмясинин гаршысыны алыр. Физики тярбийянин тялиминдя бир нечя мейардан ейни вахтда истифадя етмяк мцмкцндцр. Бир ъящяти дя унутмаг олмаз ки, тядрис просесинин щяддиндян артыг интенсивляндирилмяси нювбяти щяряки бюлмя мювзуларынын мятинляринин шаэирдляр тяряфиндян мянимсянилмясини чятинляшдирир. Буна эюря дя шаэирдлярин гцввялярини дцзэцн сярф етмякля тядрис просесини сямяряли тяшкил етмяк лазымдыр. Бу мягсядля педагожи васитялярин дя тятбигиня ещтийаъ вардыр. Физики тярбийядя о вариант мцвафиг щесаб олунур ки, ейни шяраитдя ейни вахт сярф етмякля тятбиг олунан тялим-тярбийя васитя вя прийомлары даща йахшы нятиъя вермиш олсун. Бурада гцввянин гянаятля сярф едилмяси дя мцщцм шяртдир. Тящсил вя тярбийянин щазырки тялябатында физики тярбийянин тядрисинин сямярялилийи онун нятиъяси вя сярф олунан вахтла сых сурятдя баьлыдыр. Чцнки, сямярялилик бядян тярбиййяси мцяллиминдян гыса вахт ярзиндя аз ямяк сярф етмякля тялим-тярбийя ишляриндя даща бюйцк мцвяффягиййятляр газанмасыны тяляб едир. Тялим-тярбийя дя наилиййятлярин ялдя едилмясиндя

Page 18: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

21

бядян тярбийяси мцяллиминин ишинин сямяряли гурулмасы тяшкил едир ки, бунларда тядрисдя бурахылмыш нюгсанларын арадан галдырылмасы, чатышмазлыглара йол верилмямяси вя мцяллимин бош-бошуна вахт итирмямясиня сябяб олур. Бу тялим просесинин даща еффектли олмасы иля нятиъялянир.

Гейд етмялийик ки, физики тярбийянин тялими бир нечя мярщялядян кечдикдян сонра йени даща тякмил мярщяля дя башлайыр. Бу заман шаэирдлярин артма инкишафынын сявиййяси тяхмини планлашдырылыр. Бундан сонра тядрис-тярбийя системи цзря мцвафиг тядбирляр мцяййян олунур. Шаэирдлярин характериндяки дяйишикликляр дя гиймятляндирилир. Нятиъя етибары иля сярф олунан вахт вя тядрисин дцзэцн тяшкил олунма имканлары нязяря алынараг тялим тярбийя сащясиндя ялдя едилмиш наилиййятлярин нятиъяси диэяри иля мцгайися олунур. Щяр йаш дюврц цчцн мцяййян олунмуш нормалар вя тятбиг едилмиш тядбирляр системи дя нязярдян кечирилир. Физики тярбийя тялиминин тяшкилиндя яввялъя бир мейар тятбиг едилирся бу мцвяффягиййятля нятиъялянирся онда 2-ъи стимул йарадан вариантдан да истифадя олунур. Бу да тялимин даща сямяряли тяшкилиня тякан верир. Шаэирдлярин физики вя зещни ъящятдян гцввяляринин диггятдя олмасынын вя бунун эцн режиминдя (шаэирдлярин гидаланма, зещни, щярякятетмя) дцзэцн бюлэцсцнцн эцн ярзиндя нормал фяалиййят эюстярмяйя кюмяйи вардыр.

Цмумтящсил нятиъяляриня мцсбят тясир эюстярян мейарлардан 3-ъцсц мяктябдя мцхтялиф нюв тядбирлярин тяшкили вя кечирилмясиня сярф олунан вахта сярф олунан енержи иля ялагядардыр. Йяни чалышмаг лазымдыр ки, эцн ярзиндя кечирилян тядбирляр арасында вахта вя гцввя бюлэцсцня ямял олунсун. Физики тярбийя цзря тядбирляря чох, диэярляриня ися аз гцввя сярф едилмясин. Бурда бядян тярбийяси цзря кечирилян тядбирлярин мязмуну, сярф олунан вахт, идман вя щярякят нювц, онларын эцъ вя енержийя олан тялябаты нязяря алынмалы, юйрядян вя юйрянянлярин фяалиййяти тянзимлянмяли вя стимуллашдырылмалыдыр.

Page 19: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

22

1.3.Физики тярбийя тялиминин стимуллашдырылмасынын метод вя васитяляри

Мцяллим физики тярбийянин тялиминдя наилиййятляри газанмаг

цчцн щяр бир дярся щазырлашаркян педагожи ганунауйьунлуглара вя тялим принсипляриня ясасланмалыдыр. Мювзуларын тядрисиня йарадыъы йанашмалы, уйьун вариантлар сечиб тятбигиня наил олмалыдыр. Тялимин тяшкилиндя трафаретлийя, йексяняклийя йол верилмямяли, мювзуйа уйьун йени форма, васитя вя методлардан истифадя етмялидир. Физики тярбийя просесиндя уйьун вариантларын сечилмясини мцнасиб вязифя, мязмун, метод, васитя вя формаларын сечилмяси кими гябул етмяли вя бу тящсилдя стимул йарадылмасынын мянбяйи вя наилиййятлярин газанылмасынын ясасы кими гиймятляндирилмялидир. Габагъыл мяктяб тяърцбясиня истинад едяряк мювзуйа мцвафиг тялим вариантларынын ишлянмясиня наил олмалы, бунларын йери эялдикъя бир-бири иля ялагялилийини тямин етмяли вя щяйата кечирилмясиня лазыми сяй эюстярмялидир.

Тялим цчцн мягсядяуйьун шяраитин йарадылмасы да физики щярякят комплексляринин, мцхтялиф нюв щярякятлярин, техники фяндлярин темпля, ритмля йериня йетирилмясини тямин едян мцщцм педагожи психомотор амиллярдяндир.

Тяърцбядян айдын олур ки, тядрис просесиня уйьун цсуллардан айры-айрылыгда тятбиг едилмяси о гядяр дя сямяряли олмур. Щямин педагожи цсул вя васитялярин системли олараг, ейни заманда онларын ялагяли тятбиги тялими цчцн даща еффектли сайылыр. Бу, щям дя тялимдя юйрядян вя юйрянянин фяалиййятинин ващидлийинин тямин олунмасы цчцн дя мцщцм педагожи-психоложи амиллярдян щесаб олунур. Бцтцн бунлары нязяря алыб физики тящсил вя тярбийядя мянимсямянин ардыъыл апарылма цсул вя васитяляринин изащынын шярщини веряк.

Физики тярбийянин тялиминдя комплекс планлашдырма физики тящсилин, щяряки баъарыг вя вярдишлярин конкретляшдирилмяси шаэирдлярин тярбийяляндирилмяси вя инкишафы мясялясиня хидмят едир. Бу ися физики тярбийянин тядрисинин илк стимуллашдырыъы

Page 20: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

23

васитясидир. Комплекс вязифя-мягсяд вя вязифялярин щяр биринин айрылыгда дейил бцтювлцкдя щяйата кечирилмяси тядрис фяалиййятинин сцрят вя кейфиййятля баша чатмасына зямин йарадыр. Мясялян, яэяр мцяллим йалныз дярсин тящсил вязифясини йериня йетирирся, онда онун тярбийяви вя инкишафетдириъи вязифяляри иъра олунмур. Тялимдя гаршыда гойулмуш вязифяляря бир тяряфли йанашма, тядрисин сямярялилийинин ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Унутмамалы ки, дярсин комплекс вязифяляринин нювбя иля вя йахуд айры-айрылыгда дейил, ейни вахтда иъра олунмасы чох ваъибдир. Чцнки, бу вахт физики щярякятлярин йериня йетирилмясиня ялавя вахтын сярф едилмясиня ещтийаъ галмыр, вахта гянаят олунур.

Комплекс вязифялярин йериня йетирилмясиндя щадися вя фактлар гаршылыглы кюмяк ясасында юйрядилир ки, бу да мцщцм педагожи щадисялярдян сайылмагла тядрисин лазыми сявиййядя тяшкилиня даима юз мцсбят тясирини эюстяря билир. Мисал цчцн, бядян тярбийяси дярсинин гаршысында физики щярякятляри, идман ойунлары вя йа эцляш фяндляринин юйрядилмяси вя щямин идман нювляринин щяряки габилиййятлярин инкишафына, тярбийяйя тясири вязифяляри гойулур.

Щямин вязифяляри иъра етмяк мягсядиля мцяллимин фяалиййяти еля тяшкил олунмалыдыр ки, шаэирдляр бу вязифяляри йериня йетиря билсин. Бунун цчцн дя мцяллим мцгайися васитясиля тядрис материалларынын мянимсянилмясини тямин едир. Шаэирдлярдя мцгайися етмяк баъарыьы ашылайыр. Йяни мцгайися етмякдян ютрц шаэирдляр дцшцнцб тящлил едир, мцяййян гянаятя эялир. Бунлары ися дярсин ясас тящсил вязифяляри вя тярбийяляндириъи идейасы ясасында тямин олунур. Гейд етмялийик ик, дярсин тящсил-тярбийяви вя инкишаф-вязифялярини яввялки вя эяляъяк бядян тярбийяси дярсляринин диэяр тядрис тярбийяви, тящсил вязифялярля ялагяли щяйата кечирилмяси комплекс планлашдырманын нятиъяси кими тялиминин зярури васитяси ролунда чыхыш едир.

Физики тярбийя тялиминин лазыми сявиййядя гурулмасы шаэирдлярин ясас хцсусиййятлярини юйрянилмякля дярсин гаршысында дуран башлыъа вязифялярин конкретляшдирилмясини дя тяляб едир.

Page 21: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

24

Вязифялярин йаша, ъинся, зещни вя еляъя дя физики инкишафа, физики щазырлыьа уйьун тяшкили шаэирдлярин даща да фяаллашдырылмасына, тядрис вязифяляринин вахтында, дцзэцн олараг вя иърасына шяраит йарадыр.

Мцхтялиф васитя вя цсуллардан йери эялдикъя истифадя шаэирдлярин фяаллыьына вя тядрис имканларына ясасланыр ки, бу да онларын инкишафына вя тярбийясиня даща мцсбят тясир эюстярмяси имканыны артырыр. Педагожи цсул вя вязифялярин тятбиги заманы гаршыда дуран башлыъа тядрис вязифяляринин йериня йетирилмясиня хцсуси диггят йетирилмялидир. Тядрис вязифяляринин биринъи вя икинъи дяряъялилийиня дя фикир вермяк йериня дцшярдир. Бунунла бярабяр, тядрис вязифяляринин иърасынын шаэирдлярин инкишафлары чярчивясиндя олмасы онун мцвяффягиййятля щяйата кечирилмясиня юнямли имкан верир ки, бу да шаэирдлярин фяаллыьына вя тядрися олан мараьына сябяб олур.

Тядрисин стимуллашдырылмасынын икинъи васитяси дярсин мащиййяти вя башлыъа мязмунуна тялим вязифяляринин мцвафиг шякилдя уйьунлашдырылмасыдыр. Тяяссцф ки, бязян мцяллимляр дярсин биринъи вя икинъи дяряъяли вязифялярини бир-бириндян айырмыр вя буна мящял гоймурлар. Нятиъя етибары иля дярсин башлыъа мягсядиня кифайят гядяр ящямиййят верилмир. Шаэирдлярин диггяти конкрет тядрис вязифяляриня йюнялдилмир, тядрисля баьлы икинъи дяряъяли ишляря щяддиндян артыг эениш йер верилир. Бязян дя щярякятляр лцзумсуз олараг щяддян артыг тякрар едилир, щярякят техникасы вя тактики щазырлыг диггят мяркязиндян кянарда галыр. Бядян тярбийясинин тядриси просесиндя башлыъа вязифялярин иърасына чалышмалы, тядрис материаллары иля шаэирдляр щяддиндян артыг йцклянмямялидир.

Бядян тярбийясинин тядриси лайищяляндириляркян, тякъя шаэирдляря яняняви мялуматларын мянимсядилмяси кифайят етмир. Шаэирдляр юлкядя баш верян йениликлярля таныш олмалы, идман щаггында эениш сурятдя мялуматландырылмалыдыр.

Тялим дюврцндя: 1) йени тядрис материалынын башлыъа елементляринин мянимсянилмяси; 2) няинки хцсуси баъарыглара, щям дя цмумтядрис сямяряляшдириъи характерли баъарыгларын

Page 22: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

25

мянимсянилмяси 3) юзцнц идаряетмя, юзцня нязарят, цнсиййят вя диэяр мясялялря дя йер айрылмалыдыр.

Мягсяд вя вязифялярин, фяалиййят нювляринин системля ялагяляндирилмяси дя тялимин стимуллашдырыъы шяртляриндяндир. Бурада мягсядин дцзэцн гойулмасы, вязифялярин онун ясасында мцяййянляшдирилмяси тялимдя юнямли йерлярдян бирини тутур.

Ейни заманда фяалиййят нювляринин узлашдырылмасы ясас мягсядя вя вязифяляря йюнялдилмяси дя цмумтялим нятиъяляриня наил олмагда аз ящямиййят кясб етмир. Шаэирдлярин тядрис-идман фяалиййятинин дцзэцн тяшкили мягсяд вя вязифялярин реаллашдырылмасында зярури педагожи амиллярдян бири кими юзцнямяхсус йер тутур. Цмумтятялим нятиъяляринин йцксяк сявиййяйя чатдырылмасында уьурлу дярс структурунун сечилмяси вя тятбиги стимуллашдырыъы шяртлярдян сайыла биляр. Бура дахилдир: мцсащибянин ардыъыллыьы, йени материалларын юйрянилмяси, зещни тапшырыглар, мющкямляндирмя, физики вя ойнун ев тапшырыглары, цмумиляшдирмя ишляри вя саир.

Тядрисин тяшкилиндя истифадя олунан бу цсуллар тялимдя системли вя ардыъыллыьы тямин едян принсипляря ясасланыр. Тялимдя лазыми стимул йаратмагда мцяллимин тядрис-тярбийя цзря гаршыда дуран вязифялярин щялли цчцн даща сямяряли методлардан вя тялим васитяляриндян истифадя етмяси мцщцм йер тутур. Бунун цчцн дя бядян тярбийяси мцяллиминин мцхтялиф тялим методларынын имканларыны билмяси зяруридир. Хцсусян, сюз яйани, практик, фяал, интерактив, нродуктив, ахтарыъылыг, мцстягил ишляр методлары, шаэирдлярин фяаллыьынын стимуллашдырылмасы, нязарят, юзйня нязарят вя саиря мисал эюстярмяк олар.

Физики тярбийя вя идман цзря тядрис материалларынын мянимсянилмяси чевиклийинин вя сурятлилийинин артырылмасында тялимдя шаэирдляря диференсиал вя фярди йанашмаг олдугъа ящямиййятлидир. Бу тялимин цмумсиниф, йарымгруплар цзря вя фярди тялим формаларынын оптимал гурулмасынын мцщцм шяртляриндян биридир. Щямин цсуллар дидактик принсиплярин тялябляриня истинад олунмагла щяйата кечирилир. Диференсиал йанашма шаэирдлярин мцхтялиф габилиййятляриня, истедадларына,

Page 23: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

26

бир-бириндян фярглянмясиня, йаддаш типляриня, ятраф мцщити гаврамаларына, йцксяк тяфяккцр кейфиййятляриня малик олмасына эюря вя щям дя яввялки тялим тяърцбяси зярурилийиндян иряли эялир. Доьрудур, тялим-тярбийядя бунлардан истифадя олунаркян мцяййян чятинликлярля гаршылашмалы олурсан. Бу чятинликляр, щяр шейдян яввял ушагларын синиф дахили груплара бюлцнмясиндя юзцнц бирузя верир. Ушагларын дяркетмя габилиййятиня вя имканларына эюря синифляря бюлцнмяси тядрис илинин яввялиндя, ясасян биринъи синифдян етибарян апарылыр. Хариъи юлкялярдя ися бу мясяляйя башга ъцр йанашылыр. Йяни шаэирдляри адятян мцвафиг тестляр ясасында сынагдан кечирир, синифляря бюлцрляр. Мясялян А, Б, В, вя и.а. Вя беляликля, шаэирдляр истедадларына вя габилиййятляриня эюря айры-айры синифляря бюлцнцрляр. Щямин синифлярдя зещни вя физики габилиййятляр нязяря алынараг мцряккябляшдирилмиш вя йа нисбятян асанлашдырылмыш тядрис програмлары тятбиг олунур. Бу заман щятта бязи шаэирдляр там мягсядяуйьун тящсил алмаг имканларындан мящрум олурлар. Мцяллим ися програм материалынын шаэирдляр тяряфиндян лазыми сявиййядя мянимсянилмясиня зярури кюмяк эюстярмир. Бу ъцр мяктябляри битирян шаэирдляр али мяктябляря гябул олмаг имканларыны итирирляр. Бизим мяктяблярдя беля диференсиал тялимдян истифадя олунмур. Бцтцн шаэирдляр ейни програм цзря тящсил алыр. Онларын али мяктябляря дахил олмасы мягсяди иля ейни мязмуну вя щяъми олан програмлар ясасында щазырланмыш тест банкларындан истифадя олунур. Бцтцн шаэирдляр цмумтящсил вя али тящсил алма щцгугуна малик олурлар.

Цмумтящсил мяктябляриндя диференсиал тялимя башга ъцр йанашылыр. Диференсийанын башлыъа принсипи тящсилин мязмунуну садяляшдирмяк дейил (бирини садяляшдирмяк, диэярини мцряккябляшдирмяк), мцяллим тяряфиндян шаэирдлярин диференсийасына кюмяк эюстярмякдир. Бязи шаэирдлярин кюмяйя бюйцк ещтийаъы вар, диэярляринин ади гайда да (нормада) кюмяйя ещтийаъы вар. Цчцнъц груп шаэирдляр ися кюмяйя ещтийаъы минимумдур. Кюмяйя даща чох ещтийаъы оланларла иш даими дейил, мцяййян вахт ярзиндя апарылыр.

Page 24: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

27

Шаэирдлярин имканлары дахилиндя тядрис иши апарыларса, онларын кюмяйя ещтийаъы аз олур. Бу нюв диференсийада ян мцряккяб тапшырыглар мцвяггяти олараг азалдыла биляр. О вахта кими мцяллим тяряфиндян эюстярилян кюмяйя шаэирдляр адаптасийа олмайыблар. Мцяййян вахт кечдикдян сонра шаэирдлярин тялимдя мцстягиллийини эенишляндирмяк мягсядиля эюстярилян кюмяк йаваш-йаваш азалдылыр.

Тядрис просесиндя даща йцксяк щазырлыглы шаэирдляря диференсиал йанашмаг хцсуси ящямиййят кясб едир. Бу щямин шаэирдлярин фярди тапшырыглар алмаг васитясиля юз габилиййятлярини инкишаф етдирмяйя хидмят едир. Истедадлы шаэирдляр цчцн факцлтятив мяшьялялярин, шаэирд ъямиййятинин вя с. тяшкили дя онларын тялимдя даща сцрятля мянимсямяляриня зямин йарадыр. Тядрис ишляринин тяшкилинин коллектив формалары да мювъуддур. Цмумсиниф, груплар вя фярди формада тялимин тяшкили шаэирдлярин сайына ясасланыр. Беля формалардан истифадя едяркян тялим просеси мцяллимин тясири алтында кечир. Тялимин коллектив формада тяшкилиндя ися груп вя цмумсиниф форма демяк олар ки, шаэирдлярин тясири алтында олур. Тядрис просесинин коллектив формада тяшкили шаэирдлярин коллективчилик габилиййятинин формалашмасына кюмяк едир. Мяшьялянин коллектив формада, груплар, цмумсиниф формада тяшкилиндя фяалиййятин мягсяди, онун инкишаф йоллары сечилир. Ишдя гаршылыглы кюмяк эюстярилир, онун нятиъяси коллектив тяряфиндян тящлил олунур, мцвафиг нятиъя чыхарылыр, тяклифляр иряли сцрцлцр вя щяйата кечирилир.

Тялимин стимуллашдырылмасын, щям дя санитарийа-эиэийена вя тядрис-идман базасынын мцвафиг принсипляриня истинад етмякля щяйата кечирилир. Мяняви-психоложи, естетик шяраитин йарадылмасы да бу ишдя хцсуси рол ойнайыр. Бунлар эянъляр вя идман сящиййя назирлийинин, гурумларын гярар вя тялиматларына ясасланыр. Мцяллим вя шаэирдлярин тядрис вахтына гянаят етмяси вя тялимин оптимал темпинин сечилмяси дя стимуллашдырыъы мащиййят дашыйыр. Вахта гянаят едилмяси эениш мянада тялимдя стимул йарадан бцтцн цсуллардан тядрис просесиндя сямяряли истифадя олунмасыны ящатя едир. Бура

Page 25: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

28

тядрисин мягсяд вя вязифяляринин дягиг мцяййянляшдирилмяси, ясас вязифялярин конкретляшдирилмяси, тялим методлары вя васитяляри сечиляркян диференсиал вя комплекс йанашма, тялимин тяшкили вя с. дахилдир.

Физики тярбийя цзря тялимин нятиъясинин тящлили, шаэирд вя мцяллимин фяалиййятинин сямяряли кечмясини тямин едян мейарларын сечилмяси вя тятбигиня сярф олунан вахтын дягиглийи тядрисдя стимул йарадан цсуллардандыр. Щямин тящлиля тялим просесиндя йекун нятиъянин ашкара чыхарылмасы (цмуми тящсил нятиъяляриня наил олма, тярбийя олунма вя инкишаф), мцяллим вя шаэирдлярин фяалиййятинин тянзимлянмяси, тялимата уйьун тядрися вахт сярф етмянин, фяалиййятляри тянзимляйян вя фяаллыьы йцксялдян реал имканларын нязярдян кечирилмяси вя ачыгланмасы тядрисин оптимал тяшкили цсулларындандыр. Тящсил просесинин ики тяряфли характеря малик олмасы йяни тящсилалма (юйрянмя), фяалиййятляри тянзимляйян вя фяаллыьы йцксялдян, тялим просесини сурятляндирян онун кейфиййятини артыран цсулларла ялагясиня сябяб олур. Лакин йаддан чыхартмамалы ки, шаэирдлярин юзцнц тяшкилетмя фяалиййяти олмадан щямин цсулларын файдалы олаъаьыны дцшцнмяк о гядяр дя инандырыъы эюрцнмцр.

Тялимин эюстярилян цсулла тяшкили педагожи ядябиййатын диггят мяркязиндя олмуш вя тядрисин мцяллимин нязаряти вя тясири алтында кечмякля мяктяблиляря бунлары билмяк тювсийя едилмишдир: гаршыйа гойулмуш башлыъа вязифяляри вя фяалиййятляриндя онлары ясас рящбяр тутмаьы; даима юз диггятини мювзунун башлыъа мясялясиня йюнялтмяйи; тядрис цзря гаршыда дуран мцщцм вязифяляри щялл етмяк цчцн юзцня нязаряти оператив сурятдя тятбиг етмякля ян сямяряли вя дцзэцн йоллар ахтармаьы; юз фяалиййятини щямишя тянзимлямяйя сяй эюстярмяйи; реал тядрис имканлары гянаятя йюнялтмяйи; вахты сямяряли сярф етмяк вя тядрис ишляринин темпини сурятляндирмякля ейни вахтда тядрисин кейфиййятини йцксялтмяйи; юз ишиня вя она тящлил вермяйи баша чатдырмаьы; мцяййян олунмушдур ки, мцяллимин юзцнц тяшкил тядрис фяалиййятини тялим вязифяляринин иърасына йюнялмясидя юйрянмянин мейарынын

Page 26: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

29

тялябляриня уйьун эялир. Юйрянмянин тянзимлянмяси вя фяалиййятин йцксялдилмясинин тясири нятиъясиндя тялимин бцтювлцлцйцнц тямин етмяк имканы да йараныр.

Физики тярбийянин тядриси просесиндя тятбиг олунан мцхтялиф принсиплярдян синифдянхариъ вя мяктябдянкянар апарылан бядян тярбийяси-саьламлыг тядбирляриндя дя истифадя олдугъа зяруридир. Бу шяртля ки, тящсил вя тярбийяедиъи вязифялярин йериня йетирилмяси цчцн апарылан планлашдырма ишляри дя конкрет вя комплекс шяклиндя олсун. Бурада бир ъящятя хцсуси диггяти йетирмяк йериня дцшярди. Бу тядбирин кечирилмясиндя бядян тярбийяси мцяллимляри иля йанашы иътимаи тяшкилатларын нцмайяндяляринин йахындан иштиракындан ибарятдир. Ялверишли принсиплярдян истифадя едяркян ашаьыда эюстярилян педагожи-психоложи амилляриндя нязяря алынмасы щямин тядбирлярин фяаллыгла, марагла щяйата кечирилмясиня имкан верир:

1.Шаэирдлярин арзу вя тяклифляринин, марагларынын юйрянилиб тящлил олунмасы, арашдырылмасы.

2.Диггятин ясас мягсядя йюнялдилмяси, ясас мювзу цзяриндя топланмасы. Бурада 2 ъящятя диггятин йюнялдилмяси тялим просесинин мцвяффягиййятля баша чатдырылмасында щялледиъи мащиййятя маликдир. Биринъи мювзунун, мягсядин, мцщцм вязифялярин конкретляшдирилмяси, дягигляшдирилмяси, икинъиси диггяти топламагдан ютрц мцхтялиф нюв мараглы вя шаэирдлярин диггятини ъялбедиъи физики щярякятлярин, мцтящяррик вя яйлянъяли ойунларын сечилмяси тялим просесиня дахил едилмяси.

3.Тядрис просесинин кечирилмяси цчцн даща сямяряли методларын сечилмяси йери эялдикъя тятбиг едилмяси.

4. Шаэирдин щяр щансы бир тядбиря щазырлыьы мягсяди иля онлар арасында вязифялярин аьыллы вя дцзэцн бюлцшдцрцлмяси.

5.Щямин тядбирлярин тящсил, тярбийя вя инкишаф етдириъи тясирини юйрянмяк цчцн ону тящлил етмяйи; арашдырмаьы цмумиляшдирилмяйи баъармаг.

Синифдянхариъ вя мяктябдянкянар ишлярин лазыми сявиййядя кечирилмяси дя нязарятин дцзэцн гурулмасындан мцщцм дяряъядя асылыдыр. Мяктяб рящбярлийи тяряфиндян

Page 27: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

30

апарылан нязарятдя бунлары ясас эютцрмялидир: Мцяллимлярин юйрянилмясиня диггяти артырмалы, онларын фяалиййятиндяки мцсбят вя зяиф ъящятляри ашкара чыхармалы, еляъя дя чатышмамазлыьын арадан галдырылмасы йолларыны билмяли вя ону щяйата кечирмялидир.

Йухарыда сюйлянилянляря истинад едяряк цмумтящсил мяктябляриндя физики тярбийя тялиминин тяшкили заманы юйрядян вя юйрянянлярин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя, тялим просесинин стимуллашдырылмасында ашаьыда эюстярилян педагожи-психоложи амиллярля сых ялагядар олдуьу гянаятиня эялир вя онларын тядрис просесиндя нязяря алынмасыны мягсядяуйьун вя реаллашдырылмасыны мяьбул щесаб едирик:

1.Бядян тярбийяси мцяллимляринин физики тярбийя цзря щяртяряфли вя дярин билик, баъарыг вя вярдишляря йийялянмяси.

2.Тядрис просеси цчцн сямяряли вариантларын сечилмяси онлары мцгайися едяряк тятбигиня наил олунмасы.

3.Айры-айры мювзуларын мянимсядилмясиндя мцхтялиф нюв уйьун цсулларын, методларын, принсиплярин, васитялярин сечилмяси вя онларын комплекс шяклиндя планлашдырылараг щяйата кечирилмясинин тянзим едилмяси.

4.Мцхтялиф нюв щярякят вя ойунларын юйрядилмяси цчцн айрылмыш вахтын дцзэцн вя оптимал бюлэцсцнцн апарылмасы, вахта гянаят едилмяси, бцтцн бунларын диггятдя сахланылмасы.

5.Габагъыл тяърцбяйя истинад едилмяси, яввялляр газанылмыш билик, баъарыг вя вярдишлярин ясасында йени билик, баъарыг вя вярдишлярин ашыланмасы, мющкямляндирилмяси вя дяринляшдирилмяси.

6.Бядян тярбийяси мцяллими вя шаэирдлярин фяалиййятинин эцъляндирилмяси, тянзимлянмяси вя стимуллашдырылмасы. Бу заман шаэирдлярин ясас диггятинин башлыъа мягсядя вя вязифяляря йюнялдилмяси.

Тялимин мязмунуна, мягсядиня вя вязифяляриня уйьун стимул йарадан, тянзимляйян тяляб вя принсиплярдян мягсядйюнлц истифадя едилмяси. Тядрис просесиндя шаэирдлярин тялим имканларынын нязяря алынмасы, тядрис шяраитинин йарадылмасы, идман залынын, ойун мейданчасынын, атлетика

Page 28: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

31

гачыш ъыьырларынын, атма вя тулланма сащяляринин алят, аваданлыг, лявазиматларла тямин олунмасы.

1.4. Физики тярбийянин тядрисиндя фяал (интерактив) тялимин

тятбиги механизмляри Мцстягил Азярбайъанын йени тящсил системи глобал дцнйанын

мцвяффягиййятлярини гябул едир. Шяхсиййятйюнцмлц милли тящсил системиня доьру истигамятлянмякля йанашы, щям дя зярури ислащатлары да щяйата кечирир. Тящсил сащясиндя апарылан ислащатлар цмумтящсил фянляри, о ъцмлядян физики тярбийя тялиминин гаршысында интерактив мязмун стандартларыны, мцасир тялим стратеэийаларыны, тялим наилиййятляринин гиймятляндирмя механизмлярини, саэламлыьын горунмасы вя реабилитасийасыны, тялимин педагожи тяшкилини вя диэяр параметрлярин уйьун тялябатларыны юзцндя якс етдирир. Буна эюря дя яняняви вя мцасир цмумбяшяри технолоэийаларын тятбигиня сяй эюстярмякля йени ресурсларын щазырланмасындан ютрц мягсядйюнлц иш апарылыр. Илк нювбядя тящсилин Азярбайъан Республикасынын мцстягиллийинин горунуб сахланмасы вя инкишаф етдирилмяси цчцн тялим-тярбийянин мязмунунун зянэинляшдирилмясиня, мцдафия гцдрятинин артырылмасына йюнялдилмиш тядбирляр эюрцлцр. Беля ки, дювлят тящсил стандартларына ясасланараг айры-айры идман фянляри цзря тядрис програмы, дярслик, дярс вясаити вя методик тювсийялярин щазырланмасы тялябатыны иряли сцрцр. Хцсусян, физики мядяниййят васитяляринин сямяряли тяшкили мягсядиля яняняви тялимля бярабяр, фяал-интерактив тялиминдя механизмляринин щазырланмасы вя тятбиги нязярдя тутулур. Чцнки, эяляъяк няслин саьламлыьынын мющкямляндирилмяси милли вятянпярвярлик рущунда бойа-баша чатдырылмасы вя шяхсиййят кими формалашдырылмасыны онларын щяртяряфли вя щармоник инкишафыны тямин едян идраки, информатик-коммуникатив, психомотор баъарыглара дцнйа технолоэийаларыны йарадыъылыгла мянимсяйиб тятбиги заманы йийялянмяк мцмкцндцр.

Page 29: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

32

Мцхтялиф идман нювляри цзря кечирилян бядян тярбийяси дярсляри педагожи просесин мцщцм формаларындан олдуьу цчцн, онларын тяшкилиндя фяал (интерактив) тялим методундан истифадя мараглы, юнямли вя щямдя зярури педагожи просесдир.

Мцшащидялярдян вя ядябиййатын тящлилиндян мялум олмушдур ки, бу вахта гядяр физики тярбийянин тялими просесиндя мцяллим (юйрядян) вя шаэирдлярин (юйрянянин) гаршылыглы тясиринин цч формасы мювъуддур:

1) Ясрлярдян бяри тялим просесиндя даща чох ишлянян пассив-яняняви метод.

2) Педагогларын диггят мяркязиндя олсада кифайят гядяр истифадя олунмайан фяал метод.

3) Технолоэийанын инкишафы дюврцндя тялимдя тятбигиня чох бюйцк ещтийаъ дуйулан интерактив метод .

Мцшащидялярдян айдын олур ки, щазырки дюврдя физики тярбийянин тялиминдя шаэирдляря нязяри биликлярин мянимсядилмяси просесиндя вя истярся дя айры-айры физики щярякятлярин техникасынын юйрядилмясиндя щяр цч тялим методларындан истифадя едян мцяллимляр вардыр. Бунлардан бязиляри 1-ъи, бязиляри 2-ъи, бязиляри дя 3-ъц формайа истинад едяряк бядян тярбийяси дярслярини, синифдянхариъ вя мяктябдянкянар кцтляви идман саьламлыг тядбирлярини тяшкил едирляр. Щямин тяърцбяляря ясасланараг эюстярилян тялим методларынын сяъиййяви хцсусиййятлярини ачыгламаьы юйрядян вя юйрянянлярин фяалиййятиндя нязяря алынмасыны файдалы щесаб едир вя бунларын гыса олсада шярщини веририк.

Пассив метода ясасланараг тялим просесини тяшкил едян бядян тярбийяси мцяллимляри башлыъа олараг бир тяряфли фяалиййят, тясир, йяни мцяллимин фяалиййяти апарыъы ролуну ойнайыр вя бу тядрис просесиндя габарыг шякилдя юзцнц бирузя верир. Бу йанашмада истифадя олунан мцхтялиф цсул вя мцнасибятляр дя тялим методларыны мцяййянляшдирир. Бурада мцяллим вя шаэирдлярин фяалиййятиндя бир тяряфлилик щюкцм сцрцр. Конкрет десяк, юйрянянин фяалиййяти ясас эютцрцлцр, практик вя нязяри мяшьялялярин эедиши идаря олунур, щяддян артыг нязарятдя

Page 30: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

33

сахланылыр. Бу просесдя демократик йанашмаг мювъуд дейил, юйрянян юйрядянин эюстяришляриня табе олмалы, ону данышыгсыз иъра етмялидир. Еляъя дя сярбяст вя мцстягил фяалиййят эюстярмяк сямими сайылмыр, идраки фяалиййятин йцксяк сявиййядя тяшкили диггят мяркязиндя олмур, «щафизя» мяктябиня–язбярчилийя даща цстцнлцк верилмясиня сяй эюстярир.

Фяал метода ясясланараг бядян тярбийяси мяшьялялярини тяшкил едян мцяллимляр ися яксиня ону тялимин мцщцм тяшкили формасы сайыр. Фяал тялимдя тялябя пассив динляйиъи кими чыхыш етмир, фяалиййят эюстярян шяхс ролуну ойнайыр, юйрянян артыг пассив дейил, бярабяр вя гаршылыглы фяалиййят эюстярир, юйрядянля ейни щцгуга маликдир. Бу ъцр гаршылыглы тясир цслубунда физики тярбийядян нязяри вя практик мяшьялялярин демократик олараг идаря олунмасы вя эедиши юн плана чякилир.

Юйрядян вя юйрянянин фяалиййятинин гаршылыглы тясиринин 3-ъц формасы интерактив методдур. Щямин методла тядрис просесинин тяшкили бир сыра цстцн ъящтляриня эюря пассив вя истярся дя актив тялим методларындан ящямиййятли дяряъядя фярглянир. Яэяр мцяллим пассив методла ишляйяркян «мцтляг щюкцмдар», «директив» эюстяришляр сащиби ролунда фяалиййятдя олурса, фяал тялимдя ися демократийа цслубунда мцхтялиф нюв ойун вя физики щярякят мяшьяляляринин идаря едилмяси вя эедиши ваъиб ящямиййят кясб едир. Интерактив тялим просеси ися даща гарышыг тясир формасы щесаб олунур. Беля ки, юйрядян вя юйрянян арасында гаршылыглы тясир даща эениш формада щяйата кечирилир. Бу заман бядян тярбийяси мцяллиминин вязифяси мяшьялянин башлыъа мягсядини шаэирдляря юйрятмяйя истигамятляндирилир. Мцяллим габагъадан мяшьялялярин эениш вя щяртяряфли планыны щазырлайыр, интерактив тапшырыглары, суаллары, дискусийа вя мцбащися характерли ишляри эюрцр. План йени тядрис материалынын, физики тярбийя цзря йени билик, баъарыг вя вярдишлярин ашыланмасына, яввялляр мянимсянилмиш щяряки биликлярин мющкямляндирилмясиня, щяряки баъарыгларын дяринляшдирилмяси вя щяряки вярдишлярин формалашдырылмасына хидмят едир.

Page 31: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

34

Нятиъя олараг эюстярмялийик ки, интерактив тялим шаэирдлярин идрак фяалиййятинин тяшкили, идаря олунмасы, милли-цмумбяшяри адят-яняняляря сюйкянмяси, демократик цслубда кечилмяси, газанылмыш билик, баъарыг вя вярдишлярин анланылмасы, тятбиги, дяйярляндирилмяси вя «тяфяккцр мяктяби»нин мяъмусудур. Бцтцн бунларын тялим стандартларына вя тящсил стратеэийаларына уйьунлуьу мцяллим вя шаэирдлярин бирэя фяалийяти иля бярабяр, щям дя диэяр поток, груп, йарым груп синиф шаэирдляринин бир-бири иля фяалиййятинин ямякдашлыг шяраитиндя гурулмасына зямин йарадыр.

Бядян тярбийяси дярсляриндя, мцщазиря вя семинар мяшьяляляриндя истифадя едилян интерактив тялим методуну фянн курикулумуна аид педагожи ядябиййат ашаьыдакы кими сяъиййяляндирмяйи тювсийя едир;

1) Бядян тярбийяси мювзулары цзря проблемли ситуасийанын йарадылмасы;

2) Тяляблярин вя истярся дя мяктябли шаэирдлярин шцурлу сурятдя ъялб олунмасы шяраитинин тяшкилиня истигамятлянмяси;

3) Максимум тялим мягсядяини дашымасы, практик бахымдан дяйярли вя юнямли олмасы;

4) Тялябялярин вя шаэирдлярин тядрися мараьынын артырылмасына, онларын мцстягил, йарадыъы вя тядгигатчылыг габилиййятинин инкишафынын йцксялдилмясиня шяраитин тяшкилиня йюнялдилмяси.

Гейд етмяк лазымдыр ки, эюстярилян тялим мяслящятляринин щяйата кечирилмясиня тямкинля вя ещтийатла йанашылмалыдыр. Хцсусян, бядян тярбийяси вя идманын спесифик тяряфлярини, шцурлу интизам йаратмаг механизминин габагъадан комплекс планлашдырылмасыны, шаэирд вя тялябялярин тядгигатчылыг габилиййятинин инкишаф сявиййясини нязяря алмаг няинки, чох ваъибдир, щятта тяхирясалынмаз тябии, педагожи-психоложи психомотор механизмдир.

Page 32: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

35

1.5. Физики тярбийянин тядрисиндя фяал (интерактив) тялимдян истифадянин психоложи аспектляри

Педагожи ядябиййатдан мялум олдуьу кими, шаэирд фяал

тялим методу васитясиля (евристик) мцстягил тядгигат просесиндя идрак фяаллыьыны йцксялтмякля йени биликляр газаныр. Ейни заманда апардыьы тядгигат ишляриня вя йахуд йарадыъылыг фяалийятиня истинад етмяк йолу иля мцяллим-шаэирд арасында ямякдашлыьа вя бирэя фяалиййятя ясасланараг билик вя баъарыгларын мянимсянилмяси васитялярини ашкара чыхарыр, онлары тящлил, мцгайися едир, цмумиляшдирилир, щяр щансы гянаятя эялир, нятиъя чыхарыр. Бир ъящяти дя гейд етмялийик ки, физики тярбийянин тялиминдя гаршыйа гойулмуш мягсяд вя вязифяляри щяйата кечирмяк цчцн йалныз шаэирдлярин мцстягил тядгигат фяалиййятинин тямини мягсядиля мцвафиг шяраитин йарадылмасы, мцяллим-шаэирдлярин бирэя ямякдашлыг шяраитиндя ишлямяси, нятиъядя йени билик, баъарыг вя вярдишлярин ялдя олунмасы йолларынын агшкарланмасы мцщцм амил сайылсада, онларын тяшкили цчцн тялимдя проблемли вязиййятин (проблемли-диаложи тялим) йарадылмасыда хцсуси зярурятдян иряли эялир. Чцнки, цмумтялим нятиъяляриня наил олмагда мювзуйа, мятня, мягсяд вя вязифяляря уйьун проблем ситуасийа имканларынын йарадылмасы тялимдя шаэирдлярин идрак-фяалиййяти просесинин йцксялдилмяси, мцстягил йарадыъылыг габилиййятинин инкишафы, юйрядян вя юйрянянлярин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя реал имканлар ачыр онларын чевиклийини, сцрятини артырыр.

Физики тярбийянин тяблиьи, тярбийяви, саьламлыг вя щярби-тятбиги ящямиййяти, щямчинин тяшкили, кечирилмяси, щярякятлярин, айры-айры идман фяндляринин иърасы техникасы цзря нязяри суалларын верилмяси вя практик тапшырыгларын онлар тяряфиндян йериня йетирилмясинин тювсийя едилмяси истяр-истямяз шаэирдлярин тяфяккцр фяаллыьыны артырыр, онлары дцшцнмяйя вя мцяййян нятиъяйя эялмяйя сювг едир. Беля ки, проблем вязиййятин йарадылмасынын кюмяйи иля фяал тялимдя мцстягил

Page 33: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

36

тядгигат фяалиййяти, идрак фяаллыьынын йцксялдилмяси вя нящайят ямякдашлыг шяраитинин тяшкили сайясиндя бирэя фяалиййятлярин йаранмасы вя бунун нятиъясиндя йени билик, баъарыг вя вярдишляр ашкарланыр. Бцтцн бунларын тящлили сайясиндя, мцгайися вя цмумиляшдирилмяси нятиъясиндя ися йени нятиъя чыхармаьа имкан верир вя мцвафиг шяраит йараныр.

Фяал (интерактив) тялимин реаллашдырылмасы щеч дя бязиляринин дцшцндцйц кими асан педагожи просес олмайыб ъидди арашдырмалар, тящлилляр, цмумиляшдирмяляр апармаьы тяляб едир. Буна эюря дя фяал тялим просесиндя щяр бир шяхс чох бюйцк мясулиййят дашымалы, тямкинли вя сябирли олмалы, синиф йолдашларынын фикриня щюрмятля йанашмалы, онлары диггятля динлямяли, емосиалара гапылмамалы, тезликля нятиъя чыхармамалы, гярара эялмямяли, бу просесдя щяссаслыг нцмайиш етдирмялидир.

Тялимин мцвяффягиййятля щялли бирэя ишлямяк, нятиъя чыхармаг, идейа вя тяклифляр иряли сцрмякля, бир сюзля ялагяли фяалиййятлярин гаршылыглы тясириня ясасланмаг нятиъясиндя тапылмалыдыр. Тясадцфи дейилдир ки, мцяллим вя шаэирдлярин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя фяал тялим методундан истифадя едяркян ону «проблемли-диаложи», «проблемли» тялимдя адландыранлар да вардыр. Чцнки, бу ъцр тялимин мцсбят щялли о заман тапылар ки, просесин диэяр иштиракчылары иля фяал ямякдашлыг шяраитиндя тянзимлянсин. Йяни мцяллим вя шаэирдлярин диалогу вя ямякдашлыьынын ваъиблийи нязяря алынараг онун бирэя щяйата кечирилмяси тямин олунсун, гаршылыглы тясирля баша чатдырылсын.

Фяал тялимин психоложи хцсусиййятляриндян бири дя тялимя йени йюнямдя йени бахышда йанашылмасындадыр. Конкрет десяк, яняняви тялимин эедиши дяйишдирилиб, идрак фяалиййятинин фяаллашдырылмасы, мцстягил йарадыъылыг фяалиййяти юн плана кечирилиб. Бурада юйрянянляря тялим заманы башга мязмунда, мащиййятдя йанашылыр, мювгейи билдирилир. Тялим тядгигат сяъиййяси характери дашымагла шаэирдляриндя мянимсямя заманы функсийаларыда йениляшдирилмиш йени мащиййят дашымышдыр. Бу биликлярин, баъарыгларын мянимсянилмяси вя вярдишлярин ашыланмасында шаэирдлярин апарыъы рол ойнамасына,

Page 34: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

37

тялим просесиндя бярабяр щцгуглу олмасына тяминатын тямин едилмясиндядир. Щям дя тялим дюврцндя мцяллим вя шаэирдлярин функсийаларынын, мювгеляринин там демократикляшдирмя щесабына дяйишдирилмяси демякдир. Бу яслиндя шаэирдя имкан верир ки, о, мцстягил олараг тядгигат фяалиййятиндя олсун, топладыьы фактик тядрис материалларыны тящлил вя мцгайися едя билсин, сярбяст цмумиляшдирмяляр апарсын, диэяр синиф шаэирдляри иля ялбир фяалиййят эюстяря билсин. Фянн мцяллими иля гаршылыглы ямякдашлыг шяраитиндя вя бирэя ишляйя билсин, чыхарылмыш нятиъяляря бярабярщцгуглу шяхс кими сащиб олсун. Бурада шаэирдлярин тядгигатчы кими мягсяди, мащиййяти вя вязифяляри дцзэцн вя шцурлу сурятдя дярк етмяси, фяаллашмасы, тапшырыг вя эюстяришляри щеч кясин мцдахиляси олмадан йарадыъылыгла йериня йетирмяси башлыъа шяртдир. Бу вахт онун тутдуьу мювгейи, ня мягсядля иъра етдийи, няйи мянимсямяли вя ня цчцн мянимсямяли вя щансы йолла щяйата кечирмяли олдуьундан ибарят олмалыдыр.

Йекун нятиъя ися цмумтялим нятиъяляриня ня дяряъядя, щансы сявиййядя уйьун олуб-олмамасына айдынлыг эятирмялидир. Бундан ялавя, тядрис просесиндя ялдя едилмиш мцсбят чаларлар, бурахылмыш нюгсанлар вя бунларын баш вермя сябябляри, щямчинин эяляъяк арзу олунан тялим фяалиййятини реаллашдырмагдан ютрц чыхыш йоллары, имканлары ашкара чыхарылмалыдыр.

Мцяллимин тялим просесиндя ясас иши ися тялимин гавранылмасы мягсядиля истигамят вермяк, йол эюстярмяк бялядчилик етмякдян ибарятдир. Мцяллим бялядчи кими, щям дя функсийасы тялим цчцн ялверишли шяраит йаратмаг мювгейиндян чыхыш етмялидир.

Мцяллимин вязифяси юйрянмяйи юйрятмякля бярабяр юз нцфузундан сцни шякилдя истифадя етмямяли, садя, тявазюкар вя тямкинли олмалыдыр. О, щям дя нцфузлу, ъямиййятдя щюрмятли бир шяхс кими юйрянянляр цзяриндя «щюкмдар»лыг етмямялидир. Мцяллимин фяалиййятиня, еляъя дя шаэирдлярля ардыъыл, мцтяшяккил тящсил ямякдашлыьы етмяк дахилдир.

О, боръудур ки, шаэирдлярля мяшьяляляри системли вя ардыъыл олараг тяшкил етмякля йанашы, бядян тярбийяси фянни цзря

Page 35: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

38

тялим нятиъяляриня мягсядйюнлц наил олсун, тапшырыгларын дягиг иърасына мцвяффяг олсун. Илк нювбядя йцксяк сявиййядя фяал тялим шяраити йаратсын, шаэирдляр мцстягил тядгигат апармасы мягсядиля дцзэцн истигамятляндирилсин. Бядян тярбийяси мювзулары цзря проблемли вязиййяти йаратсын, юйрянянлярин щяряки билик, баъарыг вя вярдишляря йийялянмяси, онун даща да мющкямляндирмяси, тякмилляшдирилмяси цчцн йоллары эюстярсин, методик тювсийяляр версин. Бцтцн дейилянляря наил олмагдан ютрц тящсил вя юзцнц тящсилиня мцасир тялябат бахымдан йанашмалыдыр. Башланьыъ олараг юз цзяриндя ъидди вя мясулиййятля ишлямяли, мцталийя етмяли, тящсилдяки йениликлярля таныш олмалы, трейнинглярдя, семинарларда мцнтязям вя фяал иштирак етмяли, фикир мцбадиляси апарылмалы, габагъыл мцяллимлярин иш тяърцбясини юйрянмяли, тящлил етмяли вя юз иш фяалиййятиндя ясас эютцрмялидир. Мясяляйя Милли Курикулум мювгейиндян йанашмыш олсаг бу сащядя газанылмыш билик, баъарыгларыны диэяр щямкарларына да чатдырсын, бу мцряккяб вя олдугъа чятин бир ишдя валидейнляря кюмяк эюстярсин, мцвафиг семинарлар тяшкил етмякля изащат ишляри дя апармаьа бир вятяндаш кими борълудур. Азярбайъан Республикасы Тящсил Назирлийи, Тящсил Проблемляр институтунун щазырламыш вя няшр етдирдийи «Курикумларын щазырланмасы вя тятбиги мясяляляри» адлы методик тювсийядя (Бакы, «Кювсяр» няшриййаты, 2008-ъи ил, сящ.158) дейилдийи кими…. Мцяллим биликлярин газанылмасы йолунда юз бялядчи ролуна йийялянмякля кифайятлянмямяли, щям дя юз конкрет функсийаларыны билмяли вя бунлары щяйата кечирмяйи баъармалыдыр. Бунун цчцн о, илк нювбядя, фасилитасийа просеинин мащиййятини айдын баша дцшцб дярк етмялидир:

• Фасилитасийа бир просес кими йюнялдиъи, кюмякчи суалларын сямяряли тятбигинин кюмяйи иля дисскусийаларын тяшкили вя шаэирдлярин фяаллашдырылмасы просесиндян ибарятдир.

• Фасилитасийанын ясас хцсусийяти ондан ибарятдир ки, йени билик мцяллим тяряфиндян дейил, шаэирдляр тяряфиндян ашкара чыхарылыр.

Page 36: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

39

• Фасилитаторун мювгейи онун ясас функсийасы дцшцнъяни инкишаф етдирмяк вя ону лазыми мяърайа йюнялтмякдян ибарятдир.

• Фасилитасийа йанашмасынын ясас мягсяди шаэирдлярин юйрянмяк вя йаратмаг тялябатларыны там юдямяк, онларын юз потенсиалыны щяйата кечиря билмяси цчцн шяраит йаратмагдыр.

Фяал (интерактив) тялимдя психоложи амиллярдян бири дя мцяллимин цмумтялим нятиъяляриня йцксяк сявиййядя наил олмасында шаэирдлярин нцфузуну, щюрмятини газанмасындадыр. Хцсусян достлуг, мещрибанчылыг ясасында гаршылыглы щюрмятин, етибарын йаранмасындадыр. Бурада мцщцм йанашма тялимдя демократикляшмяйя риайят едилмяси, фярди гаршылыглы мцнасибятлярин йаранмасы цчцн хцсуси шяраитин олмасы чох ваъибдир. Бцтцн бунларла бярабяр, мцяллимин тялим дюврцндя вя тялимдянкянар вахтларда шаэирдляря щуманист-мювгейиндян йанашмасы щюрмятъил, мярщямятли олмасы, гайьы, диггят вя мараг эюстярмяси дя лазымдыр. Тялим просесиндя щялледиъи вя апарыъы психоложи моментлярдян бири дя цмумсиниф мцщитинин, шаэирдлярин ящвал рущиййясинин, тящсил вя шяхси марагларынын нязяря алынмасы да хцсуси ящямиййятя маликдир. Лакин йаддан чыхармамалы ки, бунлар щяр бир синифя аид гойулмуш тялим, етик вя естетик нормалардан кянара чыхмамалы, илк нювбядя цмумдювлят вя ъямиййят мянафейи ясас эютцрцлмяли, вятянпярвярлик вя юлкянин мцдафияси мювгейиндян йанашылмалыдыр.

Мцяллимин мотивасийа, проблемин гойулушу, сярбяст йарадыъылыг тядгигат ишинин апарылмасы, онун эедиши заманы топланмыш фактларын информасийа мцбадиляси онларын тящлили, саф-чцрцк едилмяси, цмумиляшдирилмяси вя йа тяснифаты (груплашдырылмасы) тятбиг етмя, нятиъянин гиймятляндирилмяси вя саиря фасилитасийа просесиндя вя фасилитатор кими мювгейини нцмайиш етдиряркян фяал (интерактив) тялимин эюстярилян психоложи механизмляринин дцзэцн тятбигиня наил олмаг васитясиля тядрисин сямярялилийиня мцвяффяг ола биляр.

Page 37: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

40

ЫЫ ФЯСИЛ

Шаэирдлярин бязи физиоложи вя психоложи хцсусиййятляри онларын физики тярбийя просесиндя

реаллашдырылмасы

2.1. Цмуми вя там орта тящсил пиллясиндя шаэирдлярин физиоложи имканлары вя онларын физики тярбийянин тялиминдя

тятбиги

Цмумтящсил йаш дюврцндя шаэирдлярин физики вя физиоложи ъящятдян организмляриндя мцвафиг дяйишикликляр баш верир. Бу инкишаф мяктяблилярин цзв вя системляринин гурулушу, щяъми, функсионал имканлары иля сых ялагядардыр. Физики тярбийя просесиндя йаш дюврцндян асылы олараг фярди физики хцсусиййятлярин нязяря алынмасы щярякят вя идман фяндляринин, ойун тактикасынын лазыми сявиййядя мянимсянилмясиня сябяб олур. Бу о демякдир ки, щяр бир йаш дюврцндя шаэирдлярин цмуми щазырлыьына уйьун физики щярякятляр тятбиг олунмалы вя нязяри биликляр верилмялидир. Бунун цчцн дя мцяллим тялимин мцвяффягиййятля щяйата кечирмясиндян ютцрц илк нювбядя физики щярякятлярин организмя еляъя дя онун организмин щансы щиссясиня тясирини, синифин (групун) фярди физики вя физиоложи имканларыны билмяли вя йери эялдикъя тядрис заманы мцтляг нязяря алмалыдыр.

Гейд етмялийик ик, ибтидаи тялим вя орта тялим йаш дюврцндя ушаг вя йенийетмялярин юзцнямяхсус инкишаф етмя имканлары вардыр. Бу йаш дюврцндя оьлан вя гызлар даща йахшы инкишаф едир, бой атырлар. Щямин йашда олан ушагларын сцмцкляриндя цзви маддяляр, еляъя дя гыьырдаг тохумлары чохлуг тяшкил едир. Бунлар ися бядянин еластик олмасына шяраит йарадыр вя онун хариъи мцщитин гыъыгларына гаршы олан давамлылыьыны минимума ендирир, иш эюрмя габилиййятини зяифлядир.

Йадда сахламаг лазымдыр ки, мцвафиг профилактив тядбирляр эюрцлмяся бу вахт организм мцяййян фясадларла цзляшя биляр. Организмин интенсив сцрятля артмасы илк нювбядя

Page 38: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

41

гейри нормал бел яйрилийи иля, йастыайаглылыгла нятиъялянир. Бунларын гаршысыны алмаг цчцн бядян тярбийяси програм тядрис материалларынын йериня йетирилмяси мцщцм ящямиййятя маликдир. Гамятин формалашмасыны вя еластиклийини тямин едян, организмин язяля сцмцк, цряк ган-дамар системини вя тяняффцс органларыны мющкямляндирян щярякят вя ойунлардан истифадя едилмялидир. Хцсуси вя цмуми инкишаф етдириъи яшйасыз вя яшйаларла физики щярякятляр, эимнастика, мцвазинят, дырманма вя цзэцчцлцк щярякятляри иъра олунмалыдыр.

Бядян тярбийяси дярсляриндя тез-тез хошаэялмяз щадисялярля дя гаршылашырсан. Бу ясасян гаъыш заманы, алятлярдя эимнастика щярякятлярини йериня йетиряркян орта мяктябйашлы шаэирдлярин хцсусян, гызларын санъыланмасы, црякбуланмасы, башэиъяллянмяси, эюзляри гаралмасы, црякэетмяси щаллары иля мцшащидя едилир. Буна ясас сябяб орта тящсилалма дюврцндя шаэирдлярин язяля-эцъцнц, цряк ган-дамар системинин там шякилдя инкишафыны вя мющкямлийини тапа билмямяси иля йанашы бейин щярякят мяркязляринин лазымынъа инкишаф етмямясидир. Эюстярилян вязиййятлярин арадан галдырылмасындан ютрц ачыг вя тямиз щавада мцнтязям олараг йериш, гачыш, мцвазинят, щоппанма щярякятлярини, отурараг вя дюшямядя узанараг щярякятляри иъра етмяк лазымдыр. Бу щярякятляр гарын язялялярини, тяняффцс цзвлярини мющкямляндирмякля бярабяр, организмя цмуми инкишафетдириъи мцсбят тясир эюстярир.

Орта мяктябйашлы шаэирдлярин физики инкишафы онларын эцъ, сцрят вя чевиклик габилиййятляриня дя тясир едир. Тядгигатлар нятиъясиндя ашкар олунмушдур ки, кичик мяктябйашларындан орта мяктябйашларынын башланьыъына кими (9-13 йаш) гызларда щцндцрлцйя тулланма сцрятля эется дя 14-17 1ашларда ися щцндцрлцйя тулланманын нятиъяси интенсив олмур. Буна ясас сябяб кими бу йашларда гызларын дизи вя буду ачан-бцкян язялялярин зяифлямясини эюстярирляр. Чцнки, щямин дюврдя гызларын ъинси-биоложи инкишафы бу язяля гцввясинин инкишафына мане олур. Щягигятян дя щямин язялялярин щцндцрлцйя тулланмада ролу явязедилмяздир. Тялим просесиндя гызларын

Page 39: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

42

фярди инкишафы нязяря алынмагла онлара йцнэцл, асан иъра олунан бядии эимнастика елементляри верилмялидир (ипля, лентля, топла вя с.).

Физики щярякятлярин кюмяйи иля аьъийярлярин щава йолларыны эенишляндирмяк, бронхлары мцалиъя етмяк олар. Щярякятлярля сцмцклярин, сцмцк-баь апаратынын вя ойнагларын да гурулушунда мцсбят дяйишиклик етмяк мцмкцндцр. Бу шяртля ки, физиолог алимлярин дедийи кими эимнастика щярякятляри иля мяркязи синир апаратынын (бейнин) еля бир функсионал инкишафына наил олмагдыр ки, бцтцн сцмцк язяля системи, бейнин ямрляриня ямял едяряк, садя вя мцряккяб щярякятляри бюйцк дягигликля, тяляб олунан гцввя вя сцрятля, арзу едилян камилликля иъра олунсун. Бцтцн бунлардан беля бир гянаятя эялмяк олур ки, тялим заманы мцхтялиф цмумтящсил пилляляриндя мяшьул оланларын физики инкишафы вя физиоложи имканларыны билмякля кифайятлянмямяли, онун даща уьурлу олмасы мягсядиля дцзэцн тялим вя тярбийя методлары сечиб тятбиг етмяйин юзц дя юнямлидир.

2.2. Цмуми орта тящсил пиллясиндя шаэирдлярин психоложи хцсусиййятляри онларын физики тярбийянин тялиминдя нязяря

алынмасы Шаэирдляр цмуми орта тящсил йаш дюврцндян башлайараг

цмумтящсил фянляриндян елмлярин ясасларыны юйряндийи кими, физики тярбийянин елми ясасларыны онун щям нязяри, щям дя тяърцби мясялялярини дя мянимсямяйя башлайырлар. Бу ися онлардан мющкям ирадяйя малик олмасыны, мцъярряд тяфяккцрцн инкишафыны, диггятин идаря олунмасыны вя фяалиййятиндя мцстягил олмаьы тяляб едир. Бу о демякдир ки, щямин йаш дюврцндя тялим просеси заманы шаэирдлярин психоложи фяалиййятляри инкишаф етдирилмяли вя формалашдырылмалыдыр. Щямин вязифялярин йериня йетирилмясиндя бядян тярбийясинин гаршысында

Page 40: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

43

мцщцм тялябляр гойулур вя бунларын лазыми сявиййядя щяйата кечирилмясиндя физики тярбийянин тялими просесинин оптималлашдырылмасы хцсуси зярурят кими мейдана чыхыр.

Тялим просесинин оптимал тяшкили цчцн башлыъа шяртлярдян бири дя щямин йашда олан шаэирдлярин психомотор фяалиййятлярини вя физики иярбийя просесиндя онун имканларыны нязяря алмаг олдугъа ваъибдир. Якс тягдирдя щяряки билик вя баъарыгларын юйрядилмясиндя, щяряки вярдишдярин ашыланмасында ъидди психоложи манеяляр гаршыйа чыхаъаг, нязярдя тутулан педагожи-методик ъящятлярин щялл олунмасы бир о гядяр дя асан олмайыб чятинляшяъякдир.

Бурада башлыъа вязифяляр нядян ибарятдир? Физики щярякятляр вя ойунларын тялими заманы ещтийаъ дуйулан психомотор фяалиййят цчцн зярури олан щансы психоложи шяртляри, механизмляри нязяря алмаг лазымдыр?

Цмуми орта тящсил йашлы шаэирдлярин психоложи фяалиййятляри кичик йашлы ушагларын психоложи фяалийятиня ня гядяр йахын олса да банлар бир-бириндян ясаслы сурятдя фярглянир. Гейд етмялийик ки, цмумтящсил йашлы шаэирдляр бядян тярбийяси дярсляриндя бир чох ваъиб щяряки вярдишляря даща тез йийяляня билирляр. Бу бир тяряфдян онунла изащ олунур ки, бу йашда олан шаэирдлярин сцмцк-баь апаратында мцсбят дяйишикликляр олур, сцмцкляшмя просеси хейли эцълянир, сцмцкляр сцрятля узанмаьа доьру инкишаф едир, цряк ган-дамар, язяля вя тяняффцс системляри вя саир мющкямлянир, маддаляр мцбадиляси даща да йахшылашыр.

Диэяр тяряфдян дя шаэирдлярин синир системи юз функсионал фяалиййятини нормал шякилдя иъра едир. Хцсусян, организмин цзв вя системляринин инкишафына тякан верир, мющкямляндирир. Бу ися организмин фяалиййятинин айры-айрылыгда вя йа бцтювлцкдя цмуми мягсядя доьру йюнялдилмясини тямин едир. Диэяр ъящятдян дя ойанма просеси лянэимя просесиня нисбятян мцяййян цстцнлцк тяшкил едир.

Бунлар ися мцтящярриклийин йцксялмяси, диггятин мющкям олмамасы, фяалиййятин вя ящвал-рущиййянин тез-тез дяйишмяси, чохлу планларын мейдана эялмяси, еляъя дя арзуларын артмасы иля,

Page 41: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

44

сонсуз вя тцкянмяз олмасы иля мцшащидя едилир, юз яксини реал щяйатда тапыр. Щямин йаш дюврцнц ъинси йетишкянлик дюврц адландырырлар. Бу да истяр-истямяз синир системинин юзцндя мцяййян дяйишикликляр йарадыр, онун функсийасыны бир гядяр дя тякмилляшдирир. Бцтцн бунлар ъинсиндян асылы олмайараг шаэирдлярин психомотор фяалиййятиня мцсбят тясир эюстярир. Шаэирдлярдя мцнтязям вя мцтяшяккил гаврама, мцшащидячилик габилиййятинин даща да йцксяк олмасына зямин йарадыр. Беляликля, онларын ятраф мцщитдяки яшйа вя щадисялярля ялагя вя она гаршы мцнасибяти эет-эедя хейли эенишлянир. Орта мяктябйашлы шаэирдлярдя тядрис едилян материала мараг вя мейл сятщи дейил, даща дярин вя узун мцддятли олур. О, ятрафдакы ъисим вя щадисяляри бцтювлцкдя дейил, олдуьу кими, щяр бир щярякят елементини айры-айрылыгда бир-бириндян фяргляндирмякля, мцгайися етмякля юйрянмяйя мцвафиг сурятдя чалышыр.

Эюрцндцйц кими, шаэирдлярин бу йаш дюврцндя щяряки вя ойун вярдишляриня гыса мцддятдя йийялянмяси ня гядяр ящямиййятли олсада бунун зярярли тяряфляри дя мювъуддур. Бурада 2 педагожи-психоложи амиля хцсуси диггят йетирмяк лазымдыр. Биринъи нювбядя физики щярякятлярин вя ойунларын тялиминдя шаэирдлярин анатомик-физиоложи функсионал фяалиййятинин имканларыны нязяря алмаг зяруридирся, ейни заманда онларын ъинси йетишкянлик йаш дюврцндя организмдя, синир системиндя вя саирядя эедян ъинси инкишаф фяргляри, тядрис фяалиййятляри просесиндя баш верян психоложи дяйишикликляри дя йаддан чыхармаг олмаз. Буну щям физики тярбийя цзря тядрис програмлары тяртиб едяркян матералларын сечилмясиндя вя щям дя тялим заманы нязяря алмаг мцщцм ящямиййятя маликдир.

Икинъи педагожи-психоложи ъящят ондан ибарятдир ки, щямин йашда шаэирдляр тез юйрянмяляриня бахмайараг щярякяти бир чох щалларда лазымынъа иъра едя билмир, тезликля унудурлар. Бу сябябдян дя шаэирдлярдя щярякят координасийалары дцзэцн инкишаф етмир вя беляликля гамят яйриликляри йараныр. Цзв вя системляр функсийаларын ынормал шякилдя йериня йетирмирляр. Бунун нятиъясиндя дя шаэирдлярдя ясяби щал мейдана эялир,

Page 42: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

45

ящвал-рущиййя писляшир, юзцндян асылы олмайараг механики олараг йерсиз вя артыг щярякятляря йол верирляр. Вя беляликля дя онларда щяряки тялим дюврцндя хоша эялмяз адятляр йараныр ки, буну да тялимин сонракы мярщяляляриндя арадан галдырмаг мцмкцн олмур. Бу тящсил вя тярбийяви бахымдан юзцнц бирузя верир вя цмумтялимин нятиъясиня аьыр зярбя вурур.

Мцшащидяляр эюстярир ки, республика мяктябляринин ибтидаи синифляриндя яксяриййят щалларда физики тярбийя дярслярини синиф мцяллимляри апарыр, бир чох щалларда ися бу мяктяб йаш дюврцндя физики тярбийянин тялиминя лазыми диггят йетирилмир. Щятта бир чох тящсил идаря вя мцяссисяляриндя, мяктяблярдя, иътимаиййят арасында беля бир зярярли цмуми ряйин олдуьуну да гейд етмяк истярдик. «ушаглар бюйцйярляр онда да идман кечярляр, инди онларын ня йашлары вар ки, идман кечсинляр». Буна эюря дя мяктяб йаш дюврцня гядям гойана гядяр шаэирдляр няинки ойун вя щярякятляри юйряня билирляр, щятта онларда тябии олараг вя щям дя тялим дюврцндя дцзэцн олмайан щяряки вярдишляр дя йараныр вя мющкямлянир. Физики щярякятлярля мцяййян бядян гцсурларынын арадан галдырылмасы явязиня, тялим заманы йени-йени бядян гцсурлары да йараныр. Буна гамятин дцзэцн инкишаф етмямяси (бу ясасян щцндцр бойлу гызларда даща тез-тез юзцнц бирузя верир), мцвазинятин дцзэцн сахланылмамасы, дюш гяфясинин «батмасы»-гейри нормал онурьа яйриликляринин ямяля эялмяси, йастыайаглылыг вя саиряни эюстярмяк олар. Беля бядян гцсурлары ясасян тяняффцс вя гамят щярякятляринин, мцхтялиф нюв щярякятлярин йериня йетирилмямяси вя сялист иъра олунмамасы нятиъясиндя мейдана чыхыр, формалашыр. Буна эюря дя физики тярбиййяйя диггят артырылмалыдыр.

Физики тялим дюврцндя дцзэцн олмайан щяряки вярдишлярин йаранмасына шаэирдлярин щярякятляри бязян дя мцстягил олараг (юзляри истядийи кими нязярдя тутулур), йериня йетирмяси дя сябяб олур. Чцнки, бу йашда олан шаэирдляр беля тясяввцр едирляр ки, артыг онлар бюйцмцшляр, организмляри щяр ъцр ишин ющдясиндян эяля биляр. Мцяллимин эюстяришиня вя юйрятмясиня ещтийаъ йохдур. Шаэирдляр бир нюв дя синиф ушаглары

Page 43: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

46

гаршысында нцмайиш етдирмяк истяйирляр ки, бахын о няйя гадирдир. Артыг йетишмиш вя «киши» кими щярякят етмялидир. Гыз вя оьлан йарымгруплары да бир-бириня йахындырса, онлар бир-бирляринин щярякяти неъя иъра етмясини мцшащидя едирлярся, бу да тядрис просесиня юз мянфи тясирини эюстярир. Яввяла шаэирдлярин диггятляри йайыныр, икинъи оьланлар щямин вязиййятдян йарарланараг юзлярини гызлара даща «мядяни» шякилдя «эюстярмяйя» чалышыр, гызлар ися юзлярини «эизлятмяйя» сяй эюстярирляр. Бу беля олур: бязи гызлар оьланлара эюря щоппанма, дартынма, акробатика (майаллаг ашмалар, алятлярдя бядяни эярэинляшдириъи вя с. эимнастика щярякятлярини) йахуд атлетика щярякятлярини иъра етмякдян имтина едирляр. Онлар беля дцшцнцрляр ки, олмады еля, олду беля – йяни бирдян йыхылды, щярякяти иъра едя билмяди, йахуд да ону дцзэцн йериня йетиря билмяди, бяс онда неъя олсун? Бу биабырчылыгдыр. Буна эюря дя беля дцшцнян гызлар тай-тушлары йанында пярт олмамаг цчцн щярякятляри йериня йетирмяйи имтина едир. Мин ъцр бящаняляр эятирмякля дярсдян йахасыны гуртармаьа чалышыр вя наил олурлар.

Бяс, онда ня етмяли? Биз йухарыда гаврама щаггында бязи фикирляримизи гыса да олса демишик. Лакин физики тялимин оптималлашдырылмасы иля ялагядар гаршыйа чыхан чятинликляри арадан галдырмаг мягсядиля йеня дя гаврама вя шаэирдлярин мцшащидячилик габилиййятляринин бир ъящятиня мцраъият етмяк истяйирик. Гейд етдийимиз кими, цмуми орта тящсил йашлы шаэирдлярдя ардыъыл тялим нятиъясиндя онлар яшйалары вя щадисяляри щисся-щисся вя бцтювлцкдя гаврама габилиййятиня йахшы йийялянирляр. Бу ися идрак фяалиййятиндя мцщцм рол ойнайан мцшащидя етмя габилиййятинин инкишафына сябяб олур. Лакин унутмаг олмаз ки, ушагларда мцшащидя етмя, щяртяряфли дярин, бязян дя сятщи вя йа алдадыъы да ола биляр. Гаврама вя мцшащидя етмяк олар ки, бу йаш да бир нювц йаранма-гурулмалар мярщялясиндядир.

Физики тярбийянин тялими заманы гаврама вя мцшащидячилик габилиййятинин йениъя инкишаф етмяйя башламасы яряфясиндя, онун инкишаф етдирлимясиня чох бюйцк ещтийаъы

Page 44: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

47

вардыр. Бура да айры-айры идман нювляри цзря техники фяндлярин йериня йетирилмясинин гавранылмасы мягсядиля мцяллимин щямин техники фяндлярин иъра олунмасыны изащ етмя йолу иля шярщи вя бунларын цзяриндя шаэирдлярин фяал мцшащидялярини тяшкил етмяси, диггятлярини цмуми мягсядя ъямляшдирмяси олдугъа зяруридир. Физики тярбийя тялиминин эюстярилян гайдада тяшкили шаэирдлярин гаврама вя мцшащидя етмя габилиййятлярини инкишаф етдирмяк вя мющкямляндирмякля йанашы, техники фяндляриндя лазыми сявиййядя иъра олунмасына кюмяк эюстярир.

Цмуми орта тящсил йашлы ушаглар диггяти топлайыб ясас мягсядя йюнялдя билирляр. Щярякятляр вя тяшкил олунан ойунлар мцряккяб олса да шаэирдлярин онлары мянимсямя имканлары эенишдир. Чцнки, щямин йашда ушагларын техники фяндляри вя тактики вариантлары эюрмя вя гаврамаг имканлары йцксяк олур, сясин ися щансы тяряфдян эялмясини мцяййян етмякля бунун фяндлярин дцзэцн иърасындакы мащиййятини дя дярк едирляр. Хцсуси иля щярякятлярин мцяййян бир ащянэля мусигинин сядалары алтында йериня йетирилмяси шаэирдлярин ящвал-рущиййясини йахшылашдырыр, дярся мараьыны вя диггятини хейли йцксялдир. Бцтцн бунларда физики тялимин оптимал гурулмасында мцщцм рол ойнайыр. Лакин гыъыгландырыъы сясляр, ритм иля вя мцвафиг темпля йериня йетирилмяйян щярякятляр шаэирдляри ясябиляшдирир, диггятини дярсдян йайындырыр вя тез йорулмайа шяраит йарадыр.

Физики тярбийя тялиминин оптимал тяшкили ушагларын йаддашы иля дя сых ялагядардыр. Буна эюря дя онлар йени фяндлярин иърасыны вя тактики вариантларын мянимсянилмясини яввялляр юйрянилмишляри йада салмагла йериня йетирилмяляри тялимя мцсбят тясир эюстярир. Бурада башлыъа шярт вахты иля кечилмиш материаллары тящлил вя мцгайися етмяк, тутушдурмаг, фяргли ъящятлярини ашкара чыхарыб онларын эюзляри гаршысында ъанландырмаг, щабеля кечмиш тясяввцрляри бярпа етмяк, йени материаллар иля яввялляр мянимсянилмиш материаллар арасында ялагя йаратмаг вя бунларын бирлийини мющкямлятмякдян ибарятдир. Тялимин эюстярилян гайдада тяшкили шаэирдлярин щяряки фяаллыьынын артмасына, айры-айры щярякятлярин йериня йетирилмя

Page 45: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

48

механизминин йада дцшмясиня вя фяал ишлямясиня сябяб олур. Беляликля, шаэирдлярдя гаршыда дуран вязифялярин щяйата кечирилмясиня дцшцнъяли, мягсядйюнлц йанашмаьын имканлары хейли эенишлянир, цмумтялим нятиъяляриня мцвяффяг олмаьы сцрятляндирир вя физики щярякят нормативляринин верилмясини асанлашдырыр.

Цмумтящсил фянляринин тядриси нятиъясиндя мяктябйашлы ушаглар щяр бир щярякятя щюрмятля йанашмагла бярабяр, щям дя мцяллимя вя юзцня тялябкар олур. Бу сащядя сярбяст олмаьа ъидди сяй эюстярирляр. Онларын щярякятлярин йериня йетирилмяси барядя юзляриня мяхсус фикирляри дя олур. Буна эюря дя физики тярбийянин тялими вахты мцхтялиф васитялярдян о ъцмлядян идракын фяаллашдырылмасы йолу иля ушагларын щяряки фяаллыьыны йцксялтмяк мцмкцндцр. Бурада физики щярякятляр йериня йетирилдикдян сонра йяни мцшащидяляри баша чатдыгдан сонра щярякятлярин иърасы техникасыны, тактики вариантларыны шаэирдлярин юзляринин сюз васитяси иля изащ етмясиня, нцмайиш етдирмясиня шяраит йаратмалыдыр. Бу просесдя ушаглар изащатында сящвляря дя йол веря билярляр. Щямин сящвляр вя онларын арадан галдырылмасы йоллары бядян тярбийяси мцяллими тяряфиндян сябирля, пешякарлыгла арадан галдырылмалыдыр.

Шаэирдлярин идрак фяаллыьынын йцксялтмякдя мювзу ятрафында проблем ситуасийанын йарадылмасы да ваъиб педагожи амиллярдян бири щесаб олунур. Бурада юйрядилян щярякятлярля баьлы шаэирлярин гаршысында суалларын гойулмасы вя суаллара ъаваб вермялярини тяляб етмякдя проблем ситуасийанын мцяййян елементляриндян сайылыр. Буна аид беля бир мисал эюстяряк. Турникдя дартынараг дайаьа галхмаг юйрядилирся, яввялляр юйрядилмиш дайаэа галхмаларла ялагядар ушаглара беля суал вермяк мцмкцндцр: Сиз яввялляр дайаьа галхманы неъя иъра етмишсиниз? Щазырда йериня йетирдийиниз дайаьа галхма щярякятинин яввялляр юйряндийиниз щярякятля фярги вардырмы? Яэяр вардырса щямин фяргли ъящятляри сюйляйин. Башга бир мисал, яэяр щяр щансы бир гачыш нювц юйрядилирся гачыш цзря дя проблем

Page 46: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

49

ситуасийа йаратмаг олар. Гачышын нювляри щансылардыр? Инди юйряндийиниз гачышын яввялкилярдян фяргляри щансылардыр?

Физики тярбийя тялиминин оптимал гурулмасы ушагларын мющкям ирадяйя малик олмаларындан да асылыдыр. Мцшащидя олунур ки, бязян щярякятлярин дцзэцн иърасы ушагларда алынмыр, бязян дя щярякятляр онларда чох чятинликля алыныр, бязян дя щярякятин мцряккяблийиндян горхараг ону иъра етмякдян чякинирляр. Ушаглар беля щесаб едирляр ки, щямин щярякятляр онларда алынмаз, щярякятин иърасы заманы онлар йыхылар вя зядяляня билярляр. Бу заман мцяллим ушаглары диля тутмалы вя яйани сурятдя сцбут етмялидир ки, онлар щямин щярякяти иъра етмяк игтидарына маликдирляр. Бу, ушагларын щярякяти йериня йетирмяк цчцн рущландырыр, онларын психоложи фяалиййятини щярякятя эятирмякля, ейни заманда диггятини ъямляшдирир вя ирадялярини щямин щярякятин мягсядйюнлц иърасына истигамятляндирир. Ирадянин мющкямляндирилмяси вя истянилян сямтя йюнялдилмясиндя эюркямли идманчыларын щяйатындан, онлара нцмуняляр эюстярмяк лазымдыр. Хцсусян, идманда бюйцк наилиййятляр газанмаг йолунда онларын гаршысына чыхмыш чятинликлярдян, бунлары арадан галдырылмасы мягсядиля йцксяк ирадя нцмайиш етдириб бу манейяляри дяф етмяляриндян сющбят ачмаг лазымдыр. Мяктябйашлы ушаглар щяр щансы манеяни кечмяк цчцн тялясиклийя йол верир, юз гцввя вя енержисиндян щямин физики ишин эюрцлмясиндя дцзэцн истифадя едя билмир, бязян дярсин яввялиндя вя йахуд ахырында чох вя йа аз эцъ сярф едирляр.

Мясафяляр цзря (атлетика дярсляриндя) йахуд щярякятин (эимнастика) бцтювлцкдя там иъра олунуб баша чатдырылмасы мягсядиля эцъцн дцзэцн бюлцнмямяси организмдя бирдян-биря йцкцн артмасына, йада азалмасына сябяб олур.

Бунлар ися мясафянин аз вахт ичярисиндя дяф едилмясиня, эимнастика щярякятляринин тяляб олунан сявиййядя йериня йетирилмясиня мянфи тясир эюстярир. Буна эюря дя мцяллим дярс вя йарыш заманы ушагларын артыг физики йцк сярф етмясиня имкан вермямяли, тялим просесиндя йцклярин мярщяляляр цзря дцзэцн

Page 47: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

50

бюлцнмясиня чалышмалы вя лазыми нязарят етмяйи йаддан чыхартмамалыдыр.

Йухарыда сюйлянилянлярдян беля гянаятя эялмяк олар: Цмуми орта тящсил йашлы ушагларын физики тярбийясинин оптималлашдырылмасында онларын яввялъя щяряки фяалиййят имканларыны йяни физики щазырлыг вя физики инкишафыны, щяряки габилиййятлярини, нящайят психоложи хцсусиййятлярини нязяря алынмасы мцщцм шяртдир. Щямин йашда олан ушаглар щяряки фяалиййят имканларыны даща эениш щесаб едирляр ки, бу да щягигятя уйьун эялмир. Ушаглар бир чох щалларда щярякятляри йериня йетиряркян ъидди сящвляря йол верир, тялимдя уьурсузлугларла гаршылашыр. Бцтцн бунларда цмумтялим нятиъяляриня юз мянфи тясирини эюстярир, шаэирдлярин физики тярбийя дярсляриня мараьыны азалдыр. Мцяллимин ушаглара гаршы дцзэцн мцнасибятдя олмамасы ися онун юзцня вя щям дя тядрис етдийи фяння лагейидлийин йаранмасына сябяб олур. Беля олдуьу щалда ушагларын юз гцввясини (онун юзцнцн няйя гадир олмасыны) реал гиймятляндирмяси щялледиъи ящямиййятя маликдир. Бунун цчцн дя мцяллим, щяр шейдян яввял, щярякят иъра олунмаздан габаг ушагларда бу щярякятляр щаггында дягиг вя дцзэцн тясяввцр йаратмалы вя ону формалашдырмалыдыр. Бу физики тярбийянин тялиминя дцшцнъяли йанашмаьы тярбийя едир, ушаглар щярякят вя ойунларын ня мягсядля йериня йетирилмясини анлайырлар. Бундан ялавя, мцнтязям вя ардыъыл олараг тялим прийомларындан оптимал истифадя етмякля ушагларын фяаллыьынын артмасыны, дярся мараьынын йцксялмясини, тялим просесиня мясулиййятля йанашмасыны тямин етмяк мцмкцндцр. Щямин мягсядля дя ашаьыдакыларын нязяря алынмасы мягсядяуйьун щесаб олунур.

1. Физики щярякятляр вя ойунлар илк дяфя йериня йетирилян андан етибарян вя йахуд бу сащядя кобуд сящвляр бурахылан заман онларын сюзля изащынын даща дягиг вя конкрет олмасына хцсуси диггят йетирмялидир. Ойун вя щярякят техникасынын гцсурлу шякилдя вярдиш щалына кечмясиня имкан вермямяли, нюгсанлар тезликля арадан галдырылмалы;

Page 48: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

51

2. Яввялляр юйрядилмиш щярякят вя ойунлар дейил, йалныз йени тялим олунан щярякят вя ойунларын йериня йетирилмя техникасынын деталларыны щисся-щисся юйрятмяли вя тящлил етмяли;

3. Щяр щансы бир щярякятин иъра олунма техникасынын гиймятляндирилмяси вя тящлили мцяллим вя шаэирдляр тяряфиндян апарылмалы, гянаятя эялмяк цчцн фяалиййятляр тянзимлянмяли вя узлашдырылмалы;

4. Физики щярякят вя ойунлар тякрар олунаркян бунларын юйрядилмиш айры-айры елементляри бир даща изащ едилмяли вя ъанлы сурятдя эюстярилмяли вя техники васитялярин йахындан кюмяйи иля нцмайиш етдирилмялидир.

2.3. Там орта тящсил йаш дюврцндя шаэирдлярин психоложи

хцсусиййятляри онларын физики тярбийя просесиндя реаллашдырылмасы

Бюйцк мяктябйашлы шаэирдлярин организминдя ящямиййятли

дяйишикликляр баш верир. 17-18 йашларда ъинси йетишэянлик йаш дюврц, щямчинин склетин, биляйин вя айаьын сцмцкляшмяси вя бойун артмасы ясасян баша чатыр. Йухары вя ашаьы ятрафын, онурьа сцтунун сцмцкляшмяси, дюш гяфяси сцмцйцнцн, габырьаларын 15-16 йашында мющкямлийи хейли артыр.

Язяля системинин инкишафы, о ъцмлядян язяля гцввяси вя язяля кцтлясинин артымы сцрятлянир. Оьланларда язяля кцтляси гызлара нисбятян даща чох олур. Биоложи бахымдан дейил, мяшг нятиъясиндя щярякят координасийасы тякмилляшир. Бу йашда олан йенийетмялярдя щяр щансы бир йцкц даща интенсив йериня йетирмяси щяряки фяалиййяти нисбятян эцъляндирир. Бцтцн бунларда йенийетмялярин цзвляри вя системляринин щяряки фяалиййятинин щяъмини артырыр. Онун мязмунуну даща да зянэинляшдирир вя интенсив едир. Щямин йаш дюврцндя баш бейнин вя онун ян йцксяк шюбяляринин бюйцк йарымкцряляри габыьынын функсионал инкишафы давам едир. Башга сюзля десяк, организм

Page 49: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

52

бцтювлцкдя йетишир, физики тярбийя мяшьяляляри, идман мяшги вя бу вя йа диэяр мющкямляндирмя васитяляринин кюмяйи иля саьламлыг цмумян мющкямляндирилир.

Там орта тящсил йашлы шаэирдлярин али синир системи йцксяк сявиййядя инкишаф етдийиндян онларын психолоэийасында да мцяййян мцсбят дяйишикликляр эедир. Буна эюря дя щямин шаэирдляр щярякят вя ойунларын йериня йетирилмясиня шцурлу йанашырлар. Онлар юзляринин мараьы олан щярякятляря вя йа ойунлара бцтцн гцввя вя баъарыгларыны сярф етмяйя чалышыр ону мямнуниййятля, дцзэцн, дягиг вя бюйцк щявясля иъра едирляр. Бундан ялавя, щямин шаэирдляр щярякятляри йериня йетиряркян юзлярини сакит, тямкинли вя «аьыр» апарыр, юз щярякятлярини ися идаря етмяйи баъарырлар. Диэяр тяряфдян дя юз щярякятляриня нязарят етмяйи хошлайыр, мцяййян гядяр дя бу ишин ющдясиндян эялир, мцстягил щярякят етмяйя ъан атыр вя фяаллашырлар.

Демялийик ки,там орта мяктябйашлы шаэирдляр ибтидаи синиф шаэирдляриня нисбятян координасийа тяляб едян щярякятляри дцзэцн иъра едир, юзляриня мющкям инаныр, язяля эярэинлийиня инамла дюзцр, мцяййян мцддят ичярисиндя щярякят сурятини сахлайа, идаря едя вя горуйа билир, мцщафизя вя юзцнц мцщафизяйя сцрятля йийялянмяйи баъарырлар

Там орта тящсил дюврцндя оьлан вя гызлар онлары марагландыран тядрис-идман ишляриня даща щяссас, гайьыкеш вя даща диггятли олурлар. Дярс мцддятиндя бцтцн диггятлярини топлайыб башлыъа тядрис мягсядиня йюнялдя билир вя йцксяк тядрис-щяряки фяалиййят нцмайиш етдирирляр. Бунлар шаэирдлярин тядрис просесиня мясулиййятини артырмагла, онлар бир нюв юз гаршысында, мцяллим вя диэяр шаэирдляр гаршысында да щесабат вермиш щесаб олурлар. Беляликля, щямин йашда олан йенийетмяляр физики тярбийя цзря тядрис материалыны даща айдын гаврайыр вя дяриндян мянимсяйир, еляъя дя щяряки вярдишляри формалашдырыр.

Там орта тящсил пиллясиндя интеллектуал сявиййяси йцксяк олдуьундан шаэирдляр щяр шейля марагланыр вя диггят йетирирляр. Мисал цчцн, шаэирдляр онларын баъардыглары щярякят вя ойунлары щяддиндян артыг тякрарламаьы хошламыр вя мараг

Page 50: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

53

эюстярмирляр. Бу заман онларын щяряки фяаллыьы минимум дяряъяйя енир. Садя щярякятляри ися тякрарламыр, ону йериня йетирмякдян имтина едирляр. Мцряккяб координасийа бирляшмя щярякятлярини, иъра олунмасы чятин олан щярякятляри, мцхтялиф техники, тактики вариантлары кюнцллц олараг йериня йетирмяйя хцсусян мейл эюстярирляр. Буна ясас сябяб бу йашда олан шаэирдлярин башгаларындан фярглянмяйя чалышмасы, щярякятляри эюзял вя дцзэцн иъра етмяйя ъидди сяй эюстярмясидир. Буна эюря дя мцяллим тядрисин планлашдырылмасына вя дярсин иъмалына лазыми фикир вермялидир. Йорулманын гаршысыны алмаьа, шаэирдлярин диггятини мяшьяля ярзиндя юзцндя ъямляшдирмяйя, онлары эярэинляшдирмямяйя, мяшьул оланлара мцяййян гядяр сярбястлик вермяйя чалышмалыдыр. Ялбяття, сющбят там сярбястликдян эетмир. Сющбят шаэирдлярин фикринин ясас мягсядя истигамятляндирилмяси шярти иля онлара гыса мцддятли фасиля верилмясиндян эедир. Щямин нюгтейи-нязярдян дярсдя мющкям низам-интизам йарадылмалы, о дцзэцн тяшкил олунмалы, шаэирдляр гаршысында мараглы мягсяд вя вязифяляр гойулмалы вя беляликля дя физики тярбийя просесинин оптималлашмасына наил олмалыдыр.

Х-ХЫ синифлярдя физики тярбийя мяшьяляляри заманы диггяти йайынан, ону топлайыб мцщцм мягсяд вя вязифяляря йюнялтмяйи баъармайан вя буна вярдиш етмяйян оьлан вя гызлар да вардыр. Диггятсизлик нятиъясиндя щярякятляр иъра едиляркян вя ойун дюврцндя бядбяхт щадисяляр баш верир, йяни шаэирдляр адятян йыхылыр, ъидди зядя вя йара ала билирляр. Бу чох заман шаэирдлярин щяддиндян артыг ойнайыб йорулмасы вя йахуд тящлцкясизлик техникасына риаййят едилмямяси сябябиндян баш верир. Бцтцн бунларда физики тялимин еффектлилийиня мянфи тясирини эюстярир. Мцяллим йадда сахламалыдыр ки, ойун вя щярякятляр физики йцкля баьлыдыр, мцвафиг нормайа уйьун йцк верилмямяси ися йорулмайа, диггятин йайынмасына, шаэирдлярин интенсив фяалиййятинин зяифлямясиня сябяб олур. Буна эюря дя ойунлар вя щярякятляр иъра олунаркян щяр бир шаэирдин психоложи, фярди хцсусиййятляринин нязяря алынмасы цмумтялимин нятиъясиня мцсбят тясир эюстярир вя тящсил тярбийянин сявиййясини йцксялдир.

Page 51: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

54

Ойун вя щярякятлярля шаэирдлярин мяшьул олмасыны мяъбуриййятля, узун-узады наьылетмя вя изащетмя йолу иля щяйата кечирмяк кифайят гядяр еффектли олмур. Физики тярбийянин тялиминдя щярякятляр вя мцщяррик ойунлар цзря мянтиги изащатын верилмяси, мащиййятин дцзэцн ачыгланмасы шаэирдлярин щярякятляр вя ойунлар цзря програм тядрис материалларыны лазыми дяряъядя гаврамаларына сябяб олур. Бу просесдя йалныз щярякятин хариъи эюрцнцшцня диггяти ъялб етмяк кифайят дейил, ейни заманда онун айры-айры деталларына вя бунларын щяйатилийинин зярурилийиня диггяти ъямляшдирмяк мцщцм ящямиййятя маликдир. Шаэирдлярин ойун вя щярякятлярин ясил мащиййятини гаврамалары дярсин мягсядяуйьун, дцшцнъяли вя мцтяшяккил тяшкили вя кечирилмясиня зямин йарадыр. Бу бир тяряфдян щярякят вя ойунларын мягсяд вя вязифяляринин конкретляшмяси цчцн ваъибдирся, диэяр тяряфдян дя йухары синиф шаэирдляринин йериня йетирдийи щярякяти сярбяст мцшащидя вя тящлил етмяйя имкан вермяйя шяраит йарадыр.

Там орта тящсил йашлы шаэирдляр физики щярякятляр вя ойунлара аид тядрис материалыны эюрмя, ешитмя вя и.а. дуйьу цзвляринин кюмяйи иля даща йахшы гаврайа билирляр. Онлар щяряки щиссляр васитяси иля щярякят вя ойунларын иъраолунма техникасы вя тактикасыны сцрятля гаврама габилиййятиня маликдирляр. Бунун цчцн дя шаэирдлярдя юз щярякят вя ойунларыны сярбяст мцшащидя етмяк габилиййятини инкишаф етдирмяк олдугъа файдалыдыр. Тяърцбядян мялум олур ки, йухары синифлярдя мцряккяб вя таныш олмайан щярякятляр вя ойунлар анъаг тякрарлама йолу иля гавранылыр. Чятин гавранылан щяряки вя ойун материаллары ися щисся-щисся юйрядилдикдя вя тякрар олундугда шаэирдлярин бейниндяки мцвафиг щярякят мяркязляриндя юзляриня даща дяриндян кюк сала билир, мянимсямя просесини сцрятляндирир.

Там орта тящсил йаш дюврцндя йаддаш кифайят гядяр инкишаф етмиш олур. Щямин йашларда йаддашы даща да инкишаф етдирмяк вя мющкямляндирмяйя ещтийаъ бюйцкдцр. Бунун цчцн дя тядрис вахты бу мясяляйя диггяти артырмалыдыр. Щяр шейдян яввял тядрис просесиндя йаддашы бярпа едян вя йа ону

Page 52: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

55

инкишаф етдирян щярякяти тядрис материалларына дахил едилмялидир. Бундан ялавя, щярякятлярин айры-айры деталлары, идман ойунларынын ися фяндляри, тактики ситуасийалары шаэирдлярдя вярдиш щалына салынмалыдыр. Нящайят, щярякятляр тяхминян бцтювлцкдя мянимсяниляня гядяр иъра едилмяли, ойунлар ися ойун фяндляриня шаэирдлярин мцкяммял йийялянмяси анына кими тякрар олунмалыдыр. Шаэирдлярин йаддашынын мющкямляндирилмяси вя инкишаф етдирилмяси мягсяди иля йухарыда эюстярдийимиз педагожи-психоложи амилляря тясадцф щалларда дейил, ардыъыл вя системли сурятдя ямял олунмасына ъидди сяй эюстярилмялидир.

Мяктяб тяърцбяси ясасында мцяййянляшдирилмишдир ки, йухары синифлярдя щяр щансы бир мцряккяб физики щярякят вя ойунлар йцксяк сцрятля, темпля, ритмля, бюйцк гцввя вя эцъ сярф етмякля йериня йетирилирся, бцтцн бунлар шаэирдлярин йаддашында истянилян сявиййядя щякк олунмур. Беля ки, мцхтялиф нюв мцряккяб щярякят вя ойун комбинасийалары онлар йадларында сахламагда чятинлик чякирляр. Бурада щярякят вя ойунлара шаэирдляр тяряфиндян дяриндян мцшащидя вя нязарят едилмяси, тящлил апарылмасы (юз цзяриндя вя башгалары цзяриндя) яйани вясаитлярдян вя техники васитялярдян (идман кино-филмляри, магнитафон, радио-телевизийа верилишляри вя и.а.) истифадя олунмасы файдалыдыр вя бу физики тярбийя тялиминин кейфиййятиня мцсбят тясир эюстярир, техники фяндлярин иърасыны асанлашдырыр.

Там орта йашлы шаэирдлярдя ирадя мющкямлийи онларын тядрис фяалиййятиндя мцщцм рол ойнайыр. Буна эюря дя физики тярбийянин гаршысында дуран башлыъа вязифялярдян бири онларын иради ъящяидян формалашдырылмасындан ибарятдир. Бу проблемин вахтында щяллиндя шаэирдлярин дцзэцн гиймятляндирилмяси вя рягбятляндирилмясинин бюйцк ящямиййяти вардыр. Щяр бир шаэирд бу йашларда блмялидир ки, о няйи баъарыр вя няйя гадирдир, онун ногсанлары вардырмы вя бу нюгсанлар щансылардыр.

Мцяллим шаэирдлярин бурахдыглары нюгсанлары эюстяряркян чох диггятли олмалы, онлар айдын сурятдя дейилмяли вя изащ едилмяли, щабеля конкрет вя инандырыъы олмалыдыр. Якс тягдирдя щямин йашда олан шаэирдлярдя мярдлик, ъясарятлилик,

Page 53: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

56

инадкарлыг арзу едилян дяряъядя олмадыьындан онлар щярякятляри иъра етмякдян, ойнамагдан имтина едя билярляр. Гейд етмялийик ки, йухары синиф шаэирдляринин ирадясинин инкишаф етдирилмяси вя даща да мющкямляндирилмясиндя мцхтялиф нюв вя мцхтялиф мигйаслы мараглы идман йарышлары вя бядян тярбийяси-саьламлыг тядбирляринин тяшкили вя кечирилмяси дя зяруридир. Бу ишин мцвяфягиййятли щялли планлашдырмадан асылыдыр.

Физики тярбийя просесинин оптималлашдырылмасында идрак фяаллыгларынын йцксялдилмяси хцсуси зярурят кясб едир. Йухары синифлярдя ися шаэирдлярин ягли фяалиййяти нормал инкишаф етдийиндян онларда мягсядйюнлцлцк, психоложи ъящятдян юзцнц ъиловлайыб ясас тядрис мягсядиня йюнялтмяк, шифащи вя йазылы шякилдя фикрини ифадя етмяк, мцяййян бир мясяляни тящлил едиб нятиъя чыхармаг габилиййятиня маликдир. Ейни заманда онларда эцн режимини, хцсусян. щярякят режимини дцзэцн тяшкил едиб щяйата кечирмяк вя саиря ян ваъиб психоложи кейфиййятляр инкишаф етмишдир.

Бядян тярбийяси мцяллими пешяйюнцмц цзря сечдикляри ихтисаса уйьун олан физики щярякятляри, физики тярбийя дярсляри, эцн режиминдя кечирилян бядян тярбийяси-саьламлыг тядбирляри, синифдянкянар, мяктябдянхариъ вя цмуммяктяб цзря кечирилян идман тядбирляри васитяси иля дя реаллашдырмалыдыр. Бцтцн бунлар шаэирдлярин идрак фяалиййятинин даща да эцъляндирилмясиня, физики инкишафынын вя физики щазырлыьынын йцксялмясиня йекун мярщялядя ися цмумтялим нятиъяляриня юз мцсбят тясирини эюстяря биляр.

Page 54: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

57

Икинъи бюлмя

МЦТЯЩЯРРИК ОЙУНЛАР

ЫЫЫ ФЯСИЛ

Мцтящяррик ойунларын педагожи мащиййяти вя тяшкили йоллары

ПЛАН

3.1. Мцтящяррик ойунларын ящямиййяти 3.2. Эюркямли педагоглар ойунлар щаггында 3.3. Ойунларын тяшкили йоллары

ЯДЯБИЙЙАТ 1.Щ.Щ.Аьайев. Азярбайъан мцтящяррик ойунлары. Бакы,

Ушагэянъняшр, 1958-ъи ил. 2.Е.Ф.Аъалов. Азярбайъанда бядян тярбийяси вя идманын

инкишаф тарихи. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1985-ъи ил. 3.Р.Й.Рясулов, Р.М.Бахшялийев. Ибтидаи синифлярдя

мцтящяррик ойунлары. Бакы, 1985-ъи ил. 4.Б.С.Гулийев. Физики тярбийянин нязяри-методик вя практик

ишляринин ясаслары. Бакы, «АДПУ» няшриййаты, 2010-ъу ил. 5.Л.В.Былеева, И.М.Коротков. Подвижные игры. Москва,

«Физкультура и спорт», 1982-ъи ил. 6.Физическая культура в школе методика уроков в Ы-ЫЫЫ

классах (Г.П.Богданова -нын цмуми редактяси иля), Москва, «Просвещение» няшриййаты, 1971-ъи ил.

Page 55: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

58

ЫЫЫ ФЯСИЛ

Мцтящяррик ойунларын педагожи мащиййяти вя тяшкили йоллары

3.1. Мцтящяррик ойунларын ящямиййяти

Мцтящяррик ойунларын саьламлыг ящямиййяти. Орта

ясрлярдя йашамыш бюйцк мцтяфяккир, философ-алим вя шаирляримиздян Хагани, Низами, Ящвяди, Туси, Нясими, М.Нахчывани вя башгалары, дцнйада шющрят газанмыш классик ясярляриндя гящряманларынын яглян вя физики ъящятдян камилляшмяси, саьлам дцшцнъяйя малик олмасы сащясиндя горхмазлыг, ъясурлуг, щцняр вя вятянпярвярлик эюстярмясини хцсуси бир щявясля гялямя алмышлар.

Бюйцк Низами «бядянин ясасынын мющкям олмасы»на эюря «ялдя гялямин дцзэцн ишлямяси»ни эюстярмиш, физики ъящятдян мющкям вя саьлам адамларын «щаллдяйишмяз», «щявяси йериндя», «дамаьы чаь» олар демишляр. Низами физики мющкямлийи саф идракла гоша эюрцр. Шяр гцввяляря галиб эялмякдя онларын ващидлийини тясдигляйяряк йазыр:

Санки щямъинс имиш бу ики гцввят, Ня чыхса гаршыйа, мящв едяр ялбят. О, физики тярбийяйя дярин фялсяфи, тибби мяна верир, саьлам

бядяндя саьлам рущ олар дейирди: Бядян саьлам олса, саф олар сюз дя, Сцст адам сцст олар, бядян дя, сюз дя. Бядян хястя олса, белядир сону, Сярв олса да, азар йатырар ону. Нейляйир юзцня юзц хястянин, Хястя олар, фикри, сюзц хястянин. («Хосров вя Ширин»).

Page 56: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

59

Ушагларын физики тярбийясинин тяркиб щиссяси олан ойунлар,

онларын саьламлыьыны мющкямляндирир. Мцтящяррик ойунларла мяшьул олмаг организмин дцзэцн

инкишафына кюмяк едир, гамятин формалашмасына зямин йарадыр. Бундан ялавя, мцтящяррик ойунлар сцмцк-баь апаратыны мющкямляндирир, язяляляри чевикляшдирир, ойнагларын мцтящярриклийини артырыр, ъийярлярин щяйат тутумуну артырыр, цряйин фяалиййятини йцксялдир. Бу ойунлар ган дювраныны фяаллашдырыр, синир системини тянзим едир, маддяляр мцбадилясини йахшылашдырыр, нормал йухуну, асудя вахтын сямяряли кечмясини тямин едир. Бунунла беля, анатомик-физиоложи вя педагожи-дидактик принсипляря ясасланмайан, илк нювбядя иштиракчыларын йашына вя физики щазырлыьына уйьун олмайан ойунлар хейирдян чох зяряр верир. Беля щалларда мараг сюнцр, язяля эярэинлийи, тянэняфяслик ямяля эялир, цряйя вя ъийярляря артыг йцк дцшцр, физики щярякятлярин цмуми динамикасы позулур.

Мцтящяррик ойунларын тящсил ящямиййяти. Физики тярбийя фянни тящсил-тярбийя фянни кими онун тяркиб щиссяси олан мцтящяррик ойунларын ящямиййяти бюйцкдцр. Ойунлар ушагларын щяйаты дярк етмяк цчцн йолдур. Ойунлар ушагларда дяркетмя, гаврама, йадда сахлама, нятиъя чыхарма, гярар гябулетмя, тящлил етмя кими мцщцм кейфиййятляр тярбийя едир.

Мялумдур ки, тялим ушаглардан эярэин зещни фяалиййят тяляб едир. мцяййян тялим саатларындандан сонра ушагларда зещни йорьунлуг баш верир. Щямин йорьунлуьу арадан галдырмаг цчцн бейиня фяал истиращят вермяк лазымдыр. Бу бахымдан ачыг щавада кечирилян мцтящяррик ойунлар мцщцм ящямиййят кясб едир. Ойун заманы ушаглар нисбятян мцстягил щярякятляр иъра едир, бязяндя истядийи кими ойнайыр, шянлянир, бир-бири иля зарафатлашыр, шеир сюйляйир, тапмачалар, йанытмаълар данышыр, атылыб-дцшцр, мцхтялиф ев вя йахуд вящши щейванлары йамсылыйыр, акробатика вя аттраксион щяряки елементлярини йамсылайырлар. Онлар беляликля, ачыг щавада лазыми гядяр оксиэен гябул едирляр ки, бу бейнин фяалиййятини гидаландырыр. Нятиъя етибариля бейиня истиращят

Page 57: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

60

верилмякля ушагларын ящвал-рущиййяси йцксялдилир. Йорьунлуг арадан галдырылыр, бейнин фяалиййяти артырылыр.

Ушаглар щяля баьча йашларында ойун васитясиля дцнйайа эюз ачыр. Мяктяб илляриндя ися конкрет шяраитдя, ардыъыл олараг ойун ойнамагла тякмилляшир вя физики бахымдан камилляшир.

Мяктябли ушаглар диэяр фянляри йахшы охумаг цчцн саьлам олмалы, бунун цчцн дя ойунла мяшьул олмалыдыр. Ойун ушаглара, щям дя ирадялилик, мятнлик, ъясарят, вятянпярвярлик, коллективчилик вя с. кейфиййятляр ашылайыр.

Дцшцнцлмцш вя йахшы тяшкил едилмиш ойунлар мяктяблиляри елми ъящятдян силащландырыр. «Космонавтлар», «Сярщядчиляр», «Галанын мцдафияси», «Галанын алынмасы», «Шахта вя эцняш», «Бянювшя» вя с. ойунлар ушаглара хцсуси биликляр вермякля йанашы, онларда Вятяня мящяббят, коллективин мянафейини горумаг кими зярури кейфиййятляр ашылайыр.

Ойунларын чоху техника, тябият, ъоьрафийа, астрономийа вя щятта рийазиййатла да ялагядардыр. Беля ойунлар ушаглара мцвафиг билик верир, онлары елми ъящятдян мялуматландырыр.

Мцтящяррик ойунларын тярбийяви ящямиййяти. Тящсили тярбийядян айры тясяввцр етмяк олмаз. Бунлар цмумтящсил мяктябляринин цмдя вязифясидир. Тящсил вя тярбийя ишляри паралел апарылмалыдыр. Мяктябдя тящсил-тярбийянин мцхтялиф васитяляри вардыр. Шаэирдлярин физики тярбийяси, о ъцмлядян ойунлар, идман тярбийянин мцщцм васитяляриндяндир.

Ойунлар щяйаты характер дашыйыр. Онлар йашайышымызын бу вя йа диэяр щадисяляри иля, иътимаи варлыгларла, мяишятля, ямякля баьлыдыр. Бурадан беля нятиъя чыхыр ки, дцзэцн сечилмиш вя йахшы тяшкил олунмуш ойунлар тящсил вя тярбийянин там бир комплекс мясялялярини щялл едян башлыъа васитялярдяндир.

Ойунун тялим ящямиййяти иля йанашы тялим цчцн чох ваъиб тярбийяви файдасы да вардыр. Тялимдя ушагларын тямкинли, сябирли, дюзцмлц олмасы онун сямяряли кечмясиня мцсбят тясир эюстярир. Ойун ушагларын ирадясинин мющкямляндирилмясиндя явязсиз васитялярдян сайылыр. Чцнки, ушаглар ойун заманы гаршыйа

Page 58: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

61

гойулмуш мягсяди вя вязифяляри щяйата кечирмякдян ютрц ъидди щяряки сяйляр эюстярмяли, фяалиййятиндян мягсядйюнлц максимум йарарланмалыдыр. Няйин бащасына олур-

олсун бунун цчцндя о, топу истянилян йеря дцзэцн олараг атмалы, лазым эялся ону гапыдан кечирмяли, «рягиб»ин щцъумларынын гаршысыны алмаг цчцн мющкям мцдафия гурмалы, бязян дя эцълц, сцрятли, ъялд, чевик, эюзлянилмядян мцвафиг комбинасийалар гурараг щцъума кечмяли, гаршы дястяни мяьлуб етмяли, онлардан хал топламагла уьур газанмалыдыр. Галиб эялмяк щямлялярин-сяйлярин нятиъясиндя баш веря биляр. Бцтцн сяйляри топламаг, мягсядя йюнялтмяк ися мющкям ирадянин вя диэяр щяряки габилиййятлярин яламятидир.

М.А.Мурадханов тялимдя ирадянин вя ойунун ися ирадянин мющкямляндирилмясиндя зярури васитялярдян щесаб едяряк эюстярмишди ки, … ирадя ися тялимдя вя еляъя дя ямякдяки чятинликляря галиб эялмяк вя юзцнц тярбийя иля мяшьул олмагда щялледиъи рол ойнайыр. Иради эярэинлик сярф етмядян, гаршыйа чыхан чятинликляря галиб эялмяк цчцн сяй эюстярмядян тялимдя, ямякдя мцвяффягиййят газанмаг олмаз. Щабеля юз хасиййятиндяки гцсурларла мцбаризя етмяк цчцн мющкям ирадяйя малик олмаг лазымдыр. Мцяллим ойун вя еляъя дя тялим просесиндя инкишаф етдирилмиш бу ушаг ирадясиня дцзэцн истигамят верярся, тялим-тярбийя ишиндя бюйцк мцвяффягиййят ялдя едя биляр.

Ойунун тярбийяви ящямиййяти дейилянлярля йанашы ушагларда валидейнляр вя истярся дя мцяллим тяряфиндян тапшырылмыш иш цчцн мясулиййят щиссини инкишаф етдирмяк, ойун заманы низам-интизамлы олмаг кими тярбийяви кейфиййятлярин дя ашыланмасына йардымчы олур. Ойунда щяр бир ушаг юз вязифясини йериня йетирмякля бир тяряфдян командасынын уьурла чыхыш етмясиня кюмяк едирся, диэяр тяряфдян тапшырылмыш ишя мясулиййятля йанашмагла коллективин щюрмятини газаныр. Сюйлянилянляр, щям дя ушагларда тялим-тярбийя тапшырыгларынын лазыми сявиййядя йериня йетирилмясиня зярури зямин йарадыр.

Page 59: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

62

Ушаглар ойунда гойулмуш гайдалара ямял етмякля дя интизамлы олмаг габилиййятиня йийялянир вя тярбийя олунурлар.

Шаэирдляр ойуна сялигяли вя тямиз эялмяйя, ойунун гайдаларына дцзэцн ямял етмяйя, мцяллимя вя йолдашларына щюрмят етмяйя чалышырлар. Ойунлар ушаглары зювгля эейинмяйя, гамятини шух сахламаьа, дцзэцн йеримяйя, дцзэцн дурмаьа сювг едир. Ушаглар ойунлар васитясиля сялигяли вя дягиг олмаьы юйрянир, ясил Азярбайъанчылыг рущунда бюйцйцрляр.

Ойунларын яксяриййяти командалы ойунлардыр. Ушаглар ойун заманы бир-бирини мцдафия едир, бири о юбиринин сящвини дцзялдир вя бир-бириня кюмяк, щюрмят едирляр. Бцтцн бунлар да ушагларда бир сыра тярбийяви кейфиййятлярин инкишафына сябяб олур.

Синифдян вя мяктябдянкянар тядбирлярдя мцхтялиф шящяр вя районлардан эялмиш ушаглар да ойнайырлар. «Шян стартлар»да вя диэяр йарышлар заманы кечирилян ойунларда бир команданын тяркибиндя айры-айры мяктяблярин, йахуд синифлярин шаэирдляри ойнайырлар. Бу тядбирлярдя онлары бир мягсяд бирляшдирир, йахшы, ялбир сяй эюстярмяк, юз коллективиня гялябя газандырмаг, мяктябинин шяряфини горумаг.

Ойунлар бир гайда олараг, эярэин мцбаризя шяраитиндя эедир. Ушаг говур, гачыр, тулланыр, щоппаныр, сцрцнцр, ахтарыр. Бу заман онларда диггят, гаврама, ешитмя, эюрмя, ъялдлик, чевиклик, дюзцмлцлцк, гятиййят, мятанят вя с. кейфиййятляр ашыланыр. Вахт кечдикъя бу кейфиййятляр инкишаф едир, тякмилляшир. Бу да ушагларда фяал характерин формалашмасына зямин йарадыр. Щямин иради кейфиййятляр ушагларда, йарышларда, тящсилдя, ямякдя вя щярби хидмятдя лазым олур. «Галанын мцдафияси», «Галанын алынмасы», «Сярщядчиляр», «Партизанлар», «Щядяфя вурма» ойунларында ися ушаглар дягиг щярякят едир, рягибиня галиб эялмяйя чалышырлар. Бу ъцр ойунлар ушагларда Вятяня, халга, ордуйа мящяббят щиссляри ашылайыр. Ейни заманда онлары шящидлик зирвясиня вя торпагларымызын бцтювлцйц, бюлцнмязлийи уьрунда эедян мцбаризяйя сясляйир, ишьал олунмуш кянд, шящяр вя районларымызын дцшмян тапдаьындан азад олмасына рущландырыр. Бундан ялавя, щярби характерли ойунлар ушагларда юзцня инамы

Page 60: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

63

артырыр, онлары ибтидаи щярби билик, баъарыг вя вярдишлярля силащландырыр, эяляъяк дюйцшчц кими формалашдырыр.

3.2. Эюркямли педагоглар ойунлар щаггында Азярбайъан физики тярбийя системи мцхтялиф васитялярдян

истифадя олунмагла инкишаф етдирилир. Буна физики щярякятляр, эимнастика (ясас, эиэийеник, идман, бядии, кюмякчи эимнастика), туризм, тябии амилляр (щава, су, эцняш) вя эиэийеник тядбирляр дахилдир. Щямин тядбирлярля йанашы, мцхтялиф ойунларда шаэирдлярин физики тярбийясинин инкишафында мцщцм йер тутур.

Ойунлар мяктябягядяр вя кичик мяктябйашлы ушагларын щяйатына дярин нцфуз едир. Мяшщур педагог алимляр щаглы олараг щямин йаш дюврлярини чох вахт «ойун дюврц» адландырырлар. Эюркямли педагоглар ойунларын ушагларын щяйатында бюйцк рол ойнадыьыны дяфялярля гейд етмишляр.

Ушаг ойунларынын мащиййяти вя ящямиййятини характеризя едяряк йазмышлар ки, ойунун мяктябягядяр йашлы ушаглар цчцн мцстясна дяряъядя ящямиййяти вардыр, ойун онлар цчцн тялимдир, ойун онлар цчцн тярбийянин ъидди бир шяклидир. Ойун бюйцмякдя олан организмин тялябидир. Эюзял дейилмиш щямин сюзляри няинки ибтидаи мяктяб йашы дюврцня, щятта йухары йаш дюврцня дя аид етмяк олар.

Дащи пролетар йазычысы М.Горки ойунун ушаг щяйаты цчцн зярурилийини йцксяк гиймятляндиряряк йазырды ки, ушаг он йашына гядяр яйлянъяляр тяляб едир вя онун тяляби биоложи ъящятдян ганунидир. О, ойнамаг истяйир, о, бцтцн шейлярля ойнайыр, ону ящатя едян дцнйаны щяр шейдян яввял вя щяр йешдян асан ойунда, ойунла дярк едир.

Гейд етмялийик ки, ушаглар щяйатда тякъя мцшащидячи олмурлар. Онлар щяйатын ганун вя ганунауйьунлуглары иля, чятин вя мцряккяб олан щяйатын юзц иля юмрц бойу гаршылашмалы, мцбаризя апармалы вя фяалиййят эюстярмяли олурлар. Буна эюря дя ушаглар лап кичик йашлардан башлайараг щяйатда фяал вя

Page 61: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

64

мцстягил олараг иштирак етмяли, щяйат цчцн ваъиб олан баъарыг вя вярдишляря йийялянмялидирляр. Бцтцн бунлара малик олмагла ойунлар явязедилмяз васитялярдян биридир. К.Д.Ушински ушаьын ойун фяалиййятини беля шярщ едир: «Ушаг цчцн щягиги щяйат чох мцряккябдир, о, бурада щеч бир мцстягиллийя малик дейилдир. Ойунда ися о, юз гцввясини тятбиг едир, йохлайыр. О, юз йаратдыьы цзяриндя мцстягил олараг щакимлик едир».

Мялумдур ки, кичик мяктябйашлы мяктяблиляр физики ъящятдян о гядяр дя мющкям олмурлар. Онларын цряк-дамар вя синир системи, дайаг щярякят аппараты, тяняффцс, эюрмя вя ешитмя цзвляри формалашмыш олмур. Она эюря дя кичик йашдан башлайараг щямин цзвлярин, системлярин инкишаф етдирилмясиндя, онларын функсионал фяалиййятинин артырылмасына хцсуси ещтийаъ вардыр. Ойун ися ушаьын саьламлыьыны, физики щазырлыьыны, инкишафыны тямин едян, организмин щяйат фяалиййятини артыран мцщцм васитялярдяндир. Ойун йалныз ушагларын физики щазырлыьына дейил, о, щям дя естетик зюврцн йаранмасына, щисслярин инкишафына кюмяк едир ки, бу да баш бейнин али щиссляринин фяалиййятини эцъляндирир. Ойун ушагларын ящвали-рущиййясини йахшылашдырыр, емосионаллыьыны артырыр. Бцтцн бунлар ися физики щярякятлярин дцзэцн иърасына, верилян тапшырыгларын йериня йетирилмясиня мусбят тясир эюстярир. М.Горки ойуну дцшцнъя вя ирадянин биринъи мяктяби адландырмышдыр.

Эюркямли педагог А.С.Макаренко «Тярбийя щаггында мцщазиряляр» китабында ойунун ушаьын щяйатындакы мювгейини беля гиймятляндирир. О, йазыр: «Йашлы адамын щяйатында иш, фяалиййят, гуллуг ня кими ящямиййятя маликдирся, ушаьын да щяйатында ойун о гядяр ваъиб вя ящямиййятлидир. Ушаг ойунда неъядирся, бюйцйяндян сонра ишдя дя бир чох ъящятдян еля олаъагдыр. Она эюря дя эяляъяк хадимин тярбийяси щяр шейдян яввял ойун просесиндя кечир»1.

1 А.С.Макаренко. Сечилмиш педагожи ясярляри. «Азярбайъан мяктяби» журналынын няшри, сящ.376.

Page 62: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

65

А.С.Макаренко ойунла ишин арасында о гядяр дя фярг олмадыьыны эюстярир: «Йахшы ойун йазшы ишя бянзяйир, пис ойун пис ишя бянзяйир. Бу бянзяйиш чох бюйцкдцр: ъясарятля демяк олар ки, пис иш йахшы ишдян даща артыг пис ойуна охшайыр»2. О, ушаглыг илляри цчцн ойнамаьы нормал щесаб едяряк, ушагларда ойуна олан щявяси тямин етмяк ваъиб олдуьуну щямишя вурьулайырды. О, гейд едирди: ушаьа «…няинки ойнамаг цчцн вахт вермяк, щятта ойуну онун бцтцн щяйатына нцфуз етдирмяк лазымдыр».

Бундан ялавя, ойун ушагда коллективчилик, достлуг, тяшяббцскарлыг, гочаглыг, дюзцмлцлцк вя вятянпярвярлик кими ян йцксяк яхлаги кейфиййятляри ашылайыр.

3.3. Ойунларын тяшкили йоллары

Ойун мцяллимин рящбярлийи алтында ушагларын физики щазырлыьы

нязяря алынмагла кечирилдикдя о, даща файдалы олур. Еля буна эюря дя ойун кечириляркян ушагларын йаш хцсусиййятлярини, онун мязмунуну, тяшкили вя кечирилмя йолларыны, тядрис идман базасыны нязяря алмаг лазымдыр.

Ойун кечириляркян онун ня мягсядля тяшкил едилдийини, ойунун гайдаларына ямял етмяйин ящямиййятини, интизамы неъя эюзлямяйи ушаглара юйрятмяли, баша салмаг, анлатмаг ваъибдир.

Ойунун кечирилмяси ушаглар цчцн цряксыхыъы олмамалы, о, бцтцн ушагларын фяалиййят эюстярмяси шяраитиндя апарылмалы, бундан ютрц мцяллим щямин ойуна габагъадан щазырлашмалы, методик йоллары, гайдалары юзц цчцн дцрцстляшдирмялидир. Ойунун тяшкилиндя дейилянляря риайят едилмяси онун мараглы кечмясиня сябяб олур, бу ушаглар цчцн даща чох файдалыдыр. А.С.Макаренко бу мцнасибятля дейир: «Эяляъяк хадимин тярбийя олунмасы ойуну рядд етмяк дейил, бу ойуну йахшы тяшкил етмякдян ибарят олмалыдыр. Ойуну еля тяшкил етмяк лазымдыр ки,

2 А.С.Макаренко. Сечилмиш педагожи ясярляри. «Азярбайъан мяктяби» журналынын няшри, сящ.376.

Page 63: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

66

о, ойун олараг галсын, лакин щямин ойунда эяляъяк ишчинин вя вятяндашын кейфиййятляри тярбийя олунсун» 3.

Ойун еля бир педагожи просесдир ки, бурада ушагларын характер хцсусиййятлярини даща тез юйрянмяк олур. Йяни бу просесдя онларын щям йахшы ъящятляри, щям дя нюгсанлары тез цзя чыхыр. Мцяллим ойун сечяркян онун мязмунуна хцсуси диггят йетирмялидир. Еля ойунлар сечилмялидир ки, бу ушагларын саьламлыьына, физики инкишафына, щямин сащядя баъарыг вя вярдишлярин ашыланмасына кюмяк етсин. Бу ойунлар, щям дя ушаглара бядян тярбийяси вя идман цзря биликляр ялдя едилмясиня зямин йаратсын, нящайят, ушагларда йцксяк яхлаги-иради кейфиййятляр ашыласын. Ейни заманда мцяллим мязмунлу, рянэарянэ ойун сечмякдя, ойунлары сямяряли, дцзэцн кечмякдя вя она рящбярликдя йцксяк педагожи усталыг нцмайиш етдирмялидир. Ойун вахты шаэирдляр арасында вязифя бюлэцсц апараркян онларын фярди хцсусиййятлярини, щярякят вя тяшкилатчылыг габилиййятини нязяря алмалыдыр. Тякъя гцввятли, щярякятли физики инкишафа малик ушаглар дейил, щямчинин зяиф ушаглар да ойуна фяал ъялб олунмалы вя нязарятдя сахланылмалыдыр.

Мцшащидяляр эюстярир ки, бязи мцяллимляр ойун вахты щямишя дирибаш, зиряк, тяшкилатчы ушаглара вязифя верир, онларын эцъцндян максимум сявиййядя истифадя едирляр. Утанъаг, о гядяр дя тяшкилатчылыг габилиййяти олмайан вя физики ъящятдян зяиф инкишаф етмиш ушаглара ися щеч бир вязифя тапшырмырлыр. Онлар бир нюв дейилянляря риайят етмякля, итаяткар олмагла юз ишлярини битмиш щесаб едирляр. Ялбяття, ишин бу ъцр тяшкилини нюгсанлы саймаг лазымдыр. Билмяли вя йадда сахламалыйыг ки, ойун просесиндя бцтцн ушаглар фяаллыг эюстярмяли, ойун заманы тяляб олунан ясил Азярбайъан вятяндашына мяхсус ян йцксяк мяняви кейфиййятляр фярг гоймадан бцтцн мяктяблиляря ашыланмалыдыр.

3 А.С.Макаренко. Сечилмиш педагожи ясярляри, «Азярбайъан мяктяби» журналынын няшри, сящ. 378.

Page 64: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

67

Мяктябдя кечирилян диэяр тядбирляр кими юйрядилян ойун да щамы цчцн щяртяряфли тярбийяедиъи характер дашымалыдыр. Хцсусян, эянълярин бцтцн тярбийя, тящсил вя тялим ишляриня хидмят етмяли, онлара Вятяня мящяббят щисси, дцзлцк, доьручулуг тярбийя етмялидир.

Ойунда юйрядилян йер, щаванын температуру вя с. дя нязяря алынмалыдыр. Гызмар эцняш алтында ойунларын тяшкили вя кечирилмяси мяслящят эюрцлмцр. Бу эцнвурмайа, истивурмайа сябяб ола биляр, бядянъя зяиф олан шаэирдлярин хястялянмяси иля нятиъяляняр.

Ойунун сямяряли тяшкили вя кечирилмяси цчцн лазым олан яшйаларын, мейданчанын габагъадан нязярдян кечирилмяси, ойунларын ойунун кечирилмя шяраитиня цйьунлашдырылмасы да ясас шяртдир. Ойуну башламаздан яввял топ, аьаъ, байраг, щоппанма цчцн ипляр вя с. габагъадан щазырланмалы вя мцвафиг йердя тямиз вя сялигяли сахланмалы, горунмалыдыр.

Ойун просесиндя санитарийа-эиэийена ишляриня дя диггят едилмялидир. Ушаглар тямиз, сялигяли эейинмяли вя дырнагларын узанмасына йол вермямялидирляр. Бунларла бярабяр, идман заллары, мяктябйаны мейданча лазым олмайан яшйалардан тямизлянмяли, гайдайа салынмалы вя мцщафизя олунмалыдыр.

Ойунун сямяряли тяшкили вя кечирилмясиндя мцяллимин ойунун мязмуну, мягсяди, ады, ойунун эедиши вя гайдалары щаггында ушаглара айдын мялумат вермяси дя ваъиб шяртдир. Ойун гуртардыгдан сонра онун йекунлашдырылмасы, ойун заманы бурахылмыш нюгсанларын ашкара чыхарылмасы вя шаэирдлярин нязяриня чатдырылмасы да тялим-тярбийя ишинин сявиййясини йцксялдир. Хцсусиля ойун заманы айры-айры ушагларын ряьбятляндирилмяси, интизама риайят етмяйянлярин интизама дявят олунмасы иля ялагядар педагожи ъяза тядбирляриндян дцзэцн сурятдя истифадя едилмялидир. Интизамы позан ушагларын ойундан кянар едилмясиня гятиййян йол верилмямяли, яксиня интизама дявят етмяк мягсядиля онлара хябярдарлыг етмяк вя ойунда онларын фяал иштиракыны тямин етмяк лазымдыр. Надинъ ушагларын ойундан кянар едилмяси дярсин цмуми интизамына

Page 65: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

68

мянфи тясир эюстярмякля йанашы, щям дя онларын тялим-тярбийясиня арзуолунмаз зярбя вурур.

Гейд етмяк лазымдыр ки, Ы-ЫВ синифляр цчцн тякмилляшдирилмиш бядян тярбийяси програмында мцтящяррик ойунларын ушагларын щяйатындакы ролу нязяря алынараг онлар, мязмун етибары иля даща да зянэинляшдирилмишдир. Програмдакы ойунлар йухарыда садаладыьымыз бцтцн яхлаги-иради кейфиййятлярин ушагларда инкишаф етдирилмясиня йюнялдилмишдир. Чох фярящляндириъи щалдыр ки, ибтидаи синифлярин програмына илк дяфя олараг бу йазынын мцяллифи тяряфиндян 23 Азярбайъан халг мцтящяррик ойунлары сечилиб дахил едилмишдир. Бу ойунлар мягсядиня вя ушагларын физики щазырлыьына эюря сечилмиш, груплашдырылмыш, методикасында мягсядяуйьун бязи дяйишикликляр едилмиш, сонра ися мяктяб тяърцбясиндя сынагдан кечириляряк тядрис програмына дахил едилмишдир.

Илк тяърцбяляр эюстярир ки, програма дахил едилмиш Азярбайъан халг мцтящяррик ойунлары да диэяр ойунлар кими ибтидаи синиф мцяллимляримиз тяряфиндян даща йахшы гаршыланмышдыр. Ушаглар бу ойунлары ойнамагдан йорулмур, ону кюнцллц, дцшцнъяли сурятдя йериня йетирирляр. Башга ойунлар кими щямин ойунлар да ушагларын щяртяряфли вя ащянэдар инкишафына мцсбят тясир едир. Инди ися бядян тярбийяси вя синиф мцяллимляриня методик кюмяк мягсядиля щямин ойунларын ящямиййятини вя педагожи мязиййятлярини шярщ етмяк истяйирик. Шцбщясиз ки, бу мцяллимляри юз ишиня даща мясулиййятли йанашмаьа сювг едяъяк, онлары юз ишлярини бядян тярбийяси вя идман сащясиндя гаршыйа гойулмуш вязифялярин мцвяффягиййятля йериня йетирилмясиня даща да рущландыраъагдыр.

Page 66: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

69

ЫВ ФЯСИЛ

Мцтящяррик ойунларын нювляри, характеристикасы вя мейдана эялмяси

ПЛАН

4.1. Мцтящяррик ойунларын нювляри 4.2. Мцтящяррик ойунларын педагожи характеристикасы 4.3. Ойунларын иътимаи-сийаси щадися олараг мейдана

эялмяси 4.4. Ойун физики тярбийянин мцщцм васитяси кими 4.5. Азярбайъан мцтящяррик ойунлары милли

мядяниййятимизин тяркиб щиссясидир 4.6. Милли мцтящяррик ойунларын тяснифаты

ЯДЯБИЙЙАТ

1.Е.Ф.Аъалов. Азярбайъанда бядян тярбийяси вя идманын инкишаф тарихи. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1985-ъи ил.

2.А.М.Нябийев. Ел няьмяляри халг ойунлары. Бакы, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, 1988-ъи ил.

3.Щ.Щ.Аьайев, С.С.Щцсейнов. Азярбайъан ушаг мцтящяррик ойунлар. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1989-ъу ил.

4.Б.С.Гулийев. Физики тярбийянин нязяри-методик вя практик ишляринин ясаслары. Бакы, «АДПУ» няшриййаты, 2010-ъу ил.

5.Уроки физической культуры в ЫВ-ВЫ классах (Г.П. Богданованын цмуми редактяси иля). Москва, «Просвещение» няшриййаты, 1979-ъу ил.

6. Физическая культура в школе. Методика уроков в 4-8 классах (З.И.Кузнетсованын редактяси иля), Москва, «Просвещение» няшриййаты, 1972-ъи ил.

Page 67: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

70

ЫВ ФЯСИЛ Мцтящяррик ойунларын нювляри, характеристикасы

вя мейдана эялмяси

4.1. Мцтящяррик ойунларын нювляри

Физики тярбийянин мцщцм васитяляриндян бири дя ойунлардыр. Ойун ушагларын ягли вя физики ъящятдян инкишафына, яхлаг вя ямяк тярбийясиня мцсбят тясир эюстярир. Ушаг ойунда неъядирся, бюйцйяндя дя еля олаъагдыр.

Ушаглар ойун васитясиля щяряки фяалиййятя вя мцяййян щярякятлярин иърасына дцшцнъяли сурятдя йийяляня билирляр.

Мцтящяррик ойунлар вязиййят вя шяраитдян асылы олараг адамын вязиййятдян тезликля чыхмасына кюмяк эюстярир, ъялдлийи, чевиклийи, сцряти инкишаф етдирир, физики ъящятдян тякмилляшмяйя зямин йарадыр (Хцсусян о, йарыш формасында кечириляндя).

Ойун ушаглара коллективдя юзцнц неъя апармаг гайдасыны юйрядир, юз шяхси мянафейини цмуми мянафейя табе етдирмяк вярдиши ашылайыр. О, щям дя ирадяли, щцнярли олмаьы тярбийя едир, дцзэцн вя мцстягил щярякят етмяни юйрядир.

Ойунлар ушагларда дяркетмя габилиййятини йцксялдир, онларын эцндялик ялагядя олдуьу ъанлыларла таныш едир.

Ойун щям дя тярбийя васитяси олуб, нитгин, зещнин инкишафына кюмяк едир, тяшяббцскарлыьы йцксялдир, эцмращ вя чевик олмаьа тясир эюстярир.

Ойунлар щяр бир халгын тарихи кечмиши иля, йашадыьы ъямиййятин гурулушу, инкишафы, мащиййяти, мягсяди вя онун гаршысында дуран вязифялярля сых ялагядар олуб бюйцмякдя олан няслин щяйат дюнями, щярякятвериъи, рущландырыъы, эцъц вя гцдрятлидир, щям дя шяхсиййятйюнцмлц формалашмасынын мянбяйидир. Ойунлар бир мяналы дейил, чохшахяли сяъиййя дашыйыр, иътимаи-сийаси, сосиал, мяняви мягсяд эцдмякля, ейни

Page 68: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

71

заманда бцтюв бир халгын, миллятын, дювлятин вя онлары юзцндя ъямляшдирян сивилл мядяни щяряки васитялярдян щесаб едилир.

Ойунларын чохмяналылыьы тарихи кечмиши якс етдирмяси, дюйцш вя мцбаризя сящнялярини тясвир етмяси, эцъ, ъялдлик, чевиклик, дюзцмлцлцк нцмайиш етдирмяси, нятиъя, мягсядйюнцмлц олмасы вя тарихи мягамларла йанашы, йер ады иля, эюй ъисимляри вя идман рекордлары, йцксяк идман нятиъяляри иля дя ялагядардыр. Мясялян, «гядим ойунлар», «олимпийа ойунлары», «идман ойунлары», «гачышла», «тулланмагла», «атмаларла», «тулламаларла», «манеяляри дяф етмякля», «мцдафия олунмагла», «щцъум етмякля», «сярраст атыъылыгла» «дырманмагла», «дырманыб ашмагла» ойунлар вя с. Гейд етмялийик ки, ойунларын чохмяналыьы йалныз сюйлянилянлярля тамамланмыр, мцстягил фикир сюйлямяйи вя дцшцнмяйи, сярбяст щяйат тярзи сцрмяйи, фяал щяйат мювгейи тутмаьы ашылайан ойунларда вардыр. Бунларла бярабяр, сярбяст йарадыъылыг вя тядгигатчылыг, ахтарыъылыг габилиййятини инкишаф етдирян, тябиятля, щяйатла баьлы олан фактлары топлайыб тящлил етмяк, цмумляшдирмяк, синиф йолдашлары вя мцяллими иля ортаг бир мяхряъя эялмяйи, нятиъя чыхармаьы баъармаьа кюмяк едян мцхтялиф нюв, рянэарянэ, олдугъа мараглы, ушаг вя йенийетмяляр тяряфиндян севилян, дюня-дюня ойнанылан, актив истиращяти, эязинтини вя сяйащяти тямин едян ойунларда мювъуддур.Йадда сахламаг лазымдыр ки, щяряки ойунларла бярабяр, шаэирдлярин идрак фяаллыьыны артыран, онларын зещнини инкишаф етдирян, тялимдя мянимсямянин сцрятини артыран, физика цзря щабеля рийази, мемарлыг, иншаатчылыг габилиййятляринин формалашмасында йардымчы олан яйлянъяли ойунлара да раст эялмяк мцмкцндцр. Асудя вахтын шян вя эцмращ кечмяси цчцн отаг ичиндя ойунлар, йыьма фигурлар, ъялбедиъи аттраксионлар, тапмаъалар вя йанылтмаълар да вардыр ки, бцтцн бунлар билаваситя олса да шаэирдлярин щяйат цчцн ваъиб олан габилиййятляри (чевиклийи, ирадя мющкямлийини, эцъц, ъялдлийи, давамлылыьы вя с.) инкишаф етдирир, идрак фяалиййятинин даща да йцксялмясиня сябяб олур, щяйата мцбаризлийини артырыр.

Page 69: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

72

Ойунларын тящлили нятиъясиндя беля бир гянаятя эялмяк олур ки, бир чохларынын дцшцндцйц кими О садяъя олараг ойун дейил, цмумбяшяр мядяниййятинин елементини тяшкил етмякля инсанларын щяйатынын айрылмаз щиссяси кими ону инкишаф етдирмиш, формалашдырмыш, ъямиййятин мащиййяти вя вязифяляриндян иряли эялян мягсядя истигамятляндирмишдир. Ойунлар щяйат дюняминдя иътимаи гурулушун даими мараьы вя мянафейи чярчивясиндя олмушдур. Бу щям сийаси вя щям дя игтисады бахымдан юзцнц тясдиглямишдир. Ойун васитяси иля ъялдлик вя чевиклийя, дюзцмлцлцйя, ибтидаи щярби-дюйцш техникасына йийялянир, эцъ, тяърцбя топлайыб онларын тятбигиня мцвяффяг олмаг мягсяди иля ъящдляр эюстярмяйи юйрянир, эярэин вуруш сящнясини йаратмаг ондан баш чыхарыб галиб эялмяк, башгаларына яйани нцмуня олмаг вя с. вятянпярвярлик, вятяня баьлылыг, онун уьрунда ъанындан кечмяк кими щазырда чох ваъиб олан щяряки вя мяняви кейфиййятляр ашыланыр вя формалашдырылыр.

Бундан ялавя, ойун бцтцн йашлардан олан ящалинин сящщят саьламлыьынын мющкямляндирилмясиндя, вятянин щцъум вя мцдафия гцдрятинин артырылмасында йардымчы васитялярдян сайлыр. Ойун заманы аьыл ишлятмяк, вахтында, дцзэцн олараг вя йерли-йериндя ани бир ъялдлик, чевиклик вя мящарятля фяндляри йериня йетирмяк, чятин манеялярин гят едилмяси мягсядиня чатмаг да мцмкцндцр. Нязярдян гачырмаг олмаз ки, мцвафиг манеяляр гоймагла тядриъян онларын сайыны артырмагла няинки, ойунун тясирлилийини, мягсядйюнлцлцйцнц даща да артырмаг, щятта щяряки баъарыг вя вярдишлярин тякмилляшдирилмясиня дя тез бир мцддятдя наил олмаг мцмкцндцр.

Щяйат цчцн ъялбедиъи вя даща файдалы олан ойун вя ойун нювляри дя вардыр. Бура эюзлянилмядян истигамяти дяйишмякля йериш, гачыш вя щоппанмалар, йериндя дурмаг, эцъля мцгавимят эюстярмяк, цмуми вя хцсуси инкишафетдириъи вя мцхтялиф ритм вя темпля иъра олунан ойунлар дахилдир.

Ойунлары тяхминян мцстягил 3 нювя айырмаг олар: 1) мцтящяррик ойунлар: ясас вя елементар мцтящяррик ойунлар (сцжетли вя сцжетсиз); 2) Идман характерли ойунлар (баскетбол,

Page 70: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

73

волейбол, футбол, столцстц теннис, бадминтон вя с.); 3) Мащны охумагла вя ял-яля тутуб даиря тяшкил етмякля ойунлар.

Елементар мцтящяррик ойунлар. Ушаг баьчасында елементар мцтящяррик ойунлар характерикдир. Бунлар сцжетли вя сцжетсиз олурлар. Сцжетли мцтящяррик ойунларын адындан мялум олдуьу кими, мцвафиг сцжети вя ъидди гайда-гануну олур. Бу ойунлар мцасир щяйатла ялагядар ушагларда мцяййян тясяввцрляр йарадыр. Онлар мцвафиг роллары йериня йетирирляр. Ойун гайдалары ушаглара няйи етмяк олар вя няйи етмяк олмазы мцяййян етмякля онун мащиййятиня дя айдынлыг эятирир.

Сцжетсиз ойунлар щяр щансы бир щярякят цзря тапшырыгларын иърасына ясасланараг гурулур. Бу ойунлар мцхтялиф яшйаларла кечирилир (топ, щалгалар, чубуглар вя с.). Яшйаларла ойунун кечирилмяси ушагларын мараьыны йцксялдир, идман фяаллыьыны артырыр («Байраьа гядяр гач», «Щалгалардан кеч» вя с.).

Мцтящяррик ойунлар. Мцтящяррик ойунлар бир чох ъящятляриня, йяни характер вя мязмунуна, дашыдыьы мягсяд вя вязифяляря эюря диэяр ойунлардан мцщцм дяряъядя фярглянир. Мцтящяррик ойунлар илк нювбядя ъидди вя мясулиййятли, дягиг щазырлыг ишляри о гядяр дя тяляб етмир. Онун тяшкили вя кечирилмяси цчцн санбаллы тягвим-тематик планларына онларын йериня-йетирилмясиня ъидди риайят едиляъяйиня, эениш вя щяртяряфли тяблиьаты, тяшкилаты тядбирлярин эюрцлмясиня ящямиййятли дяряъядя ещтийаъ йохдур. Щяр бир ойун алят вя аваданлыглардан, ойун лявазиматларындан, идман базасындан вя кечириляъяк шяраитдян асылы олараг тяшкил олунмалы, щяйата кечирилмялидир.

Бурада реэионун иглим шяраити дя нязяря алынмалы, иглим дяйишиклийиня мцвафиг олараг щазырлыг ишляри дя эюрцлмялидир. Бунлар ойунун лазыми сявиййядя тяшкили, кечирилмяси вя мягсядяуйьун нятиъясинин ялдя олунмасын да мцщцм компонентлярдян сайылыр.

Ойунлар мцхтялиф шяраитдя тяшкил олунаркян онун башлыъа мягсяд вя вязифялярини нязярдян гачырмамаг шярти иля ойунчуларын тяркибиндя мцяййян дяйишиклик етмяк олар. Йяни

Page 71: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

74

ойунчуларын тяркиб етибары иля сайыны артырмаг вя азалтмаг мцмкцндцр. Бу шяртля ки, щямин дяйишиклик диэяр дястянин башчысы вя цзвляри иля разылашдырылмыш олсун. Еля мцтящяррик ойунлар да вардыр ки, щяр щансы бир дястядя ойун иштиракчыларынын сайы чох вя йахуд азда ола биляр. Бу шяртля ки, дястяляр арасында разылыг олсун. Ялбяття, беля разылыг чох тясадцф нятиъясиндя мцстясна щалларда баш веря биляр. Биринъиси цмумян ойунчуларын сайынын тяк олмасы нятиъясиндя, икинъиси тясадцфян бир дястядяки ойунчулардан гат-гат эцълц, чевик вя йахуд иш билян-баъарыглы олдуьу щалда дяйишиклик етмяк еффектли олур. Якс тягдирдя ойун истянилян дяряъядя мараглы, ъялбедиъи олмур, зяиф гаршы тяряф ойунчулары рущдан дцшцр галиб эялмяк шансларынын олдуьуну дцшцнмцрляр, истяр истямяз гялябяни асанлыгла ялдян верирляр.

Бцтцн бунларла йанашы, ойунчуларын сайы, ойун йериндяки шяраит нязяря алынмагла ойун йеринин юлчцляриндя мцвафиг дяйишикликлярин апарылмасыда зяруридир. Бунлар ойун тялими просесиндя щяддян артыг сыхлыьын, бош дайанманын, шаэирдлярин бир-бириня гаршы мцмкцн гейри-сямимилийин, кобудлуьун, интизамсызлыьын гаршысыны алар, тящлцкясизлийин арадан галдырылмасына, мяктябйаны бядян тярбийяси, идман базасына щюрмятля йанашмаьа, ону горумаьа, щямчинин санитарийа-эиэийена гайдаларына ямял етмяйя нормал шяраит йарадыр, нятиъяйюнцмлцлцйцн реаллашмасыны тямин едир.

Мцтящяррик ойунлардан тякъя коллектив шякилдя истифадя едилмир, ондан щям дя фярди олараг да истифадя едилир. Щямин ойунлар ушаглар тяряфиндян сечилмир. Чцнки, онларын ойун сечмя тяърцбяси буна кифайят етмир. Фярди мяшьул олмаг цчцн сечимляри мцяллимляр, валидейнляр, баьча йашлы ушаглардан ютрц сечими тящсил-тярбийя мцяссисяляринин тярбийячи мцяллимляри апарырлар. Беля ойунларын лазыми сямяря вермясиндя мцяллим вя валидейнлярин нязаряти, дцзэцн ойун сечими, тяшкилетмя вя йекунлашдырма, ряьбятляндирмя, нюгсанлары демяк, онун арадан галдырылмасы йолларыны эюстярмяк мцщцм амиллярдяндир.

Page 72: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

75

Мцтящяррик ойунлары щяряки фяалиййятя эюря груплара бюлмяк мцмкцндцр. Мясялян, гачышла, дырманма иля ойунлар, тулланма вя тулланмаларла ойунлар. Мцтящяррик ойунлар физики йцкцня эюря дяряъяляря бюлцнцр. Онлар бюйцк, орта вя кичик мцтящярриклийиня эюря дяряъяляря бюлцнцр. Онлар бюйцк, орта вя кичик мцтящярриклийиня эюря бир-бириндян дя фярглянирляр.

Йцксяк мцтящяррикли ойунларда бцтцн ушаглар иштирак едир. Бурада ясасян гачыш вя щоппанмалар мцщцм йер верилир.

Орта мцтящяррик ойунларда да бцтцн ушаглар иштирак едир. Лакин мцтящяррик ойунун мцтящярриклийи нисбятян сакит олур. Беля ойунлар йериш, топун ютцрцлмяси кими щярякятлярля характерикдир. Аз мцтящяррик ойунларда ися ушаглар щярякяти йаваш темпдя вя аз интенсив шякилдя йериня йетирмялидирляр.

Идман характерли ойунлар. Идман мащиййятли ойунлара баскетбол, волейбол, футбол, ял топу вя с. дахил олмагла, орта вя йухары мяктябйашлыларын айры-айры идман нювляринин техникасына йийялянмяси иля ялагядардыр. Шаэирдляр ойунда иштирак етмякля щяряки габилиййятлярини инкишаф етдирир щям дя тяърцбя дя топлайыр. Щямин сяъиййяли ойунлар бязян мцтящяррик ойунларын ян мцряккябляшдирилмиш пилляси щесаб олунур. Лакин идман характерли ойунлар бир чох мязиййятляриня эюря ясас вя елементар мцтящяррик ойунлардан, фярди, яйлянъяли, актив истиращят мягсядиля тяшкил олунуб кечирилян ойунлардан ясаслы сурятдя фярглянир. Фяргли тяряфлярдян ян башлыъаларындан бири онун тяшкили вя кечирилмяси цчцн ваъиб гайдаларын олмасыдыр.

Ойунчулардан щямин гайдалара ъидди сурятдя риайят етмяк тяляб олунур. Гайдалара риайят етмяйян ойунчулар, щакимляр вя командайа мясулиййят дашыйан шяхсляр ъязаландырылыр, щятта ойундан, ойун мейданчасында кянарлашдырылыр. Бцтювлцкдя команда вя онун айры-айры цзвляри дя ъязаландырыла вя йа ряьбятляндириля вя мцкафатландырыла биляр. Эюстярмяк истярди ки, ойунун тяшкили вя кечирилмяси цзря йарыш гайдаларына ямял олунмасы онун сямяряли тяшкилиня, нятиъялярин дцзэцн гиймятляндирилмясиня имкан верир, ойун иштиракчыларынын, она бахан мараглы тяряфлярин, щявяскарларын, мяшгчилярин,

Page 73: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

76

команда нцмайяндяляринин давранышларына, щямчинин санитарийа-эиэийена мядяниййятляриня мцсбят тясир эюстярир.

Идман ойунларынын тяшкили вя кечирилмясиня хцсуси шяраитин йарадылмасы, авропа стандартларына ъаваб вермяси дя онун мцтящяррик ойунларындан фяргли ъящятляриндян биридир. Лазыми шяраитин йарадылмасы йарышын сямярялилийинин йцксялдир, стандарт нятиъя йюнцмлцлцйцнц даща да артырыр.

Идман ойунлары цзря йарышларда иштирак едяъяк команда щейятляринин тяркиби яввялъядян мцяййянляшдирилир. Щяр бир ойун нювляри цзря ойунда иштирак едян идманчыларында сайы дягиг олмалыдыр-5, 6, 7, 11 вя с. йяни командалар арасында эедян йарышда щяр ики команданын иштиракчыларынын сайы ейни – ня артыг, нядя ки, яскик олмалыдыр.

Мцшащидяляр эюстярир ки, бязян кичик вя истярся дя бюйцк мигйаслы йарышлар олсун, бахымлы олмур, тамашачылар ясябиляшир вя бязян дя ойун битмямиш ону тярк едирляр. Бязяндя щявяскарлар шулуглуг салыр, айагларыны дюшямяйя дюйцр, хошаэялмяз сясляр чыхарыр вя сюзляр данышырлар. Буна сябябляр щяддян артыгдыр. Ойунчуларын техники, тактики вя физики бахымдан зяиф олмасы щямин сябяблярдян биридир. Йцксяк вя ашаьы рейтингли командалар олмасына бахмайараг, онлар бахымлы, зювгя охшайан ойун нцмайиш етдирмяк цчцн ойун техника вя тактикасына мящарятля, йцксяк пешякарлыгла йийялянмякля йанашы, эюзял, бахымлы ойун да нцмайиш етдирмялидир. Бунун цчцн дя идманчылар ойун фянд вя комбинасийаларыны тез-тез дяйишмяли, даща инамлы вя даща мцряккябляшдирмялидир. Ойун ситуасийаларындан сцрятля баш чыхармалы, ани заманда нятиъяйя, гярара эялмялидир. Мцдафия вя щцъумда зярури ситуасийаларда иштирак етмяли, мягсядяуйьун фяалиййят эюстярмялидир. Бунун цчцн дя идманчылар мцхтялиф нюв мцтящяррик ойунларла, диэяр идман нювляри иля мцнтязям олараг мяшьул олмалы, физики, техники вя тактики щазырлыьында олан нюгсанлары арадан галдырмаьа чалышмалыдыр.

Идман ойунлары цзря чемпионатлар, турнир вя приз йарышлары заманы ойунчулар тяряфиндян мцхтялиф сяйляр вя

Page 74: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

77

тяшяббцсляр эюстяриля биляр. Лакин унутмамалы ки, бцтцн бунлар ойун гайдаларына там риайят етмякля щяйата кечирилмялидир. Гайдалар адлы-санлы вя йа бюйцк титул сащиби олмасындан асылы олмайараг йарыш иштиракчысы олан бцтцн идманчылара аиддир. Онлар бир мяналы олараг ойун гайдаларына ямял етмялидир. Йердяйишмяляря даир мювъуд гайдалара, гаршыда гойулмуш мягсяд вя вязифяляря уйьун щярякят етмяк, давраныш, низам-интизам нцмайиш етдирмяк ясил идманчыйа мяхсус характер кими нязяря алынмалы вя гиймятляндирилмялидир.

Мащны вя рягсля ялагядар ойунлара халг мащнылары, рягсляр дахилдир. Бунлар ушаглара емосионал тясир эюстярир, щярякятляриндя сялист, ритмик вя ряван олмаьа кюмяк едир.

4.2. Мцтящяррик ойунларын педагожи характеристикасы

Мяктябйашлы ушагларла мцхтялиф нюв мцтящяррик ойунлар

тяшкил олунур. Лакин щямин ойунлар мязмунуна вя гайдаларына, ойунларда иштирак едянлярин сайына, йарыш елементляринин мигдарына эюря мцхтялифдир вя бир-бириндян фярглянир. Ойунларда ушаглар арасында мювъуд олан мцнасибятлярдя мцщцм рол ойнайыр. Эюрцндцйц кими, ушагларла ойунлар тяшкил олунуб кечириляркян йухарыда сюйлянилян амилляр дя бюйцк ящямиййятя маликдир.

Кичик йашлы ибтидаи синиф шаэирдляри цчцн еля мцтящяррик ойунлар сечилир ки, онлар садя физики щярякятлярдян ибарят олур. Ушагларла йериш, гачыш, сцрцнмяляр вя с. физики щярякят елементляриндян ибарят ойунларын тяшкили даща файдалыдыр. Бундан ялавя, ушаглар цчцн еля ойунлар сечиб тятбиг етмялидир ки, о ойунлар ушаглары юзцня ъялб едир, яйляндирир вя шянляндирир. Бу ъцр ойунлар тяшкил олунаркян бцтцн ушаглар ейни заманда щоппаныр вя йа гачыр. «Сичан вя пишик», «Бир хятт цзяриндя йериш вя гачыш», топла ойунлар вя с. эюстярмяк олар.

Page 75: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

78

Ушагларда тябиятя мящяббят, гушлара гойьы щиссини тярбийя етмяк мягсядиля мцвафиг ойунлар кечирилир. Щямин ойунларда «гушлар учур, йенидян юз йуваларына гайыдырлар». Ушаглар бу заман гушлары йамсылайыр, онларын щярякятлярини йамсылайырлар. Бязи ойунлар да вардыр ки, онлар идман характери дашыйыр. Ушаглар беля ойунларла ютцшмяйи, щоппанмаьы, манеяляри кечмяйи даща чох сечир вя мараг эюстярир, йериня йетирир вя юйрянирляр. ЫВ синифлярдя ися мцтящяррик ойунлар мцряккяб физики щярякятлярдян ибарят олур. Ойун гайдалары чятинляшир, онлары йериня йетирмяк интизам вя дюзцм тяляб едир.

Мяктябдя кечирилян ойунларда апарыъылыг да олмалыдыр. Апарыъы ясасян мцяллим олур. Бязян дя фяал ушаглардан бири тяйин олунур. Лакин бцтцн ойунларда мцяллим диггятли олмалы, ойунун дцзэцн вя мараглы кечмясиня чалышмалы вя нязарят етмялидир. Програмда бцтцн йаш груплары цчцн ойунлар верилмишдир. Бунларын сямярялилийи мцяллимдян вя идман база шяраитиндян асылыдыр. Инди дя ойунларын педагожи-тярбийяви мащиййятини яйаниляшдирмяк мягсяди иля халг ойунларындан нцмуняляр веряк:

Тонгал цзяриндя тулланма. Кцтляви байрам ойунларындан бири «Тонгал цзяриндян тулланма» ойунудур. Йазычы-етнограф Й.В.Чямянзяминли гейд едир ки, ХВЫ ясрдя «Тонгал цзяриндя цзяриндя тулланма» ойунуну иштиракчылар айагйалын иъра едирдиляр. Эярэин ишдян сонра кяндлиляр кяндин мяркязиндя йерляшян бюйцк мейданда топлашырлар. Ойунун щяр бир иштиракчысы юзц иля сахсы габда тахыл эятирирди. Бюйцк тонгал йандырылырды. Ойунун бцтцн иштиракчылары ялляриндя сахсы габлары тутараг мащны дейя-дейя тонгал башында дювря вурурдулар:

Атяши, атяш, атяшя! Эизли, аловлу атяшя! Сирли, шяфалы атяшя, Йаланлар олсун атяшя! Торпаьа, суйа, атяшя! Щавайа, суйа, атяшя!

Page 76: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

79

Голлу, будаглы атяшя Йаланлар олсун атяшя! Иштиракчы сахсы габдакы тахылы даьытмамаг шярти иля тонгал

цзяриндян тулланмаьа чалышырды. Ким туллана билмирдися, тонгалы тапдалайырдыса вя йахуд тахыл дянясини даьыдырдыса, ойундан чыхарылырды. Рящбяр тядриъян тонгалын диаметрини эенишляндирди. Ойунун сонунда галиб мцяййян едилирди вя бцтцн иштиракчылар тахылыны она верирдиляр. Бу ойун бизим дюврцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр. «Тонгал цзяриндян тулланма» ойунуну Азярбайъан районларында индии дя Новруз байрамларында эюрмяк олар. Лакин инди ойун айагйалын иштиракчыларла кечирилмир. Галибя сахсы габларда тахыл явязиня рянэли йумурта вя ширниййат верилир.

Човкан. Човкан ойунлары ат цстцндя бюйцк мейданда кечирилирди. Тяшкилатчылардан бири шярфи галдырыр вя мусигичиляр шейпур чалырдылар. Сонра атлылар мусиги сядалары алтында щяр бириндя 3 атлы олан цч груп мейдана чыхыр вя дювря вурурлар. 1-ъи груп аь, 2-ъи груп боз, 3-ъц груп ися гара атларда чыхыш едирдиляр. Йарышын баш щакими мейданын кянарына бир нечя кюмякчи щаким гойурду ки, онларын да ясас вязифяси мейдандан чыхан топу эютцрцб мейдана атмаг иди. Мейдан хяттинин архасында ялляриндя човкан тутмуш ойунчулар дурурду. Щаким шярфи йелляйир вя ойунун башланмасына иъазя верирди. Атлылар атылмыш топа тяряф чапараг топу човкана эютцрцр вя юз ъялдлийини, ат цстцндя топа нязарят етмяк баъарыьыны нцмайиш етдирир, мейданда дювря вураркян топу хялифянин айаглары алтына атмаьы гаршыларына мягсяд гойурдулар. Ойунда мараглы вя ъялбедиъи ъящятляр чох олурду. Бу ойуна юйрянмиш атлар сащибинин сюзцня гулаг асыр, ъялд дюнцр, санки топ ардынъа учурдулар. Ойунчулар ашаьы яйилир, йящярдян сцрцшцрдцляр, човканын зярбяляриндян ися топ эащ боз атлыларын, эащ да аь атлыларын ялиня кечирди.

«Дирядюймя», «Атбели», «Бянювшя», «Дядябойу», «Эизлянпач», «Хоруздюйцшц», «Эюзцбаьлыъа», «Цзцк-цзцк», «Йайлыгбаьлады», «Эеъя вя эцндцз», «Сичан-пишик», «Гый-гый» вя с. дя Азярбайъан халг ойунларындандыр.

Page 77: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

80

4.3. Ойунларын иътимаи-сийаси щадися кими мейдана эялмяси

Мцтящяррик ойунлар тарихи-иътимаи бир щадися

олмагла мцхтялиф иътимаи-сийаси ъямиййятдя инсанларын щямин ъямиййятя хидмят етмяси истигамятиндя формалашмасында мцщцм рол ойнамышдыр. Ойунлар инсанларын мяняви вя интеллектуал щяйатында чохъящятли рол ойнамыш, лакин тарихи вя мащиййят етибары иля щяля ахыра гядяр юйрянилмямиш ваъиб бир сащясидир.

Мцасир инсанын тяшяккцл тапмасында ойун башлыъа васитя олмушдур. Ойун дцнйаны дяркетмя васитяси кими йени няслин фяал щяйата щазырланмасында явязедилмяз мювге тутмушдур. Ушаг юмрцнцн илк аддымларындан щяйат цчцн зярури олан лазыми вярдиш вя кейфиййятляри ойун васитяси иля газаныр. Ойун ягли инкишаф етдирир, тяхяййцл вя гаврайышлары формалашдырыр, ямяк алятляри иля ишлямяк цчцн мцщцм вярдишляр ашылайыр. Бундан ялавя, психоложи вя инсан цчцн лазым олан бир чох щяйати кейфиййятляри инкишаф етдирир, щабеля юмцрбойу инсанын щярякятя олан мейлини сахлайыр, онда йарадыъы фяалиййятин бцнюврясини гойур. Бцтцн дцнйа халгларынын щяйатына ойунун дахил олмасынын, ойундан истифадя етмясинин ясас сябяби дя мящз бундадыр.

4.4. Мцтящяррик ойунлар физики тярбийянин мцщцм васитяси кими

Мцтящяррик ойунлар щяр халгын милли мядяниййятинин тяркиб

щиссясидир. Буна эюря дя щяр бир халгын милли мцтящяррик ойунлары щяр бир халга мяхсус щярякят фяалиййяти ашылайыр, онларын физики-психоложи сащясинин дцзэцн инкишаф етмясиндя, шяхси кейфиййятляринин тярбийя олунмасында бюйцк рол ойнайыр. Бу бахымдан милли ойунлар йалныз организмин артан инкишафыны

Page 78: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

81

тямин едян васитя дейил, физики тярбийя вя идманын ясас васитяляриндяндир.

Щяйатын илк эцнляриндян бцтцн ушаглар ушаглыг вя эянълик дюврляриндя физики тярбийянин бцтцн башга васитяляриндян чох ойунлара цстцнлцк верирляр. Щамы ойнамаг истяйир. Щамы ойнайыр, щамы ойунла бюйцйцр вя дцнйаны ойунла дярк едир, баша дцшцр.

Милли ойунларын ваъиб хцсусиййятляриндян бири дя одур ки, онларын тяркибиндя мцхтялиф физики щярякят нювляри вардыр. Ойунла мяшьул олмаг физики инкишафы артырыр вя инсан психолоэийасына мцсбят тясир эюстярир. Даима дяйишян ойун шяраитиндя иштирак етмяк щярякятлярин тянзим олунмасы вя онлара нязарят просеси шяхсиййятин формалашмасында хцсуси рол ойнайыр. Ойун мяркязи синир системинин эцъцнц, мцтящярриклийи, баш-бейин габыьы вя организмин бцтцн системляринин фяалиййятини артырыр, онларын низамлама функсийасыны тякмилляшдирир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, диэяр щярякят нювляриндян фяргли олараг ойун фяалиййяти мцряккяб вя щяртяряфлидир. Ойун заманы бцтцн язяля груплары фяалиййятя башлайыр ки, бу да дайаг-щярякят апаратынын щармоник инкишафына кюмяк едир.

Ойунларын ойнама гайдаларынын дяйишкянлийи даима йени вязиййятляря уйьунлашмаьы тяляб едир. Буна эюря дя щярякят вярдишляри чевик вя еластик формалашыр. Ъялдлик, чевиклик тякмилляшир, яввялляр мянимсянилмиш щярякятлярдян йени щярякятляр йаратмаг габилиййяти инкишаф едир.

Бир чох садя вя мцряккяб ойунлар йарыш характери дашыйыр. Бу да ойунчулардан бюйцк эярэинлик тяляб едир. Бу просесдя ойунчулар бюйцк щяъмдя физики иш эюрдцкляриня эюря онларын ган дювраны вя тяняффцс системи даща да тякмилляшир. Ойунларын ачыг щава шяраитиндя кечирилмяси инсан организми цчцн даща файдалыдыр. Бу бахымдан турист йцрцшляринин мешя золагларында, чай кянарында, паркларда тяшкили даща файдалыдыр. Унутмаг олмаз ки, щяр бир ойун кечириляркян, о, хцсуси мягсяд вя тялим-тярбийя ишиня хидмят етмялидир.

Page 79: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

82

4.5.Азярбайъан мцтящяррик ойунлары милли мядяниййятимизин тяркиб щиссясидир

Азярбайъан мцтящяррик ойунларынын йаранма тарихи гядим

дюврляря аиддир. Онлар ясрляр бойу нясиллярдян-нясилляря кечмиш, инкишаф етмиш, халгын мяишят ъизэилярини вя адятлярини юзцндя бирляшдиряряк зянэинляшдирмишдир.

Ел няьмяляри халг ойунларынын тядгигатчысы А.Нябийев гейд едир ки, «Ойун» сюзц тцрклярин ойнамаг сюз кюкц иля баьлы йаранмышдыр. Тцркдилли халгларын ичярисиндя «ой»ун аьыл, щикмят мяналары вардыр. Аьылы, щийляни щярякят васитяси иля ифадя етмяк ися ойунларын йаранмасында мцщцм амил олмушдур. Мясялян, еля гайа рягсляри дахилиндяки ойунлара нязяр салсаг эюрярик ки, онлар мцяййян фикри, щикмяти, кимяся, бялкя дя гябиля вя йа тайфа башчысына, онун айры-айры цзвляриня йетирмяк мягсядиля дцшцнцлцб ъызылмыш рясмлярдир… рягслярдян айрылмыш ойунларда да щярякят башлыъа цнсцрдцр. Цмумиййятля ойуну щярякятдян кянар баша дцшмяк доьру олмаз.

Мцтящяррик ойунлар халгын тяфяккцр тярзини, истяк вя арзуларыны юзцндя щифз едир, сахлайыр. Буна эюря дя ойунлары юйряняркян нясиллярин тарихи инкишаф йолу щаггында мцщакимя йцрцтмяк мцмкцндцр. Ойунларын чоху ъидди щяйати ишляри тяглид едир. Ойунларда кяндлилярин торпаьы неъя йумшалтмасы, тахыл якини апармасы, щямчинин овчулуг вя балыгчылыгла мяшьулиййяти якс олунмушдур. Бу ойунларда Азярбайъан халгынын ибтидаи ъямиййятя аид шянликлярин, той вя йас мярасимляринин цнсцрляри горунуб сахланылмышдыр.

Физики щярякятляри якс етдирян гайацстц рясмлярдян юйрянирик ки, Азярбайъанда щяля бизим ерадан бир нечя мин ил яввял ойунлар олмушдур. Гобустан гайаларында овчулуьу, халг ойунларыны якс етдирян рясмляр индии дя галмагдадыр. Бюйцкдаш даьында йаллы вя с. рягсляри, щабеля охатанлары, аварчякянляри вя с. якс етдирян шякилляр щякк олунмушдур.

Азярбайъан ядябиййатчылары, тарихчиляри, йазычылары, философлары вя бу юлкяйя эялян сяййащлар юз ясярляриндя

Page 80: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

83

эюстярирляр ки, Азярбайъанда щяля гядим вахтлардан физики щярякятлярля мяшьул олмушлар. Чохлу тамашачы ъялб едян ойунлардан кяндирбазлыг вя човканын ады чякилир. Бу ойунларда ат цстцндя эимнастика щярякятляри едянляр, кяндир цстцндя дайанмаг баъарыьына малик оланлар йарыша билярляр.

Азярбайъан халг ойунлары-рягсдахили («Йаьыш йаьдыраг», «Кцляйи чаьыраг», «Кцляйи кясяк» вя с.), мярасим («Году-году», «Коса-коса», «Финъан-финъан» вя с.), мяишят («Щабуду эетди», «Шащбуд эетди», «Йолдаш, сяни ким апарды», «Бянювшя-бянювшя», «Гундаг-гундаг», «Беш-онбеш» вя с.) вя диэяр ойунлар ъямиййят дяйишдикъя онларда илкин зяруриййят формасыны дяйишяряк йениляшдирилмиш асудя вахтларда истиращят, яйлянъя мащиййятини дашымышдыр. Заман кечдикъя халг ойунлары даща ъидди шякил алараг, мягсяд, мязмун вя формаъа хейли зянэинляшдиряряк ъялдлик вя чевиклийи, йцксяк щуманист дуйьулары инкишаф етдирмиш, бюйцмякдя олан няслин дяркетмя габилиййятини артырмыш, дцшцнъя тярзини дяринляшдирмиш, саьламлыьыны мющкямляндирмиш, онлары юлкянин мцдафиясиня щазырламышдыр.

Халг педагоэикасынын тядгигатчы алимляриндян Я.Щяшимов вя Ф.Садыгов йазыр ки, Азярбайъан халг педагоэикасы ян гиймятли йадиэарлары сырасында милли ойунларын да юзцнямяхсус йери вар. Улуларымызын йаратдыглары халг ойунларынын яксяриййяти тарих бойу ян дяйярли сярвятляр кими горунмуш заман-заман тякмилляшдирилмиш вя эялиб чаьдаш дюврцмцзя чыхмышдыр. Инсанын бир шяхсиййят кими формалашмасында онлар мцстясна рол ойнайыр. Хцсусиля ушаглар цчцн ойун ъидди тярбийя васитясидир, физики камиллик мяктябидир.

Милли ойунларын бир гисми щяссаслыг, мцтяшяккиллик, интизамлылыг кими мяняви сярвятлярин формалашмасына, бир гисми нитгин инкишафына, ушаьын сюз ещтийатыны зянэинляшдирмяйя, бир гисми дюзцмлцлцк, гоъалыг, ъялдлик, тябии, иради физики кейфиййятлярин тяшяккцлцня, башга гисми фящмин, фярасятин, зювгцн, эюзяллик щиссинин тярбийясиня хидмят едир. Ушаьы ямяйя, аиля щяйатына, ятраф мцщитин тямизлийини горумаьа

Page 81: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

84

щазырлайан халг ойунларыда аз дейилдир. Азярбайъан Милли ойунлары щям ягли, щям дя физики, яхлаги, естетик, еколожи, игтисади вя ямяк тярбийяси бахымындан сон дяряъя гиймятли сярвятлярдяндир».4

Милли ойунлар нюв етибары иля дя рянэарянэдир вя инсанын бцтцн йаш дюврлярини ящатя едир. Истяр ушаглар, истярся дя йенийетмяляр, эянъляр, гызлар, эялинляр, йашлы киши вя гадынлар цчцн онларъа, йцзляръя ойунларымыз вардыр. Онларын яксяриййяти вахты иля халгын айры-айры сащялярдяки айин, мярасим вя яняняляриня ясасланараг йарадылмыш, эетдикъя дцнйавиляшмиш, халг мяишяти иля щяйаты иля ялагядар олараг реал мязмун кясб етмишдир».5 «Вур наьара, чых гыраьа», «Бянювшя, бяндя дцшя», «Сямяндяр, ай Сямяндяр», «Ялими бычаг кясибдир», «Ады эюзял», «Гурд вя чобан» вя с. беля ойунлардандыр.

Ойунлар халг щяйатынын чох мцхтялиф ъящятлярини-инкишаф мярщялялярини, илкин щяйат шяраитини, эюрцш вя етигатларыны, мярасимляр дцнйасыны якс етдирян жанрлардан биридир. Халг ойунлары ян гядим дюврлярдян халгын мяишят щяйатыны, яйлянъя дцнйасыны якс етдирмяк бахымындан да мараг доьурур. Еля ойунлар вардыр ки, ян гядим дюврлярдян халгын арзу вя идеалыны мцяййянляшдирмяк мягсядиля йаранмыш вя бу эцня гядяр эялиб чатмышдыр. Башга жанрлардан фяргли олараг ойунларда халгын цмуми ящвал-рущиййяси, психоложи аны, зцлм вя истисмар дцнйасына мцнасибяти чох айдындыр».6

Бязи мянбялярдя ойунларын йаранма тарихиня дя раст эялирик. Ибн-Ял-Ясиф «Ял-камил фи-т-тарих» ясяриндя) йазыр: «Щяля 113- ъц илдя (731 - 732-ъи иллярдя) Азярбайъанын гадын дюйцшчцляри халг ойунларында чох щявясля иштирак едирдиляр». Бурадан айдын олур ки, Азярбайъанда халг ойунларында

4 Я.Щяшимов, Ф.Садыгов. Азярбайъан халг педагоэикасы антолоэийасы. Бакы, 1993, сящ.46-47. 5 Я.Султанлы, Азярбайъан драматурэийасынын инкишаф тарихиндян. Бакы, 1969, сящ. 62. 6 А.Нябийев. Ел няьмяляри халг ойунлары. Бакы, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, 1988, сящ.134.

Page 82: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

85

кишилярля бярабяр гадын вя гызлар да иштирак етмишляр. Н.Эянъявинин «Хямся»синя ХВЫ ясрдя чякилмиш бир миниатцрдян дя буну эюрмяк олур. Щямин миниатцрдя башда Ширин олмагла, Азярбайъан гадынлары Хосров шащла човкан ойунунда йарышырлар. Бурада ойунчулардан йцксяк усталыг тяляб едян кейфиййятлярдя-яла ат чапмаг, топу йолдаша ютцрмяк, йарыш вахты тамашачылара вя ойунчулара тохунмамаг вя с. кими гайдалардан бящс олунур.

Низами юз мяшщур «Хямся»синдя халг ойунларыны, идманы тяряннцм етдирмиш, Азярбайъанын йалныз иэид оьулларынын дейил, щям дя иэид гызларынын ат чапмасындан, ох атмасындан, гылынъ ойнатмасындан, човкан ойнамасындан, юлкяни аьылла, камалла идаря етмясиндян сющбят ачмышдыр:

Диши Аслан кими йетмиш няфяр гыз Ширинин йанына эялди гайьысыз. Ъцрятдя щяр бири бир Исфяндийар, Рцстям Зал кими ох атандырлар. Човкан ойнамагда чох чевикдиляр, Эюйдян гапардылар топу мцхтясяр. Йахуд: Йериндян сычраса эцняшя Сары, Йедди гатлы эюйдян галхар йухары. Палтар эейинмишдир кишиляр кими, Дцзлярдян кечирди гочаг яр кими. («Хосров вя Ширин») демякля, Ширинин симасында ъясур, щцнярли вя аьыллы,

гейрятли Азярбайъан гадыны суряти йаратмышдыр. Низами «Йедди эюзял» поемасында эцъцн, ъясурлуьун вя

саьламлыьын эярэин физики мяшг едиб вярдишляр ашыламасы иля сых ялагядар олдуьуну анлатмышдыр. Бящрам шащ шцъаятини эюстяряряк, гачан маралын айаьыны гулаьына йапышдырыр вя буну гящряманлыг щесаб едирся, аьыллы Фитня ися буну идманла, мяшгетмя нятиъясиндя йаранмыш вярдиш кими гиймятляндирир.

Page 83: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

86

Шащ бундан бярк гязябляниб Фитняни сарайдан узаглашдырыр. Фитня ися юз дедийиня гярарлыдыр. Буну Бящрам шаща сцбут етмяк мягсядиля бузову щяр эцн чийнляриня эютцряряк дама галдырыб вя ашаьы ендирмякля мяшг едир.

Нящайят, бу бузов бир юкцз олду, Эялди алты ил дцз тамам олду, Щяр эцн сянят олду о эцляндама Чыхармаг юкцзц тювлядян дама, Ейляди еляъя бу ишдя адят, Йцкцндян эюрмяди зярря язиййят. Юкцз бюйцдцкъя, артдыгъа яти, Гызын да артырды эцъц, гцдряти. Галхды пилляляри о бир-бир дама, Эялди тахт юнцндя бахды Бящрама. Тяяъъцб ейляйиб, щейран галды шащ». Фитня бир иллик юкцзц тювлядян дама чыхармагла Бящрам

шаща бунун идман, мяшг етмяк сайясиндя олдуьуну сцбут едир вя кинайя иля дейир:

«Юкцз галдырмаьым бир идман олур, Марал вуран ися гящряман олур». («Йедди эюзял») Н.Туси «Яхлаги насир», Щ.Б.Зярдаби «Эиэийена»

ясярляриндя тябии амилляр вя физики щярякятлярдян истифадя етмякля физики ъящятдян камил олмаьы ваъиб сайыр, нахошлуг щаггында наля чякмякдянся, саьламлыьын гайдасына галмаьы лазым билир, тямиз щавада эязмяйи тювсийя едир.

Рус вя Азярбайъанын маарифпярвяр алим вя шаирляриндян В.Г.Велински, П.Ф.Лесгафт, А.С.Макаренко, С.Я.Ширвани, А.Сящщят, М.Ф.Ахундов, Г.Закир, Щ.Ъавид, С.Вурьун вя бир чохлары физики тярбийянин тямизликля бярабяр, няъиблик, ящвал-рущиййяни йцксялдян, бядян цзвлярини, щабеля

Page 84: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

87

щяряки кейфиййятляри ащянэдар инкишаф етдирян, гамятин вя бядянин бцтцн щярякятлярини даща инъя, даща зяриф едян, тялимя шцурлу мцнасибят йарадан мцщцм тярбийя васитяси кими гиймятляндирмиш, бу сащядя миллятин гайьысына галмаьы тювсийя етмишляр.

Йухарыда дейилянлярдян, мяктяб тяърцбясиндян вя инди гаршылашдыьымыз щяйати фактлардан эюрцнцр ки, щазырда эянълярин физики тярбийясинин гайьыйа даща бюйцк ещтийаъы вардыр. Онун дцзэцн тяшкили цзря хцсуси тядгигатлар апарылмасы олдугъа ваъибдир. Бу щям дя тящсилдя милли зяминин вя бюлэя компонентинин эцъляндирилмяси, тящсилин демократик-ляшдирилмяси, щуманистляшдирилмяси, фярдиляшдирилмяси, вя дифференсиаллашдырылмасы вя щуманитарлашдырылмасы, тящсилин мязмунунун интеграсийа едилмяси кими тящсил принсипляри иля сых ялагядардыр. Щямин принсипляр бахымындан арашдырмалар апарылмыш, арашдырмалар мяктяблилярин эцмраэщ, саьлам, ямяйя вя юлкянин мцдафиясиня щазыр олмасы цчцн няляри вя неъя юйрятмяк истигамятиндя олмушдур. Бу мянада физики тящсилин мязмуну вя тялими цсуллары тядгиг едилмишдир. Демялийик ки, физики тярбийя бцтцн дюврлярдя актуал олса да, бязи педагожи-психоложи тядгигатларын обйектиня чеврился дя, инсан тяфяккцрцнцн даими ахтарышда олдуьу кими бу сащядя дя эяляъякдя тядгигатларын дяринляшдирилмясиня ещтийаъ вардыр.

4.6.Milli mцтящяррик ойунларын тяснифаты Милли ойунлар гурулушу вя гайдаларына эюря ашаьыдакы

груплара бюлцнцр: 1.Мцбаризя апаран ики тяряфин рящбярсиз (бяйсиз) ойунлары.

Ойунда иштирак едян бцтцн ушаглар бярабяр щцгуга маликдир. Бу група «Бянювшя», «Эюйчяк мяляк» кими ойунлар дахилдир.

Page 85: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

88

2.Щяр бир ойунчу юзцня ъавабддещ олдуьу вя юз баъарыьыны эюстярмяйя чалышдыьы рящбярсиз (бяйсиз) ойунлар. Бу група «Учурма», «Янзяли» вя с. ойунлар дахилдир.

3.Рящбярля (бяйля) идаря олунан ойунлар. Бу ойунларда рящбярляр вя табе оланлар-сырави иштиракчылар олур. «Бяйляр» бурада щяртяряфли щакимиййятя маликдир. Щаким синифлярин мейдана эялмясинин тясири иля йаранан «Хан-хан», «Эизир», «Гара газан» кими ойунлары вя мяишят байрамларында ойнанылан «Няня ъан» ойунуну нцмуня эюстярмяк олар. Бу ойунлар йцксяк поетик формаларла, шерля мцшаийят олунур.

Page 86: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

89

В ФЯСИЛ

Мцтящяррик ойунларын тялими методикасы, принсип вя методлары

ПЛАН 5.1. Ойунларын сечилмяси 5.2. Ойун цчцн щазырлыг ишляри 5.3. Ойунларын кечирилмяси формалары 5.4. Ойун тялими просесинин мащиййяти 5.5. Ойун тялиминин принсипляри 5.6. Ойунларын мязмунун шярщи 5.7. Ойун мейданчасынын дцзялдилмяси 5.8. Ойун мейданчасы вя залынын ишарялянмяси 5.9. Ойун лявазиматларынын щазырланмасы 5.10. Ибтидаи тящсил пилляси цчцн мцтящяррик ойунлар 5.11. Цмуми орта тящсил пилляси цчцн мцтящяррик ойунлар

ЯДЯБИЙЙАТ

1.М.М.Аьайев, А.С.Садыгов. Ушаг ойунлары, Бакы,

«Эянълик» няшриййаты, 1967-ъи ил. 2.Р.Й.Рясилов, Р,М,Бахшялийев. Ибтидаи синифлярдя

мцтящяррик ойунлар. Бакы, «АДПУ» няшриййаты, 1985-ъи ил. 3.Т.Т.Аббасов. Идман вя мцтящяррик ойунлар. Бакы,

«Маариф» няшриййаты, 1987-ъи ил. 4.Щ.Щ.Аьайев, С.С.Щцсейнов. Азярбайъан ушаг

мцтящяррик ойунлары. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1989-ъу ил. 5.Б.С.Гулийев. Физики тярбийянин нязяри-методик вя практик

ишляринин ясаслары. Бакы, «АДПУ» няшриййаты, 2010-ъу ил.

Page 87: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

90

В ФЯСИЛ

Мцтящяррик ойунларын тялими методикасы, принсип вя методлары

5.1. Ойунларын сечилмяси

Ойунларын синифляр цзря сечилиб кечирилмясинин физиоложи, психоложи вя тярбийяви принсипляри вардыр.

Ибтидаи синифлярдя, хцсусян 1-ъи синифдя милли ойунлар вя физики щярякятляр сечяркян шаэирдлярин физиоложи вязиййяти мцтляг нязяря алынмалыдыр. Чцнки, бу йашда ушагларда язяля, баь вя ойнаглар зяиф, ъийярлярин ися щяйат тутуму мящдуд олур. Сцмцклярин мющкямлийи аз олур. Буна эюря дя онлар тез йорулур, щярякятлярини корректя едя билмирляр. Онлар ойнайаркян щярякятлярин сыхлыьы, чятинлийи, мцддяти вя иъраолунма шяраити мцтляг нязяря алынмалыдыр.

Ойунда ушагларын психоложи щазырлыьына да фикир верилмялидир. Чцнки, шаэирдляр бу йашда лазымынъа инкишаф етмямиш олурлар. Хцсуси иля ирадяляри зяиф вя дюзцмлцлцйц аз олур. Дцшцнцлмямиш вя физики щазырлыьы уйьун олмайан ойунлар шаэирдлярдя мянфи емосийа вя щиссляр йарадыр. Онлар юз эцъцня инанмыр, тез-тез кцсцр, чятин тапшырыьы йериня йетиря билмяйяндя аьлайыр, инъийир вя с. Бундан ялавя, кичикйашлы мяктяблилярдя диггят, гаврама, йаддаш зяиф олур. Сюйлянилянляри инкишаф етдирян мцхтялиф нюв ойунлар сечилиб тятбиг олунмалыдыр.

Ойунларын сечилмясиндя тярбийяви ъящятя дя диггят верилмялидир. Дярсдя, синифдян вя мяктябдянкянар кечирилян ойунлар йолдашлыг, достлуг, коллективчилик, вятянпярвярлик вя с. кейфиййятляри инкишаф етдирмяли, щяряки габилиййятлярин йцксялмясини тямин етмялидир. Шаэирдляр цчцн еля ойунлар сечилмялидир ки, бунлар физики тярбийянин гаршысында дуран вязифялярин щяйата кечирилмясиня йардымчы олсун.

Page 88: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

91

5.2. Ойун цчцн щазырлыг ишляри Ойун йеринин щазырланмасы. Ойун йеринин щазырланмасы

дярсдян яввял йериня йетирилир. Буну мцяллим вя онун кюмякчиляри (фяаллары) едирляр. Бир чох щалларда ойун йери цчцн хцсуси щазырлыг тяляб олунур (Волейбол, баскетбол вя с.). Бунунла беля, бир чох ойунларда характериндян, мязмунундан, мягсяд вя вязифяляриндян асылы олараг мясафя юлчцлцр, хятляр, даиряляр ъызылыр, щабеля шярти ишаряляр чякилир. Дярс заманы вахт итирмямяк цчцн бцтцн бунлар дярсдян габаг йериня йетирмяк лазымдыр.

5.3. Ойунларын кечирилмяси формалары

Ойунлар 3 ясас формада тяшкил олунур. Онун дярс,

дярсдянхариъ вя мяктябдянкянар формалары вардыр. Мцтящяррик ойунлар дярс заманы, бир чох щалларда ися

програм материалларынын юйрянилмяси нятиъясиндя организмя верилмиш физики эярэинлийи арадан галдырмаг вя ушагларын емосионаллыьыны бярпа етмяк мягсядиля дярсин ахырында тяшкил олунур, кечирилир.

Ибтидаи синифлярдя бядян тярбийяси дярсинин тяхминян йарысыны мцтящяррик ойунлар тяшкил едир ки, бу да 2 ъящятдян мцсбят нятиъя верир. 1-ъиси, дярсин ойунлара эюря гаршыйа гойдуьу мягсядя тамлыгла наил олунур. 2-ъиси бу форма кичик мяктябйашлы ушагларын ойуна олан тялябатыны юдяйир.

Мцтящяррик ойунларын дярс формасы онунла характерикдир ки, бу заман ойуна билаваситя мцяллим рящбярлик едир. Бу да синфин йахшы тяшкил олунмасыны тямин едир. Диэяр тяряфдян ойунларын дярс формасы мягсяд етибары иля ону башга, мясялян, дярсдянкянар вя мяктябдянхариъ формалардан фяргляндирир. Ойунларын тяшкил олунмасынын 2-ъи формасы синифдянкянар формадыр. Бу форма чохъящятлидир. Ойунлардан тяняффцслярдя, нювбялярарасы вахтларда, идман байрамларында, бюлмялярдя, идман-саьламлыг тядбирляриндя истифадя олунур.

Page 89: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

92

Мцтящяррик ойунларын даща эениш тятбиг олунан 3-ъц формасы мяктябдянкянар формадыр. Мцтящяррик ойунларын бу формасы яслиндя ясас 2 мягсядя хидмят едир. Бунлардан бири саьламлыг, икинъиси яйлянъядир. Бунунла беля, бюлмялярдя кечирилян милли ойунлар бюйцк тярбийяви вя тящсил ящямиййяти кясб едир.

Ойунларын бу формасындан шящяр вя шящярдянкянар санаторийаларда, идман-саьламлыг дцшярэяляриндя, йашайыш йерляриндя истифадя олунур. Щямин ойунлары ушаглар бир-бирини танымаг цчцн ойнайырлар. Буна эюря дя бу ъцр ойунлар мцщцм тярбийяви ящямиййят кясб едир.

5.4. Ойун тялими просесинин мащиййяти Ойун мцхтялиф нюв щяряки елементлярин бирляшмясиндян

ибарят олуб онун щяйата кечирилмяси ися фяалиййятлярин бирэя тянзимлянмясиндян мцщцм дяряъядя асылыдыр. Тялим просесиндя мцяллим юйрядян шаэирд ися юйрянян кими фяалиййят эюстярир. Щямин фяалиййятлярин нятиъясиндя гаршыда дуран цмумтялим нятиъяляриня йяни мягсядя чатмаг мцмкцн олур. Ойун тялим просесиндя башлыъа мягсяд вя вязифяляр шаэирдлярин тябият, ъямиййят вя тяфяккцря даир фактлар, щадисяляр, гайдалар тяляб вя эюстяришляри мянимсямяк вя тятбиг етмякдян, она ямял етмякдян ибарятдир. Ейни заманда ойун тялими заманы бу сащядя биликляри мянимсямякля йанашы, щям дя тялимин мязмунуна аид баъарыглара йийялянмяк тялябаты да иряли сцрцлцр. Баъарыглар ися ойун цзря газанылмыш биликлярин щяйата кечирилмяси, гаршылашдыьы мцщитдя тятбиги вя юз яксини тапдыьы кими баша дцшцлцр. Бунлар юйрядян вя юйрянянлярдян ашаьыдакылара наил олмаьы тяляб едир.

• Шаэирдлярин саьламлыьыны мющкямляндирмяк онларын физики инкишаф вя щазырлыьыны тямин етмяк, организми формалашдырмаг, онун функсионал имканларыны даща да эенишляндириб йцксяк мярщяляйя чатдырмаг;

Page 90: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

93

• Щяйат цчцн ваъиб олан щяряки билик, баъарыг вя вярдишляри ашыламаг онлары даща да тякмилляшдирмяк;

• Шаэирдлярин щяряки габилиййятлярини инкишаф етдирмяк (сурят, эцъ, чевиклик, дюзцмлцлцк), мяняви-иради кейфиййятлярини вя вятянпярвярлик рущуну йцксялтмяк;

• Шаэирдлярдя эиэийена, санитарийа мядяни гайдалара йийялянмяк вярдишляри ашыламаг, ону формалашдырмаг;

• Шаэирдляря мцстягил мяшьул олмаг вя тяшкилатчылыг, мянтиги йарадыъылыг вя тядгигатчылыг габилиййятини инкишаф етдирмякля идрак фяалиййятини артырмаг.

Вярдишляр ися мцхтялиф мягсядли мцтящяррик ойунларын дяфялярля тякрарланмасы нятиъясиндя газанылыр. Вярдишляр адятян тялим просесинин ахырынъы 3-ъц мярщялясиндя тялимин тякмилляшдирилмяси вя формалашдырылмасы мярщялясиндя ялдя едилир. Гейд етмяк лазымдыр ки, бу цч мярщялянин щяр биринин юзцнямяхсус мягсяди вя вязифяляри вардыр. Бцтцн бунлар ардыъыллыгла щяйата кечирилир, бир-бириндян мязмун тяфяккцр вя щяряки мащиййятиня эюря фярглянир, лакин мярщяляляр, еляъя дя бири о бирини тамамлайыр. Сонракы тялим мярщяляляри яввялкилярин ясасында мцвяффягиййят газана билир. Бу бахымдан кичик бир мцгайися апараг. Сюйлядийимиз кими, вярдиш баъарыгларын дяфялярля тякрары нятиъясиндя автоматлашдырылмыш формалардан биридир. Юйрядян вя юйрянянляр щямин баъарыглары газанмаг цчцн тялимин мязмуну цзяриндя дцшцнцр, ишляйир, диггятини ъямляшдирир ону тящлил едиб мцвафиг гярара эялир вя нятиъя чыхарырлар. Сюйлянилянляр бейин габыьында мцвяггяти рабитялярин мейдана эялмясиня сябяб олур. Бунлар ися нятиъядя щярякятлярин юзцндян асылы олмайараг автоматик олараг йериня йетирилмясини тямин едир. Бура да бир ъящяти дя гейд етмялийик ки, вярдишлярин йарандыьы заман тяфяккцрцн йцксяк фяаллыгла, эярэинликля ишлянмясиня, бу просесдя ъидди нязарятин олмасына о гядярдя ещтийаъ дуйулмур.

Page 91: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

94

5.5. Ойун тялиминин принсипляри Ойунларда цмумтялимин нятиъяляриня наил олмаг

мягсядиля тялимин мцвафиг принсипляриндян истифадя олунур. Ялбяття, ойунларын тялими просесиндя зярури нятиъяни ялдя етмяк цчцн тялимин бцтцн принсип вя тялябляриндян истифадя едилмялидир. Лакин бу йазыда ойунларын тялиминин тяшкили вя кечирилмясиндя ваъиб бязи принсипляри гыса олса да арашдырмаьы лазым билирик. Хцсусян, тялимдя идейалылыг, елмилик, яйанилик, шцурлулуг вя фяаллыг, системлилик вя ардыъыллыг, мцвафиглик, фярди йанашма принсиплярини нязярдя тутуруг. Эюстярилян тялябляря риайят олунмагла мцтящяррик ойунларын тялиминин мязмунуна уйьун шаэирдлярин билик, баъарыг вя вярдишляря йийялянмясиня, тялим просесиндяки фяалиййятлярин йцксялмясиня вя тянзимлянмясиня мцвяфяг олмаг мцмкцндцр.

5.1. Ойун тялиминдя идейалылыг вя елмилилик принсипляри

Ойунлар халгын тарихи кечмишини вя бу эцнцнц якс етдирдийи

кими онун эяляъяйини дя анлатмалыдыр. Мясяляйя щямин бахымдан йанашдыгда ойунларын мязмуну вя тялими эюстярилян йюнямляря уйьун олмалыдыр. Ойунун тялими заманы илк нювбядя ашаьыдакы истигамяти вя идейалары ясас эютцрмяк йериня дцшярди:

• Тарихи кечмишимизи юйряниб тящлил етмяйи, щям дя цмумиляшдирмяйи вя нятиъя чыхармаьы. Бу мягсядля мяишят, мярасим, рагсдахили вя ушаг ойунларыны сяъиййяляндирян хцсусиййятляря мцраъият етмялидир.

Вахтиля Академик М.Ариф йаздыьы кими «Азярбайъан халгынын ян гядим мащны вя яйлянъяляри дя тябият, тясяррцфат вя ямяк щяйаты иля баьлыдыр». Халг няьмяляр, дейишмялярля йанашы, мцхтялиф ойунларда йаратмышдыр. Бу ойунларда гыш сяртлийин, бащар хошбяхтлийин рямзи олмушдур. «Кявсяъ» ойунуну ян гядим халг халг ойунларындан бири кими эюстярмяк олар. Бурада М.Арифин эюстярдийи кими «халг мащнылары», хор, диалог да вар

Page 92: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

95

иди. Ойунда пантомим щярякятляр, ял-гол, бядян, гаш-эюз ойнатма ясас йер тутурду».

Йухарыда дедийимиз кими ойунларда щярякят башлыъа цнсцрдцр.

Ойуну ися щярякятдян кянар тясяввцр етмяк гейри-мцмкцндцр. Бцтцн бунлардан беля бир гянаятя эялмяк олур ки, гядим милли мядяниййятимизин тяркиб щиссяси олан мярасим ойунларынын васитясиля щяйат тярзинин айрылмаз щиссяси олан ян гядим мярасимляримизи дя юйряня билирик.

Тцрк тайфалары ичярисиндя бир сыра гядим достлуг, бирэя йашайыш гайдаларыны якс етдирян мяишят ойунларымыз да вардыр. А.Нябийев бу мцнасибятля йазмышдыр: «Мяишят ойунларынын ичярисиндя ейни заманда еля нцмуняляр дя вардыр ки, гядим халг щярякатыны вя мяишятини якс етдирмяк бахымындан ящямиййятлидир.

Бу ойунларда халг щяйатынын чох мцхтялиф ъящятляри, сащяляри якс олунмушдур. Онлардакы садя кяндли психолоэийасы истяр-истямяз охуъуну дцшцндцрцр, улу кечмишимизин мцхтялиф щяйат лювщялярини бизя бязян кичик штрихляр, нотлар шяклиндя бязян дя бцтюв, там щалда чатдыра билир. Бир чох мяишят ойуну бу эцн иъра олунмасы да халгын мцяййян мярщялядяки щяйат тярзини, мяишят шяраити барядя щеч бир мянбядя мцщафизя едиля билмяйян фактлары, мялуматлары бизя чатдырыр.

Диэяр тяряфдян халгын чох гядим тясяввцрлярини якс етдирдийиня эюря бизя зювг верир7.

Гейд етмяк ваъибдир ки, бир сыра ойунларымыз вардыр ки, улу бабаларымызын гябиля вя тайфа щяйаты дюврцнц ибтидаи шякилдя бизя эятириб чыхармышдыр. «Бянювшя-Бянювшя» ойунуну буна мисал эюстярмяк олар. Еля ойунларымыз да вардыр ки, гядим йер адыны билдирир, халг гящряманларынын ады вя саны иля онларын мцбаризлийи, мярдлийи, шцъаятлилийи, вятянпярвярлийи, вятян уьрунда ъанындан кечмясиля сых ялагядардыр. Беля ойунлардан «Якил-Бякил гуш иди» ойунуну нцмуня эюстярмяк олар. Бцтцн бунлардан беля бир

7 А.Нябийев. Ел няьмяляри, халг ойунлары. Бакы, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, 1988, сящ.147.

Page 93: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

96

нятиъя чыхармаг олар ки, Азярбайъан халг ойунлары тякъя щярякятлилик мянасыны дашымыр. О щям дя, тарихи кечмишимизи юйрянмяк мягсядиля йяни йашайыш тярзимизи, щяйатымызы вя эяляъяк щаггында дцшцнмяйимизи дя ачыглайыр, тарихдян ибарят дярси эютцрмяйи бизя юйрядир. Хцсусян, милли-бяшяри дяйярляри горуйуб сахламаьы, бирэя щярякятетмяни, юлкямизин мцдафиясиня елликля галхмаьы билаваситя тювсийя едир. Ойунларын тялими просесиндя йухарыда дейилянлярин онун идейа ясаслары кими нязяря алынмасы эяляъяк цчцн чох файдалы оларды.

Ойунларын тялими заманы елмилийин нязяря алынмасы дедикдя щямин просесин елмя сюйкянмясини нязярдя тутур. Бурада илк нювбядя тялимин педагожи-психоложи дяйярляря ясасланмасы олдугъа зяруридир. Ойунларын тяшкили вя кечирилмяси мязмуну, шаэирдлярин гиймятляндирилмяси саьламлыьын горунмасы вя реабилитасийанын тялимдя юнямли олмасы юн плана кечир. Ойунларын тялиминин елмилийи диэяр тяряфдян дя цмумтящсил фянляри иля онун сых ялагяли тядриси иля баьлыдыр. «Мцтящяррик ойунлар вя онун тядриси методикасы» фянни тядрис олунаркян, онун тарих, биолоэийа, анатомийа-физиолоэийа, мянтиг, фялсяфя, физика вя с. йяни ады чякилян фянляр цзря биликляря истинад олмасы нязярдя тутулур. Нящайят, мцтящяррик ойунларын елми ясасларда тялиминдя фяндахили баьлантыларын олмасы онларын бир-бири иля ялагяли сурятдя тядрис олунмасы да дахилдир.

5.2. Шцурлулуг вя фяаллыг принсипи Шцурлулуг вя фяаллыг принсипи шаэирдлярин мянтиги

тяфяккцрцнц инкишаф етдирян, онлары тялим тапшырыглары цзяриндя мцстягил вя сярбяст олараг фяалиййят эюстярмяйя сювг едян ясас тялим принсипляриндян сайылыр. Чцнки, тялим просеси бу принсипя ясасланараг гурулурса Й.А.Коменскинин тювсиййясиня эюря «Щеч бир шейи йалныз тякъя нцфуз ясасында юйрятмямяли щяр шей хариъи щиссляря вя аьла ясасланан сцбутларын кюмяйи иля

Page 94: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

97

юйрядилмялидир». 8 О, фикрини давам етдиряряк йазырды ки, тядрис едилян бцтцн шейляри аьлын дялилляри иля еля ясасландырмаг лазымдыр ки, ня шцбщя цчцн, ня унутганлыг цчцн щеч бир йер галмасын. Бу мянада ойунун мязмуну, мягсяди вя вязифяляринин, гайдаларынын мянимсядилмяси шаэирдлярин ойуна дцшцнъяли олараг вя лазыми фяаллыгла йанашмасына сябяб олур. Ойунларын кюнцллцлцк ясасында тяшкили вя кечирилмяси бир тяряфдян бу сащядя юйряниляъяк билик вя баъарыгларын, ашыланаъаг вярдишлярин даща да тякмилляшдирилмясиня зямин йарадырса, диэяр тяряфдян дя шаэирдлярин ойуна йарадыъы мцнасибятини, мараьыны артырыр, тярбийясиня мцсбят тясир едир. Онларын мащиййятини анламаг шаэирдлярин ойун заманы низам-интизамыны даща да эцъляндирир. Ойунларын гайда тялябляриня ъидди риайят едилмясиня шаэирдлярин ойун сяйлярини хейли артыр. Тялимя шцурлу йанашмасы, идрак фяаллыьынын вя идман фяалиййятинин йцксялдилмяси иля йанашы щям дя онларын ойун щаггында дягиг тясяввцря малик олмасы да шаэирдлярин ойун щаггында дягиг тясяввцря малик олмасына сябяб олур. Хцсусян, дястя башчылары вя ойун итиракчыларынын ойундакы ролу барядя дцзэцн мялуматландырманын олмасы да тящсил, тярбийяви ящямиййят кясб едир, онун шцурлу вя фяаллыг ясасында кечмясиня стимул верир.

5.3. Ардыъыллыг принсипи Ойун тялиминин еффектлилийиндя ардыъыллыг принсипиня

риайят едилмяси мцщцм йер тутур. Бунун цчцн дя ойунун тялими мягсядиля габагъадан мцвафиг планлашдырма ишляри апарылмалыдыр. Планлашдырма щяр шейдян яввял бядян тярбийяси програмына уйьун олмалыдыр. Онун ясасыны ойун тядрис програмы материаллары тутмалыдыр. Бура да бир чох педагожи психоложи мейарлар, метод вя васитяляр нязяря алынмалыдыр. Ейни заманда шаэирдлярин физики щазырлыьы вя физики инкишафы мяктябдахили вя мяктябйаны тядрис идман сащяляри, мювъуд аваданлыг вя 8 Й.А.Коменски. Сечилмиш педагожи ясярляри. Сящ.148.

Page 95: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

98

лявазиматлар нязяря алынмагла конкрет ойунла бярабяр физики тярбиййя цзря гаршыйа гойулмуш цмуми мягсяд вя вязифялярин ясас эютцрцлмясидя олдугъа ваъибдир.

Ойунларын тялиминдя яввялъя садя сонра ися нисбятян чятин ойунларын сечилиб юйрядилмяси мягсядяуйьундур. Таныш ойунлара истинад едилмякля йени мцтящяррик ойунлары тяшкил едиб кечирмялидир. Чцнки, тяърцбядян мялум олур ки, яввялляр газанылмыш, билик, баъарыг вя вярдишляр ясасында йени билик, баъарыг вя вярдишляр даща сцрятля ялдя олунур, мянимсянилир вя тякмилляшдирилир.

Ойунлар синифдян-синифя кечдикъя мцвафиг шякилдя мцряккябляшдириляряк юйрядилмяси тялим ишиня мцсбят тясир эюстярся дя онун мцнтязям сурятдя тякрарланмасына бюйцк ещтийаъ вардыр. Ойунлар вахташыры тяшкил олунмазса бу сащя цзря газанылмыш баъарыг вя вярдишлярдя тядриъян зяифляйяъяк вя йахуд итяъякдир. Ашыланмыш баъарыг вя вярдишлярин йоха чыхмамасы вя йа тякмилляшдирилмяси цчцн 3 йол вардыр. Бунлардан биринъи ойунлар вахташыры тякрар олунмалы, икинъи щямин характерли диэяр ойунлар тяшкил етмяли вя юйрятмялидир. Нящайят, цчцнъцсц ися ойунларын йадда галмасы цчцн мющкямляндирилмялидир. Бу мягсядиля газанылмыш билик вя баъарыглар эцндялик щяйатда, ямяли ишдя тятбиг олунмалыдыр.

Ойун тялими просесиндя онларын дюня-дюня тякрарланмасы мянимсянилмиш биликлярин, баъарыг вя вярдишлярин узун мцддят щафизядя галмасында, мющкямляндирилмясиндя ялверишли шяраит йарадылмасына сябяб олур.

5.4. Ойун тялиминдя мцвафиглик принсипи Ойунда тялимин сявиййясинин йцксялдилмяси шаэирдлярин

цмуми инкишафындан, биликляри ня дяряъядя гаврамасындан баъарыг вя вярдишляря сащиб олмасындан мцщцм дяряъядя асылыдыр. Щямин бахымдан мцвафиглик принсипи тялим заманы шаэирдлярин гаврама вя билик сявиййясини, онларын

Page 96: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

99

габилиййятляринин нязяря алынмасыны зярури щесаб едир. Ойун тялиминдя бу принсипин ясас эютцрцлмяси нятиъясиндя шаэирдляр мянимсянилмяси ваъиб олан биликляри, юйрядилмяли баъарыглары, вя ашыланмасы файдалы олан щяряки вярдишлярин мащиййятини лазымынъа баша дцшцр, сюйлянилянляри шцурлу сурятдя анлайырлар. Бу ися юйрядянин вя юйрянянлярин тящсил сащясиндяки истякляриня мцвяффяг олмагда ящямиййятли шяртлярдян бириня чеврилир, эюрцляси ишлярин мягсядйюнлцлцйцнц артырыр.

Мцвафиглик принсипи ейни заманда тяляб едир ки, ойун тялиминин мязмуну, васитяляри, формалары вя методлары шаэирдлярин дярк етмя габилиййятиня вя физики имканларына уйьун олараг щяйата кечирилсин. Мцвафиглик принсипи мцяллим вя шаэирдлярдян тялим методларыны вя васитялярини тядрис просесиндя тятбигини дя тяляб едир. Бир ъящяти дя унутмамалыйыг ки, цмумтялимин йахшы нятиъялянмясиндя мянимсямя просесиня диггяти топламаьын вя тялимя мараг эюстярмяйин ящямиййятинин бюйцк олдуьуну изащ йолу иля дярк едилмяси мцщцм зярурят кясб едир. Ойун тялиминдя мялум ойундан таныш олмайан ойунлара асан ойундан нисбятян чятин ойунлара садя ойунлардан мцряккяб ойунлара кечилмясиндя, щабеля цмуми принсипдян хцсуси принсипя ясасланараг ойунларын тяшкилиндя дя мягсядяуйьунлуг йяни мцвафиглик принсипи эюзлянилмяли, онун реаллашдырылмасына сяй эюстярилмялидир.

5.5. Ойун тялиминдя фярди йанашма принсипи Тяърцбядян мялумдур ки, тялимдя йанашманы ясасян 2

формада апармаг олар. Бунлардан биринъиси цмумиликдя синифя, потока, група вя с. йанашма, диэяр йанашма ися щяр бир шаэирдя вя тялябяйя айрылыгда фярди олараг йанашмадыр. Чцнки, синифдя вя йахуд групда шаэирдляр вя истярся дя тялябяляр баъарыг, билик, физики щазырлыг вя физики имканларына эюря гцввятли, орта фяалиййятли вя зяиф олурлар. Лакин цмумтящсил вя али мяктяблярин бядян тярбийяси програмлары ващиддир. Тядрис материаллары синифин

Page 97: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

100

вя али мяктябин шаэирд вя тялябяляринин орта сявиййяляриня уйьун олараг тяртиб олунмушдур. Бцтцн бунлара бахмайараг бядян тярбийяси мцяллими онларын мяшгчиси йери эялдикдя имкан дахилиндя щяр бир шаэирдин, тялябянин фярди физики эюстяриъисини, гаврама, дяркетмя, сявиййясини вя щяряки габилиййятлярини инкишаф етдирмяйя сяй эюстярмялидир. Бунун цчцн дя шяраит олдугда шаэирд вя тялябяляря фярди йанашмалы, онларын фярди инкишаф хцсусиййятляри нязяря алынараг мцхтялиф нюв хцсуси физики щярякятляри иъра етдирмяли вя мараглы мцтящяррик ойунлар тяшкил етмялидир. Тядрис ишинин мцвяффягиййятля кечмяси мягсядиля бцтцн имканлары ъялб етмякля шяраитин йарадылмасы зяруридир.

Бурада олдугъа бир ваъиб мясяляйя дя айдынлыг эятирмяйя ещтийаъ дуйулур. Истяр цмумтящсил вя истярсядя али мяктябляр олсун шаэирд вя тялябяляр сящщят-саьламлыьына эюря 3 група бюлцнцрляр: ясас, щазырлыг вя хцсуси тибби груплар. Щямин групларында юзцнямяхсус бядян тярбийяси тядрис програмлары вардыр. Ясас вя щазырлыг групларына дахил оланлар ейни програмла дярс кечирляр. Мцяййян мцддятдян сонра хцсуси груп тялябя вя шаэирдлярин организминдя мцсбятя доьру мцвафиг дяйишиклик олдугда онлар ясас група кечирилир. Щазырлыг тибби групда мяшьул оланлар ясас груп цчцн нязярдя тутулан бядян тярбийяси, тядрис програмынын йцнэцлляшдирилмиш варианты цзря мяшьул олурлар.

Сящщятиндя бязи гцсурлары олан хцсуси тибби група дахил олан тялябя вя шаэирдляр цчцн нязярдя тутулан тядрис програмлары цзря мяшьяляляр тяшкил олунур. Щямин програмлар мяшьул оланларын сящщяти нязяря алынмагла тяртиб олунмушдур. Мяшьяляляр ися ъядвял цзря мцвафиг вахтда щяфтядя 2 дяфядян аз олмайараг тяшкил едилир. Бу мяшьяляляри йалныз хцсуси семинарлардан кечмиш бядян тярбийяси мцяллими вя йа тибб ишчиси апара биляр. Мяваъиб мяктяб вя али мяктябин фонду щесабына юдянилир. Щямин груплар директор вя ректорун ямри иля тяшкил олунур. Хцсуси тибби групдан диэяр група дахил олмаг олар. Бу шяртля ки, организмдя ирялийя доьру мцсбят вя мцвафиг дяйишикликляр мцшащидя олунсун. Йалныз мяктябин вя йахуд али мяктябин щякими тяряфиндян апарыла биляр. Бир групдан диэяриня

Page 98: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

101

кючцрмяляри апармаг мцтяхяссис мцяллимлярин вя мясул рящбяр ишчилярин сялащятиня дахил дейилдир. Якс тягдирдя бядян тярбийяси вя идман мяшьяляляриндя, идман-саьламлыг тядбирляриндя бядбяхт щадисяляр, зядялянмяляр баш веря биляр ки, бу да арзуолунмаздыр.

5.6. Ойун тялими принсипляриндян вящдятдя истифадя олунмасы

Йадда сахламалыйыг ки, мцтящяррик ойунларын тялиминдя

тятбиг едилян принсиплярин бу просесдя щяр биринин юзцнямяхсус йери вардыр. Бунлардан айры-айрылыгда истифадя цмумтялим нятиъясиня юз мянфи тясирини эюстярир. Яксиня олдугда ися йяни тялими дюврцндя бу принсиплярин щяр биринин йери олмасы, бир-бирини тамамламасы, щям дя онлар арасында ялагя йарадылмасы тядрис цчцн чох ящямиййятлидир. Буна аид бир мисал эятирмяк йериня дцшярди. Щамыйа мялумдур ки, тялим просесиндя яйанилийин тямин олунмасы шаэирдлярин ойун тядрис материалларынын дцшцнъяли олараг лазыми фяаллыглда вя кейфиййятля йериня йетирилмясиня зямин йарадыр. Кюнцллц вя дцшцнъяли олараг ойунда иштирак етмяк онун йахшы гавранылмасына, узун мцддят йадда галмасына еляъя дя чятинликля унудулмасына сябяб олур. Нятиъя етибары иля бцтцн бунлар ойун тялими просесинин мцвафиглилийинин тямини демякдир. Ойунлара аид билик, баъарыг вя вярдишлярин хейли вахт ярзиндя унудулмамасы, йаддашда щякк едилмяси бейиндя бир нюв формалашдырылмасы (автоматлашдырылмасы) ися тялимин систематик вя ардыъыллыьыны да щялл етмяйя кюмяк едир. Ойунларын мащиййятинин, кечирилмясиндя мягсядин вя тяляб олунан вязифялярин шаэирдлярин дярк етмяси, анламасы, шцурлы сурятдя иърасынын бу юзцндя онларын идракы фяаллыьыны даща да йцксялдир, идман фяаллыьынын нисбятян артырырылмасына имкан верир.

Ойунда тятбиг олунан принсиплярин бцтювлцкдя-вящдятя гаршылыглы олараг тятбиги бир тяряфдян «шцурлулуг вя

Page 99: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

102

фяаллыг принсипляринин диэяр тяряфдян ися билик, баъарыг вя вярдишлярин мющкямляндирилмясиня хидмят етмякля йанашы, щям дя онларын ардыъыл вя мцвафиг шякилдя щяйата кечирилмясини, мцвафиг шяраитин йарадылмасыны тяляб едир.

5.7. Ойунларын мязмунунун шярщи Ойунлар сюз, яйанилик, мцшащидя методлары иля шаэирдляря

изащ олуна биляр. Цмумиййятля, ойунларын шярщи онун яйани олараг эюстярилмяси иля баша чатмалы, сонра ися бир нечя дяфя нцмайиш етдирилмялидир, йяни кечирилмялидир.

Изащ еля олмалыдыр ки, ушагларын щамысы ойунун кечирилмя гайдаларыны, халларын верилмясини, апарыъынын вязифялярини, щакимлярин вязифялярини, ойунда галибэялмя шяртлярини билсинляр.

Йахшы олар ки, мцяллим яввялъя сынаг ойуну кечирсин, бурахылмыш нюгсанлары эюстярсин.

Ойуну изащ едяркян синифи еля дцзмяли вя мцяллим еля йердя дурмалыдыр ки, шаэирдлярин щамысы ону йахшы эюэрсцн вя дедиклярини айдын ешитсинляр. Ойунун изащы вя эюстярилмяси бирбаша мейданчада, ойун башланан йердя тяшкил олунмалыдыр.

Изащат гыса, айдын вя баша дцшяъяйи тярздя олмалыдыр. Таныш ойунун ися эениш вя ятрафлы изащына ещтийаъ йохдур.

Бир гайда олараг, ойун бир нечя дяфя тякрар олунур. Ойундан сонра бурахылмыш нюгсанлар ушагларын нязяриня чатдырылыр, гайдалары позан ушагларын ады чякилир, онлар мязяммят олунур. Ойунун гайдаларыны мцтямади олараг позан ушаглар ойундан кянар едилир вя йа мязяммят едилир вя йахуд да онлара хябярдарлыг едилир. Ойунун изащы заманы ушагларын ящвал-рущиййяси, йорьунлуьу, мараьы вя щямин ойуна мцнасибяти, идман фяаллыьы нязяря алынмалыдыр.

Page 100: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

103

5.8. Мцтящяррик ойунлар цчцн ойун мейданчасынын дцзялдилмяси

Мцтящяррик ойунлар цчцн мейданча мяктябйаны

мейданчанын чох вя щям дя мяркяз щиссясини тутмалыдыр. Мцтящяррик ойун мейданчасында щяр ойунчуйа тяхминян 5-6 м сащя дцшмялидир. О, щамар олмалы вя тямиз сахланылмалыдыр, тоз ямяля эятирмямяли, еляъя дя ойуна аид бцтцн гайда-гануна уйьун дцзялдилмялидир. Мцтящяррик ойун мейданчасы, щямчинин дярсин, дярсягядяр сящяр эимнастикасынын вя тяняффцслярдя апарылан тядбирлярин, бядян тярбийяси-саьламлыг ишляринин кечирилмя йериня верилян тялябляря там уйьунлашдырылмалыдыр.

5.9. Ойун мейданчасынын вя идман залынын ишаря олунмасы

Мейданча дярсдян габаг ишарялянмялидир. Яэяр ойун чох

иш тяляб етмирся, онда ишарялянмя ушагларын иштиракы иля йериня йетирилир. Зядялянмялярин гаршысыны алмаг цчцн ойун кечирилян йердя тящлцкяли яшйалар вардырса (дашлар, аьаълар, бутулка вя диэяр шцшя сыныглары, дямир вя дямир галыглары) онлар йыьышдырылмалы, щямин сащя тямизлянмялидир.

Залда гачыш вя естафет характерли ойунлар кечирилярся, гаршыйа чыхаъаг дивардан эимнастика дюшякляри асылмалы, йахуд да щямин сащядя ойунда иштирак етмяйян ушаглар дурмалыдыр. Бу она эюря едилир ки, ушаглар гачаркян юзлярини сахлайа билмяйиб дивара тохуна биляр вя зядяляняр.

Ойунун мараглы вя сямяряли кечмяси мягсядиля мцяллим ян фяал вя физики ъящятдян эцълц, ъялд ушаглардан апарыъы вя башчы сечмялидир. Бу яксиня дя ола биляр. Йяни, тяшкилатчылыг вя идаря етмя габилиййятини инкишаф мягсядиля зяиф олан ушаглардан да апарыъы, башчы сечмяк мяслящятдир.

Page 101: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

104

5.10. Ойун лявазиматларынын щазырланмасы Дярся щазырлыьын ясас ъящятляриндян бири дярс цчцн лазым

олан лявазиматларын вахтында щазырланмасыдыр. Мцтящяррик ойунларын кечирилмяси цчцн кичик байраглар, фит, санийяюлчян, щоппанма ипляри, кичик топлар (теннис), баскетбол вя волоейбол топлары, долдурулмуш топлар, эимнастика аьаълары вя с. лазымдыр.

Инвентар парлаг рянэля, зювгля бойанмалы, сялигяли дцзялдилмялидир. Онлар чякисиня, щяъминя вя юлчцсцня эюря ушагларын йашына уйьун олмалыдыр. Ойунларын лявазиматларла лазымынъа тямини тядрисин сямярялилийини йцксялтмякля бярабяр мяшьул оланларын мяшьяляйя олан мараьыны да хейли дяряъядя артырыр. Конкрет десяк, шаэирдлярин бош дайанмалары арадан галдырылыр, низам-интизамын позулмасына шяраит йаранмыр вя беляликля мяшьялянин интенсивлийи кифайят гядяр йцксялир.

Page 102: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

105

Йохлама-тест суаллар

1.Эюркямли педагоглар ойунлар щаггында 2.Мцтящяррик ойунларын педагожи характер хцсусиййятляри 3.Мцтящяррик ойунларын тярбийяви ящямиййяти 4.Мцтящяррик ойунларын щярби-тятбиги ящямиййяти 5.Мцтящяррик ойунларын саьламлыг ящямиййяти 6.Мцтящяррик ойунларын тящсил ящямиййяти 7.Мцтящяррик ойунларын нювляри 8.Ойун физики тярбийянин мцщцм васитясидир 9.Ойун милли мядяниййятимизин тяркиб щиссяси кими 10.Ойунларын сечилмяси шяртляри 11.Ойунун кечирилмяси цчцн эюрцлян щазырлыг ишляри 12.Ойунун тяшкили вя кечирилмяси цчцн лазым олан ишляр 13.Мцтящяррик ойунларын тялим принсипляри 14.Мцтящяррик ойунларын мязмунунун шярщи

Йарадыъылыг иши цчцн тяхмини мювзулар

1.Мцтящяррик ойунлар физики тярбийянин васитясидир 2.Ойунларын саьламлыьын мющкямляндирилмясиндя

ящямиййяти 3.Халг ойунлары милли мядяниййятимизин тяркиб щиссяси кими 4.Классиклярин ясярляриндя милли ойунларын йери

Page 103: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

106

5.11. Ибтидаи тящсил пилляси цчцн мцтящяррик ойунлар

Ы С И Н И Ф

Космонавтлар

Ушаглар ял-яля тутараг даиря бойунъа эедирляр вя ашаьыдакы мисралары охуйурлар:

Сцрятли ракетляр эюзляйир бизи Учуб планетдя эязмяйимизи. Биз щансыны истясяк, Онунла да учарыг. Ойунда бир сирр вар: Эеъикяня йохдур йер. Ахырынъы сюз дейилян кими, бцтцн ушаглар ракетдрома тяряф

гачырлар вя чалышырлар ки, ракетлярин бириндя юз йерлярини тутсунлар. Ракетлярин шякилляри, яввялъядян мейданчанын мцхтялиф сямтляриня чякилир вя щяр ракетин ичярисиндя 2-дян 5-я гядяр кичик даиряляр олур. Ушаглар бунларын ичярисиня эириб дайанырлар. Ракетлярин йанларында щямин ракетин щара учаъаьы йазылыр. Мясялян:

Й А Й: «Йер-Ай-Йер» Й М Й: «Йер-Марс-Йер» Й Н Й: «Йер-Нептун-Йер» Й В Й: «Йер-Венера-Йер» Й Ъ Й: «Йер-Сатурн-Йер» Ракетлярдя ушагларын бир гисминя йер чатышмыр. Йер тута

билмяйянляр мейданчанын мяркязиндяки бюйцк даирялярин ортасында топлашырлар. Йер тутанлар ися учуш йолларыны елан етмякля юзлярини эуйа космосда эязян кими тясяввцр едирляр. Сонра ушаглар йенидян бир йеря йыьышыр вя ял-яля тутуб даиря бойунъа эедяряк ойуну давам етдирирляр.

Ойунда о ушаглар галиб эялир ки, кечирилмиш учушларын щамысында юзляриня йер тутмуш вя даща чох «учмушлар» (мцмкцн олан цч учушда).

Page 104: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

107

Шякил 1. «Космонавтлар» ойуну кечирилян заман шаэирдлярин

йерляшдирилмяси схеми Шякил 2. «Атлы идманчылар» ойунунда шаэирдлярин бюлцшдцрцлмяси

схеми

Page 105: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

108

Методик эюстяришляр: Охунан мисраларын ахырынъы сюзц дейилмямишдян яввял гачмаг олмаз. Ракетлярин ичярисиндя юзцня йер тутмуш йолдашы итялямяк гадаьандыр.

Атлы идманчылар (гачыш цчцн) Ушаглар мейданчада чякилмиш бюйцк даиря бойунъа

дцзцлцрляр. Бу «Манеж» (мейданча) щесаб олунур. Ушаглар «ат сцрян идманчы»нын вязиййятини алырлар. «Ат

аддымлары» атмаг цчцн голлар дирсякдян бцкцлцр, яллярин ичи ашаьыйа бахыр, ушаглар даиря бойунъа эедяряк чалышырлар ки, дизлярини ялляринин ичярисиня чатдырсынлар.

Дюнмяляр: Мцяллимин ял чалмасы иля ушаглар щярякятин истигамятини дяйиширляр (даиря бойунъа щярякят башга истигамятдя давам едир).

«Сцрятля чапмаьа» кечмяк вя йенидян «аддымламаг» цчцн ушаглар ялляриндя эуйа ъилов тутдуглары вязиййят кими, дизлярини йцксяйя галдырмагла гачыша башлайырлар. Мцяллимин шярти ишаряси иля йенидян йеришя кечирляр. Сонра атлылар «атла ойунда» иштирак едирляр. Мейданчанын кянар тяряфиндя хятлярля атларын дайанмалары цчцн «аракясмяляр» чякилир. Аракясмялярин сайы ушагларын сайындан цч-дюрд дяфя аз олур. Ушаглар чапан атын вязиййятини алараг аракясмялярин гаршысына чатан кими даьылышыб йанларына гачырлар. Мцяллимин ишаряси иля идманчы-атлылар (дизляри йцксяйя галдырмагла) аракясмялярин йанына эялир вя щяря чалышыр ки, бош олан аракясмялярин бирини тутсун. Йерсиз галан ойунчулар удузурлар. Ойун 3-4 дяфя кечирилир. Щяр дяфя юзцндя йер тутан атлылар галиб сайылырлар.

Методик эюстяриш: Ойунда щамы дизляри йуксяйя галдырмагла гачыр. Бу гайданы позаны ики дяфя удузмуш щесаб едирляр. Юзцня йер тутмуш атлыны итялямяйя иъазя верилмир.

Page 106: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

109

Байгуш

Ушаглар ялляриндя гум долдурулмуш кися тутараг мейданчада сярбяст эязиширляр. «Эеъя» командасы верилян заман онлар ялляриндяки кисяляри башларына гойуб, голларыны йанлара ачараг пянъяляр цзяриндя мейданчанын ятрафында эязиширляр. «Байгуш» (апарыъы) онларын арасында эязишир вя нязарят едир. Яэяр ким кисяни йеря салса вя йа дцшмякдя олан кисяни ял иля тутса, «байгуш» ону йувасына апарыр. «Эцндцз» командасы вериляркян «Байгуш» юз йувасына чякилир, ойунчулар ися сярбяст олараг гачышыр, рягс едир, вящши щейванлары, гушлары йамсылайырлар. Ушаглар бу щярякятляри бир дя «Эеъя» командасы вериляня гядяр тякрар едирляр. «Эеъя» командасы вериляндян сонра «Байгуш» йеня дя юз йувасындан чыхыр вя вязифясини йериня йетирир. Ойун беля давам едир.

Ойунда «Байгуш» тяряфиндян щеч тутулмамыш ушаглар галиб эялирляр.

Топу гоншуна ютцр

Шаэирдляр бир ъярэядя дцзцлцрляр. Мцяллимин «Башла»

командасы иля биринъи ойунчулар топу йахында дайанмыш гоншу ойунчуйа, о да юз нювбясиндя гоншу ойунчуйа верир вя и.а. ютцрмяйя башлайырлар.

Топ бу гайда иля ахырынъы ойунчуйа гядяр ютцрцлцр вя ахырынъы ойунчулар топу гябул едян кими тез йухарыйа галдырырлар. Буну биринъи едян командайа гялябя халы верилр вя ойун йенидян башланыр. Ойуну 3-4 дяфя кечирмяк олар. Ахырда щансы команданын гялябя халы чох, ъяримя халы аз олурса, щямин команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Мцяллим щяр ики ъярэядя топун дцзэцн ютцрцлмясиня нязарят етмяк цчцн мцнасиб йер сечмялидир. 2. Гоншуну арада гойуб, топу башгасына ютцрмяйя, топу щавадан атмаьа, ъярэядян чыхыб топу алмаьа вя с. иъазя верилмямялидир. 3. Бу гайдалар позузлдугда командайа ъяримя

Page 107: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

110

халы верилир вя бу халлар ахырда нязяря алыныр. 4. Топу баш цзяриндян айаглар арасындан кечирмякля ютцрмяк кими вариантлардан да истифадя едиб ойуну кечирмяк олар. 5. Ойунун ящямиййяти вя гайдалары нязяри мялумат кими шаэирдляря чатдырмалыдыр.

Биз шян ушагларыг

Ойуна щазырлыг. Мейданчанын щяр ики башында хятляр

чякилир. Бунлар старт хятти щесаб олунур. Ойунчулар щамысы бир тяряфдя старт хяттиндян арха ъярэя дя дайанырлар.

Мцяллим бир няфяр апарыъы тяйин едир. Апарыъы мейданчанын ортасында дайаныр.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля ъярэядя дайанмыш ушаглар, ашаьыдакы сюзляри бир сясля дейирляр:

Биз шян ушагларыг, Щям данышар, щям дя гачарыг. Биз севирик ъялдлийи, Щцнярин вар тут бизи. Ушаглар «тут бизи» сюзцнц дейян кими, мейданчанын диэяр

тяряфиндяки старт хяттинин архасына тяряф гачырлар. Бу заман апарыъы гачанлардан бирини тутмаьа, йахуд ялляри иля онлара тохунмаьа чалышыр. Старт хяттинин архасына кечмиш ойунчулара тохунмаг олмаз. Апарыъы старт хяттиня гядяр щансы ойунчуйа тохунса, о тярпянмядян юз йериндя дурур. Мцяллим тутуланлары гейдя алдыгдан сонра щамы йениядян ъярэяйя дцзцлцр вя ойун тякрар олунур. Ахырда щеч тутулмамыш, йахуд нисбятян аз тутулмуш ойунчулар галиб сайылырлар.

Методик эюстяришляр: 1. Ойуну ики команда арасында да кечирмяк олар. Бунун цчцн тутулмуш ойунчулара эюря командалара ъяримя халы верилир, ахырда ъяримя халы аз олан команда галиб сайылыр. 2. Иштиракчылар чох олдугда ики няфяр апарыъы айырмаг лазымдыр.

Page 108: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

111

Юз байраьына доьру

Ойуна щазырлыг. Мейданчанын щяр ики башында ениня хятляр чякилир. Бир хяттин архасында ойунчулар дайанырлар, диэяр хяттин цзяриндя ушагларын сайына мцвафиг байраглар (естафет аьаълары) дцзцлцр. Мейданчанын ортасында 3-5 няфяр «эюзятчи» дайаныр.

Ойунун эедиши. Мцяллимин ишаряси иля ойунчулар мейданчанын байраглар олан тяряфиня гачараг байраглары дайандыглары йеря эятирмяйя чалышырлар. «Эюзятчиляр» ися онлара мане олурлар, байраг архасынъа гачан ойунчуйа ялляри иля тохунарларса, щямин ойунчулар йерляриндян тярпянмяйяряк дайанырлар. Башга ойунчулар вурулмуш ойунчуйа тохунмагла ону хилас едя билярляр.

Вурулмуш ойунчунун ялиндя байраг оларса, «Эюзятчи» бу байраьы алыр вя мейданчанын йан тяряфиндя квадрат шяклиндя ъызылмыш сащяйя гойур.

Квадрат ичярисиня гойулмуш байраглары горумаг цчцн хцсуси эюзятчи тяйин едир (яввялки эюзятчилярдян бири). Ойунчулар бу байраглары да гачыра билярляр.

Бу ойунда эюзятчилярля ойунчулар арасында мцбаризя эедир. Яэяр ойунчулар квадратда олан 1-4 байраглардан башга бцтцн галан байраглары юз сащяляриня эятиря билсяляр, галиб эялирляр.

Эюзятчиляр ися о заман галиб эялмиш сайылырлар ки, байраглардан 5-ни яля кечирмиш олсунлар (шяртя эюря).

Ики шахта

Ойуна щазырлыг: Мейданчанын мцхтялиф йерляриндя дюрдбуъаг шяклиндя ики нюв «ев» чякилир. Ойунчулар бу «евляря» долушуб эюзляйирляр. Онларын ичярисиндян ики няфяр «шахта» ролуну ойнайыр. Щяр ики «шахта» юзляринин арасындакы сащядя сярбяст дайанырлар.

Page 109: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

112

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля ики «шахта» ашаьыдакы сюзляри охуйур:

Биз ики ъаван гардашыг, Мян гырмызыбурун шахтайам. Мян эюйбурун шахтайам. Щяр кяс биздян горхмурса, Гой бу евдян йола чыхсын. Ушаглар бир сясля ъаваб верирляр: - Биз шахтадан горхмуруг. Буну дейян кими ушаглар евдян чыхыб о бири «евя» тяряф

гачырлар. «Шахталар» онлары тутмаьа, йахуд ялляри иля тохунмаьа чалышырлар. Онлар гачанлардан кимя тохунсалар, щямин ойунчу тярпянмядян йериндя «донуб» галыр (нювбяти гачыша гядяр). Гачыб гаршы тяряфдяки «евя» долмуш ушаглара тохунмаг олмаз. Сонра йеня дя мащнынын сюзляри охунур вя ушаглар ъаваб верирляр, бунунла да ойун давам едир. Анъаг ойунда бу дяфя мейданчада донуб галмыш ушаглар да гачыб юзлярини хилас едя билярляр. Ойун бир нечя дяфя тякрар едилир.

Ахырда ики «шахта» тяряфиндян щеч тутулмайан, йахуд нисбятян аз тутулан ойунчулар галиб эялирляр.

Лякя вурма

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар сярбяст шякилдя мейданчайа даьылышырлар. Бир няфяр апарыъы «Лякя» тяйин едилир. Апарыъы ортайа чыхыб бяркдян дейир: «Мян лякяйям». Ушаглар ону таныйырлар.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля апарыъы ойунчулары говур вя онлара чатыб яли иля тохунмаьа, «лякя вурмаьа» чалышыр. Ойунчулар ися гармагла юзлярини мцщафизя едирляр. Апарыъы онлардан щансына тохунарса, щямин ойунчу апарыъыны явяз едир, яввялки апарыъы ися ойунчулара гошулур. Апарыъы «лякялянмиш» ойунчуну йериндя дайаныр вя ялини йухарыйа галдырараг дейир: «Мян лякяйям», бундан сонра ойун йенидян

Page 110: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

113

башлайыр. Тязя «лякя» щямин анда кющня лякяйя тохунмамалыдыр.

Ойун мцяййян вахт ярзиндя (8-12 дягигя) кечирилир. Ахырда щеч лякялянмямиш ойунчулар галиб сайылырлар.

Методик эюстяришляр: Ы. Ойун кечирилян сащяни хятлярля ъызмаг лазымдыр вя ойунчулара бу хятлярдян кянара чыхмаьа иъазя верилмямялидир. 2. Ойуну щям ачыг мейданчада, щям дя идман залында кечиртмяк олар.

Щоппанан сярчяляр

Ойунчулардан бир няфяри (апарыъы) «Бюйцк гуш» щесаб едилир. «Бюйцк гуш» даирянин мяркязиндя дайаныр.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля «сярчяляр» ики айаглары цзяриндя эащ даирянин ичярисиндя дайаныр (щоппаныр), эащ да щоппаныб орадан чыхырлар.

Сярчяляр даиряйя дян йемяк цчцн дахил олурлар. «Бюйцк гуш» ися онлары дян йемяйя бурахмамаьа чалышыр. «Бюйцк гуш» даирянин ичярисиндя гачараг сярчяляри дян йемяйя гоймамаг цчцн онлары димдийи иля вурур (Яли иля даирянин ичярисиня тохунур). Вурулмуш «сярчя» мцяллим тяряфиндян гейдя алындыгдан сонра, ойун давам едир.

Апарыъы тяряфиндян щеч вурулмамыш сярчя галиб сайылыр. Методик эюстяришляр: Ы. Апарыъынын (Бюйцк гушу) йа

мцяллим тез-тез дяйишмяли, йа да щяр вурулмуш сярчя ону явяз етмялидир. 2. Шаэирдлярин сайына эюря ойун бир нечя дяфя даиря ятрафында апарыла биляр. Беля олдугда мцяллим юзцня кюмякчи-шаэирд айырмалыдыр. 3. Ойун фасилялярля бир нечя дяфя тякрар олунур.

Page 111: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

114

Тцлкц вя тойуглар

Ойуна щазырлыг: Дюрд эимнастика скамйасыны квадрат шякилдя гойурлар. Скамйаларын арасында галан сащя «тойуг дамы» щесаб олунур. Бцтцн «тойуглар» бурада йерляширляр.

Апарыъы «тцлкц» ися скамйаларын арасында дайаныр. Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля «тцлкц» скамйанын

цзяриндян ичярийя тулланыр вя «тойуглардан» мцмкцн гядяр даща чох тутмаьа (тохунмаьа) чалышыр. Бу вахт «тойуглар» эащ тара (скамйанын цзяриня), эащ да йеря щоппанмагла юзлярини хилас етмяйя чалышырлар. Тара галхмыш тойуглара тцлкцнцн тохунмаьа ихтийары йохдур. Мцяллим икинъи дяфя ишаря вердикдя «тцлкц» тойуг дамындан чыхыр вя тцлкцнцн тохунмуш олдуьу бцтцн «тойуглар» щесаба алыныр. Сонра апарыъы дяйишдирилир вя ойун йенидян башланыр.

Ахырда тцлкц тяряфиндян тутулмамыш вя даща аз тутулмуш ойунчулар галиб сайылырлар. Методик эюстяриш ойуну зал вя мейданчада кечирмяк олар.

Шякил 3. «Тцлкц вя тойуглар» ойуну 1-ъи йува; 2-ъи-тцлкц; 3-ъц-

тойуглар; 4-ъц-мцяллим; 5-ъи-скамйалар

Page 112: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

115

Шякил 4. «Довшанлар, эюзятчи вя Тула» ойуну. 1-ъи «довшанлар»; 2-

ъи «эюзятчи»; 3-ъц «Тула»; 4-ъц-«ев»; 5-ъи «щяйят»; 6-ъы «бостан».

Довшанлар, эюзятчи вя Тула

Ойуна щазырлыг: Ойун мейданчасыны хятлярля щиссяляря айырырлар. Мейданчанын гыса хятляриндян 2-3 аддым габаьа бир хятт, онлардан да 3-4 аддым габаьа йеня бир хятт чякилир.

Бир сащядя эюзятчи, икинъи сащядя (щяйятдя) тула дайаныр. Мейданчанын мяркязиндя щасар чякилир. Мяшьялядян азад едилмиш шаэирдляр, йахуд мцяллимин тапшырыьы иля бир нечя шаэирд щоппанма хятляриндян (ипляриндян) 40-60 см. щцндцрлцкдя манея тутурлар, щасар иля икинъи хяттин арасында сащя бостан адланыр. Мейданчанын гаршысындакы хятдян 3-4 аддым габагда 4 даирядян ибарят довшан йувалары чякирляр. Ойуну апармаг цчцн ики няфяр апарыъы айрылыр, онлардан бири эюзятчи, бири тула олур. Галан ойунчуларын щамысы «довшан» сайылыр вя довшан йуваларында йерляширляр.

Page 113: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

116

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля щяр йувада дайанмыш биринъи 3 довшан гачыб щасарын цзяриндян тулланыр, бостана дахил олараг щоппаныб дцшцр вя «кялям йейирляр». Бу вахт мцяллимин биринъи шярти ишаряси иля эюзятчи щяйятя чыхыр, икинъи ишаря иля цч дяфя ял чалыр (санки тцфянэдян атяш ачыр).

Биринъи атяшдян сонра довшанлар юз йуваларына доьру гачырлар. Эерийя гачаркян онлар щасарын (ипин) алтындан кечмялидирляр вя еля етмялидирляр ки, она тохунмасынлар.

Цчцнъц атяшдян сонра «тула» довшанлары тутмаьа бурахылыр. Тула щасарын цстцндян тулланараг щансы довшана чатарса, она яли иля тохунур. Тутулмуш довшан йериндя дайаныр, довшанлар юз йуваларына эирдикдян сонра онлара тохунмаг олмаз.

Гачанлар кечиб ахырда дайанырлар. Мцяллим тутулмуш довшанлары вя сонра юз йуваларына бурахыр. Йуваларда олан довшанларын щамысы гачана гядяр ойун давам едир, щяр нювбяти гачышдан сонра эюзятчи иля тула ролларыны дяйиширляр. Ойунда бир дяфя дя олсун тутулмайанлар ян ъялд довшанлар щесаб олунурлар.

Методик эюстяришляр: Ы. Мцяллим «тула» явязиня башга сюз, «Аслан» вя с. кими сюзляр ишлядя биляр. 2. Щоппанма ипляри еля тутулмалыдыр ки, ушагларын айаглары ипляря илишмясин.

Гурд дярядя

Ойуна щазырлыг: Мейданчанын мяркязиндя бир-бириндян 60-70 см. аралы ики паралел хятт чякилир. Хятлярин арасындакы сащя хяндяк сайылыр. Хяндякдя бир, йа да ики няфяр апарыъы – «гурдлар» дайаныр. Мейданчанын щяр ики башында гаршы хяття паралел хятляр чякилир. Беляликля бир башда «кечи дамы», о бири башда мцщафизя сащяси алыныр. Ойунчу- кечиляр щамысы кечи дамында дайанырлар.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля кечиляр дамдан чыхыб хяндяйя тяряф гачырлар вя хяндяйин цзяриндян тулланыб гаршыдакы мцщафизя сащясиня кечмяйя чалышырлар. Бу вахт гурд

Page 114: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

117

хяндякдян чыхмаг шярти иля хяндяйин цзяриндян тулланыб кечян кечилярдян тутмаьа (тохунмаьа) чалышыр. Щяр гачышдан сонра тутуланлар сайылыб щесаба алыныр вя ойун йенидян башланыр. Ойун мцяййян вахт ярзиндя кечирилир. Ахырда гурд тяряфиндян щеч тутулмамыш ойунчулар галиб сайылырлар.

Методик эюстяришляр: щяр ики – цч гачышдан сонра апарыъылары дяйишмяк лазымдыр.

Ким узаьа атар?

Ойуна щазырлыг: Синиф шаэирдляри 3 командайа бюлцнцр. Онлар мейданчанын мцхтялиф тяряфиндя ъярэя иля дайанырлар.

Мейданчанын бир гыса тяряфиндя топ атмаг цчцн хятт чякилир. Бу хятдян 3 м габагда ися бир нязарят хятти, онун цзяриндя ися 2,5 м щцндцрлцйцндя ип чякилир. Ипин йахшы эюрцнмяси цчцн ондан кичик лентляр асылыр. Нязарят хяттиндян габагда ися йеня дя 5 хятт чякилир. Яввялки хятлярин арасында олан сащя 3 м олур.

Атма хяттинин архасында дайанан ойунчуларын щярясиня ичяриси гумла долдурулмуш ики кися верилир. Кисянин юлчцсц 8х12 см, чякиси 200-250 г. олмалыдыр.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля ойунчулар нювбя иля кисяляри ипин цзяриндян атмаг шярти иля мцмкцн гядяр узаьа атмаьа чалышырлар. Нятиъяляр гейдя алыныр. Кисяни В сащяйя атан ойунчу 5 хал, ЫВ сащяйя атан ойунчу дюрд хал, Ы сащяйя атан ися бир хал газаныр.

Атылмыш кисяляри нювбяти команда топлайыр вя онлар атма хятти архасына кечиб щямин гайда иля ойуну давам етдирирляр.

Ахырда даща чох хал газанмыш команда галиб сайылыр. Методик эюстяриш: Ойун цчцн лазым олан кисяляри

яввялъядян щазырламаг лазымдыр.

Page 115: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

118

Дцз щядяф ат!

Ойуна щазырлыг: Шаэирдляр ики командайа айрылыб мейданчанын гаршы тяряфляриндя бир-бириндян 10-12 м аралыда цз-цзя ъярэя иля дайанырлар. Мейданчанын мяркязиндян бир хятт чякилир вя бу хяттин кянарларында 10 шящяръик гурулур (йахуд гумбара, топпуз гойулур). Бу команданын ойунчуларынын щярясиня бир кичик топ верилир.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля ялляриндя топ олан команданын ойунчулары щамысы ейни вахтда топлары дцз шящяръикляря атмагла онлары вуруб йыхмаьа чалышырлар. Вурулмуш, йыхылмыш шящяръикляри бярпа едиб йенидян гурурлар.

Диэяр команданын ойунчулары атылмыш топлары йыьыб, юз нювбясиндя, онлар да шящяръикляри вурмаьа чалышырлар. Беляликля, нювбя иля командалар щяряси 4 дяфя щярякяти йериня йетирибляр. Вурулмуш шящяръиклярин щесабы апарылыр. Ахырда 4 дяфя атмадан сонра, щансы команда даща чох шящяръик йыхмыш оларса, щямин команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Шящяръик гурмаг цчцн аьаълары вя атма цчцн лазым олан кичик топлары яввялъядян ушагларын юзляриня щазырлатмаг олар. 2. Топлары ади кечя парчадан, яскидян вя с. щазырламаг олар. 3. Ойунда гарышыглыг дцшмямяк цчцн кимин атдыьы топу ким эютцрмяли олдуьуну мцяллим яввялъядян тапшырмалыдыр.

Золаглар цзяриндян щоппанма

Ойуна щазырлыг: Мейданчада хятлярля (иплярля) коридор дцзялдилир. Коридорун ени 2,5 м олур. Буну енсиз 30 см вя енли 50 см золаглара айырырлар. Ъями 6-7 золаг олур. Енли золаглардан тякан верирляр, енсиз золаглар цзяриндян ися щоппанырлар. Синиф шаэирляри ъярэя иля дцзцлцр.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля щяр бир команданын биринъи ойунчусу эялиб коридорун ахырында дайаныр.

Page 116: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

119

«Башла» командасы иля щяр цч ойунчу ъцт айагларла енсиз золагларын цзяриндян щоппанмаьа башлайырлар. Онлар енсиз золагларын цзяриндян щоппаныб енли золаглара дцшмямялидирляр.

Щансы ойунчу 6-8 дяфя дцзэцн щоппанса (дар золаглары басмаса) юз командасына бир хал газандырмыш олур.

Бу гайда иля нюмрялиляр вя еляъя дя бцтцн башга ойунчулар щоппанырлар.

Ахырда даща чох хал газанмыш команда галиб эялир. Методик эюстяришляр: Ы. Дярсин сямярялилийини артырмаг цчцн

ойуну бир вя ики коридорда кечиртмяк олар. Бу заман мцяллим юзцня кюмякчи шаэирдляр айырмалыдыр. 2. Щоппанан заман дар золаьы басмыш ойунчу ойуну давам етдирир, лакин командайа хал газандырмыр. 3. Щоппанмаларын сцряти нязяря алынмыр.

Ойунун башга вариантлары: Мейданчада 30 см ениндя 3 золаг чякилир. Золаглар бир-бириндян 40-50 см аралы олур. Биринъи золагдан 40-50 см аралы бир старт хятти чякилир. Цч команда тяшкил едилир вя командалар золагларын ятрафында ъярэя иля дайанырлар. Мцяллимин ишаряси иля биринъи ойунчулар (щяр командадан бир няфяр) эялиб старт хяттиндян 5 м аралы дайаныр. «Марш» командасы иля онлар гачырлар, старт хяттиндя бир айаглары иля тякан вуруб биринъи золаьын цзяриня дцшцрляр. Галан ойунчулар да бу ъцр тулланырлар.

Сонра ойунчулар даща ики дяфя гачмагла икинъи вя цчцнъц золаглара тулланырлар. Икинъи золаьын цзяриня дцшмцш ойунчу ики хал, цчцнъцйя дцшмцш цч хал газаныр.

Даща чох хал газанмыш команда галиб сайылыр. Гайдалар: Ы. Старт хяттиндян кянарда тякан вурмуш ойунчу

золаьын цзяриня дцзэцн дцшся дя, она хал верилмир. 2. Тулланманы тякрар етмяйя иъазя верилмир.

Page 117: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

120

Милли халг ойунлары

Бянювшя

Ушаглар юзляриня ики башчы сечирляр. «Щалай-щалай» эялмякля ики дястяйя айрылырлар. Дястяляр бир-бириндян йцз аддым аралы ял-яля тутмагла ъярэя тяшкил едиб гаршы-гаршыйа дайанырлар. Башчылардан бири о бирисиня дейир:

Биринъи башчы: - Бянювшя. Икинъи башчы: - Бяндя дцшя. Биринъи башчы: - Биздян сизя Ким дцшя? Икинъи башчы ушаглардан биринин адыны чякиб дейир: - Яли йахуд Гямяр дцшя. Яли йахуд Гямяр ъярэядян айрылыб йцйцря-йцйцря ял-яля

тутмуш ушагларын ъярэясини йармалыдыр. Бурада эцълцлцк ясас шяртлярдяндир. Яэяр ойунчулардан бири эцъля ял-яля тутмуш ушагларын ялини бир-бириндян айырыб о бири тяряфя кечся, бир ушаг да эютцрцб йеня дя юз яввялки йериня гайыдыр. Йох, яэяр кечя билмяся, орада галмалы, о дястяйя гошулмалыдыр. Щансы дястя ушагларын щамысыны юз тяряфиндя сахлайа бился, о дястя ойунда галиб эялир.

Чаьырыш

Ойунчулар ики дястяйя бюлцнцб, мейданчанын якс тяряфиндя

ъярэяйя дцзцлцр вя нюмрялянирляр. Щяр дястянин гаршысында ъяримя хятти чякилир. Мейданчанын

ортасында диаметри 1 м олан даиря чякилир вя мяркязиня топпуз гойулур.Мцяллимин ишаряси иля нюмряси чаьырылан ойунчу ъялд даиряйя тяряф гачыр, топпузу эютцрцб юз дястясиня чатдырмаьа тялясир. Бу мцддятдя диэяр дястянин ойунчусу ъяримя хяттиня чатана гядяр яли иля рягибиня тохунмаьа чалышыр. Тутулмайан бир хал газаныр. Даща чох хал топлайан дястя галиб эялир.Гачыш заманы ойунчуну итялямяк вя топпузуну ялдян зорла алмаг олмаз.

Page 118: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

121

Дурма, гач

Ойунчулар ки дястяйя бюлцнцр. Дястяляр бир-бириндян 10-12 м аралыда сырайа дцзцлцрляр. Щяр дястянин гаршысында диаметри 1 м олан даиря чякилир. Мцяллим ойунчулары нюмряляйир.

Нюмряси чаьырылан ойунчулар даиряйя эириб, цзц юз дястяляриня тяряф гачыш вязиййяти алырлар. Мцяллимин «башла» командасы иля щяр ики ойунчу юз дястясинин сол тяряфи иля гачараг дястянин ятрафына доланыр вя ъялд юз даирясиня дахил олмаьа чалышыр. Даща тез даиряйя эирян ойунчу бир хал газаныр. Чох хал топлайан дястя галиб эялир. Гачаркян бир-бирини итялямяк олмаз.

Шякил 5. «Золаглар цзяриндян щоппанма» ойуну

Page 119: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

122

ЫЫ С И Н И Ф

Шякил сярэиси

Ойуна щазырлыг: Ойунун гайдалары шаэирдляря изащ едилир. Онлардан цч няфяр апарыъы сечилир. Бунлардан бири сярэинин «мцдири», икиси ися «тамашачы» ролуну ифа едир.

Сонра ойунда иштирак едянляр (апарыъылардан башга) мейданчайа даьылышырлар. Онлар юз дурушлары иля щансы шякли тясвир едяъякляри щаггында бир-бири иля, йахуд «мцдирля» мяслящятляширляр. Щяр щансы бир шякли бир, ики вя йа цч няфяр тясвир едя биляр. Мясялян, хизяк сцрянин, ат чапанын, футболчунун, боксчунун, гылынъ ойнаданын вя б. идманчыларын ясас чыхыш вязиййятлярини тясвир етмяк (йамсыламаг) олар.

Ушаглар мцяллимин ишаряси иля мейданчанын кянарына дцзцлцб дцшцндцкляри щадисяни тясвир едирляр. Щамы щазыр олдугдан сонра мцдирин «цч-дюрд» командасы иля щамы бир сясля дейир: «Сярэи ачыгдыр».

Ойунун эедиши: Бцтцн шякилляр щазыр олдугдан сонра вя мцдир сярэини ачдыгдан сонра тамашачылар шякиллярин арасы иля эязиширляр. Тамаша 16 санийя давам едир. Сонра мцдир икинъи дяфя команда верир: «цч-дюрд». Бу заман ойунда иштирак едянляр «Сярэи баьлыдыр» - дейя азад вязиййяти алыр вя юз йерляриндя дайанырлар. Тамашачылар цч шяклин адыны чякирляр. Ян йахшы шякли тясвир етмиш ойунчулар апарыъы олур, яввялки апарыъылар ися ойунчулара гошулурлар.

Методик эюстяришляр: Ы. Йахшы оларды ки, мцяллим нцмуня цчцн бир нечя шякли тясвир етсин. 2. Шякли даща дцшцнъяли тясвир етмиш ойунчулары фяргляндирмяк цчцн мцяллим онлара хал щесабы иля йер дя веря биляр. 3. «Сярэи ачыгдыр» сюзцндян «сярэи баьлыдыр» сюзцня гядяр гябул едилмиш вязиййятдян тярпянмяк олмаз. 4. Ойун йенидян тякрар олунан заман яввялки шякли ейни ойунчу тякрар етмялидир. 5. Кимин мцдир, кимин тамашачы олмасыны апарыъылар юз араларында мцяййян едирляр.

Page 120: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

123

Топу ортадакына

Ойуна щазырлыг: Иштиракчылар бир нечя командайа бюлцнцрляр. Щяр команда айрылыгда бир даиря тяшкил едир. Даирялярин ортасында апарыъылар дурурлар. Щяр апарыъыйа бир волейбол вя йа баскетбол топу верилир.

Ойунун эедиши: Мцяллимин «Башла» командасы иля апарыъылар топу нювбя иля юз йолдашларына атырлар. Онлар да нювбя иля топу йеня дя гайтарырлар. Беляликля, бцтцн ойунчулара топ атылыр. Апарыъы ахырынъы топу гябул едян кими, ону йухарыйа галдырыр, бунунла да ойунун гуртардыьыны билдирир. Буну щансы команда тез ется, щямиин командайа бир гялябя халы верилир.

Сонра апарыъылар башга ойунчуларла явяз едилир вя ойун йеня дя давам етдирилир. Ахырда даща чох хал топламыш команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: Ы. Йахшы олар ки, ойунчулара волейбол, баскетбол топлары явязиня долдурулмуш топлар верилсин. 2. Ойуну 3-5 дяфя тякрар етмяк олар. 3. Бцтцн командалара дцзэцн нязарят етмякдян ютрц мцяллим юзцня мцнасиб йер сечмяли вя кюмякчи шаэирдлярдян истифадя етмялидир. 4. Ойунчулара топ ютцрцлдцкдян сонра онлар яввялъядян шяртлянмиш кими бир сыра идман щярякятляри едиб сонра апарыъыйа гайтарсалар даща сямяряли олар.

Фигурлар

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар даиря бойунъа дцзцлцб ял-яля тутурлар. Бир няфяр апарыъы тяйин едилир. Апарыъы даирянин ичярисиндя дайаныр.

Ойунун эедиши: Мцяллимин командасы иля ойунчулар даиря бойунъа щярякят етмяйя башлайыр. Онлар саьа, сола аддымлайыр, аддымларын сцрятини артырыб-азалдырлар, йаваш аддым, тез-тез аддым, гачыш, ашаьы отурмагла йериш (газ йериши) вя с. щярякятляр едирляр (Мцяллим сайыр вя щансы щярякятляри етмяк

Page 121: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

124

лазым олдуьуну ишаря иля билдирир). Мцяллимин командасы иля бцтцн ойунчулар дайанырлар вя бядянляринин, голларынын, гычларынын вязиййяти иля щяр щансы бир фигур (идман нювляри цзря: боксчунун дурушу, гачан адамын вязиййяти, гапычынын дурушу вя с.) эюстярирляр. Бу вахт апарыъы эязишир вя алынмыш вязиййятляря (фигурлара) бахыр, щансы ойунчунун «фигуру» (йаратдыьы вязиййят) апарыъынын даща чох хошуна эялирся, о, щямин ойунчуйа йахынлашыр вя адыны чякир. Онлар йерлярини дяйиширляр. Ойун мцяййян вахт (8-10 дяг.) ярзиндя кечирилир. Ян йахшы фигур йаратмыш ойунчулар галиб эялирляр.

Методик эюстяришляр: Ойун заманы шаэирдлярин ня кими «фигурлар» йаратмалы олмалары мцяллим тяряфиндян яввялъя тясвир едилмяли вя эюстярилмялидир.

Гозалар, палыдлар, гозлар

Ойуна щазырлыг: Шаэирдляр ъярэяйя дцзцлцб 1-2-3 сайырлар. Бирляр биринъи, икиляр – икинъи, цчляр ися цчцнъц даиряйя дцзцлцрляр. Ойунчулара шярти олараг адлар гойулур. Бир нюмряли ойунчулар «Гозалар», ики нюмрялиляр «Палыдлар», цч нюмрялиляр ися «Гозлар олурлар. Цч няфяр апарыъы тяйин едилир. Онлар истядикляри йердя.

Ойунун эедиши: Мцяллим шярти адлары («гозалар», «палыдлар») нювбя иля чаьырырлар. Чаьырылмыш ойунчулар башга даиряйя гачыб йерини дяйишдирмяйя чалышыр. Апарыъылар ися бу заман гачыб, бош йерлярдян бирини тутурлар. Ким даиря тута билмирся, апарыъы сайылыр. Даирялярдя юзцня йер тутмуш апарыъыйа щямин йердян чыхмыш ойунчунун шярти ады верилир. Бошалмыш йер о заман тутулур ки, ойунчуйа даиряйя дахил олуб, ял-яля тутмуш олсун. Ойунда апарыъы ролунда щеч ойнамамыш (йахуд башгаларына нисбятян аз ойнамыш) ойунчулар галиб сайылырлар. Бу заман биринъи дяфя тяйин едилмиш апарыъыларын илк ойунлары нязяря алынмыр.

Page 122: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

125

Методик эюстяришляр: Ы. Ойунун сямярясини вя мараьыны артырмаг цчцн айры-айры даиряляр (щяр цч няфяр) бир-бириндян мцмкцн гядяр аралы дайанмалыдыр. 2. Даирядя юзцня йер тутмуш ойунчуну эцъля итяляйиб чыхартмаьа иъазя верилмир.

Итиайаглылар командасы

Ойуна щазырлыг: Мейданчанын бир тяряфиндя старт хятти чякилир. Ойунчулар цч командайа айрылырлар: бири старт хяттинин арасында, бири саьында, о бири ися солунда ъярэяйя дцзцлцрляр. Старт хяттиндян 15-20 м габагда щяр команда цчцн бир даиря чякилир вя ичярисиня топпуз (гумбара) гойулур.

Щяр командадан бир няфяр (ъярэядя биринъи дайананлар) старт хяттиня щазыр дайанырлар.

Ойунун эедиши: Мцяллимин «Марш» командасы иля ойунчулар юз даиряляриня доьру гачырлар вя даирядяки топпузу эютцрцб цч дяфя йеря вурдугдан сонра йеня юз йериня гойуб старт хяттиня гачырлар. Буну щансы ойунчу даща тез еляся юз командасына хал газанмыш олур. Сонра щямин гачан ойунчулар ъярэялярдя юз йерляриня кечирляр, нювбяти ойунчулар ися старт хяттиня эялир вя беляликля дя ойун давам едир. Бцтцн ойунчулар гачандан сонра даща чох хал топламыш команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: Ы. Дярсин сыхлыьыны артырмаг цчцн щяр дяфя цч няфяр дейил, ойуну 4-5 няфярин гачмасы иля кечирмяк олар. 2. Шаэирдляри 2 група айырыб, айры-айры старт хятляри цзря ойуну кечиртмяк мцмкцндцр.

Аь айылар

Ойуна щазырлыг: Мейданчада ойун кечириляъяк сащя

хятлярля ъызылыр. Мейданчанын бир кцнъцндя цчбуъаг шяклиндя бир сащя нишанланыр. Бура «аь айыларын маьарасы» щесаб олунур. Ики няфяр апарыъы («аь айылар») айрылыр. «Аь айылар» маьарада

Page 123: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

126

дайанырлар. Галан ойунчулар «айы балалары» сярбяст щалда мейданчайа йыьышырлар.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля «аь айылар» маьарадан чыхырлар вя ял-яля тутараг «айы балаларыны» тутмаьа чалышырлар. Онлар «айы баласына» чатдыгда ону арайа алырлар вя бош яллярини еля тутурлар ки, «айы баласы» голлары арасында галсын. Сонра онлар тутдуглары «айы балаларыны» маьарайа апарырлар. Тутулмуш ойунчу маьарада галыр, «аь айылар» башгасыны тутмаьа эедирляр. Маьарада ики няфяр тутулмуш «айы баласы» олдугда онлар да «аь айылар» кими ял-яля тутуб «айы балаларындан» тутмаьа башлайырлар. Ойун ики няфяр тутулмамыш ойунчу галана гядяр давам едир. Бу ики няфяр ойунун галиби сайылыр, онлар ойуну йенидян башламаг цчцн «аь айылар» щесаб олунурлар. «Айы балаларына» апарыъыларын голлары арасындан дартыныб чыхмаьа вя маьарадан чыхыб гачмаьа иъазя верилмир. «Аь айылара» ися ойунчунун ялиндян вя палтарындан тутмаьа иъазя верилмир.

Методик эюстяришляр: Ы. Лазыми хятляр мейданчада яввялъядян чякилиб щазырланмалыдыр. 2. Шаэирдлярдя йорьунлуг щисс едилдикдя онлара динъялмяк цчцн фасиля верилмялидир.

Бош йер

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар бюйцк бир даиря бойунъа дцзцлцрляр вя яллярини архада белляриня гойурлар. Бир няфяр апарыъы айрылыр. Апарыъы даирянин хариъиндя (ойунчуларын архасында) олур.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля апарыъы ойунчуларын архасында, даиря бойунъа щярлянир. О, истядийи вахт ойунчулардан биринин ялиня тохунур вя юзц гачмаьа башлайыр. Тохунулмуш ойунчу, йериндян чыхыр, даирянин хариъи иля анъаг апарыъынын якс истигамятиня гачыр вя чалышыр ки, ондан тез эялиб йер тутсун. Апарыъы ися бош йеря тез чатмаг вя ону тутмаьа чалышыр. Беляликля, бу ики ойунчудан щансы даща тез бош йеря чаты ону тутса, йер онун олур. Диэяр гачан ися йерсиз галыр вя

Page 124: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

127

даирянин хариъиндя щярлянмякля ойуну яввялки гайдада давам етдирир.

Методик эюстяришляр: 1. Ойуну еля тяшкил етмяк лазымдыр ки, бцтцн ушаглар ойунда фяал иштирак едя билсинляр. Бунун цчцн йахшы олар ки, ойун ики даиря бойунъа апарылсын. 2. Якс истигамятдя гачан ушагларын бир-бириня тохунмамасы цчцн ушаглара неъя кечмяк лазым олдуьуну юйрятмяк лазымдыр.

Нюмрялярин чаьырылмасы

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар ики бярабяр гцввяли командалара айрылырлар. Командалар мейданчанын баш тяряфиндя чякилмиш старт хяттинин архасында сыра иля дайанырлар. Старт хяттиндян 25-30 м габагда щяр ики команда цчцн бир дайаг гойулур. Шаэирдляр нюмрялярини сайырлар вя йадда сахлайырлар.

Ойунун эедиши: Мцяллим бир кянарда дайаныр вя эюзлянилмядян щяр щансы бир нюмряни чаьырыр. Щямин чаьрылмыш нюмряляря мяхсус ойунчулар сыралардан тез чыхыб гаршыдакы дайаглара тяряф гачыр вя онун ятрафында фырланыб йенидян гайыдырлар.Ким эялиб юз йерини сырада даща тез тутарса, щямин командайа бир гялябя халы верилир. Сонра мцяллим бу гайда иля башга нюмряляри чаьырыр. Ахырда щансы команда даща чох гялябя халы топламыш олса, щямин команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: Ы. Мцяллим нюмряляри еля чаьырмалыдыр ки, бцтцн ойунчуларын нюмряси ейни дяряъядя чаьырылмыш олсун. Нюмряляри ардыъыл чаьырмаг олмаз, чцнки бу заман кимин чаьырылаъаьы яввялъядян билиняр. 2. Мясафяни ахыра гядяр гачмайан, йериндян вахтында чыхмайыб ойуну лянэидянлярин командасы цчцн ъяримя халы верилмялидир.

Page 125: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

128

Довшанлар бостанда

Ойуна щазырлыг: Мейданчанын ортасында бир-биринин ичярисиндя ики бюйцк даиря чякилир. Даирялярин арасында 3-4 м мясафя олмалыдыр. Ичяридяки даиря «бостан» сайылыр вя бурада «эюзятчи» дайаныр. Галан ойунчулар «довшанлар» ики даирянин арасындакы сащядя йерляширляр.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля «довшанлар» ики айаглары цзяриндя щоппана-щоппана щярякят едирляр. Онлар эащ «бостана», эащ да сащяляриня щоппанырлар. Эюзятчи бостана эирян довшанлары тутмаьа чалышыр. «Довшанлары» икинъи даиряйя гядяр тутмаьа иъазя верилир. «Довшанлар» ися икинъи даирядян кянара да чыха билярляр. Щансы довшан тутуларса, о эюзятчини явяз едир вя ойун йенидян башланыр.Ойунда щеч тутулмамыш ойунчулар галиб сайылырлар.

Парашцтчцляр

Ойуна щазырлыг: Синиф ики парашцтчцляр командасына айрылыр.

Идман залында бир-бириндян 3-4 м аралы сыра иля вя бир-бириня паралел цч эимнастика скамйасы (тяййаря) гойулур. Щяр скамйанын саь вя сол тяряфляриндя 3-4 (диаметри 30 см) кичик даиряляр чякилир. Бу даиряляр парашцтчцлярин учуб йеря дцшмяси цчцндцр. Биринъи команданын парашцтчцляри «тяййаряйя» минирляр (Щяр скамйанын цзяриня 8 няфяр чыхмышса, бунлардан 4 няфяри цзцнц скамйанын саьында, 4 няфяри ися солунда олан даиряляря тяряф чевирир. Диэяр команданын ойунчулары ойуна нязарят едирляр.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля парашцтчцляр (щамысы ейни вахтда) щяряси юз даирясиня дцзэцн тулланыб дцшдцкдян сонра вя дцшяркян мцвазиняти сахлайан парашцтчц командасы бир хал газаныр.

Page 126: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

129

Шякил 6. Парашцтчцляр ойуну: 1-1-ъи команда; 2-2-ъи команда; 3-3-ъц см-лик даиря; 4-4 см-лик

даиря; 5-ъи мцяллим. Сонра биринъи команданын ойунчулары щакимлик едир, икинъи

команда ися щярякяти йериня йетирир. Ойун йенидян тякрар олунур.

Милли халг ойунлары

Ким тез йцйцряр Ойунчулар ики дястяйя дцзцлцб, бир-бириндян 10-12 м аралы

цзбяцз дайанырлар. Щяр дястянин гарсышында диаметри 1 м олан даиря чякилир. Апарыъы ойунчулары нюмряляйир. Сонра онун ишаряси иля щяр дястянин Ы нюмряли ойунчусу даиряйя кечиб йцйцрмяйя щазыр вязиййят алыр. «Башла» ямри верилир. Щяр ойунчу ъялд йцйцрцб рягибин даирясиня дцшмяйя чалышыр. Рягиб даирясиня даща тез чатан ойунчу бир хал газаныр. Беляликля, даща чох хал топлайан ойунчу (дястя) ойуну удмдуш олур. Йцйцряркян гаршылашмаг олмаз. Рягиб даирясиня якс тяряфдян дахил олмаг лазымдыр.

Page 127: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

130

Топпуз гачырма

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар ики дястяйя бюлцнцр, нюмрялянир вя бир-бириндян 20-25 м аралыда цз-цзя дцзцлцрляр. Щяр сыранын гаршысындан бир аддым аралыда хятт чякилир. Щяр хятдян йарым метр аралыда диаметри бир аддым олан даиря чякилир. Даирянин мяркязиндя топпуз гойулур. Мейданчанын мяркязиндя бир-бириндян йарым метр аралы, диаметри бир аддым олан даща ики чевря чякилир. Ойун башланыр. Мцяллимин ишаряси иля нюмряляри чаьырылан ойунчулар топпузлары эютцрцб гача-гача юз даиряляриня гойур вя ъялд мцяллимин йанына йцйцрцрляр. Мцяллимя даща тез чатан ойунчу бир хал газаныр, даща чох хал топлайан дястя галиб сайылыр.Ейни бир ойунчуну икинъи дяфя чаьырмаг олмаз. Даиряйя гойулмуш топпуз ашырса, ойунчу гайыдыб ону дцзялтмялидир.

Гу-гу

Ойунчулар ики дястяйя бюлцнцб, мейданчада бир-бириня

гаршы сырайа дцзцлцрляр. Дястялярдян ики аддым аралы бир-бириня паралел аьаълар басдырылыр вя онун цстцндян шцвцл (планка) гойулур. Тулланыш ериндян 10-15 м аралы гачыш хятти чякилир. Пцшк атылыр. Дястяляр нюмрялянир. Сонра щяр дястядян бир ойунчу гачараг аьаъын цзяриндян щоппанмаьа чалышыр. Яввял биринъи, сонра ися икинъи дястянин ойунчусу щоппаныр. Ойунчулар щамысы аьаъын цстцндян щоппанмаьа чалышырлар. Щоппана билмяйян ойунчу бир хал итирир. Даща чох хал топлайан дястя галиб эялир. Щоппанаркян аьаъа тохунмаг вя гачыш хяттиндян чыхмаг олмаз.

Гурмадаш

Мейданчанын ортасында бюйцк бир даиря чякилир. Онун мяркязиндя топпуз гойулур. Топпуздан 20-25 м аралы мяря гурулур – хятт чякилир. Ойунчулар ики дястяйя бюлцнцрляр вя

Page 128: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

131

сырайа дцзцлцрляр. Пцшк атылыр. Биринъи дястя мяря хяттиндя сырайа дцзцлцр. Онлар нювбя иля топ атыр. Топпузу вуруб ашырмаьа чалышырлар. Топу атан ойунчу кечиб дястянин сонунда дайаныр. Топпузу вуруб – ашыран бир хал газаныр. Чох хал топлайан дястя галиб щесаб олунур. Ойунчу топу атаркян хятти тапдалайа билмяз.Топпузу вуруб ашыран ойунчу икинъи дяфя ойуну давам етдиря биляр.

Дцзэцн атмаг

Ойунчулар ики дястяйя айрылыр. Мейданчада бир-бириндян 15-

20 м аралы ики хятт чякилир. Щяр ики дястя щямин хятляр бойу гаршы-гаршыйа дцзцлцрляр. Ойунчулар нюмрялянирляр.Мцяллим 1-2-3-4 вя с. нюмряляри чаьырыр. Нюмряси чаьырылан ойунчулар топла рягиблярини вурмаьа чалышырлар. Рягибляриндян бири топу тутса бир хал газаныр. Беляликля, щансы тяряф даща чох хал топласа галиб эялир.

Page 129: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

132

ЫЫЫ С И Н И Ф

«Йолдаш командир»

(Цмуми инкишаф щярякятляри цчцн ойунлар)

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар бир дястяйя дцзцлцрляр. Мцяллим ойунун гайдалары иля вя ящямиййяти щаггында нязяри мялумат верир.

Ойунун эедиши: Мцяллим ъярэянин гаршысында дайаныб мцхтялиф щярякятляр едир. Ойунчулар о щярякятляри едирляр ки, мцяллим щямин щярякяти башлайаркян «Йолдаш командир» сюзц ишлятмиш олсун. Яэяр бу сюз дейилмямишдирся, иъра олунмуш щярякятляри шаэирдляр етмямялидирляр. «Йолдаш командир» сюзц демядян ким щярякяти иъра едирся, щямин ойунчулар удузмуш олурлар, ъярэянин архасына кечиб, икинъи ъярэя тяшкил едирляр. Ойун мцяййян вахт ярзиндя (5-7 дягигя) кечилир. Биринъи ъярэядя ахыра галмыш ойунчулар галиб сайылырлар.

Методик эюстяришляр: 1. Ойун заманы гол-гыч вя эювдя язяляляри цчцн мцвафиг щярякятлярин иърасы нятиъясиндя шаэирдлярин организми ясас ишя щазырланмыш олсун. 2. Бу ъцр ойунлар дярся щазырлыг щиссясиндя верилмялидир. Бу ойундан сонра щазырлыг щярякятляринин иърасына ещтийаъ йохдур.

Топун даиря бойунъа ютцрцлмяси

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар даиря бойунъа дцзцлцрляр. Голлары йана галдырыб голларарасы сейрялтмякля бир аддым эерийя атылырлар. Сонра бир-ики саймагла ики командайа айрылырлар. Щяр командадан бир няфяр капитан сечилир. Капитанлар даирянин гаршы тяряфляриндя цз-цзя дайанырлар. Щяр капитана бир волейбол топу верилир.

Ойунун эедиши: Мцяллим командасы иля капитанлар топу саь тяряфдя дайанмыш йахын команда йолдашларына ютцрцрляр.

Page 130: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

133

Онлар да топу тутуб нювбяти йолдаша атырлар. Бу гайда иля топ бир дя капитана эялиб чыхыны гядяр даиря бойунъа ютцрцрляр. Капитан топу алан кими ону йухары галдырыр. Буну щансы команда даща тез едирся, щямин командайа бир хал верилир. Ойун йенидян башлайыр. Ойун 2-3 дяфя тякрар едилир. Ахырда щансы команданын халы чох оларса, щямин команда удмуш щесаб олунур.

Методик эюстяришляр: 1. Ушаглара долдурулмуш топлар верился даща йахшы олар. 2. Синифдя ушагларын сайы чох олдугда да ики даиря тяшкил едиб ойуну кечирмяк олар.

Эеъя вя эцндцз

(Сцрятля гачмаг цчцн ойун)

Ойуна щазырлыг: Мейданчанын ортасында бир хятт чякилир вя ики щиссяйя айрылыр. Щяр щиссянин ахырында «шящяръик» ъызылыр. Орта хятдян «шящяръийя» гядяр 15-30 м мясафя олмалыдыр. Ойунчулар ики командайа айрылырлар. Команда орта хяттин щяр ики тяряфиндя бир аддымлыг мясафядя дуруб, архаларыны орта хяття тяряф чевирирляр. «Шящяръикляр» щяр команданын габаг тяряфиндя олур. Пцшк цзря командалардан бири «Эцндцз», о бири ися «Эеъя» олур.

Ойунун эедиши: Мцяллим орта хяттин йанында дуруб эюзлянилмядян командалардан биринин адыны дейир. Ады чякилян команданын ойунчулары юз «шящяръикляриня» тяряф гачыр вя тез онун ичярисиня долушмаьа чалышырлар. Диэяр команданын ойунчулары ися тез дюнцб гачанлары говур вя онлара тохунмаьа чалышырлар. Тутулмуш ойунчулар сайылыр, гейдя алындыгдан сонра бцтцн ойунчулар юз йерляриня гайыдырлар, ойун йенидян башлайыр. Ойун чаьырышларын мигдары щяр команда цчцн ейни олмагла 4 дяфя апарылыр. Ахырда даща чох ойунчу тутулмуш команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Ойун кечирилян мейданчада гачыш истигамятиндя тящлцкя тюрядя биляъяк алятляр, ъисимляр

Page 131: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

134

олмамалыдыр. 2. Шаэирдляря гачаны мющкям вурмаьа, гачаны итялямяйя, «шящяръик» хяттинин ичярисиндя онлара тохунмаьа иъазя верилмямялидир. Бу гайдалары позан командайа ъяримя халы верилмяли вя ахырда нязяря алынмалыдыр.

Дабан балыьы вя дурна балыьы (Сцрятля гачмаг цчцн ойун)

Ойуна щазырлыг: Мейданчанын (идман залынын) щяр ики

башында «дабан балыглары» цчцн «евляр» тикилир. Бцтцн ойунчулар – «дабан балыглары» бу евлярдян бириндя йерляширляр. Бир няфяр апарыъы – «дурна балыьы» мейданчанын мяркязиндя дайаныр.

Ойунун эедиши: Мцяллим 1-2-3- сайыр вя «дабан балыглары» бир евдян чыхыб о бири евя тяряф гачырлар. «Дурна балыьы» ися гачан «дабан балыгларындан» мцмкцн гядяр чох тутмаьа (тохунмаьа) чалышыр. Тутулмуш ойунчулар мцяййян едилмиш йеря апарылыр. Ойун йенидян башланыр. Тутулмушларын сайы 8-10 няфяр олур вя бу заман онлар мейданчанын ортасында эялиб ял-яля тутурлар, цзц «дабан балыгларына» тяряф дайаныб «тор» ямяля эятирмяйя башлайырлар. Инди «дабан балыглары» башга евя гачмаг цчцн эяряк тордан да кечсинляр (Яллярин алтындан яйилиб кечмякля). Тутулмуш ойунчулар «тор» дцзялдянляря гошулурлар. Тутулмушларын сайы чохалдыгда онлар ял-яля тутуб «даиряви тор» тяшкил едирляр. Тутуланларын сайы даща да артарса, о заман ики «даиряви тор» (йахуд бир тор, ики тор, бир даиряви тор вя с. дцзялдилир). Бу ъцр щалларда башга евя тяряф гачан «дабан балыглары» даирянин ичярисиня вя орадан хариъя кечмякля гачмалыдырлар. Ойун тутулмамыш 3-4 ойунчу галана гядяр давам едир.Ахыра гядяр тутулмамыш ойунчулар ойунун галибляри сайылырлар.

Page 132: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

135

Узаьа атмагла вахт газанмаг

Ойуна щазырлыг: Синиф шаэирдляри А вя Б командаларына айрылыр (Сарылар вя гырмызылар). Щяр команданын атанлары вя гачанлары олур. Мейданчанын бир башында атма хятти чякилир. Бундан ики аддым габагда ися старт хятти нишанланыр. Щяр командадан олан «гачанлар» старт хяттиндя дайанырлар. Гачанларын архасында ися рягиб командасынын «атанлары» дайанырлар. Атанларын щярясиня ичяриси гумла долдурулмуш кисяъикляр верилир. Кисянин рянэи рягиб командайа мяхсус рянэдя (сарылара гырмызы, гырмызылара сары кися верилир) олур.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля бцтцн «атыъылар» ялляриндяки кисяни «гачанларын» башлары цзяриндян эцъляри чатан гядяр узаьа атырлар (Щамы ейни вахтда). «Гачанлар» ися дярщал юз командаларынын рянэиндя олан кисялярдян бирини эютцрцб ъялд старт хяттиня гайыдырлар. «Гачанлар» старт хяттиня даща тез гайытмыш командайа бир гялябя халы верилир. Сонра ойунчулар йерлярини дяйиширляр (вя вязифялярини): Атанлар инди «гачан», гачанлар ися «атан» олурлар. Беляликля, ойун 8 дяфя тякрар едилир. Даща чох хал топлайан галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Ойуна нязарят етмяк цчцн мцяллим юзцня дцзэцн йер сечмялидир ки, старт хяттиня щансы команданын даща тез эялдийини дцзэцн мцяййянляшдиря билсин. 2. Бу иш цчцн мцяллим юзцня кюмякчи-шаэирдляр дя айыра биляр. 3. Лазым олан кисяъикляр ушаглар васитясиля яввялъядян щазырланмалыдыр.

Мцтящяррик щядяф (Щядяфя ъисим атмаг цчцн ойун)

Ойуна щазырлыг: Шаэирдляр бир-бириндян 2-3 м аралы

олмагла бюйцк даиря бойунъа дцзлянирляр. Ойунчуларын пянъяляри габаьында даирянин хятти чякилир. Даирянин ичярисиндя бир няфяр апарыъы дайаныр. Ойунчулара волейбол топу верилир.

Page 133: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

136

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля даиря бойунъа дцзлянмиш ойунчулар ялляриндяки топла апарыъыны вурмаьа чалышырлар. Апарыъы ися даирянин ичярисиндя о тяряф-бу тяряфя гачмагла юзцнц топдан йайындырыр. Апарыъыны топла вура билян ойунчу даиряйя эириб ону явяз едир. Мцяллим кимин нечя дяфя апарыъы олмасыны щесаба алыр. Ахырда ким даща чох апарыъы ролунда ойнамыш оларса, о да галиб сайылыр.

Мцяллимин топлары дястя башчыларына ютцрцб «башла» командасы верир. Щяр дястянин ойунчусу топу атыб тута-тута мцяллимин йанына йцйцрцр, гачаркян топу йеря салмайан ойунчу Ы хал газаныр. Сонра щяр ойунчу юз дястясиня гайыдыб топу нювбядя дуран йолдашына ютцрцр, юзц ися кечиб сыранын сонунда дурур.

Методик эюстяришляр: Топу щцндцря атыб-тутмаг лазымдыр.Топу мцяллимя атмаг йох, вермяк лазымдыр. Топу итирян ойунчу сырадан чыхарылыр. Гачаркян бир-бирини итялямяк олмаз.

Дырманмаг

Йер вя аваданлыг: Бу ойун идман салонунда вя йа баьда

ойнанылыр. Дырманмаг цчцн бир эимнастика диряйи вя йа кяндир (канат) бир алма вя йа кюк лазымдыр.

Ойуна щазырлыг: Ойунда иштирак едянлярин щамысы диряйин вя йа кяндирин ятрафында диаметри 2-3 м олан бир даиря тяшкил едирляр. Диряк вя йа кяндир 3-4 м щцндцрдян асылыр, ондан бир метр кянарда ися бир гармаг асыб, она алма вя йа кюк баьлайырлар. Фикир вермяк лазымдыр ки, алма вя йа кюк даим щярякятдя олсун.

Ойунун тясвири: Ойунчулар мцяллимин эюстяриши иля бир-бир эялиб дизлярини вя гарынларыны тохундурмадан кяндиря вя йа эимнастика диряйиня дырманмаьа башлайырлар. Дырманманын ахырында ойунчу ялинин кюмяйи олмадан 25 санийя ярзиндя чалышыр ки, йырьаланан алманы вя йа кюкц аьзы иля тутсун.Ойунчу дырманаркян дизи вя йа гарны иля кяндиря вя йа гарны иля кяндиря

Page 134: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

137

вя йа диряйя тохунмуш оларса, щабеля алманы вя йа кюкц тута билмязся, ашаьы енмяли, мейданчанын ортасында дуруб йолдашларынын истядийиня ямял етмялидир (охумалы, ойнамалы вя с.). Ойун 20-30 дягигя давам едир.

Методик эюстяришляр: 1. Яэяр шаэирдлярин сайы чох оларса, ойуну ики даиря цзря кечирмяк олар. 2. Ойун цчцн мцхтялиф ъцр топлардан истифадя етмяк олар.

Овчулар вя юрдякляр (Щядяфя ъисим атмаг цчцн ойун)

Ойуна щазырлыг: Мейданчада диаметри 8-12 м. олан даиря

чякилир. Шаэирдляр «овчулар» вя «юрдякляр» команрдаларына айрылырлар. «Овчулар» командасынын ойунчулары даиря бойунъа дцзлянирляр. «Юрдякляр» командасы ися даирянин ичярисиндя сярбяст эязишир.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля «овчулар» топу бир-бирляриня атыб-тутурлар вя орада фцрсят дцшдцкдя топла «юрдяклярдян» вурмаьа чалышыр. Вурулмуш «юрдякляр» ойундан чыхарылырлар. «Овчулар» бцтцн «юрдякляри» вуруб гуртардыгдан сонра командалар адларыны вя йерлярини дяйишмякля ойуну давам етдирирляр. Ойунун галиби вахтла мцяййян едилир. Щансы команда «юрдякляри» даща аз вахт ярзиндя вуруб даирядян чыхарса, щямин команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Дярсин сыхлыьына, ойунун мараглылыьына наил олмаг цчцн ойуну ики даиря цзря кечирмяк мцмкцндцр. 2. Вахтын щесаба алынмасында йахшы олар ки, санийя юлчяндян истифадя едилсин. 3. Ойундан вурулуб-чыхарылан ойунчулара мцяййян тапшырыглар верилмялидир ки, онлар бош дайанмасынлар.

Page 135: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

138

Топу вур

(Щядяфя ъисим атмаг цчцн ойун)

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар ики командайа айрылыр вя цз-цзя олмагла ики ъярэяйя дцзлянирляр. Ъярэялярин арасында 8-10 м мясафя олур. Мейданчанын (залын) ортасында 1 метр ени олан коридор нишанланыр вя бурайа 4 волейбол топу гойулур. Командалардан биринин щяр ойунчусуна бир кичик топ верилир.

Ойунун эедиши: Мцяллимин ишаряси иля ялляриндя кичик топ олан ойунчулар волейбол топуну вуруб коридорун «рягиб» командайа мяхсус щиссясиня чыхармаьа чалышырлар. «Рягиб» командайа тяряф чыхарылмыш щяр топ цчцн командайа гялябя халы верилир. Сонра атылмыш топлары диэяр команданын ойунчулары йыьырлар вя бу дяфя онлар волейбол топларыны вурмаьа башлайырлар. Ойун 2-4 дяфя кечирилир. Ахырда щансы команданын халы чох олса, о команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Ойунда щяр шаэирдя бир кичик топ вермяк цчцн мцяллим яввялъядян щазырлыг эюрмялидир. Бунун цчцн ушаглара бир нечя эцн яввялдян тапшырылыр ки, кечядян кичик топлар тикиб щазырласынлар. 2. Ойун цчцн лазым олан волейбол топлары вя мейданча хятляри дя вахтында щазырланмалыдыр.

Алпинистляр

(Дырманмаг цчцн ойун)

Ойуна щазырлыг: Мейданчанын кянар хятти бойунъа мцхтялиф манеяляр гойулур. Шаэирдляр 3-4 командайа айрылыр вя щяр команда юзцня бир капитан сечир.

Ойунун эедиши: Мцяллимин эюстяриши иля командалар (капитан габагда олур) сыра иля манеяляр олан хятт бойунъа щярякят едирляр. Онлар бир уъу эимнастика диварына гойулмуш скамйа иля йухарыйа галхырлар, тирин цзяриндян ашыр, йахуд алтындан сцрцнцб кечир, дашларын (йердя тясвир едилмиш) цзяри иля аддымлайырлар. Онлар «даь чайындан» кечир, эимнастика

Page 136: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

139

скамйасыны (хяндяйин цзяриндя олан кюрпцнц хатырладан) цзяриндян аддымлайырлар вя с. Командалар нювбя иля щярякят едир, мцяллим нятиъяляри гейдя алыр.Манеялярдян дцзэцн кечя билмяйян командалара ъяримя халы верилир. Ахырда юз ъяримя халы олан команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Бу ойуну идман мейданчасында кечирмяк олар. Мейданчада кечирилдикдя манеялярин цзяриндян кечмяк, дырманмаг, ашмаг вя с. кими манеяляр дцзялдиля биляр. 2. Ойуну идаря етмяк цчцн мцяллим кюмякчи-шаэиирдляр дя айырмалыдыр (Щяр бир ойунчунун щярякятиня нязарят етмяк, ъяримя халларыны мцяййянляшдирмяк вя с. мясяляляр цчцн).

Ип цзяриндян щцндцрлцйя тулланмаг вя гачараг золаг цзяриндян узунлуьа тулланмагла

естафет

(Щцндцрлцйя вя узунлуьа тулланмаг цчцн ойун)

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар 2-4 бярабяр командалара айрылыр вя мейданчанын баш тяряфиндян чякилмиш старт хяттинин архасында сыра иля дайанырлар. Старт хяттиндян 6-10 м габагда башга хятт чякилир вя бу хяттин цзяриндя щяр команда цчцн ики няфяр 60-80 см щцндцрлцкдя ип тутурлар. Ипдян 7-12 м габагда ися щяр команда цчцн 1,5 м ени олан бир сащя нишанланыр (Узунлуьа тулланмаг цчцн).

Ойунун эедиши: Мцяллимин «марш» командасы иля щяр сырадан биринъи ойунчулар ипя гядяр гачыр, ипин цзяриндян тулланыр, узунлуьа тулланма сащясиня (золаьына) чатыб тяканла онун цзяриндян тулланыб эерийя гайыдырлар вя нювбядя дайанмыш йолдашларынын ялиня тохунуб сыранын архасына кечирляр. Нювбяти ойунчулар да ойуну бу ъцр давам етдирирляр. Нювбя йенидян эялиб биринъи гачанлара чатдыгда онлар яллярини (дясмалы) йухары галдырмагла гуртардыгларыны билдирирляр. Буну биринъи етмиш

Page 137: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

140

командайа гялябя халы верилир вя ойун йенидян башланыр. Ахырда даща чох гялябя халы олан команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Узунлуьа тулланмаг цчцн сащя (золаг) гисмян йумшаг олмалыдыр. 2. Ипин цзяриндян тулланаркян она тохунмуш узунлуг сащясини тапдаламыш ойунчулара эюря командайа ъяримя халы верили рвя ахырда нязяря алыныр.

Гачышла естафет (Гачыш цчцн ойун)

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар 2-4 командалара айрылыр вя

мейданчанын бир башында чякилмиш цмуми старт хяттинин архасында сыра иля дайанырлар. Щяр команда юзцня бир капитан сечир. Капитанлар сыранын яввялиндя дайанырлар. Мейданчанын диэяр башында (20-40 м аралыда) щяр команда цчцн бир дайаг гойулур. Капитанларын ялляриндя байраг вя йа естафет аьаъы олур.

Ойунун эедиши: Мцяллимин «Диггят», «Марш» командасы иля капитанлар юз дайагларына доьру гачырлар вя онун ятрафында доланыб эерийя гайыдырлар, байраьы ирялидя дайанмыш нювбяти йолдашларына ютцрцрляр. Байраьы алмыш ойунчулар щямиин гайда иля ирялийя гачырлар, байраьы вермиш ойунчулар ися кечиб сыранын архасында дурурлар. Байраг йенидян капитана чатана кими о ойунун гуртармасыны билдирмяк цчцн ону йухарыйа галдырыр. Буну даща тез едян командайа гялябя халы верилир. Сонра ися ойун йениядян давам едир. Ахырда гялябя халы чох, ъяримя халы ися аз олан команда галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Ойуну 2-3 дяфя тякрар кечирмяк олар. 2. Ойун башланан кими «Марш» командасы алмадан капттанлара гачмаг вя йолдаш эяляня гядяр старт хяттиндян габаьа чыхмаьа иъазя верилмир. 3. Бу гайдалары позан командайа ъяримя халы верилир. 4. Байраьы ким йеря саларса, юзц ону галдырыб ойуну давам етмялидир.

Page 138: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

141

Ъярэялярдя топ ютцрмяк (Цмуми инкишаф щярякятляри цчцн ойун)

Ойуна щазырлыг: Ойунчулар ики бярабяр командалара

айрылырлар. Командалар цз-цзя ъярэя иля дайанырлар. Щяр команданын биринъи ойунчусуна бир топ верилир.

Ойунун эедиши: Мцяллимин «Диггят» вя «Башла» командасы иля биринъи ойунчулар топу йанында дайанмыш йолдашына, о ися диэяр йолдашына вя и.а. ютцрцрляр. Топ ъярэянин ахырында дайанмыш ойунчуйа чатан кими о, ъярэянин яввялиня гачыр вя топу яввялки гайдада йандакы йолдашына ютцрцр. Топу биринъи олараг ютцрмцш ойунчу ахырынъы ойунчуйа чеврилиб топла бирликдя йенидян ъярэянин яввялиня кечир, ялини йухарыйа галдырана гядяр ойун давам едир. Буну биринъи едян командайа бир гялябя халы верилир. Сонра ойун йенидян башланыр. Ахырда щансы команданын гялябя халы чох, ъяримя халы аз оларса, галиб эялир.

Методик эюстяришляр: 1. Ойуну щям юртцлц шяраитдя, щям дя мейданчада апармаг олар. 2. Топ явязиня шаэирдяляр долдурулмуш топлар верилмяси даща сямярялидир. 3. Топу анъаг йахында дайанмыш йолдаша ютцрмяк олар. Топу бир нечя няфяри арада гойуб ютцрмяйя иъазя верилмямялидир. 4. Бу гайданы позан командайа ъяримя халы верилир. 5. Топу йеря салмыш ойунчу юзц ону галдырмалы вя ойуну давам етдирмялидир.

Дырманмагла естафет

Ойуна щазырлыг: Эимнастика диварындан 8-10 м аралыда бир старт хятти чякилир. Старт хятти иля эимнастика тири гойулур. Эимнастика дивары йанында ичяри долдурулмуш ики кися гойулур. Эимнастика диварында ашаьыдан икинъи пилляйя ики лент асылыр (бир-бириндян аралы). Ойунчулар ики командайа айрылараг йан тяряфлярдя ъярэя иля дайанырлар. Щяр командадан бир няфяр ойунчу старт хяттиня чыхыр (Башдан нювбя иля).

Page 139: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

142

Ойунун эедиши: Мцяллимин эюстяриши иля старт хяттиндя дайанан ойунчулар тиря тяряф гачырлар. Онун цзяриндян ашырлар вя кисяляря чатыб онлары эютцрцрляр, кисяляри башларына гойуб эимнастика диварынын цчцнъц пиллясиня чыхырлар, лентин цзяриндян кечиб йеня дя дцшцрляр. Ойунчулар эерийя гайыдыб кисяляри юз йериня, сонра тирин цзяриндян йеня дя ашыб старт хяттиня гойурлар. Буну щансы команданын ойунчусу даща тез едирся, щямин командайа бир гялябя халы верилир. Сонра нювбяти ойунчулар старт хяттиня чыхырлар вя беляликля, ойун давам едир. Ахырда даща чох халы олан команда галиб эялир. Ойунда сящвя йол верян командайа ъяримя халы верилир вя бу халлар ахырда нязяря алыныр.

Милли халг ойунлары

Мян чобанам

Ойунчулар сырайа дцзцлцб бир-биринин кямярляриндян тутурлар. Апарыъы – «чобан», ойунчулардан бири ися «гурд» олур. «Гурд» 1-2 аддым ирялидя дайаныб, цзц дястяйя тяряф чевирир:

Ойунчу «гурд» дейир: - Мян «гурдам» - аларам «Чобан» ъаваб верир: - Мян «чобанам» - вермярям. Бундан сонра гурд чобаны алдатмаьа, сырадакылардан бириня

тохунмаьа чалышыр. «Чобан» вя бир-биринин кямяриндян тутмуш ойунчулар юзлярини мцдафия едирляр.

«Гурд»ун яли дяймиш ойунчу сырадан чыхыр. «Гурд»ун тохундуьу ойунчуларын сайы «чобанын»

горудуьу ойунчуларын сайындан чох оларса, «гурд» - «чобан» вя ойунчулардан бири «гурд» олур. Ойунчуйа айагла тохунмаг олмаз. «Чобан» «гурд»а тохундугда ойун дайандырылыр. Йени «чобан» вя йени «гурд» сечилир.

Page 140: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

143

Дясмалалды гач Ушаглар даиряви шякилдя йеря отуруб, ортада дайанан

башчыйа бахырлар. Бир ушаг даиря бойунъа гачыр, дясмалыны ойунчулардан биринин архасында йеря гойур. Башчы ушаглардан сорушур:

- Дясмал кимин архасындадыр? Ушаг дясмалын архасында олдуьуну билмяся, ону ортайа

салыр, бир-биринин цстцня итяляйирляр. Дюйцлян ушаг башга бирисинин цстцня йыхыла бился юзцнц азад еляйир, цстцня йыхылдыьы ойунчуну онун йериня ортайа чякир, ону бир-бирляринин цстцня итяляйирляр. Юзцнц мющкям мцдафия едиб, ортайа чыхмайан ушаг галиб эялир.

Шахта вя эцняш

Бу ойун ясасян гызлар цчцндцр. Гызлар ики дястяйя

айрылырлар: Мейданчанын якс тяряфляриндя ъярэя иля цз-цзя дцзцлцрляр. Дястябашчы сечилир. Ялляриндя гырмызы йайлыг тутмуш дястя «Эцняш», аь йайлыг тутан дястя ися «Шахта» адланыр.

Мцяллим дястя башчыларыны мейданын ортасына чаьырыр. Аь йайлыглы дястянин башчысы о бириня дейир:

«Шахтайам, йцкцм аьыр, Няфясимдян гар йаьыр. Мян эяляндя дярйалар, Горхудан буз баьлайыр». Гырмызы дястянин башчысы ъаваб верир: «Шахта баба, нащаг сян Гцввятлийям дейирсян. Мян булуддан чыханда Мум кими ярийирсян». Мцяллимин ишаряси иля дястя башчылары йайлыглары

ойунчулардан йыьырлар. Дястяни сырайа дцзцб ъялд мцяллимин йанына йцйцрцр вя йайлыглары она верирляр. Ойуну тез гуртаран дястя галиб щесаб олунур.

Page 141: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

144

Артырма

Ушаглар ики дястяйя айрылырлар. Чюп атырлар. Чюп щансы дястяйя дцшся, о дястянин ушаглары дцз хятт бойунъа дцзцлцб ашаьы яйилир. О бири ушаглар бир-бир онларын цстцндян атылыр, ахыра чатан ушаг йеря яйилир. Бу минвалла сыра яввялдян артыр, ахырдан азалыр. Мясялян: ушагларын щяр дястясиндя 10 ушаг оларса, ону да ашаьы яйилир. Икинъи дястянин цзвляри бир-бир онларын цстцндян щоппаныб юзц онларын сырасында ашаьы яйилир. Щамы атылыб гуртарандан сонра ашаьыйа яйилмиш йени бир дястя йараныр. Биринъи дястянин ушаглары бир-бир айаьа галхыб ашаьы яйилян ушагларын цстцндян щоппанырлар. Бу минвалла ойун давам едир.

Тез тярпян

Ойунчулар ики дястяйя бюлцнцрляр. Дястяляр сырайа дцзцлцр, щяр дястянин бир ойунчусу гачыш хяттиндя щазыр вязиййятдя дурур. Бир дцз хятт бойу диаметри 20 см олан 12-15 даиря чякилир.

Мцяллимин ишаряси иля щяр ики дястянин ойунчулары бир айаг цстя даирялярля щоппана-щоппана яввялъя бир тяряфя гачыр вя сонра щямин гайда иля эери гайыдыб ялини ону эюзляйян ойунчунун ялиня вуруб архайа кечир. Нювбядя дуран ойунчу ися ойуну давам етдирир. Ойуну биринъи баша чатдыран дястя гялябя газаныр.

Айаглары дяйишмяйя иъазя верилир. Ойунчунун яли дяймямиш хятдян кянара чыхмаьа иъазя

верилмир. Ойунчулар даирядян-даиряйя бир айаьы цстя атылмалыдырлар.

Page 142: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

145

Цзянэи

Ойунчулар ики бярабяр дястяйя бюлцнцр вя 15-20 м цз-цзя дурурлар. Щяр бир ойунчу юзц цчцн диаметри 20-25 см олан бир даиря чякир вя онун ичярисиндя дурур.

Даиряляр бир-бириндян 50-80 см аралы олмалыдыр. Щяр дястя юзцня башчы сечир. Дястябашылары ойуна башламаг

цчцн пцшк атырлар. Яввялъя башчы топла гаршы дястянин ойунчуларындан бирини

вурмаьа чалышыр. Гаршы дястянин ойунчулары ися топу тутмаьа вя онунла якс дястянин ойунчуларындан бирини вурмаьа чалышырлар.

Топ ойунчуйа дяйдикдя башчы «Дайан»- дейя ишаря верир. Сонра щямин ушаьы ойундан чыхарырлар. Ойун тяряфлярдян бири тякляняня кими давам едир. Сон ойунчуну да вуран дястя галиб эялир.

Ойунчу айаьыны даирядян кянара гойа билмяз. Топла вурулан ойунчу бир ялини йухарыйа галдырмалыдыр.

Page 143: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

146

ЫВ С И Н И Ф

(Цмуминкишаф щярякятляринин елементляри иля ойунлар)

Чякиб хятдян чыхарма

Ойнайанлар ики командайа бюлцнцб арадан чякилмиш хятт

бойунъа цз-цзя дайанырлар. Бой вя чякидя тяхминян бярабяр чякилмиш олан ойунчулар гаршы-гаршыйа дурурлар. Щяр команданын архасында 4-5 м аралыда халлары щесабламаг цчцн айрылмыш ойунчулар дайанырлар.

Ойун сигнал цзря башлайыр. Щяр команда чалышыр ки, о бири команданын даща чох ойунчусуну дартыб хятдян чыхартсын. Хятдян чыхарылмыш ойунчу ялинин ичи иля ону чыхардан команданын халлары щесаблайан ойунчусуна тохунмалыдыр, мящз бундан сонра о, хятдян о тяряфя кечиб юз командасында ойнамаг щцгугу газаныр. Щяр чякилиб-чыхарылмыш ойунчу, ону чыхаран командайа бир хал верир. Ойун ярзиндя даща чох хал топламыш команда галиб эялир.

Гайдалар: 1. Истянилян ойунчуну ялиндян тутуб дартмаг олар. 2. Ойунчу тяк-тяк, ики-ики вя ейни заманда бир нечя ойунчуну дартыб чыхартмаьа иъазя верилмир. 3. Ойунчу щяр ики айаьы иля хятти кечдикдя дартылыб чыхарылмыш сайылыр. 4. Палтардан тутуб чякмяйя, гычдан тутмаьа иъазя верилир.

Хоруз дюйцшц

Ойунчулар бой сырасында бир ъярэяйя дцзцлцрляр.

Ъярэянин гаршысында диаметри 3-4 м олан цч даиря чякилир. Нювбя иля ъярэядян (саь ъинащдан башлайараг) алты ойунчу чыхыр. Щяр даиряйя ики ойунчу дахил олуб дайаныр. Мцяллимин «Щазырлаш», «Башла» командасындан сонра щяр ики няфяр юз даирясиндя ойуна башлайыр. «Хорузларын» щяр бири, ялляри белиндя, бир айаг цстцндя тулланыб-дцшяряк чийни иля рягиби даирядян

Page 144: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

147

чыхартмаьа, йахуд ики айаьы цзяриндя дайанмаьа мяъбур етмяйя чалышыр. Ким буна наил олурса, галиб эялир. Ойуну бу вя йа диэяр нятиъя иля баша вуран щяр Гоша ойунчулар ъярэя иля юз йерляриня эедирляр. Бундан сонра нювбяти ойунчулар чаьрылыр вя щамы ойунда иштирак едяня кими ойун давам едир. Гайдалар: 1. Цстцндя тулланылан айаьы щяр 6 тулланмадан бир дяйишмяк олар. 2. Гясдян кобуд сящвляр етмяк гадаьандыр.

Гачышла ойунлар

Дцз хятт цзря гачмагла естафет

Цч команда ъярэяйя дцзцлцб «П» шяклиндя дайанырлар. Ики команданын арасында дайанан команданын гаршысында цмуми старт хятти чякилир. Габагда 15-20 м о тяряфдя сыра иля бир-бириндян 1,5 м аралы цч шящяръик чилинэи гойулур. Щяр команданын биринъи нюмряляри гачыша башлама хяттинин архасында дайанырлар. Мцяллимин «Марш» командасы цзря онлар иряли гачыр вя щяр команданын нювбяти ойунчусу стартда онларын йерини тутур. Стартдан чыхыб гачанлар юз шящяръикляриня чатыб саь тяряфдян онларын башына доланырлар, эерийя гайыдараг щяр бири саь ялини (ялин ичини) юз командасынын нювбяти ойунчусунун саь ялинин ичиня вурурлар вя ъярэялярдя юз йерлярини тутурлар. Нювбяти ойунчулар да юз нювбясиндя иряли гачыб биринъи нюмрялярин етдиклярини тякрар едирляр вя с. Ойун 2-3 дяфя тякрар олунур. Гачыб-гайытманы тез баша вуран команда галиб эялир.

Маршла гачды-тутду

Мейданчанын гаршы тяряфиндя, хяттин архасында ики команда ъярэяйя дцзцлцр. Команданын бири ъярэя иля (сырави аддымла) о бири командайа тяряф эедир. Маршла эедянляр рягиб команданын хяттиня 3-5 м галанда мцяллим гяфлятян сигнал

Page 145: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

148

верир, бу заман щцъум едянляр гайыдыб, юз хяттинин архасына гачырлар, о бири команданын ойунчулары ися говуб яллярини онлара тохундурурлар. Мцяллим тохунулмуш ойунчулары сайыр. Сонра гован команда маршла аддымлайыр, яввялъя щцъум едян команда онлары говур. Ойуну 4-8 дяфя тякрар етмяк олар. Диэяр команданын даща чох ойунчусуну тутмуш команда галиб эялир.

Гайдалар: 1. Тохунулмуш ойунчулар тохунулдуглары йердя дайанырлар. 2. Гачанлара хяттин архасында тохунмаг олмаз.

Байраглар уьрунда гачыш

Ойнайанлар бярабяр сайда ики командайа бюлцнцрляр. Онларын щяр бири ойун мейданчасынын якс тяряфляриндя онун сярщядиндян 1-2 м аралы чякилмиш хяттин архасында дайанырлар. Мейданчанын ортасында щямин хятляря паралел чякилмиш ени 2-3 м ибарят золаг ямяля эятирян даща ики хятт чякилир. Щямин золагда шащмат гайдасы иля байраглар дцзцлцр.

Щяр команда юзцня капитан сечир. Мцяллимин сигналы цзря щяр ики команданын ойунчулары кюндялян золаьа тяряф гачараг даща чох байраг йыьмаьа чалышырлар. Сонра щяр ики команданын ойунчулары йыьдыглары байрагларла бирликдя эерийя, юз хятляриня гайыдыб ъярэяйя дцзцлцрляр. Капитанлар юз ойунчуларынын эятирдикляри байраглары йыьыб сайырлар. Щяр байраьа эюря бир хал верилир. Даща чох байраг эятирмиш команда галиб эялир.

Гайдалар: 1. Щяр ойунчу истядийи гядяр байраг йыьа биляр. 2. Ойунда йолдашын йердян чатдырдыьы байраьы онун ялиндян алмаг гадаьандыр. Гайдаларын щяр дяфя позулмасына эюря ону позан ойунчунун командасындан бир хал чыхылыр. 3. Байраглар сайылдыгдан сонра онлары орта золаьа, яввялки йериня дцзцрляр. 4. Командаларын капитанлары бцтцн ойунчуларла бярабяр щцгугда ойнайырлар. 5. Байраглар олан мяркяз золаьа гачмаг олмаз.

Page 146: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

149

Гейд: Ойунчуларын архасында дайандыьы хятт иля мяркяз золаг арасындакы мясафя 30-40 метря гядяр ола биляр. 30-40 м мясафяйя гачыб-гайытманы 3 дяфяйя гядяр тякрар етмяк олар. Гачыб-гайытма мясафяси гыса олан мейданчада вя залда ойун кечиряркян гачыб-гайытманын сайынын артырмаг олар. Щяр дяфя гачыб-гайытдыгдан сонра сырайа дцзцлмяйя, байрагларын сайылмасына вя йенидян юз йериня гойулмасына сярф олунан вахт ейни заманда ойунчуларын истиращятиня зямин йарадыр. Гачмаг цчцн мцхтялиф чыхыш вязиййятляри (дизцстя дайанмадан, узанма вязиййятиндян, айагцстя дурмадан, архасы мяркяз золаьа тяряф дайанмадан старт вя с.) мцяййян етмяк олар.

Гаршылыглы естафет

Шаэирдляр 2-3-4- командайа дцзцлцрляр. Сыранын гаршысында дайанмыш ойунчуларын айаьынын габаьындан хятт чякилир. Командаларын биринъи гачан ойунчуларынын щярясиня естафет аьаъы верилир. Естафет 30 х 25 см лцляшякилли, щамарланмыш вя уълары йумрулашдырылмыш аьаъдыр. Естафети саь ялля онун ашаьы уъундан тутурлар (бош тяряфи йухары тутулур) , естафети гябул едянляр (якс тяряфдяки сырада биринъи дуранлар) дирсякдян азаъыг бцкцлц, саь голуну (ялини) галдырыб, бир гядяр ону йана апарырлар. «Марш» командасы верилян кими ялиндя естафет олан ойунчулар гачмаьа башлайырлар. Гачанлар гаршы тяряфдя дайанмыш юз командаларынын башда дайананларына гачыб чатана кими естафети онлара ютцрцрляр вя кечиб архада дайанырлар. Естафети гябул едянляр юз нювбяляриндя щяряси юз командасынын о тяряфдяки йарысына тяряф гачыб естафети ютцрцрляр, сонра кечиб архада дайанырлар вя и.а. Гачышы тез гуртаран команда галиб эялир.

Гайдалар: 1. Естафети гябул едян анъаг естафет она верилян заман старт хяттини кечир (гачмаьа башлайыр). 2. Естафет саь ялдян соля ля ютцрцлцр (якс тяряфдяки сырайа гаршы сол тяряфдян, йяни гябул едянин саь тяряфиндян гачмаг лазымдыр). 3. Естафети ютцряркян, голу дирсякдян бир аз бцкцб йана

Page 147: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

150

апармаг лазымдыр, якс тягдирдя язилмяк олар, йахуд естафет ялдян дцшяр. 4. Нювбяти ойунчулар гачаркян далдакылар онларын йерини тутурлар, бцтцн команда ися гачышын башланма йериня доьру бир аддым йахынлашырлар.

Щцндцрлцйя тулланмагла ойунлар

Аддымлайыб – щоппанмагла гармагатды

Ойнайанлар щяряси 6-8 няфяр олмагла груплара бюлцнцрляр. Щяр групун апарыъысы уъунда кисяъик олан ипи еля фырлайыр ки, кисяъик йерля сцрцнцр. Галан ойунчулар ися кисяъийин сцрцшдцйц даирядян ики аддым аралы дайанырлар. Кисяъик йахынлашанда ойунчу габаьа бир аддым атыр, икинъи аддымдан йердян тякан веряряк аддымламагла ипя баьлы кисяъийин цстцндян тулланыр, сонра дярщал эерийя, яввялки йериня чякилир. Кисяъийя тохунмуш ойунчу апарыъы олур. Щяр ойунчу 6-8 дяфя щоппанана гядяр ипи фырладыр. Ойунчусу аз апарыъы олан груп галиб эялир.

Гайдалар: 1. Ип кимя йахынлашырса, о, мцтляг тулланмалыдыр. 2. Щяр йени апарыъы ипи башга тяряфя фырлатмалыдыр.

Ип айагларын алтында

Ойнайанлар 3 вя йа 4 тяк сырайа дцзцлцрляр. Сыраларындакы мясафя азы 2 м олмалыдыр. Сырада биринъи дайанандан башга бцтцн ойунчулар юз ятрафларына кичик даиря чякирляр. Башда дайанан ойунчулара гыса ипляр верилир.

Сигнал верилян кими биринъи ойунчулар ипин бир уъуну архада дайанмыш икинъи ойунчулара верирляр вя щяр икиси ону бцтцн сыранын айаглары алтындан кечирирляр (Ип демяк олар ки, йеря тохунур), сырада дайананлар ипин цстцндян тулланырлар. Еля ки, сыраны тяшкил едян бцтцн ойунчулар тулландылар: биринъи ойунчу

Page 148: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

151

сыранын ахырында галыр, икинъи ися габаьа гачыр вя ипин уъуну цчцнъц ойунчуйа верир вя ип йеня дя сырадакыларын айаьынын алтындан кечирилир. Инди архада икинъи ойунчу галыр, цчцнъц габаьа гачыб ипин бир уъуну дюрдцнъцйя верир вя и.а.

Бцтцн ойунчулар ипля гачыб ону сыранын алтындан кечиряня гядяр ойун давам едир. Еля ки, биринъи ойунчу тязядян сыранын габаьында олду вя ип она ютцрцлдц сыра ойуну гуртарыр. Ойунчулары ипя аз тохунан команда галиб эялир.

Гайдалар: 1. Ипин цстцндян тулландыгдан сонра щяр бир ойунчу бир даиря иряли кечир. 2. Ипи сырадан дайананларын айаьы алтындан кечирянляр мцмкцн ола билян щяр ъцр язилмялярин вя йыхылмаларын гаршысыны алмалыдырлар (Тулланан ойунчу ипя тохунаркян дайанмаг лазымдыр вя йахуд ипини ашаьы салмалы вя и.а.).

Щцндцрлцйя вя узунуна тулланмагла ойунлар Тулланма ардынъа тулланма

Ики команда бир-бири иля паралел, бири о бириндян 2 м аралы ъцт

сырада дайанырлар. Щяр сырадакы гоша ойунчулар йердян 50-60 см мясафядян (щцндцрлцкдя) сахланмыш эюдяк ипин уъларындан тутурлар. Сигнал верилян кими биринъи гоша ойунчулар ипи ъялд йеря гойуб вя щяр икиси юз сыраларынын яввялиндян ахырына гачырлар, бундан сонра сырада дайанмыш щяр ъцт ойунчунун икисинин цстцндян тулланырлар, юзляринин яввялки йериня чатан кими щяр ики ойунчу дайаныр вя йеня ипин уъларындан тутурлар. Еля ки, биринъи ип йердян галдырылды, икинъи ъцт ойунчулар ипи йеря гойурлар, биринъи ипин цстцндян тулланыб сыранын яввялиндян ахырына гачырлар, сонра бцтцн иплярин цстцндян тулланараг яввялки йерляриня чатырлар. Бу минвалла бцтцн Гоша ойунчулар иплярин цстцндян тулланырлар. Тулланманы биринъи баша вуран команда галиб эялир.

Page 149: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

152

Щоппананлар вя «Лякялянянляр» Ойнайанлар ики командайа айрылыр: «Щоппананлар» вя

«Лякялянянляря» бюлцнцрляр. Щяр команда мейданчанын она тяряф олан йан хяттиндя ъярэяйя дцзцлцрляр. Мейданчанын цзбяцз сярщядляринин бириндян бир метр аралыда она паралел биринъи старт хятти, цч метр габагда ися икинъи хятт чякилир. Икинъи хятдян 10-12 м аралыда ени 1,5-2 м олан золаг чякилир. «Старт» командасы верилян кими щоппананлар командасындан 4 няфяри икинъи старт хяттинин архасында йерлярини тутурлар. Онлара бойунарды олмагла, биринъи старт хяттинин архасында лякялиляр командасындан 4 няфяр дайаныр. «Диггят» командасы верилдикдя щоппананлар вя лякялянянляр щцндцр старт вязиййяти алырлар. «Марш» командасы верилдикдя щамы иряли гачыр. Щоппананлар сцрятля гачыб золаьа тез чатмаьа вя онун цстцндян тулланмаьа- лякялянянляр ися щоппананлар золагдан щоппанана гядяр чатыб онлары «лякялямяйя» чалышырлар (Лякялянянляр щоппанмырлар).

Золагдан щоппанана гядяр лякялянянляр тяряфиндян тохунулмайан (лякялянмяйян) щоппананлар, йахуд щоппанманы йериня йетиряня гядяр яли иля лякялилярдян онлара тохуна билянлярин щяряси бир хал газаныр. Йарышларда щамы иштирак едяня гядяр о бири щоппананлар вя лякялянянляр бу гайда иля ойнайырлар. Сонра командалар йерлярини вя вязифялярини дяйиширляр. Ъяминя эюря чох хал топламыш команда галиб эялир. Халлар бярабяр олдугда ойун щеч-щечя гуртарыр.

Гайдалар: 1. Лякя истядийи гачана тохуна биляр. 2. Тулланма заманы йердян тяканвермя анында щоппанана тохунма щесаба алынмыр. 3. Золаьын габаг хяттини кечмяйян (йахуд золаьын цстцндя щоппанмайан) щоппанан лякялянмиш сайылыр, хал ися лякялянянляр командасына верилир.

Page 150: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

153

Щядяфя вя узаьа атмаларла ойунлар

Снайперляр

Ойнайанлар тяк ъярэяйя дцзцлцб 1-2 сайырлар. Бир сайанлар биринъи команданын, ики сайанлар ися икинъи команданы тяшкил едирляр. Яэяр мейданчанын ени щамыйа бир ъярэядя дцзцлмяйя имкан вермирся, онда ойунчулар ики ъярэядя бойунарды дцзцлцрляр. Беля олдугда щяр ъярэя бир команда щесаб олунур. Командалардан биринин ойунчуларынын щярясиня бир кичик топ верилир. Ъярэянин гаршысында атма хяттиндян 6 м аралыда она паралел олмагла бир-бириндян 1-2 аддым аралы сыра иля 10 шящяръик ойунунун чилинэи гойулур. Ъилинэлярин 5-и бир рянэдя, 5-и башга рянэдя олмалыдыр.Щяр командайа мцяййян рянэдя ъилинэ тяйин едилир. Мцяллимин командасы иля командалар нювбя иля ( ойунчуларын щамысы бирдян) топлары ъилинэляря атырлар (айагцстц, дизцстц вя йахуд узанма вязиййяти). Вурулуб йыхылмыш бир рянэли ъилинэ бир аддым дала апарылыр. Башгасына мяхсус, лакин вурулмуш ъилинэ бир аддым йахына гойулур. Ойун ярзиндя юз щядяфлярини даща узаьа чякмиш команда (щядяфин узаьа апарылмасындан аддымларын сайы нязяря алыныр) удмуш щесаб олунур.

Гайдалар: 1. Топ атылдыгдан сонра вурулмуш шящяръик-ъилинэ тязя йеря гойулур. 2. Вурулмуш ъилинэляр тязя йеря гойулдугдан сонра атылмыш топларын вя о бири команданын ойунчулары йыьырлар. 3. Вурулмуш чилинэляри галдырыб тязя йеря гоймаг цчцн ойунчулардан бири тяйин олунур.

Page 151: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

154

5-12. Цмуми орта тящсил пилляси цчцн мцтящяррик ойунлар

В СИНИФ

Цмуминкишаф щярякятляринин елементляриля ойунлар Эцълцляр вя чевикляр. Даиряйя ики команда дцзцлцр.

Команда йолдашларынын щяр бири, о бири команданын бир няфяриндян сонра дайаныр. Даирянин ичярисиня 8 чилинэ гойулур, ойун мяркязиня топ гойулур, сигнал верилян кими ял-яля тутмуш ойунчулар бир-биринин ялини бурахмадан рягиби итялямяйя чалышыр ки, о, чилинэи вуруб йыхсын. Чилинэи йыхмыш ойунчу даирянин мяркязиндяки топу эютцряряк йериндян тярпянмядян (даирядян чыхмадан) диэяр команданын мцхтялиф тяряфя гачан ойунчулардан кимяся, бириня атыр. Яэяр о, топла рягиб ойунчулардан щеч бирини вура билмяся онда, онун командасы ики ъяримя халы алыр. Аз ъяримя халы алмыш команда галиб эялир.

Мцвазинят елементляриля естафет. Дцзлянмя, ойунчуларын стартлары вя онларын дайанмалары ейниля «хятт цзря естафет» ойунунда олдуьу кимидир. (бах: ЫЫЫ синифляр цчцн мцтящяррик ойунлар, «Хятт цзря естафет»), лакин щяр команданын йолу бойунъа рейкасы йухары олмагла эимнастика скамйасы гойулур. Нювбяти ойунчулар башларында долдурулмуш топ тутараг (гачмырлар) скамйаларын рейкаларын цстц иля бцдрямямяйя чалышараг сцрятля кечяряк, юз чилинэляринин йанындан кечиб тез эери гайыдырлар, топу юз командаларынын нювбяти ойунчуларына ютцрцрляр, юзляри ися ъярэядя йерлярини тутурлар. Рейканын цстц иля йеримя заманы щяр бир бцдряйиб йеря дцшмяйя эюря мцвафиг команданын ойунчусуна бир ъяримя халы верилир. Естафети башгаларындан тез гуртаран вя аз ъяримя халы олан команда галиб эялир.

Page 152: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

155

Гачыш вя тулланмаларла ойунлар Даиряви естафет. Ойнайанлар саэ (сол) бюйцрц иля даирянин

мяркязиня долуб, бир нюв йелпинъсайаьы ъярэяйя сяпялянмякля 1арым даиря шяклиндя дайанырлар. Щяр бир ъярэя айрылыгда командадыр. Даирянин мяркязиндян о йана олмагла ахырынъы дайананларын щяряси ялиндя бир естафет аьаъы тутур. Мцяллимин сигналы иля щямин ойунчулар гачырлар, башга тяряфдян юз командаларына гайыдараг естафети нювбяти ойунчунун саь ялиня ютцрцрляр, юзляри ися ъярэянин о бири башында дайанырлар. Естафети аланлар ейни гайда иля гачырлар. Еля ки, естафет ахырынъы ойунчудан биринъийя ютцрцлдц команда гачыб-гайытманы гуртарыр. Истигамятчи ойунчу естафети гябул едиб «Олду!» дейяряк ону йухары галдырыр. Гачыб-гайытманы башгаларындан тез баша вуран команда галиб эялир.

Гайдалар. Ы. Нювбяти ойунчу естафети алыб гачана кими онун бцтцн ъярэяси даирянин ортасында гачана йер вермяк цчцн бир аддым кянара (эерийя) чякилир. 2. Даирянин ятрафында доланаркян командаларда ахырда дайананлара тохунмаг, йолу гысалдараг гачмаг олмаз.

Манеяляр золаьында естафет. Ойун хятт цзря гачмагла естафет ойунунда олдуьу кими кечирилир, лакин гачанларын йолуна кюндялян, 60см щцндцрлцкдя диряклярдян ип чякилир, ипдян о тяряфдя ени 2м 10см олан золаг ишаря едилир. Ойунчулар нювбя иля ипин вя золаьын цстцндян тулланырлар.

Баскетбола щазырлыг ойунлары Атышма. Мейданча кюндялян вязиййятдя хятля ики бярабяр

щиссяйя бюлцнцр. Мейданчанын щяр гыса тяряфиндян 2-2,5м мясафядя даща бир хятт чякилир. Беляликля, мейданча дюрд золагдан ибарят олур ки, бунларын икиси енли (шящярляр) вя икиси дар (ясирляр цчцн йер) золаглардыр. Ойунчуларынын сайына эюря ики бярабяр команданын щяр бири сярбяст щалда юз «шящяриндя»

Page 153: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

156

йерляшир. Ойунун рящбяри мейданчанын мяркязиня чыхыб волейбол топуну йухары атыр. Ойунчулар, юз шящярляриндян чыхмадан топа малик олмаьа чалышырлар вя командалар арасында атышма башланыр. Щяр команданын ойунчулары топу рягиб команданын ойунчуларына атырлар ки, онлары вуруб шящярдян чыхартсынлар вя «ясир» алсынлар. Щяр бир ойунчу топ она тохундугдан сонра ясиря чеврилир, бундан сонра о, о бири команданын шящяринин архасында йерляшян золаьа кечир. Ясир ону золаьына учуб эялян топу эютцря биляр (йахуд тута биляр) вя ону юзэя команданын ойунчусуна ата биляр. Ясирляри азад елямяк олар. Бундан ютрц топу щяр щансы ясиря атмаг лазымдыр ки, о, ону эюйдя тута билсин. Яэяр ясир топу тута бился онда, ону ялиндя тутуб манеясиз олараг юз шящяриня кечир. Орадан о, топу рягибя, йахуд йолдашынын ясирликдян гуртармаг цчцн она ата биляр. Щяр ики команда топу ясирлярин тутмасына мане олур вя чалышырлар ки, йа топу щавада тутсунлар, йа да ону сахласынлар. Ойну мцяййян олунмуш вахт ярзиндя давам едир. Бцтцн ойунчулары йахуд рягиб команданын даща чох ойунчусуну ясир алмыш команда галиб эялир.

Гайдалар. Ы. Ясирляр цчцн чякилмиш хятдян (золаг) о тяряфя кечмяйя (ясирлийя эетмякдян вя ясирликдян гайытмагдан башга), золагда олан топу эютцрмяйя, топла гачмаьа, гясдян гцввятля топ вурмаьа, топу иштиракчылара буддан йухары вурмаьа, учан топу ял-биляк нащиййясийля (ялини ичинин биляк щиссяси) вуруб-гайтармаьа иъазя верилмир. 2. Гайда позуларса о бири команда ясир дцшмцш ойунчуларындан щансыны истяся эерийя юз шящяриня эятиря биляр (йахуд топ дяймиш ойунчусуну ясир вермяйя биляр). 3. Яэяр ойунчу она атылмыш, йахуд ясиря атылмыш топу тутарса о топ рягибя дяймиш сайылмыр; яэяр ойунчу топу тутмаьа ъящд эюстяряркян ону ялиндян бурахарса топ она дяймиш сайылыр вя ойунчу ясирлийя эедир.

Page 154: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

157

Ял топуна щазырлыг ойунлары Топу апарыъыйа вермя. Ойунчулардан бири апарыъы олур.

Ойун башлананда о, мейданчанын мяркязиндя олур. Галан ойунчулар мейданчада сярбяст щалда олурлар вя гача-гача баскетбол топуну бир-бириня атырлар. Апарыъы топу яля кечирмяйя чалышыр. О йердя ки, о, топу тутур, ордан да ону истядийи ойунчуйа атыр. Еля ки, дяйди, щямин ойунчу апарыъы, яввялки апарыъы ися башга ойунчуларла бярабяр ойунда иштирак едир. Апарыъы ролунда аз олан ойунчулар галиб эялирляр.

Гайдалар. Ы. Апарыъынын атдыьы топ дяйян ойунчу ялини галдырыр вя бяркдян «Мян апарыъыйам!» дейир. 2. Апарыъыйа дяйиб гайыдан (ялиндян чыхан) топу щяр щансы ойунчунун йердян эютцрмяйя вя тутмаьа вя ойуну давам етдирмяйя ихтийары вар.

Топ уьрунда мцбаризя. Шаэирдляр бярабяр сайда ики командайа бюлцнцр вя сярбяст олараг ойун йериндя йерляширляр. Ойунчулардан бириня топ верилир. Сигнал верилян кими ойунчулар чалышырлар ки, тез, юз ойунчулары арасында 5-10 ютцрмя иъра етсинляр, буна эюря команда бир хал газаныр. Ютцрмялярин щесабыны мцяллим апарыр. Ойун 10 дягигя давам едир. Чох хал топлайан команда галиб эялир.

Гейд. Ойунчулар голларына юз командаларынын рянэиндя сечилмя сарьысы (парча) баьламалыдырлар.

В синфи битирян шаэирдлярин гаршысында гойулан ясас тялябляр: Шаэирдляр В синифдя юйряндикляри ойунларын гайдаларыны билмяли вя она ямял етмялидирляр, щяряки характериня вя гурулушуна эюря бир-бириня йахын олан ойунларда юйрянилмиш щярякят фяалиййяти тятбиг етмяк мягсядяуйьундур, ойунун вязифяляриня мцвафиг олараг фяал, щям дя лазым эялдикдя физики кейфиййятляр тяшяббцсц эюстярилмялидир, группада, командада ойунчуларла йекдил вя гаршылыглы фяалиййят эюстярмяк лазымдыр, щярякят фяаллыьы вя тяшкилатчылыг габилиййяти эюстяряряк ойнамаг, ойунда кобуд техники вя тактики сящвляря йол вермямяк. Командалы ойунларда тактики фяалиййятин ролу вя ойунда команданын тяшкили щаггында анлайыша малик олмалы.

Page 155: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

158

ВЫ Синиф

Цмуминкишаф щярякятляринин елементляриля ойунлар Квадратла мцбаризя. Мейданчада 3 квадрат чякилир:

3х3м, 2х2 вя 1х1м. Биринъи квадрата дюрд ойунчу чаьырырлыр. Сигнал цзря онлар яллярини белляриня гойуб бир айаг цзяриндя вязиййят алырлар вя чийинляринин тяканы иля рягиби даирядян чыхартмаьа чалышырлар. Галиб эялян квадратда галыр, цч няфяр мяьлуболанлар ися орта квадрата кечирляр вя бу минвалла мцбаризяни давам етдиирляр. Бундан сонра галан ики няфяр мцбаризяни кичик квадратда давам етдирирляр. Биринъи квадратда галан ойунчу дюрд, икинъидяки ики, цчцнъцдяки ися ики хал алыр. Цчцнъц квадратдан чыхарылмыш ойунчу ися бир хал алыр. Ойуну гуртардыгдан сонра щямин дюрдляр ъярэяйя юз йерляриня эедирляр, биринъи квадрата ися нювбяти дюрд няфяр чаьырылыр. Бцтцн дюрдлцклярин ойуну гуртардыгдан сонра финал йарышы кечириб ян эцълц вя чевик ойунчуну ашкар етмяк олар.

Даиряйя дарт. Ойнайанлар даирянин хариъиндя бир-биринин ялиндян мющкям тутуб дайанырлар. Мцяллимин эюстяриши иля онлар даирянин ятрафында саьа, йахуд сола щярякят едирляр, сонра мцяллимин сигналы (фити) цзря дайанырлар вя юз йолдашларынын ялини бурахмадан щяря юз гоншусуну даирянин хяттиндян ичяри салмаьа ъящд эюстярирляр. Ким, щеч олмаса бир айаьы иля даиряйя эедярся ойундан чыхыр. Сонра ойун давам етдирилир. Чякилиб даиряйя салынмайан ойунчулар галиб эялирляр.

Гейд. Ойуну бир, ики вя цч даирядя кечирмяк олар. Мясялян, цч даирядя ойнайаркян даирянин бирини даща эцълц оьланлар цчцн, бирини гызлара, бирини ися физики ъящятдян зяиф олан оьлан вя гызлар цчцн айырмаг даща мягсядяуйьундур.

Page 156: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

159

Сцрятли гачышла ойунлар Гаршылыглы естафета (вариантлары). Командалар гачыша

мцхтялиф вязиййятлярдян (дизи цстя дайанмадан, отурмадан, бюйрц цстя узанмадан, сол дирсяйиня сюйкянмядян) башлайырлар. Мясафя баша чатана гядяр гачышчылар онлар цчцн мцяййян олунмуш мцхтялиф ялавя тапшырыглар йериня йетиря билярляр (байрагларын башына доланмаг, бир шящяръийи эютцрцб башгасынын йериня гоймаг, йердя чякилмиш даирядяки долдурулмуш топу эютцрцб атыб-тутмаг, йеня юз йериня гоймаг вя с.).

Щцндцрлцйя вя узунуна тулланмагла ойунлар Щярякят едян манея цзяриндян тулланмагла естафет.

6-3 няфярдян ибарят командалар цмуми хяттин архасында бойунарды тяк сырайа дцзцлцрляр. Сыраларын башында дайанан ойунчулар ялляриндя 3м узунлуьунда икигат ип тутурлар. Щяр команданын гаршысында, 6-8м о тяряфя бир байаг гойулур. Байрагларла гачышын хяттинин арасында 1,5м ениндя золаг чякилир. Сигнал верилян кими башдакы ойунчулар габаьа гачыб золаьын цстцндян щоппанырлар вя юз байрагларынын башына доланырлар. Сырайа гайыдараг вя золаьын цстцндян бир дя щоппанараг нювбяти ойунчу иля бирликдя икигат салынмыш ипи (30-40см щцндцрлцкдя) ойнайанларын айаьынын алтындан кечирирляр. Сырада дайананлар ипинин цстцндян гычлары бцкмя цсулу иля тулланырлар. Беляликля, башда дайанан ойунчу сыранын ахырында дайаныр, нювбяти ойунчу ися ипи эютцрцб биринъи ойунчунун етдиклярини тякрар едир. Сырайа гайыдараг о, сыра нюмрясиня эюря цчцнъц ойунчу иля бирликдя ипи сыра бойу ойунчуларын айаьындан кечирир вя и.а. Биринъи ойунчу ипи йенидян гябул едяркян ону йухары галдырыб онун командасынын ойуну гуртардыьыны билдирир. Ойун тякрар едилир, лакин бу дяфя о ашаьыдакы варианта ойнанылыр, йяни сырайа юз командасынын йериня гайыдан ойунчулар ипи сырада дайананларын айаьынын алтындан кечирмирляр, нювбяти ойунчу иля

Page 157: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

160

бирликдя ипи ачыб уъларындан тутараг гачышын башланьыъ хятти бойунъа, хяттин цстцндя дартылы вязиййятдя сахлайырлар. Ойунчулар нювбя иля гачараг «аддымлама» цсулу иля ипин цстцндян тулланырлар.

Узаьа-щцндцря тулланмагла естафет. Ойун ейни иля гачараг хятт цзря естафетдя олдуьу кими тяшкил олунур кечирилир. лакин мясафянин ортасында 80-90см мясафядя тулланмаг цчцн хцсуси дайаглардан 70-80см щцндцрлцкдян уъларында кисяъик олан резин йахуд ади ип чякилир. Нювбяти ойунчулар мясафяни гачараг чякилмиш резинин (йахуд ипин) цстцндян тулланырлар. Юз чилинэлярини (шящяръик ойунунда аьаъ чилинэ) галдырыр вя ону йеня юз йериня гойурлар. Чилинэин галдырылмасы, онун галдыранын юз командасынын нювбяти ойунчусунун гачмасына сигналдыр. Шящяръийи йериня гойан гачышы сакитъя ипин йанындан кечяряк юз ъярэясиня гайыдыр.

Узаьа вя щядяфя топ атмагла ойунлар Сяррастлар вя чевикляр. Мейданчада бир-биринин ичиндя

3,10 вя 15м диаметрдя цч даиря чякирляр. Кичик даирянин ичяри ятрафына 6 шящяръик чилинэи гойулур. Ики команда ойнайыр. Щяр командадан бир капитан вя цч мцдафиячи айрылыр. Галан ойунчулар топу верянляр (ютцрянляр) олурлар. Капитанлар кичик даирядя, мцдафиячиляр ортадакындан олурлар, топютцрянляр ися бюйцк даирядя сярбяся дайанырлар (эязиширляр). Мцяллим капитанлардан бириня волейбол топу верир, о, топу бюйцк даиряйя юз ойунчусуна (ютцрцъцйя) атыр. Щямин ойунчу топу бюйцк даирядян эерийя-капитана ютцрмяйя чалышыр, лакин мцдафиячиляр топу яля кечириб юз топютцрянляриня вермяйя чалышырлар. Капитан топу алыб чилинэлярдян бирини вурур. Вурулмуш чилинэ эютцрцлцр. Мцяллим топу о бири капитана верир вя беляликля ойун давам едир. Капитаны яввял дюрд чилинэ вуран команда галиб эялир. Топу дартыб ялдян алмаг, ону ялдя 3 санийядян артыг сахламаг гадаьандыр. Яэяр командалардан биринин мцдафиячиси билмядян

Page 158: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

161

айаьы иля тохунуб чилинэи йыхарса, щямин чилинэ о бири команданын капитаны тяряфиндян вурулмуш сайылыр.

Дюрд дайаьа доьру. Ики команда ойнайыр. Командалардан бири «шящярдя», диэяри «чюлдя» (мейданда) йерляшир. Мейданда бир-бириндян 10м аралы дюрд дайаг гойулур. Шящяр командасынын ойунчулары нювбя иля топу мейданчайа вурурлар вя гачараг дюрд дайаьын щяр бириня ялляри иля тохунурлар, сонра ися шящярляриня гайыдырлар. Тящлцкя олдугда гачан ойунчу нювбяти топ вуруланадяк дайаглардан биринин йанында дайана биляр. Мейданда команданын ойунчулары вурулмуш топу щавада тутмаьа, йахуд йердян эютцрмяйя вя ону гачышанлардан бириня вурмаьа ъящд едирляр. Еля ки, бу баш тутду, командалар ролларыны дяйиширляр.

Эерийя, юз шящяриня саламат гайытмыш щяр ойунчу командасына бир хал газаныр. Ойун ярзиндя (10-15дяг) чох хал топламыш команда галиб эялир.

Баскетбола вя ял топуна щазырлыг ойуну Топ капитана («Топ тутана»). Мейданчанын щяр ики гыса

тяряфинин гаршысында мцвафиг олараг диаметри 1,3 вя 5м бир-биринин ичярисиндя цч даиря чякилир. Мейданчанын мяркязиндя дя даметри 1м даиря чякилир. Ойун цчцн лявазимат баскетбол топу вя ойунчулары фяргляндирян гол сарьысындан ибарятдир.

Щяр команданын биринъи нюмряси капитандыр. Онлар мейданчанын гыса тяряфляриндя чякилмиш даирялярин ичярисиндя дайанырлар. Щяр ики тяряфя бюйцк вя орта даирялярин арасында о бири команданын дюрд ойунчусу йерляшир. Бунлар ойун заманы топу тутанлар, ялякечирянлярдир. Галан ойунчулар (щцъумчулар) мейданчада сярбяст, истядикляри йердя дайанырлар.

Мцяллим топу мейданчанын мяркязиндя, мцхтялиф командаларын ики ойунчусу арасанда йухары атыр. Щямин ойунчуларын щяр бири топу вуруб гайтармагла йахуд тутараг юз ойунчуларына атмаьа ъящд едир. Топу яля кечирянляр ютцрмя

Page 159: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

162

йолу иля ону юз капитанларына йахынлашдырмаьа вя топу она еля атмаьа чалышырлар ки, о, топу щавада тута билсин. Топун капитана ютцрцлмяси онунла чятинляшир ки, онун ятрафында рягиб команданын топун тутулмасына манеячилик тюрятмяйя чалышан топтутанлары дайанмышлар. Топтутанлар топу вуруб гайтарыр, йахуд тутуб юз щцъумчуларына атырлар, онлар да юз нювбясиндя ону юз капитанларына ютцрмяйя ъящд едирляр. Капитан ону тутан командайа ики хал верилир. Бундан сонра ойун йеня мяркяздян башланыр. Чох хал газанмыш команда галиб эялир.

Гайдалар. Ы. Топу ял иля тутмаьа вя атмаьа щабеля башла вуруб гайтармаьа иъазя верилир. 2. Топла ики аддымдан артыг гачмаг гадаьандыр. 3. Кобуд итялямяйя йол верилмир. 4. Топу ялдян дартыб алмаьа йахуд вуруб чалмаьа иъазя верилмир. 5. Ойнайанларын хятти кечиб даиряйя дахил олмаьа ихтийары йохдур. 6. Мейданчадан чыхмыш топу мейданча хяттинин топ чыхан йериндян дахил етмялидир.

Гейд. Командалар биринин 2,3 вя 5 ойунчусу тяряфиндян гайдаларын позулмасына эюря, о бири команда 5 метрдян юз капитанына топатма ихтийары газаныр. Щямин топу гайданы позан команданын йалныз топтутаны вуруб гайтара биляр. Галан ойунчулар ъяримя топу хяттиндян далда дайанырлар. Капитанын 5 метрлик ъяримя топуну щавада тутмасына эюря командайа бир хал верилир, бундан сонра ойун мейданчанын мяркязиндян башланыр. Яэяр капитанын топу тута билмяся ойун давам едир. Еля ки, командалардан биринин капитаны топу щавада тутду ойунчулар (капитан, топтутанлар, щцъумчулар) ролларыны дяйиширляр.

ВЫ синфи битирян шаэирдлярин гаршысында гойулан ясас тялябляр: шаэирдляр ВЫ синифдя юйряндикляри ойунлары гайдаларыны билмяли вя она ямял етмялидирляр: ойунларда характериня вя гурулушуна эюря бир-бириня йахын, тядрис дюврцндя юйрянмиш щяряки фяалиййятлярин тятбиг едилмяси мягсядяуйьундур, ойунун мягсяд вя вязифяляриня мцвафиг олараг лазым эялдикдя фяал сурятдя физики кейфиййятляр нцмайиш етдирмяк. Команда да, групда ялбир фяалиййят эюстярмяли, йарадыъы щярякят

Page 160: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

163

фяалиййяти вя тяшкилатчылыг габилиййяти эюстярилмялидир. Ойунда кобуд техники вя тактики сящвляря йол вермямяли, мцтящяррик ойунларын щакимлик тяърцбяси иля таныш олмалы, дярсдян сонракы азад вахтларда бязи мцтящяррик ойунлары тяшкил етмя анлайышына малик олмаг лазымдыр.

ВЫЫ синиф

Цмуминкишаф щярякятляринин елементляриля ойунлар

Сыраларда дартынма. Ики команда цз-цзя ъярэяйя

дцзцлцрляр. Ъярэяляр арасындан хятт чякилир. Сигнал верилян кими габаг-габаьа дайаныб ял-яля тутан ойунчулар бир-бирини дартыб хяттдян чыхартмаьа ъящд едирляр. Мцяллим щяр ъярэядян дартыныб чыхарылмыш ойунчулары сайыр. Ойунчулары даща чох рягиб дартыб хятдян чыхартмыш команда галиб эялир.

Итяляйиб даирядян чыхартма. Мейданчада щярясинин диаметри 3м олан 5-6 даиря чякилир. Капитанлар щяр даиряйя бир ойунчу эюндярирляр. Даирядя олан щяр ики ойунчуйа бир эимнастика чубуьу верилир. Щяр ики ойунчу чубугдан мющкям йапышараг онун уъларыны саь дирсякляри иля бядянляриня сыхырлар. Щяр даирянин йанында щаким дайаныр. Сигнал верилян кими ойунчулар чубугла басыб бир-бирини даирядян чыхартмаьа ъящд едирляр. Итяляниб даирядян чыхарылмыш ойунчуйа йенидян даиряйя гайытмаг имканы верилир. Бундан сонра ойун мцяллимин сигналына гядяр давам едир. Итяляниб даирядян чыхарылмыш щяр ойунчуйа эюря галиб эялян ойунчуйа бир хал верилир, чох хал топламыш команда галиб эялир.

Page 161: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

164

Сцрятли гачышла ойунлар

Бюйцк даиряви естафет. Тяряфляринин узуну 10-15м олан дюрдбуъаьын щяр эцъцня бир байрагъыг, ортайа ися бир бюйцк байраг гойулур. Синиф дюрд командайа бюлцнцр. Щяр команда сыра нюмрясини сайараг юзцнцн старт хяттинин йахынлыьында сярбяст дайанырлар.

Биринъи нюмряляр ялляриндя естафет члинэи тутараг старт хяттиндя дайанырлар. Мцяллимин сигналы иля онлар гачыб байрагларын башындан щярляняряк юз финиш хяттиня чатдыгда естафет чилинэини биринъи нюмряляр гачан кими дярщал старт хяттиня чыхан икинъи нюмряляря ютцрцрляр вя и.а. Команданын ахырынъы ойунчусу гачыш йолу иля дювря вурараг юз командасынын байраьынын башына доланмалы, мяркяздяки байраьа чатан кими естафет чилинэи иля цч дяфя байраьын аьаъыны таггылдатмалыдыр. Ахырынъы ойунчуларын мяркяздяки байраьа чатмаларындан асылы олараг командалар мцвафиг (1, 2, 3 вя 4-ъц) йерляри тутурлар.

Гайдалар. Ы. Естафета саь ялдян ону гябул едянин сол ялиня ютцрцлцр. 2. Нювбяти ойунчу йалныз естафети алдыгда габаьа гачыр. 3. Байрагларын башына доланмадан гачыб йолу ихтисар етмяк олмаз.

Даиряви кросс. Ойнайанлар дюрд бярабяр командайа бюлцнцрляр вя онлара чыра нюмрясиня эюря 1-дян 4-я кими ад верилир. Щамы мяркяз даирядян (диаметри 3м) аралы, мцвафиг шякилдя уйьун дцзцлцрляр. Ойнайанларын айагларынын (пянъясинин) гаршысында хятт чякилир. Щяр командадан йана тяряф, 10м мясафядя бир кичик байраг санъылыр.

Сигнал верилян кими биринъи вя цчцнъц командалар йолдашларыны итялямядян гачыб ики байрагъыьын башына доланыб юз ъярэяляриня гайыдырлар вя йериндя аддымламагла дцзлянирляр. Юз рягибляриндян тез ъярэя хяттиня гайыдыб аддымламагла дцзляня билян команда цч хал алыр, удузан командайа бир хал верилир, щеч-щечя олдугда щяр командайа ики хал верилир. Халлар тясис едилдикдян сонра ойунун рящбяри гачыб эялянляря «Дурр! Азад!» командасы верир.

Page 162: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

165

Ейни гайда иля икинъи вя дюрдцнъц командалар биринъи вя цчцнъц командалара мяхсус байрагъыгларын башына доланмадан (юз байрагларынын башына доланырлар) гачыб гайыдырлар.

Сонра командалар (биринъи командадан башга, чцнки о юз хяттиндян кечмир) йерлярини дяйиширляр (саат ягрябинин щярякятинин яксиня). Бу дяфя цчцнъц команда дюрдцнъц иля, биринъи команда ися икинъи иля гачырлар. Икинъи дяфя йерляри дяйишдикдян сонра (эюстярилян гайдада) биринъи гайдада дюрдцнъц иля, цчцнъц ися икинъи команда иля гачырлар. Чох хал газанмыш команда галиб эялир.

Узунуна вя щцндцрлцйя тулланмагла ойунлар

Манеяляри дяф етмякля естафет. Ени 3м вя узунлуьу 80м

йолда аралары юлчцляряк мцхтялиф манеяляр гурулур. Хятт чякмякля ени 30см узунлуьу 5м золаг ишаря едилир (золаьы тахта иля явяз етмяк олар), щцндцрлцйц 1,5м тир гурулур, дайаглардан щцндцрлцйц 60см ип чякилир, золаг чякмякля «хятдян» ишаря едилир. Золаьын ени 1,5см). хяндякдян о тяряфдя цч даиря чякилир вя онларын щярясинин ичиня бир байрагъыг гойулур. Цч команда «ЫЫ» шяклиндя ъярэяйя дцзцлцрляр.

Щяр команданын биринъи ойунчулары гачыша башлама хяттиня чыхараг узанылы вязиййятдя стартда дайанырлар. Мцяллимин «Марш!» командасы иля онлар габаьа гачырлар, икинъи нюмряляр ися старт хяттиндя узанараг онларын йерлярини тутурлар. Гачанлар золагларын (тахталарын) цстц иля гачырлар (онларын цстцндян дцшмямяйя чалышараг), тирин цстцндян ашырлар, ипин алтындан сцрцнцрляр (тохунмаг олмаз), хяндякдян щоппанырлар, юз байрагъыьына чатараг ону йухары галдырыб йеня юз йериня гойурлар. Йухары галдырылмыш байрагъыглар юз командасынын нювбяти ойунчусунун гачмасы цчцн ишарядир. Байраьы эерийя, юз йериня гойан ойунчу манеяляри сакитъя кечяряк эерийя юз ъярэясиня гайыдыр. Нювбяти ойунчулар биринъи нюмрялярин

Page 163: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

166

етдиклярини тякрар едирляр. Сыра нюмрясиля ахырынъы ойунчунун байрагъыьы галдырмасы онун командасынын естафети гуртармасыны билдирир. Йарышда командаларын йерляри дягиглийя вя гачыб-гайытманын тезлийиня эюря мцяййян олунур.

Гайдалар. Ы. Ашаьыдакылар сящв чайылыр: гачаркян золагдан кянара чыхма, ипя тохунма, хяндяйин шярти ишаря едян хяття айагла тохунма. 2. щяр бир сящвя бир команда ойуну гуртардыгдан сонра мцвафиг команданын эеъикмясинин щяр санийясиня эюря бир ъяримя халы алыр.

Гейд: Манеялярин дягиг дяф олунмасына нязарят етмяк цчцн щяр командайа бир хал щесаблайан тяйин олунур. Командалардан бири естафети баша вурдугда мцяллим икинъи вя цчцнъц командалар ойунун гуртарана гядяр санияляри садалайыр (тяхмини сайыр). Щямин санийяляр эеъикмиш командалара удузулмуш сайылыр.

Нятиъялярин щесабланмасына нцмуня. Мясялян, «Эюйлярин» командасы ойуну биринъи гуртармышдыр, анъаг онун 5 сящви вардыр; «Мавиляр»ин командасы 6 санийя эеъикиб вя 10 сящв бурахыб, «Чящрайылар»ын командасы ойуну 8 санийя эеъ баша вурмуш, амма финишя 3 сящвля эялмишдир. Биринъи йери «Эюйлярин» командасы (сящвляря эюря 5 хал), икинъи йери «Чящрайыларын» командасы (8 хал вахта эюря вя 3 хал сящвляря эюря – ъями 11 хал) цчцнъц йери «Мавилярин» командасы тутур (6 хал вахта эюря вя 10 хал сящвляря эюря – ъями 16 хал).

Узаьа вя щядяфя топ атмагла ойунлар Иряли аддымла! Ойун бюйцк мейданчада кечирилир.

Мяркяз хятдян щяр ики тяряфя 60м кянарда олмагла ики хятт чякилир (сярщяд хятти). Ики команда щяря юз тяряфиндя мяркяз хяттинин 15-20 метирлийиндя сярбяст дайанырлар. Командалардан биринин бир ойунчусу ойуна башлайараг волейбол топуну команданын сярщяд хяттиня атыр. Икинъи команданын ойунчулары топу щавада тутмаьа ъящд едирляр. Яэяр топ тутулмушса, онда

Page 164: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

167

ойунчунун топу ялиндя тутуб онун тутулдуьу йердян башлайараг габаьа цч ири аддым атмаьа (щоппанмагла) вя рягиб мейданчасынын цзбяцз хяттиня тяряф атмаьа ихтийары вар. Йеря дцшмцш топу онун дцшдцйц йердян нювбяти ойунчу атыр. Топун атылмасы вя тутулмасы командалардан бири ону гаршы хятдян башгасынын мейданчасына атана гядяр давам едир. Топу о бири команданын мейданчасына атан команда галиб эялир.

ВЫЫ синфи битирян шаэирдляр гаршысында Гойулан ясас тялябляр: шаэирдляр ВЫЫ синифдя юйряндикляри

ойунларын гайдаларыны билмяли вя онлара ямял етмялидирляр: щярякят характериня вя гурулушуна эюря бир-бириня йахын ойунларда юйрянилмиш щяряки сяйляр тятбиг етмяк мягсядуйьундур, ъиб олдугда ойун тапшырыгларына мцвафиг футбол физики кейфиййятляр эюстярилмяли ойунда команда йолдашлары иля ялбир фяалиййятдя олмалы, ойунда йарадыъы щяряки фяалиййят вя тяшкилатчылыг габилиййяти эюстярилмяли, кобуд техники вя тактики сящвляря йол верилмямяли, таныш мцтящяррик ойунлара щакимлик етмяйи баъармалы.

ВЫЫЫ синиф

Цмуминкишаф щярякятляринин елементляри иля ойунлары Кяндирдартма. Кяндирин ортасы ишаря олунур (рянэли

парча вя с. баьламагла) дюшямядя, кяндирдяки ишарянин алтында ися кюндялян мяркяз хятти чякилир. Ики команданын щяр бири кяндирин она аид йарысындан тутур. Ойунчулар кяндирин щяр ики тяряфиндя (бир ойунчуну отуруб дайанма гайдасы иля, йяни биринъи саьда – икинъи солда, цчцнъц саьда – дюрдцнъц солда вя и.а.) дайанырлар. Сол тяряфдя дайананлар кяндири саь дирсяйин алтында, саьдакылар ися сол дирсяйин алтында /бядяня/ сыхырлар.

Page 165: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

168

Сигнал цзря кяндирин дартылмасы башланыр. Цч дяфядян икисиндя рягибин мяркяз хятдян щяр ики тяряфя цч метр аралы хятдян о тяряфя дартан команда галиб эялир.

Гайдалар. Ы. Дартманы башламаг вя гуртармаьы йалныз мцяллимин сигналы иля иъазя верилир. 2. Икинъи сигнала гядяр кяндири бурахмаг олмаз.

Гейд. Щяр дяфя кяндирин дартылмасы 60-90 санийядян чох олмамалыдыр. Яэяр эюстярилян вахт кечянядяк дартма ашкар едилмяся мцяллим ойуну сахлайыб, нятиъяни щеч-щечя елан едир.

Ким эцълцдцр? Шаэирдляр ики командайа бюлцнцрляр. Мейданчанын ортасында 5-6 даиряъик ишаря олунур. Щяр даиряъийя диаметри 30 см кяндир щалга гойулур. Даиряъиклярин щяр ики тяряфиндя, онлардан 2м аралы нязарят хятляри чякилир. Щяр командадан 5-6 шаэирд даиряъикляря йахынлашыб гоша-гоша дайанараг саь /сол/ ялля кяндир щалгалардан /мцяййян шяртля/ йапышырлар. Сигнал верилян кими гоша ойунчуларын щяр бири рягиби дартыб юзцнцн нязарят хяттиндян кечирмяйя ъящд едир. Рягибини дартмыш ойунчу юз командасына хал газаныр. Чох хал газанмыш команда галиб эялир.

Гачмагла, атмагла (топ, теннис топу), манеяляри дяф етмякля, щцндцрлцйя вя узунуна тулланмагла ойунлар

Ким даща тез? Мейданчанын мяркяз хяттиндян 20-

30м арасы щяр ики тяряфя ики гыса хятт ишаря олунур. Ики команда ойнайыр. Онларын щяр бири юз хяттинин архасында бой сырасы цзря саь ъинащлар бир-биринин яксиня олмагла ъярэяйя дцзцлцрляр. Ъярэядяки шаэирдляр сыра нюмряси иля (саь ъинащдан башлайараг) сайылырлар. Мцяллимин «Биринъи нюмряляр – Марш!» сигналы верилян кими чаьырыланлар гачараг мяркяз хятти биринъи кечмяйя чалышырлар. (гаршылашаркян тоггушмамаг цчцн саьла гачмаг лазымдыр). Буна ким наил олурса юз командасына бир хал газаныр. Сонра гачанлар йеришя кечирляр вя якс истигамятдя дайанмыш ъярэяйя чатыб биринъи нюмрялярин бош йерлярини тутурлар. Сонракы

Page 166: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

169

чаьырышда сыра иля икинъи вя и.а. нюмряляр старт эютцрцрляр. Мцяллим орта хяттин йанында дайаныб гачыб-гайытмаларын нятиъялярини щесаба алыр.

Гейд. Нюмряляри нювбя иля дейил, ордан-бурдан да чаьырмаг олар, стартлар мцхтялиф вязиййятлярдян (алчаг старт, отурараг, узанараг, архасы гачыш истигамятиня дайанмадан вя с. сатартлар) йериня йетириля биляр. Мцяййян олунмуш старт вязиййятини гачышдан габаг щяр ики ъярэянин бцтцн ойунчулары алырлар.

Гяфлятян дайанмагла вя сигнал цзря гачышы давам етдирмякля естафетля йанашы дцз хятт цзря гачмаглада естафет кечирилир. Лакин гачанлар мцяллимин биринъи сигналы (фитвермя, ялчалма) верилян кими дярщал сол дирсяйя истинад дуруб габаьа гачмаьы давам етдирмялидирляр.

Манеялярля лапта. Ы. Сащяси 30х40м олан мейданчада ики команда ойнайыр. Мейданчанын гыса тяряфляринин бириндян 3м аралы «шящяр»ин сярщяддини мящдудлашдыран хятт чякилир.

Мейданчанын цчбуъаьы хатырладан кцнъляриндя диаметри 1м олан цч даиря ъызылыр. Биринъи вя икинъи даирялярин арасында «хяндяк» ишаря олунур ки, (золаьын ени 1,5м), онун да цстцндян щоппанмаг лазымдыр; икинъи вя цчцнъц даирялярин арасында щцндцрлцйц 60-70см (лапта командасы мцтящяррик ойунларында топу вуруб ойуна дахил етмяк цчцн аьаъдыр, буна бахмайараг щямин ойнанылан ойунлара щямин аьаъын ады ялавя олунур. Мясялян: даиряви лапта вя с.) олан башыашаьы гачыш манеяси йахуд «щасар» чякилир ки, онлары да щоппанараг дяф етмяк лазымдыр; Цчцнъц даирядян «шящяря» гядяр эедян йолда алтындан сцрцнцб кечмяк цчцн 40-50см щцндцрлцкдя дайаглардан ип чякилир.

Ойундан габаг командалардан биринин ойунчулары (топ атанлар) пцшкцн нятиъясиня эюря тякъярэя дцзцлцрляр. Икинъи команда мейданчада йерляшир. Щаким сигнал верян кими топу алан ойунчу топу лапта (аьаъ) иля мейданчайа вурур вя юзц биринъи даиряйя гачыр. Мейданчадакы ойунчулар топу тутур, сахлайырлар вя рягиб ойунчулар гачыб даиряйя чатана гядяр топла

Page 167: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

170

онлары вурмаьа чалышырлар. Еля ки, дяймяди топ шящяр хяттинин архасына гайтарылыр вя ону топатанлар командасынын нювбяти ойунчусу эютцрцр.

Яэяр мейданчадакы ойунчулардан бири гачышан ойунчулардан бирини вура бился, онда, мейданчадакыларын (ойунчулар) щамысы шящяр хяттинин архасына гачырлар. Лакин гачан ойунчу топу тутуб щяля гачыб шящяр хяттинин далында эизляня билмяйян мейданча ойунчуларындан щансына истяся вура биляр. Яэяр бу баш тутса, мейданчадакы ойунчулар топу, шящяр хяттинин архасына гайытмаьа ъящд едян ойунчуйа (гачана) вурмагла удуздугларынын бир даща явязини чыха билярляр. Беляликля, топла гачыб-кечяни вурма заманы ойунчулар арасында атышма баш верир.

Биринъи ойунчу гачыб биринъи даиряйя мцвяффягиййятля кечдикдя топ шящяр хяттинин архасына гайтарылыр, топатанларын нювбяти ойунчусу ону мейданчайа атыб, юзц биринъи даиряйя гачыр. Еля бу вахт биринъи даирядя дайанан ойунчу хяндяйин цстцндян атлайараг икинъи даиряйя йолланыр.

Мейданча командасынын ойунчулары топу гачыб кечян ойунчуйа вурмаьа чалышырлар. Топлар мцвяффягиййятля гачыб кечдикдя топ шящяр хяттинин архасына гайтарылыр вя орадан йеня аьаъла вурулур. Бу дяфя икинъи даирядя дайанан ойунчу манеянин цстцндян тулланараг цчцнъц даиряйя гачыр. Биринъи даирядя дайанан хяндяйин цстцндян аддайараг икинъи даиряйя гачыр.

Нювбяти ойунчу шящярдян чыхыб биринъи даиряйя гачыр. Нювбяти гачыб-кечмя заманы цчцнъц даирядян чыхыб гачан топатан ъийянин ипин алтындан сцрцнцб кечяряк шящяр хяттинин архасына гайыдыб ъярэянин солунда – ахырда дайаныр.

Цч даиряйя доланыб шящяр хяттинин архасына гайытмыш щяр ойунчу юз командасына бир хал газаныр. Ойун 15-20 дягигя давам едир. Ойун мцддятиндя чох хал газанан команда галиб эялир.

Гайдалар. Ы. Топу хяттин архасындан атдыгдан сонра нювбяти ойунчу биринъи даиряйя гачмалыдыр. 2. Мейданча командасынын ойунчулары нювбяти дяфя атмаг цчцн топу

Page 168: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

171

топатанлар командасына гайтаран заман даирялярдяки ойунчуларын гачыб о бири даиряляря кечмяйя ихтийары йохдур. 3. Топун даирялярдяки ойунчцлара дяймяси йалныз командалар арасында топла атышма башланмасы заманы сайылыр. Яэяр мейданча командасы шящяр хяттинин архасына гачыб эедирся онда, онун ойунчулары топатанлар командасы иля ролларыны дяйиширляр.

ВЫЫЫ синфи битирян шаэирдляр гаршысында гойулан ясас тялябляр: шаэирдляр ВЫЫЫ синифдя юйряндикляри ойунларын гайдаларыны билмяли вя онлара ямял етмялидирляр: ойунларда юйрянилмиш щярякят сяйляри тятбиг етмяк мягсядяуйьундур, ваъиб олдугда ойун тапшырыгларына мцвафиг фяал физики кейфиййятляр эюстярмяк лазымдыр; командада ойунчуларла йекдил фяалиййят эюстярилмялидир; кобуд техники вя тактики сящвляря йол верилмямялидир, ЯМЩ комплукси нормаларына йийялянмядя мцтящяррик ойунларын ящямиййяти щаггында анлайыша малик олмалы; таныш ойунлара щакимлик етмяйи баъармалыдыр.

ЫХ-ХЫ синифляр цчцн тювсийяляр. Там орта тящсил пилляси цчцн мцтящяррик ойунларын

верилмясини зярури щесаб етмядик. Буна сябяб щямин пиллядя шаэирдлярин диэяр пиллялярдя мцтящяррик ойунлар цзря мянимсядикляри билик вя баъарыглардан истифадя едяряк ону бир гядяр дя чятинляшдирмякля истифадя етмясини файдалы щесаб едирик. Чцнки, бу заман мцвафиг мянтиги тяфяккцр ямялиййатларынын йериня йетирилмясиня шяраит йараныр. Шаэирдляр мцяййян ресурслара мцраъият етмякля, дцшцнцр, физики инкишафа, щазырлыьа вя мараьа мцнасиб ойунлар сечиб щявясля ойнайырлар. Бунлар мялуматланма, ялагяляндирмя, изащ етмя, тящлилетмя вя ойунлары дяйярляндирмя иля нятиъялянир. Ойун сечиб тятбиг етмя ися билмя, анлама, дяркетмя, мцгайися, кими физики фяаллыгла мцшащидя олунур ки, бу да идрак фяалиййятинин йцксялмясиня сябяб олур.

Page 169: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

172

Цчцнъц бюлмя

Физики тярбийя-саьламлыг вя кцтляви идман

ВЫ ФЯСИЛ

Физики тярбийя-саьламлыг вя кцтляви идманын тяшкили вя кечирилмяси

П Л А Н : 1. Тядрис эцнц режиминдя физики тярбийя-саьламлыг

тядбирляри. 2.Синифдянхариъ вя мяктябдянхариъ бядян тярбийяси-идман

саьламлыг мяшьяляляри. 3. Цмуммяктяб бядян тярбийяси-саьламлыг вя кцтляви

идман ишляри.

ЯДЯБИЙЙАТ 1.А.Исмайылов. Эцнцузадылмыш групларда тярбийячи ишинин

мязмуну. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1975-ъи ил. 2.Т.Абасов. Идман вя мцтящяррик ойунлар. Бакы, «Маариф»

няшриййаты, 1987-ъи ил. 3.Б.Гулийев. Тялябялярин орта мяктябин Ы-ВЫЫЫ синифляриндя

бядян тярбийяси вя кцтляви идман ишляринин тяшкилиня щазырланмасы мясяляляри. Бакы, 1994-ъц ил.

4.Щ.Аьайев, Ш.Щцсейнов. Азярбайъан ушаг мцтящяррик ойунлары. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1989-ъу ил.

5.Б.Досенко. Ушагларла мяктябдянкянар иш.Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1973-ъц ил.

Page 170: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

173

ВЫ Ф Я С И Л. Физики тярбийя-саьламлыг вя кцтляви идманын

тяшкили вя кечирилмяси Тядрис эцн режиминдя кечирилян бядян тярбийяси тядбирляри

ашаьыдакылардан ибарятдир: 1.Дярсягядяр сящяр эиэийеник эимнастикасы: 2.Бядян тярбийяси дягигяляри: 3.Дярсарасы фасилялярдя тяшкил олунан бядян тярбийяси тядбирляри.

Физики щярякят мяшьяляляринин щямин формаларда тяшкили ушагларын физики инкишафына, физики щазырлыьына вя саьламлыьынын мющкямляндирилмясиня мцсбят тясир эюстярмякля тядрисин кейфиййятини артырыр, низам-интизамы мющкямляндирир, мцтяшяккиллийи, коллективчилик рущуну вя ящвал-рущиййясини йцксялдир.

Эцн режими тядбирляри цмуммяктяб вя щяр бир синфин тядрис ишляриня, синифдянхариъ вя мяктябдянкянар тядбирляриня уйьун бир шякилдя дцшцнцлмцш, габагъадан мцяййянляшдирилмиш вахтда, мцвафиг вахт ярзиндя щяйата кечирилмяли, щяр эцн ейни вахтда башланмалы вя йекунлашдырылмалыдыр.

6.1.Тядрис эцнц режиминдя физики тярбийя-саьламлыг тядбирляри

1.1.Ибтидаи тящсил пиллясиндя физики тярбийя-саьламлыг ишляри

Сящяр эиэийеник эимнастикасынын ящямиййяти

Цмумтящсил мяктябляри шаэирдляри иля апарылан бядян

тярбийяси вя кцтляви идман ишляриня сящяр эимнастикасы вя мяшьяляйягядяр эимнастика ясас йерлярдян бирини тутур. Сящяр эимнастикасы шяхсиййятин щяртяряфли вя ащянэдар инкишафында бюйцк ящямиййятя маликдир.

Page 171: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

174

Классикляр шаэирдлярин физики тярбийясиня, мцхтялиф нюв эимнастика щярякятляриня хцсуси ящямиййят верир вя онлары щяр васитя иля мцнтязям сурятдя щяйата кечирмяйи тювсийя едирляр. Вахтиля бу мцнасибятля дейилмишдир: «… Бцтцн синифлярин шаэирдляриня язалары юз еластиклик вя чевиклийини итирмямишкян, сярбяст эимнастиканы вя эимнастика алятляриндя едилян щярякятляри мцнтязям вя ясаслы сурятдя юйрянмяк даща йахшы дейилми?».

Тясадцфи дейилдир ки, эюркямли алим вя мцтяхяссисляр 12 бядян тярбийяси щярякятлярини вя мцнтязям сурятдя сящяр эимнастикасыны йериня йетирмяйи зярури щесаб едир вя эянъ няслин щармоник инкишафында, ъансаьлыьынын мющкямляндирилмясиндя, гаршыйа чыхан бцтцн чятинликлярин арадан галдырылмасында мцщцм васитя сайырды.

Сящяр эимнастика шаэирдлярин йуху заманы организмдя йаранмыш пассив вязиййяти тядриъян арадан галдырыр вя онлары тядрис эцн режиминдя эюрцляъяк тядбирляря – физики вя зещни ямяйя щазырлайыр.

Бюйцк рус физиологу, академик И.П.Павлов сящяр эимнастикасынын физиоложи ящямиййятини чох дцзэцн олараг изащ етмишдир. И.П.Павлов йуху щаггында юз тялиминдя гейд етмишдир ки, баш-бейин фяалиййятиндя ики просес ойанма вя тормозланма ъяряйан едир. Онлар бир-бириля даима ялагядар олараг бейин нащиййясинин мцхтялиф сащяляриня йайыла билирляр. Йуху бейнин айры-айры фяалиййят сащяляриня, йарымкцряляриня, бейня йайылмыш тормозланмадыр. Даща сонра о, мцяййянляшдирилмишдир ки, бу тормозланма мцхтялиф бейин нащиййяси синир щцъейряляринин йорулмасы вя онларын, хцсуси щярякят, эюрмя, ешитмя вя дяри гыъыгларыны гябул едян зоналарын ойанма габилиййятинин ашаьы дцшмяси иля сых баьлыдыр.

Тяърцбя эюстярди ки, ушаглар сящяр йухудан дураркян юзлярини язэин щисс едир, онларда рущ дцшкцнлцйц ямяля эялир, демяк олар ки, фяалиййятсизлик щисс олунур. Эцн режиминдя гаршыйа гойулмуш вязифяляри лазыми сявиййядя иъра етмяк имканында олмурлар. Хцсусян шаэирдлярин язяля иш гцввяси ашаьы

Page 172: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

175

дцшцр, цряк фяалиййяти зяифляйир, онларда баш аьрылары, щушсузлуг мейдана чыхыр. Бцтцн бу мянфи щаллары арадан галдырмагла сящяр эимнастикасы чох бюйцк ящямиййятя маликдир. Сящяр эимнастикасынын ади щярякятляри нябз вурьуларыны 50-60% сцрятляндирир, максимум тязйиги 5-20 миллиметр чохалдыр, удулан оксиэенин мигдарыны 10-30% артырыр, мядя-баьырсаг вя синир системинин иши йахшылашыр, инсанын бядян гурулушу – гамяти эюзялляшир.

Мцшащидяляр эюстярир ки, бязи мяктяблярдя сящяр эимнастикасынын вя дярсягядяр эимнастиканын ясил мащиййяти лазымынъа гиймятляндирилмир. О, эцнцн тялябляри бахымындан лазыми сявиййядя тяшкил олунмур. Бунун бир сябяби ибтидаи синиф вя ихтисаслы бядян тярбийяси мцяллимляримизин сящяр эимнастикасына лазыми ящямиййят вермямясидирся, диэяр сябяби ися щямин ишя мяктяб рящбярляринин, халг тящсил ишчиляринин зяиф нязарят етмясиндя, хцсусян мцяллимлярин онун сямяряли тяшкилиндян чятинлик чякмясиндядир.Тядрис методик ядябиййата, щямчинин габагъыл иш тяърцбясиня истинад едилиб сящяр эимнастикасы вя дярсягядяр эимнастиканын сямяряли тяшкили вя кечирилмя йолларынын юйряниб цмумиляшдирдик.

Дярсягядяр сящяр эимнастикасы Дярсягядяр сящяр эимнастикасы мцнтязям олараг тядрис

фянляриндян яввял щяйата кечирилир. Сящяр эимнастикасы организмин даща тез тядрис фяалиййятиня щазырлайыр, синир системинин функсийасынын нормал йериня йетирилмясиня зямин йарадыр. О, 6-8 щярякятдян ибарят олуб, 10-12 дягигя мцддятиндя 4-6 дяфя тякрар едилмякля иъра олунур. Дярсягядяр сящяр эимнастикасы комплекс щярякятляри ясасян гол, айаг, эювдя цчцн щярякятлярдян ибарят олур. Щямин эимнастика щярякятляри даща чох язяля групларына тясир эюстярмяли вя Ы-ЫВ синиф шаэирдляринин физики щазырлыьына, инкишафына вя саьламлыьына уйьун олмалыдыр.

Page 173: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

176

Дярсяягядяр сящяр эимнастикасы комплекс щярякятлярини сечяркян бядян тярбийяси програмындан баш, эювдя вя голлар цчцн верилмиш ясас щярякятлярдян истифадя етмяк файдалыдыр. Хцсусян голлар йухары, иряли, йанлара, ялляр бойун архасында, башда, баш цзяриндя олмагла щярякятляр иъра олунмалыдыр. Щямчинин ялляр мцхтялиф вязиййятлярдя бармаг вя билякляр цчцн щярякятляр, айагларын бцкцлцб-ачылмасы иля щярякятлярдян дя истифадя етмяк олар. Бундан ялавя, даиряви щярякятляри, яйилмяляри, дюнмяляр, ял, гыч, эювдя вя башын бир-бириля уйьунлашмасы иля щярякятлярин ялагядар шякилдя йериня йетирилмяси зярури вя даща ялверишлидир.

ЫЫ синифляр цчцн комплекс тяртиб олунаркян Ы синифдя юйрядилмиш, ЫЫЫ синифляр цчцн комплекс тяртиб олунаркян юзцндян яввялки синифлярдя юйрянилмиш щярякятлярдян истифадя етмяк олар вя с. ЫЫЫ-ЫВ синифляр цчцн нязярдя тутулмуш комплекс щярякятляр Ы-ЫЫ синифлярин щярякятляриня нисбятян чятин олмалы чох тякрарланмалыдыр.

Цмумиййятля, дярсягядяр сящяр эимнастикасы цчцн тяртиб едилмиш комплекс щярякятляр ашаьыдакы схемдя гурулдугда, онун тялим-тярбийяви ящямиййяти вя саьламлашдырыъы тясири даща чох олур.

Биринъи щярякят тяняффцся гцввятли тясир етмяли, 5-6 дяфя тякрар едилмякля, щям дя «дартынма» характери дашымалы, аста темпдя иъра олунмалыдыр. Икинъи щярякят айаг язялялярини инкишаф етдирмяли, бу мягсядля айагларын галдырылыб ендирилмяси иля ялагядар иъра олунмалы. Тез темпдя 4-5 дяфя тякрарланмалыдыр. Йахуд чюмялмяляр иъра едилмялидир ки, бу щярякятляр дя аста вя орта темпдя йериня йетирилмяли, 5-6 дяфя тякрарланмалыдыр. Цчцнъц щярякятляр цмумфизиоложи ящямиййят кясб етмялидир. Бу мягсядля дя 30 санийяйя гядяр давам едян сцрятли темпдя иъра олунан щоппанмалар йериня йетирилмялидир. Мяктябйаны мейданчаларда йахуд да 1 дягигяйя гядяр аста гачмалыдыр. Дюрдцнъц щярякят эювдянин дцз язяляляри цчцн сечилмялидир. Бунун цчцн дя эювдянин яйилмяси вя дцзялдилмясини тямин едян щярякятляр комплекся дахил

Page 174: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

177

едилмялидир. Бу щярякятляр 5-6 дяфя тякрар олунмагла мцхтялиф темпдя йериня йетирилмялидир. Бешинъи щярякят ися эювдянин йан тяряф (йанлара) язяляляриня тясир етмялидир. Бу заман эювдя нювбя иля йанлара яйилмяли вя йа саьдан вя яксиня даиряви щярякят едилмялидир. Щямин щярякятляр йаваш темпдя иъра едилмяли, 3-4 дяфя (щяр тяряфя) тякрарланмалы вя ритмик олараг иъра олунмалыдыр.

Мцшащидялярдян айдын олур ки, дярсягядяр сящяр эимнастикасынын сямяряли тяшкили вя кечирилмясиндя шаэирдлярин ону кюнцллц олараг иъра етмяси мцщцм ящямиййятя маликдир, чцнки сящяр эимнастикасы щаггында шаэирдляря мялуматларын верилмяси щямин бахымдан онун мащиййяти вя ня мягсядля йериня йетирилмяси баша дцшцлмясиня зямин йарадыр. Бу ися онларын шцурлуьуну вя щяряки фяаллыьыны йцксялдир. Ширван шящяриндяки 16 №-ли мяктябин баш бядян тярбийяси мцяллими Азяр Бабайевин дя бу сащядяки иши щямин бахымдан чох мараглыдыр. Азяр мцяллим дярс илинин яввялиндя дярся биринъи нювбядя сящяр эиэийеник эимнастикасынын ящямиййяти барядя айры-айры синифлярдя мцвафиг олараг ашаьыдакы мязмунда сющбят апарыр.

-Ушаглар, мян сизинля бу дярсимиздя сящяр эимнастикасы щаггында сющбят едяъяйям. Мян юйрянмишям ки, бязи ушаглар сящяр эимнастикасы иля щеч мяшьул олмурлар. Бязиляри ися комплекс щярякятляри дцзэцн иъра етмирляр. Фикримизъя, буна ясас дярсягядяр сящяр эимнастикасыны неъя иъра етмяк лазым эялдийини вя онун ящямиййятини,онларын билмямядийиндян иряли эялир.

Соруша билярсиниз ки, сящяр эимнастикасынын ня кими ящямиййяти вар? Ушаглар, эюркямли алим вя щякимляр сцбут етмишляр ки, бир нечя щярякятлярин бирляшмясиндян ямяля эялмиш сящяр эимнастикасы комплекс щярякятляринин иърасынын организм цчцн файдасы бюйцкдцр. Эимнастика йухуну гачырдыр, гыса бир мцддятдя адамда севинъ, эцмращлыг вя шянлик ямяля эятирир, ящвал-рущиййяни йцксялдир. Ейни заманда йцнэцл вя асан йериня йетирилян эимнастика щярякятляриндян сонра ишя даща

Page 175: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

178

щявясля башламаг мцмкцндцр. Щямин эцн кифайят гядяр зещни вя физики иш эюрмцш олса да, щяддян артыг вя йа тез йорулмурсан, щятта ян чятин вя мцряккяб ишля гаршылашдыгда беля горхмур, инамла манеяни арадан галдырмаьа сяй эюстярирсян. Сящяр эимнастикасы щярякятляринин мцнтязям иъра олунмасы язяля гцввясинин сцрятини, ъялд вя чевиклийини артырыр, гамятин дцзэцн тярбийясини тямин едир, гяшянэ, ъялд, чевик йеримяйя вя гачмаьа кюмяк едир. Бундан сонра мцяллим сящяр эимнастикасы вя идманла мяшьул олан ушагларын физики щазырлыьыны, гамятини, эимнастика иля мяшьул олмайанларла мцгайися едиб, тутушдурур. Йери эялдикъя, щятта бязи щярякятляр яйаниляшдирилир. Ушаглар юз эюзляри иля идманчы шаэирдин бядянинин хариъи эюрцнцшцнцн эюзяллийини, ондакы идман мящарятини, щярякятиндяки инъялийи, емосионаллыьы эюрцрляр. Бцтцн бунлар ушагларда сящяр эимнастикасы щярякятляринин шцурлу сурятдя, инамла йериня йетирилмясиня сябяб олур. Азяр мцяллим бязян идманла мяшьул олан ушаглара сюз верир, онлар ися идманла мяшьул олдугдан сонра юзлярини неъя щисс етдикляри щаггында мялумат верирляр. Даща сонра мцяллим ашаьыдакы гайдалары онларын дяфтярляриня йаздырыр:

1.Сящяр эимнастикасы иля щяр эцн мяшьул олмалы; 2.Дярс заманы юйрядилян щярякятляри евдя тякрар етмяли; 3.Щярякятляр иъра едиляркян тяняффцсц бир ан беля

дайандырмамалы, мцнтязям тяняффцс етмяли; 4.Яйилмяляр заманы дярин няфяс вермяли, илк вязиййятя

гайыдаркян няфяси бурахмалы; 5.Гамяти дцзэцн сахламалы, щярякятляр шаэирдлярин

гамятинин формалашдырылмасына йюнялдилмяли; 6.Щярякятляри ев шяраитиндя иъра етмяли, бу вахт валидейнин

кюмяйиндян истифадя олунмалы; 7.Комплекс щярякятляри баъы-гардашынла, ата-ананла

бирликдя йериня йетирмяли; 8.Щярякятлярин иърасына ъидди йанашмалы, артыг щярякятляря,

интизамын позулмасына гятиййян йол верилмямяли;

Page 176: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

179

9.Цряйин фяалиййятини мягсядяуйьун шякилдя артырмалы, язяля системиня мцхтялиф мягсядямцвафиг тясир эюстярмяли;

10.Шаэирдлярин йорьунлуьуна вя щяддян артыг ойаныъылыьына сябяб олмамалы;

11.Комплекс щярякятляр яввялляр иъра едилмиш щярякятлярдян вя йахуд да даща асан гавранылан щярякятлярдян ибарят олмалы;

12.Ящвал-рущиййяни вя емосионаллыьы йцксялтмяли; 13.Ушагларын йашына, физики инкишафына вя щазырлыьына, щабеля

сящщятинин вязиййятиня уйьун олмалы; 14.Мяшьяля йери нязяря алынмалыдыр. Азяр мцяллим сящяр эимнастикасы цзря иш тяърцбясиндян

данышаркян дейир ки, мян ушагларла эимнастикайа даир гыса вя конкрет сющбят апардыгдан сонра онлара щазырладыьым комплекс щярякятляри йаздырырам. Сонра ися шаэирдляри комплекс щярякятлярин тяртиб олунма схеми иля таныш едирям. Мцяллим ашаьыдакы ардыъыллыьы нязяря алмагла щярякят комплексляри тяртиб едир:

Йериш, гачыш, дартынма темпли щярякятляр; чийин ойнагларынын даиряви щярякятляри; гамят цчцн щярякятляр, иряли, архайа вя йанлара яйилмяляр, чюмялмяляр, белин, башын даиряви щярякятляри, гол язяляляри цчцн щярякятляр; кцряк язяляляри цчцн щярякятляр; гарын язяляляри цчцн щярякятляр, йериндя щоппанмалар, бядяни сакитляшдириъи йериш вя диггяти ъялбедиъи щярякятляр.

Ширван шящяр 16 №-ли мяктябдя шаэирдляр ев дяфтяриня комплексин тяртиболунма гайдасыны да кючцрцрляр. Дярсин щазырлыг щиссясиндя цмуминкишаф етдириъи комплекс щярякятлярля йанашы, ев шяраитиндя иъра олунмалы щярякятляр дя онларын нязяриня чатдырылыр вя нцмайиш етдирилир. Шаэирдляря евдя щямин комплексдян истифадя етмякля бярабяр, садя комплексляр тяртиб етмяси дя онлара тапшырылыр (бу методлар ясасян 3-4 вя даща йухары синифлярдя истифадя етмяк ялверишлидир).

Щямин мяктябдя шаэирдлярин тапшырыглары неъя йериня йетирдиклярини билмяк цчцн онлары залын, мейданчанын

Page 177: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

180

мяркязиндя архалары мяркязя бахмагла даиря цзря дцзляндирилир вя иъра етмяк лазым эялян щярякятин ады чякилир вя команда верилир. Мясялян, эювдя язялялярини инкишаф етдирян комплекс щярякятлярин иърасына щазырлашын. Башла. Бир-ики, цч-дюрд вя с. сайырыг. Ахырда ися бурахылмыш нюгсанлары гейд едир вя онун дцзэцн йериня йетирилмясини эюстярир.

Башга бир мяктябин тяърцбясиня истинад едяк. Бакынын Хятаи районундакы 254 сайлы мяктябин бядян тярбийяси мцяллими Мцзяффяр Асланов дярсягядяр сящяр эимнастикасыны тяшкил едяркян ашаьыдакы педагожи-методики ъящятляри нязяря алыр. Мцшащидялярдян мялум олур ки, мцяллим мяшьяляляря гядяр сящяр эимнастикасыны хцсуси команда иля башлайыр. Сящяр эимнастикасына дцзлян командасы верилян кими шаэирдляр йаш груплары цзря яввялъядян мцяййянляшдирилмиш мяктябйаны сащядя юз йерлярини тутурлар. О, ибтидаи синифляр цчцн айрылыгда мяшьяля йери дцзялтмишдир. Бундан ялавя, мейданчада щяр бир синиф цчцн хятлярля ишаря вурулмушдур. Щяр бир синифдян ютрц йерин айрылмасынын мцщцм педагожи ящямиййяти вардыр. Щяр шейдян яввял, шаэирдляр юз йерлярини таныйыр, команда верилян кими вахт итирмядян сыра вя ъярэяйя дцзцлцр, апарыъынын тапшырыгларыны эюзляйирляр. Бу вахт ушаглар даща интизамлы вя мцтяшяккил сурятдя олурлар. Щярякятляр бязян дя йарыш формасында йериня йетирилир.Йяни мцяййян щярякят комплексивя йа онун щяр щансы елементи (ибтидаи синифлярдя ясасян 5-6 эимнастика щярякяти тяшкил олунур) иъра олундугдан сонра щянсы синфин щямин щярякят елементини (мисал цчцн биринъи щярякят комплексини) дцзэцн гайдада йериня йетирмяси вя бу щярякятя эюря нечя хал газанмаьы елан олунур. Бцтюв бир комплекс иъра едилдикдян сонра халлар щесабланыр. Даща чох хал топламыш команда щямин эцн сящяр эимнастикасынын ян йахшы иърачылары адландырылыр. Бу кичик мяктябйашлы ушагларын сящяр эимнастикасына щявясини даща да артырыр. Ялбяття, бурада бир мясяляйя диггят йетирмяк лазымдыр. Халлар дцзэцн щесабланмалы, щяр бир синфин эюстяриъиси обйектив гиймятляндирилмялидир. Бунун цчцн дя йухары

Page 178: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

181

синифлярдян, ян фяал идманчылардан 2-3 няфяри щямин ишя ъялб едилмяли вя габагъадан щазырланмалыдыр.

Бир ъящяти дя гейд етмяк лазымдыр ки, мяшьяляйя гядяр сящяр эимнастикасында шаэирдлярин идман эейимляри йерли иглим шяраитиня уйьун олмалыдыр. Тядрис илинин илк вя сон айларында йцнэцл вя гысаголлу кюйняклярдя идман айаггабылары иля, орталарында ися ушагларын эейимляринин бир гядяр исти олмасына ящямиййят верилмялидир. Цмумиййятля, комплекс щярякятляр садя олмагла, ушагларын тярлямясиня, тянэняфяс олмасына зямин йаратмамалыдыр. Щоппанмалара аз вя тяняффцс щярякятляриня ися (няфяс алыб-вермяйя) эениш йер верилмялидир. Гцввятли кцляк заманы вя шиддятли гар йаьан заман ушаглары ятраф йерляря гыса мцддятя эязмяйя апармалы, бир нечя дяфя йериши аста гачышла нювбяляшдирмялидир.

Шахталы вя сойуг щаваларда ися мяшьяляйя гядяр сящяр эимнастикасыны ачыг щавада дейил, пянъяря вя эюзлцкляри ачмаг шярти иля дящлизлярдя, идман залларында вя эениш синифлярдя йериня йетирмялидир.

Мяшьяля цчцн йерлярин санитар-эиэийеник ъящятдян тямиз вя кифайят гядяр ишыглы олмасына диггят йетирмяк ваъибдир.

Мяшьяляйя гядяр сящяр эимнастикасынын тялим-тярбийяви ящямиййяти нязяря алынараг онун цмуми рящбяри мяктяб директору олмалыдыр. Баш бядян тярбийяси мцяллими вя диэяр мцтяхяссис мцяллимляр ися ишин иърасына, методик ъящятдян дцзцн тяшкилиня ъавабдещдирляр. Кюмякчиляр, башга фянн мцяллимляри, синиф рящбярляри вя иътимаи тялиматчылар олмалыдыр.

Мяшьяляйя гядяр сящяр эимнастикасы дюврцндя щярякятлярин интенсив сурятдя иърасына, щяр бир шаэирдин апарыъы ролунда чыхыш етмясиня шяраит йарадылмалыдыр. Апарыъы эимнастлар щцндцр йердя дайанмалы, щярякят комплекслярини шаэирдлярля бирликдя йериня йетирмялидир. Кюмякчи фяаллар вя шаэирдлярин диггятини юзцня ъялб етмякля, сыралар арасында эязишир вя щярякятин дцзэцн, ейни вахтда йериня йетирилмясиня нязарят етмялидирляр.

Page 179: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

182

Тяърцбядян айдын олур ки, шящяр мяктябляринин бязиляриндя комплекс щярякятляр магнитафона йазылыр вя мяктябин радио говшаьы васитясиля шаэирдляря чатдырылыр. Чалышмаг лазымдыр ки, сящяр эимнастикасы шаэирдлярин рущуна охшасын. Щярякятляр онун ритминя уйьун мусигинин шух вя ойнаг мцшайиятиля иъра олунсун. Бу диггяти ъялб едир вя ушагларын ящвал-рущиййясини йцксялдир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, сящяр эимнастикасы щярякятляри шаэирдляря еля чатдырылмалыдыр ки, онлар айдын дярк едилсин, щамы ону баша дцшя билсин. Она эюря дя апарыъы эимнаст бцтцн щярякятляри габагъадан йахшы юйрянмяли вя юз цзяриндя бир нечя дяфя мяшг етмялидир. Мцяллим ися апарыъынын комплекси неъя иъра едя билмясини йохламалы, лазым эялярся она апарыъы ролунда чыхыш етмяк щцгугу вермялидир. Апарыъы шаэирдлярля бирликдя, цзбяцз дайаныб эцзэц цсулу иля щярякяти иъра етмялидир.

Шаэирдлярдян бязиляри щярякяти дцзэцн йериня йетирмирся, бяс онда ня етмяли? Биринъи нювбядя эимнастиканын темпини дяйишдирмяк, синифляри щярякятдян айырмамаг шярти иля нюгсанларын дцзялдилмяси нязярдя тутулур.

Комплекс щярякятляр юйрядиляркян яввялъя бир щярякяти иъра едиб кичик фасиля етдикдян сонра диэяр щярякяти йериня йетирмяк файдалыдыр. Бу вахт мцяллим вя йа апарыъы эимнаст щярякятин йериня йетирилмяси техникасыны изащ вя эюстярмякля, щям дя баш веря биляъяк нюгсанлары яйаниляшдирир вя онун арадан галдырылмасы йолларыны изащ едир. Сонра ися щярякят комплекси ейни вахтда иъра олунур. Бурада шярщ айдын, конкрет вя емосионал олмалыдыр. Щярякятляр арасы фасиля узун дейил, ани санийя мцддятиндя едилмялидир.

Сящяр эимнастикасы комплекс щярякятляри о заман фасилясиз олараг йериня йетирилир ки, иъра олунан щярякят сонракы щярякятлярин башланьыъы олсун. Бу вахт шаэирдляр щярякяти эюстярмяк цчцн дайандырылмыр. Бу ъцр методдан йалныз йцксяк физики щазырлыьа малик олан шаэирдлярля щярякятин иърасы дюврцндя истифадя етмяк мцмкцндцр.

Page 180: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

183

Сящяр эимнастикасынын сямяряли тяшкили йухарыда дейилянлярля йанашы, щярякятин характериндян, онун цсулларындан истифадя едилмясиндян чох асылыдыр.

Ы-ЫВ синифлярдя эцъц инкишаф етдирян щярякятляр йаваш иъра едилмялидир. Щямин щярякятляри ушагларын йцксяк цмуми физики щазырлыьындан асылы олараг темпдя иъра етмяк мцмкцндцр. Ойнагларын мцтящярриклийи вя чевиклийи артырылан вахты ися йеллянмяляр там амплитуда да йериня йетирилир вя йа кяскин щярякятляр иъра олунур. Йумшалдыъы, сакитляшдириъи щярякятляр ися щярякятин координасийалылыьыны инкишаф етдирир, гцввяни дцзэцн бюлцшдцрцр, щямчинин еля язяляляри ишя ъялб едлир ки, онлар щярякятин йериня йетирилмясиндя билаваситя иштирак едир. Гцввяни артыран щярякятляри йаваш темпдя вя физики йцкц тядриъян артырмагла иъра етмяк лазымдыр. Яввялъя садя щярякятлярдян башламалы, сонра ися баъардыгъа даща чох язяляляри фяалиййятя эятирмяк зяруридир. Гцввя цчцн щярякятляр иъра олунаркян фасилянин верилмяси вя йа бядяни сакитляшдириъи щярякятлярин йериня йетирилмяси мяслящят эюрцлцр. Гцввя щярякятлярини тяхминян ейни эцъдя вя бойда олан ушаглара тятбиг етмяк файдалыдыр.

Бядии эимнастика цзря о гядяр аваданлыг вя лявазимата ещтийаъ йохдур. Илк мяшьяляляр цмуминкишафетдириъи щярякятляр, сонра ися лентляр, иплярля баьлыдыр. О 1 саат ярзиндя кечирилмяли, щяр групда 15 – 20 шаэирд олмалыдыр.

Илк мяшьялялярдя шаэирдлярин няйя габил олмаларыны ашкара чыхартмалы вя нювбяти мяшьяляляри щямин эюстяриъиляр (физики щазырлыг, сцрят, гцввя, ъялдлик вя с.) ясасында гурмалыдыр. Чалышмаг лазымдыр ки, физики ъящятдян ейни щазырлыглы гызлар ейни групда ъямляшдирилсин. Гызларын чевиклийини «кюрпц» щярякятляри, бу вя йа диэяр манеяляр цзяриндян щоппанмалар йолу иля ашкара чыхармаг олар.

Бядии эимнастика мяшьяляляринин мцнтязям щяйата кечирилмясиндя валидейнлярин ролу чох бюйцкдцр. Она эюря дя груплар комплектляшдирилян заман валидейнляр мяктябя дявят олунмалы, эимнастиканын гызлар цчцн ваъиблийиндян данышмалы,

Page 181: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

184

онлары мяшьялянин ъядвяли иля таныш етмяли, идман формасынын, иплярин вя топларын ялдя едилмяси йолларыны изащ етмялидир. Иъласда щякимин чыхышыны тяшкил етмяли, о, гызларын инкишафында бядии эимнастиканын ящямиййятиндян данышмалыдыр.

Илк мярщялядя цмуминкишафетдириъи щярякятляр елементляринин, бядии эимнастиканын вя елементляринин, рягс аддымлары вя акробатика щярякятляринин юйрядилмяси мяслящят эюрцлцр. Цмумиййятля, ясас диггят гамятин дцзэцн тярбийясиня, айаг язяляляринин инкишафына, дцзэцн йеришя, щярякятляриндя инъя вя чевик олмаьа верилмялидир.Гейд етмялийик ки, бядии эимнастика мяшьяляляриндя мцтящяррик ойунлардан эениш истифадя етмяк лазымдыр. Щярякятли ойунлар гызларын чевиклийини артырыр. Мяшьялянин ясас щиссясиндя яшйалы вя яшйасыз ойунларын тяшкилинин юзц дя юйрянилмиш щярякятлярин вярдиш щалына кечмясиня мцсбят тясир эюстярир. Тамамлайыъы щиссядя ися ял вя голларын йумшаг щярякятляриня, сакит ойунлара, сакитляшдириъи щярякятляря фикир верилир.

Мцгавимят щярякятляри иъра едиляркян щярякятляр йолдашын кюмяйи иля йаваш темпдя вя дцзэцн олараг иъра олунмалыдыр. Бу щярякятлярин иърасы заманы шаэирдляря нязаряти вя кюмяйи бир гядяр дя артырмаг лазымдыр.

Чевиклийин инкишафы цчцн щярякятляр ися бирдян-биря, йаваш вя ъялдликля йериня йетирилмялидир. Бядии эимнастика цзря физики йцк щярякятлярин мигдарындан вя мцряккяблийиндян, темп вя онун йериня йетирилмя ритминдян вя сайындан асылыдыр. Физики йцк тядриъян артырылмалыдыр. Физики йцк гызлара нисбятян оьланларда хейли аьыр олмалыдыр. Гызлар цчцн комплекс щярякятляр сечяркян гарын язялялярини, ъялдлийи, еластиклийи инкишаф етдирян щярякятляря хцсуси диггят йетирмяк ваъибдир.

Бядян тярбийяси дягигяляри

Мялумдур ки, эярэин тялим дюврц ибтидаи синифлярдян

башлайараг Ы синифдян етибарян шаэирдлярин ъидди фяалиййятя башламасы онларын дахили цзвляринин, хцсусян синир системинин

Page 182: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

185

эярэинлийини артырыр. Нормал фяалиййят цчцн даща чох енержи сярф етмяк тяляб олунур. Конкрет десяк, Ы-ЫВ синифлярдя 4 вя йа 6 саат дярс ярзиндя ейни характерли иш (зещни) йериня йетирилир. Бу ися бир тяряфдян кичик мяктябйашлы ушагларын тялимя мараьыны, фикри фяаллыьыны азалдырса, диэяр тяряфдян онларын емосионаллыьына мянфи тясир эюстярир.

Баш бейин габыьында бир сыра мянфи щаллар да баш верир ки, бцтцн бунлар да мяркязи синир системинин функсионал имканларыны, иш габилиййятини нисбятян ашаьы салыр. Буна эюря дя, цмумтящсил мяктябляринин ибтидаи синифляриндян башлайараг шаэирдлярля тялим дюврцндя гыса мцддятли бядян тярбийяси дягигяси щяйата кечирилир вя беляликля, онларын фяал истиращятини тямин едир.

Алимляр тядгигат нятиъясиндя мцяййян етмишляр ки, Ы-ЫЫ синиф шаэирдляринин фяал диггяти йалныз ъями 15-20 дягигяйя гядяр олур. Буна эюря дя щямин синифдя истиращят дягигяси дярсин 15-20 дягигясиндя тяшкил олунмалыдыр. ЫЫ-ЫВ синифлярдя ися щяр бир дярсин 20-25 дягигясиндя шаэирдлярин диггяти йайыныр вя тядрися лазыми фикир вермякдя чятинлик чякирляр.

Щямин синифлярдя фяал истиращят дягигяляри тядрис просесинин 20-25 дягигясиндя щяйата кечирилир.

Ибтидаи синиф шаэирдляри иля фяал истиращятин кечирилмяси тякъя тялим просесиня фяаллыьы артырмаг мягсядиля тяшкил едилмир, о, ейни заманда тядрис фяалиййяти дюврцндя кичикйашлы мяктяблилярин ешитмя, эюрмя, дуйьу цзвляриня истиращят вермяк цчцн дя тяшкил едилир. Чцнки, дуйьу цзвляри тядрис фяалиййятиндя чох иш эюрмякля, башлыъа чятинликляри юз цзяриня эютцрцр. Бундан ялавя, дярс вахты эювдя язяляляри, кцряк язяляляри статик эярэинликдя олур, ял язяляляри ися яла ишляйир. Бядян тярбийяси дягигяси щярякятляри ися бу язялялярин истиращятиня шяраит йарадыр.

Мцшащидяляр эюстярир ки, гыса мцддятли бядян тярбийяси дягигясинин кечирилмяси вахтыны мцяллимин мцяййянляшдирмяси даща файдалыдыр. Она эюря ки, истиращят дягигясинин конкрет олараг тяшкил едилмясиня мящял гоймаг о гядяр дя мягсядяуйьун дейилдир. О, ясасян дярсин мювзусунун

Page 183: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

186

характериндян, тядрис фяалиййятиндян, тядрис йцкцнцн щяъминдян, шаэирдлярин ящвал-рущиййясиндян, мювъуд дярсин щямин дярсдян сонра кечирилмясиндян, яввялки дярсдя шаэирдлярин тядрися эюстярдийи мцнасибятдян вя бир чох амиллярдян мцщцм дяряъядя асылыдыр.

Гыса мцддятдя эюстярилян дярсин биринъи йарысында вя йахуд икинъи йарысында, йахуд да щям дярсин Ы йарысында, щям дя дярсин ЫЫ йарысында да тяшкил етмяк мцмкцндцр. Цмумиййятля, бу мясяляляри фянн мцяллими юзц щялл етмялидир. Кечирилян бядян тярбийяси дягигяси ися мяктяблилярин зещни эярэинлийинин арадан галдырылмасына, бядянъя саьлам олмасына, диггяти топламасына хидмят етмялидир.

Бядян тярбийяси дягигясинин мцяллимин командасы вя йа сигналы цзря кечирилмясинин тялим-тярбийяви ящямиййяти бюйцкдцр. «Бядян тярбийяси дягигяси башланды» командасы верилян кими бцтцн шаэирдлярин диггяти мцяллимдя олур. Нювбятчиляр пянъярянин эюзлцйцнц ачырлар, щамы галхыр вя парталарын арасында онларын щяр бири цчцн едилмиш нишанлар цзяриндя дайанырлар. Бязи щярякятляри ися партада отурмагла вя айаьа галхмагла да иъра етмяк олар.

Бядян тярбийяси дягигясинин мцяллимин билаваситя иштиракы иля йериня йетирилмяси даща ящямиййятлидир. Бу иши габагъадан щазырланмыш шаэирдляря дя щяваля етмяк мцмкцндцр.

Бядян тярбийяси дягигяси цчцн сечилян комплексляр садя щярякятлярдян, хцсусян 3-4 эювдя, гол, гыч вя айаг щярякятляриндян ибарят олур. Бядян тярбийяси дягигяси комплекс щярякятляри гайдайа эюря 3 тип щярякятдян тяшкил олунмалыдыр:

Ы тип щярякятляр «дартынма»; ЫЫ тип щярякятляр айаг язяляляринин инкишафындан ютрц; ЫЫЫ тип щярякятляр ися эювдя язяляляринин инкишафы вя гцввясинин артырылмасына йюнялдилмялидир. Ушаглар щярякятляри дцзэцн йериня йетиря билирлярся, онда комплекси щяфтядя 2 дяфя дяйишдирмяк олар. Щярякят бирляшмяляри бядян тярбийяси дягигяляриндя юйрядилмялидир.

Page 184: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

187

Цмумиййятля, гыса мцддятли истиращят цчцн комплекс щярякятляр тяртиб олунаркян чалышмаг лазымдыр ки, онлар даща чох язяля групуна тясир едя билсин, статик эярэинлийи нисбятян азалтсын, тяняффцсц фяаллашдырсын, ган вя лимфа дювраныны эцъляндиря билсин, шаэирдлярин партада узунмцддят дцзэцн яйляшмясиня имкан йаратсын. Бядян тярбийяси дягигяляриндя бюйцк амплитудалы щярякятляри дя иъра етмяк олар. Беля щярякятляр ясасян ана дили; рийазиййат фянляриндя тятбиг олунмалыдыр. Чцнки бу фянлярин тядриси дюврцндя шаэирдляр узун мцддят статик вязиййятдя олурлар. Щямин щярякятляри дя парта архасында вя парталарын арасында дурараг иъра етмяк олар. Бу вязиййятлярдя гол, айаг вя эювдя цчцн щярякятляри иъра етмяк ялверишлидир. Оху, тябиятшцнаслыг дярсляриндя ися шаэирдляр о гядяр дя эярэин вязиййятдя олмурлар. Бу заман арха парта архасында отурмагла вя айагцстя галхмагла ялагядар физики щярякятляр йериня йетирилмялидир. Йохлама йазы ишляриндя щярякятлярин парта архасында отурмагла иъра олунмасы мяслящятдир.

Бядян тярбийяси дягигялярини няьмя, тясвири инъясянят, ямяк дярсляриндя иъра етмяк лазымдыр. О, 3 – 4 щярякят бирляшмясиндян ибарят олуб, 2 – 3 дягигя мцдддятиндя кечирилмяли, 4 – 6 дяфя тякрарланмалыдыр.

Ы щярякят комплекси дартынма характерли олмагла бярабяр, эювдяни дцзляндирмяли, мцхтялиф чыхыш вязиййятляриндян башланылмалы, ял щярякятляринин кюмяйи иля ойнаглар щярякятя эятирилмяли;

ЫЫ комплекс–эювдянин йанлара, габаьа, архайа яйилмясиня онун мцхтялиф тяряфляря даиряви щярякятиля саьдан сола, солдан саьа истигамятляндирилмяли;

ЫЫЫ комплекс айаг язяляляринин язяля гцввясини артырмалы, бунун цчцн дя гычларын нювбя иля бцкцлцб-ачылмасы, йанлара – иряли вя архайа апарылмасы (диз бцкцлмяси шярти иля) щярякятляри иъра едилмяли; ЫВ щярякят садя вя сакитляшдириъи вя бядяни йумшалдыъы тясир эюстярмялидир.

Бядян тярбийяси дягигяляринин мусигинин мцшайияти иля дягиг, чевик, дцзэцн вя ъялдликля йериня йетирилмяси

Page 185: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

188

щярякятлярин иърасы цчцн даща файдалы оларды. Щярякятин эюзял, мусигинин мцшайияти иля иърасы тяняффцсля узлашдырылараг йериня йетирилмяси чох бюйцк тялим-тярбийяви ящямиййят кясб едир.

Бюйцк тяняффцслярдя физики щярякятляр вя мцтящяррик ойунлар Бядян тярбийяси фасиляси тядрис эцн режиминдя юзцнямяхсус

йер тутур. Бядян тярбийяси фасилясинин тямиз вя ачыг щавада кечирилмяси ибтидаи синиф шаэирдляри цчцн даща характерикдир. О, щяр шейдян яввял, мяркязи синир системинин функсионал фяалиййятиня мцсбят тясир эюстярир, бу да ягли иш габилиййятинин артмасына, синир системиндя эедян просеслярин мцтящярриклийинин йцксядилмясиня сябяб олур.

Бядян тярбийяси фасилясинин – гыса мцддятли фяал истиращяти бцтцн фасилялярдя, хцсусян бюйцк тяняффцсдя тяшкил етмяк олар. Фяал истиращяти сямяряли тяшкил етмяк цчцн илк нювбядя онун планы тутулмалыдыр. Ишин мязмуну габагъадан мцяййянляшдирилмялидир. Бядян тярбийяси фасилясинин мцвяффягиййятля нятиъялянмяси цчцн щава шяраитинин вя мяктябйаны мейданчаларын, гурьуларын, аваданлыг вя лявазиматларын да нязяря алынмасы щялледиъи ящямиййятя маликдир. Ачыг щавада ойунлар 10-12 о-дян ашаьы температурда олмамаг шярти иля кечирилмяси мяслящятдир.

Ачыг щавада ойунларын мяъбури дейил, кюнцллцлцк ясасында кечирмяк даща мягсядяуйьундур. Бурада шаэирдляр 2-1, 3-1 вя с. мцстягил ойунлар кечирир вя ипля щоппанмалары, мцхтялиф нюв садя гачышлары йериня йетирирляр.

Фяал истиращят мягсядиля апарылан бядян тярбийяси фасилясинин сямяряли тяшкилиндя мяктябйаны мейданчанын сялигя-сящманлы олмасы, шаэирдлярин сайына уйьун садя аваданлыг вя лявазиматла тямин едилмяси хцсусян ваъибдир. Щямин мягсядля дя синиф нювбятчиси фасиляйя кими лазым олан аваданлыг вя лявазиматлары мейданчайа (коридора) апарыр вя

Page 186: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

189

сящмана салыр. Фасиля гуртардыгдан сонра ися йеня дя истифадя олунан идман яшйалары йыьышдырылыр вя яшйалар сахланылан отаьа апарылыр. Идман яшйалары эютцрцляндя сайылмалы вя йериня гайтарылыб тящвил верилмялидир. 2-3 дягигя дярся галмыш ойун вя яйлянъяляри гуртармаг лазымдыр. Бу вахт шаэирдляр сакит щалда юз синифляриня эедиб нювбяти мяшьяляйя щазырлаша билярляр.Тяяссцф ки, бязи фасиляляр сямяряли тяшкил олунмур. Бязян эюрцрсян ки, фяал истиращятдян ютрц мейданчада апарылмаг цчцн лявазимат йохдур, бязян дя идман яшйалары шаэирдлярин сайына уйьун эялмир, бязян дя яшйалар йарарсыз вя ишлянмяси гейри-мцмкцн олур.

Ялверишли олмайан щавада ися бядян тярбийяси фасилясини эениш отагда, коридорда вя башга йерлярдя дя тяшкил етмяк олар. Бу заман даща кцтляви вя даща садя ойунлардан, рягс щярякятляриндян истифадя етмяк файдалыдыр. Отаг вя коридорларда да кечирилян ойун вя рягслярин сямяряли тяшкилиня ъидди сяй эюстярилмяли вя йахшы щазырланмалыдыр. Беля фасилянин кечирилмясиня синиф мцяллими иля бирликдя, нювбятчи мцяллим, дястя рящбярляри, бядян тярбийяси мцяллимляри, йухары синфин фяал вя тяшкилатчы идманчылары, щабеля синфин юз иътимаиййятчиляри йахындан вя вар гцввяси иля кюмяк эюстярмялидир.

Мяктяб директору, тярбийя ишляри цзря директор мцавини бядян тярбийяси фасилясинин мцнтязям, мязмунлу вя мараглы тяшкилиня, щямчинин нязарят етмялидир, бу сащядяки мювъуд гцсурларын арадан галдырылмасына кюмяк эюстярмяли, мцбариз тядбирляр планы щазырлайыб щяйата кечирмялидирляр. Хцсусиля беля бир файдалы ишя баш бядян тярбийяси мцяллими даща мясулиййятля йанашмалы, диэяр фянн мцяллимляри ися фяал сурятдя ъялб едилмялидирляр. Педагожи шурада, иътимаи тяшкилатларын иъласында бядян тярбийяси фасилясинин сямяряли тяшкил едилмяси иля ялагядар хцсуси мясяляляр гойулмалы вя мяктябдя щямин ишин вязиййяти мцзакиря олунмалыдыр.

Ибтидаи синифлярдя бядян тярбийяси фасиляси дюврцндя ашаьыдакы физики щярякятлярдян истифадя олунур: айаьын, эювдянин, голларын мцхтялиф вязиййятляриндя ади йериш, йаваш,

Page 187: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

190

сцрятля, пянъяляр цзяриндя вя с. йериня йетириля биляр; сигнал цзря верилян тапшырыгларын сакит вя сцрятли гачышла иъра етмяк, гачышын йеришля нювбяляшмяси, мцряккяб олмайан манеялярин гят едилмяси иля гачыш, бир вя йа ики айаг цзяриндя, айагларын нювбяляшмяси иля йериндя ирялилямяк, щоппанмалар вя с. бюйцк вя кичик топларын атылыб-тутулмасы, икиликдя топун бир-бириня атылмасы, мцхтялиф мягсядля топун узаьа атылмасы вя с. дырманма, дырманыб ашмаг, сцрцнмяк, щалгалардан сцрцшцб кечмяк вя с. ойун формасында салланма, дайаг сахламаг вя с. мцхтялиф манеялярин дяф едилмяси, яшйаларла щярякятляр, щалга, аьаъ, мцхтялиф узунлугда иплярля щярякятляр, яшйасыз башын, эювдянин, ялин вя айагларын щярякятляри, цмуминкишафетдириъи щярякятляр вя гачышла ъисим атмалар, манеялярин кечилмяси, мцгавимят вя естафетля ялагядар мцтящяррик ойунлар.

Фасилялярдя идман яйлянъяляриндян, хцсусян волейбол, баскетбол, футбол ойун елементляриндян вя с. истифадя етмяк олар. Йухарыда адлары чякилян физики щярякят елементляри няинки ибтидаи синиф шаэирдляринин йашына уйьундур, щятта бядян тярбийяси тядрис програм материалынын йериня йетирилмясиня йахындан кюмяк едир. Шаэирдляря щярякят вярдишляринин ашыланмасыны сцрятляндирилир, щярякят тяърцбясини артырыр вя дайаг щярякят апаратыны тякмилляшдирир.

Бюйцк тяняффцслярдя мцтящяррик ойунларын вя идман яйлянъяляринин тяшкили вя кечирилмяси цзря Гарадаь районундакы 228 сайлы мяктябдя бядян тярбийяси вя идман коллективинин зянэин вя мараглы иш тяърцбяси вардыр. Инди щямин тяърцбяйя истинад едяк: бу мяктябин баш бядян тярбийяси мцяллими, Бюйцк Вятян мцщарибясинин иштиракчысы, онун ганлы-гадалы эцнляринин аъы йадиэары олан 5 дцшмян эцллясини бядяниндя эяздирян 5 орденли маариф ялачысы Паша Садыгбяйовдур. Паша щава шяраитиндян асылы олмайараг бядян тярбийяси фасилясинин кюнцллцлцк вя мцстягиллик ясасында кечирилмясиня артыг наил олмушду. Бцтцн щазырлыг тяртиби ишляр планлашдырылыр вя синиф мцяллимляри вя иътимаиййятчи фяал идманчыларын кюмяйи иля щяйата кечирилир. О, фасилянин там мяъулиййятля, мязмунлу

Page 188: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

191

тяшкилини хцсуси диггят мяркязиндя сахлайыр. О, бядян тярбийяси фасилялярини тяк-тяк щалларда эимнастика залында вя хцсуси дцзялдилмиш коридорларда тяшкил едир. Лакин отаг вя коридорларда кечирилян ойун вя яйлянъяляр ачыг щавада тяшкил едилян тядбирлярдян аз еффектли олур. Цмумиййятля, шяраитя уйьунлашдырылмыш рягсляр, яйлянъяляр вя ойунлар бядян тярбийяси фасиляляриндя мцщцм йер тутур. Сойуг щавада нювбятчилярин иши даща чох олур. Онлар мяктяблилярин исти эейимдя ачыг щавада эязинтияйя чыхмасына нязарят едир.

Мцшащидяляр эюстярир ки, мяктябин диэяр бядян тярбийяси тядбирляри кими фасилялярдя дя бюйцк тяшкилатчылыг иши тяляб олунур. Еля буна эюря дя дярс илинин яввялиндя синиф мцяллимляри иля тялимат кечир, иътимаи тялиматчыларын дягиг сийащысыны тяртиб едир (ЫХ-Х синифлярдян). Адлары сийащыйа дахил едилмишляр, фяаллар иъласында бядян тярбийяси цзря иътимаи тялиматчылар кими тясдиг олунурлар. Йяни ибтидаи синифлярдя бядян тярбийяси тялиматчысы олмаг онлара иътимаи бир вязифя кими тапшырылыр. Бундан сонра онларла семинар вя сющбятляр тяшкил олунур. Бядян тярбийяси фасилясинин вя диэяр тядбирлярин ящямиййяти изащ олунур, бу сащядя ишин мязмуну вя неъя тяшкил олунуб кечирилмяси онларын нязяриня чатдырылыр.

Йухары синифлярдя олан тялиматчы фяаллар тящким олундуьу ибтидаи синифлярдя тяблиьаты вя тяшкилати ишляр апарыр, синиф мцяллими иля бирликдя фяал ушаглары сечир вя онларын вязифясини мцяййянляшдирирляр. Бунунла да щямин цчлцк фяалиййятя башлайыр. Мяктябдя инвентар сахланылан отаг айрылмыш вя бядян тярбийясиндя истифадя едиляъяк аваданлыг вя лявазиматлары орада сахлайырлар вя йери эялдикъя эютцрцб истифадя едирляр. Бу аваданлыгларын яксяриййяти мяктябин ямяк тялими емалатханасында мяктябли шаэирдлярин, щабеля валидейнлярин йахындан кюмяйи иля щазырланыр. Бунунла йанашы, шаэирдляря мяктябя топ, ип; эимнастика щалгалары вя аьаълары эятирмяйя иъазя верилир. Бязян дя синифляр юз идман яшйалары иля бирликдя мяктябйаны мейданчайа чыхырлар. Фикримизъя, щямин яшйаларын нювбятчиляр васитясиля идман яшйалары сахланылан отаьа тящвил

Page 189: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

192

верилмяси, сонра ися лазымы вахтда истифадя едилмяси йахшы оларды. Дярсин сонунда лявазиматларын ушаглара пайланмасы мяслящятдир. Бунун чох бюйцк тялим-тярбийяви ящямиййяти вардыр. Щямин мяктябдя шаэирдляр теннис топундан, щалгалардан, ракетлярдян, эимнастика аьаъларындан, кублардан, иплярдян истифадя едирляр. Аз тапылан идман яшйалары ися (мясялян, долдурулмуш топлар) мяктяб ялдя етмяли вя тялиматчылар васитясиля фасиля дюврцндя истифадя етмяк цчцн шаэирдляря верилмялидир.

Мяктябин комплекс идман мейданчасы вардыр. Идманын айры-айры нювляри цзря баскетбол, волейбол мейданчалары, йцнэцл атлетика бюлмяляри, эимнастика шящяръийи, мцхтялиф нюв манеяляр, мцвазинят тирляри, турник, нярдиванлар, йеллянмя цчцн щалгалар, узунуна вя щцндцрлцйя тулланмаг цчцн чалалар дцзялдилмишдир. Шаэирдляр фасиля заманы орада сярбяст вя тялиматчынын рящбярлийи алтында ойнайыр, рягс, мцхтялиф идман яйлянъяляри кечирирляр. Щяр бир мейданчанын бюлмясиндя тялиматчылар нювбятчилик едирляр.

Тяняффцс дюврцндя кцтляви шякилдя йцнэцл атлетика гачышлары йериня йетирилир ки, бу да шаэирдлярин чох бюйцк мараьына сябяб олур.

Эцнцузадылмыш групларда идман «сааты»

Шаэирдлярин иътимаи тярбийясини эенишляндирмяк, онларын щяртяряфли инкишафы цчцн даща ялверишли шяраит йаратмаг вя ушагларын тярбийясиндя аиляйя йардым эюстярмяк мягсядиля, тядрис-мадди база олдугда эцнцузадылмыш цмумтящсил мяктябляри вя йа эцнцузадылмыш груплар вя синифляр йарадылыр. Юлкямиздя щямин иш бюйцмякдя олан эянъ няслин тялиминя, тярбийяляндирилмясиня йюнялдилмишдир. Тула шящяриндя эцнцузадылмыш мяктяблярин даща да иинкишаф етдирилмясиня щяср едилмиш елми-практик конфрансда бу мяктяб вя групларын мяктяблилярин тялиминя, тярбийясиня чох бюйцк кюмяк

Page 190: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

193

эюстярдийи мярузя вя чыхышларда, юзц дя чох бюйцк рущ йцксяклийи иля гейд едилмишдир. Кечмиш ССРИ Маариф Назирлийи вя ССРИ Педагожи Елмляр Академийасы тяряфиндян тяшкил олунмуш щямин конфрансын материалларындан мялум олур ки, шаэирдлярин эцнцузадылмыш мяктябляря, груплара ъялб едилмяси цмуммяктяб цзря шаэирд континэентин сабит галмасына мцсбят тясир эюстярмишдир (Бах: «Азярбайъан мцяллими» гязети, 1973, 28 феврал).

Эцнцузадылмыш групларда вя мяктябдя мяшьялялярин дцзэцн вя сямяряли тяшкили шаэирдлярин билик, баъарыг вя вярдишляринин даща да инкишаф етдирилмясиндя, идрак фяаллыьынын артырылмасында, иътимаи-файдалы ямяйя алышдырылмасында чох бюйцк ящямиййятя маликдир. Беля мяктяблярдя мяшьялялярин рянэарянэ олмасы, шаэирдлярин йашына, психоложи хцсусиййятляриня мцвафиглийи тярбийяви ящямиййят кясб етмякля йанашы, ейни заманда валидейнлярин аилядя ишини йцнэцлляшдирир, сямяряли истиращятини тямин едир. Бцтцн бунлар ися истещсалатда чалышан аиля цзвляринин ямяк мящсулдарлыьыны йцксялдир, ишлядийи мцяссися вя идарядя фяаллыьыны артырыр.

Эцнцузадылмыш мяктяб вя груплар шаэирдляри иътимаи-файдалы ямяйя, дярняк вя бюлмяляря ъялб етмякля, онларын мядяни истиращятини тямин едир, щяртяряфли вя физики ъящятдян ащянэдар инкишаф етмяляриня шяраит йарадыр, саьламлыгларыны мющкямляндирир.

Мцшащидяляр эюстярир ки, республикамызын кянд районларында вя Бакы шящяринин эцнцузадылмыш мяктябляриндя, груп вя синифляриндя шаэирдлярин физики тярбийяси сащясиндя хейли иш эюрцлмцшдцр. Лакин яксяриййят мяктяблярдя физики тярбийя вя идман цзря апарылан иш о гядяр дя диггяти юзцня ъялб етмир, зяиф тяшкил олунур, щяля дя бир сыра эянъ тярбийячиляр групларда йазылы вя шифащи ев тапшырыгларыны, техники йарадыъылыг ишлярини мцвафиг тяшкил етсяляр дя, истиращят саатыны эцнцн тялябляри сявиййясиня щяля дя чатдыра билмямишляр. Бу сащядя чохлу сящвляря йол верирляр. Бир груп тярбийячиляр идман саатыны синифдя отурмагла, бир груп тярбийячиляр ися шаэирдляри мяктябйаны сащяйя

Page 191: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

194

чыхартмагла кифайятлянирляр. Йадда сахламаг лазымдыр ки, тябии щярякят вярдишляринин формалашмасы щярякят сцрятинин, эцъцн, ъялдлийин вя давамлыьын инкишафы иля сых ялагядар олуб, йалныз вя йалныз сямяряли тяшкил олунмуш физики тярбийя просесиндя йараныр.

Унутмаг лазым дейилдир ки, эцнцузадылмыш мяктябляр, груплар цчцн айрылмыш идман сааты мцхтялиф мцтящяррик вя идман ойунлары, екскурсийа, гыса мцддятли турист йцрцшляри иля зянэин олмалыдыр.

Груп тярбийясичи мяшьялялярин тяшкили вя кечирилмясиндя бядян тярбийяси мцяллиминин кюмяйиндян вя эюстяришиндян щямишя истифадя етмялидир.

Эцн режиминдя физики щярякятлярдян вя ойунлардан ибарят мяшьяляляр мязмунуна, щям дя гурулушуна эюря бядян тярбийяси дярсляриндян хейли фярглянмялидир. Лакин эцн групларында кечирилян бядян тярбийяси мяшьяляляри башлы-башына бурахылмамалы, билаваситя тярбийячинин рящбярлийи алтында кечирилмялидир. Груплара баъарыгла рящбярлик етмяк, шаэирд коллективинин фяалиййятини дцзэцн истигамятляндирмяк вя онларын сяйлярини (дцзэцн) ряьбятляндирмяйя ъидди сяй эюстярилмялидир. Бунун цчцн мяшьялялярин форма вя мязмунуну тез-тез рянэарянэляшдирмяк вя шаэирдлярин мараьыны нязяря алараг онларын бу вя йа диэяр ойун нювляриня мцнасибятляриня даим фикир вермяк лазымдыр. Узадылмыш эцн режиминдяки бядян тярбийяси мяшьялялярини ачыг щавада, щава ялверишли олмадыгда ися щавасы тямиз вя дяйишилмиш отагда кечирмяк лазымдыр.

Ы-ЫВ синиф шаэирдляринин мяшьяляляринин ясасыны мцтящяррик ойунлар тяшкил етмялидир. Бу ойунларын ичярисиндя дярсдян ушаглара таныш олан вя онларын даща щявясля ойнадыглары ойунларын олмасы мягсядяуйьундур. Тярбийяви характерли ойунлара хцсуси диггят йетирмяк лазымдыр.

Ойун ушаьын саьламлыьыны, организмин щяйат фяалиййятини артыран мцщцм васитялярдяндир. Ойун физики щазырлыгла йанашы, ушаьын естетик зювгцнцн йаранмасына, щисслярин инкишафына, баш бейин али щиссяляринин фяалиййятинин эцълянмясиня мцсбят тясир

Page 192: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

195

эюстярир. О, еляъя дя ушаьын ящвал-рущиййясини йахшылашдырыр, емосионаллыьыны артырыр.

Эюркямли педагог А.С.Макаренко вахтиля ойуна йцксяк гиймят веряряк йазмышдыр ки, йашлы адамын щяйатында иш, фяалиййят, гуллуг ня кими ящямиййятя маликдирся, ушаьын да щяйатында ойун о гядяр ваъиб вя ящямиййятлидир.

Бундан ялавя, ойун ушагларда коллективчилик, достлуг, тяшяббцскарлыг, гочаглыг, дюзцмлцлцк, бейнялмилялчилик вя вятянпярвярлик кими ян йцксяк яхлаги кейфиййятляри ашылайыр. Ойун мцяллимин рящбярлийи алтында кечирилдикдя, о даща файдалы олур. Ойунун кечирилмяси ушаглар цчцн ъансыхыъы олмамалыдыр. Мцяллим мязмунлу, рянэарянэ ойун сечмякдя, ойунлары сямяряли, дцзэцн кечмякдя вя она рящбярликдя йцксяк педагожи усталыг нцмайиш етдирмялидир. Ойун вахты шаэирдляр арасында вязифя бюлэцсц апараркян онларын фярди хцсусиййятлярини, щярякят вя тяшкилатчылыг габилиййятини нязяря алмалыдыр. Тякъя гцввятли ушаглар дейил, щямчинин зяиф ушаглар да ойуна фяал ъялб олунмалыдыр.

Бакы шящяринин эцнцузадылмыш мяктяб вя групларында идман саатынын неъя гурулдуьуну юйрянмяк мягсядиля бир сыра мяктяблярдя мцшащидяляр апардыг. Мялум олду ки, Хятаи районундакы 254 сайлы мяктябдя бу иш диэяр мяктябляря нисбятян даща йахшы тяшкил олунмушдур. Еля буна эюря дя щямин мяктябин иш тяърцбясиня истинад етмяйи лазым билдик.

Мцшащидялярдян айдын олур ки, 254 сайлы мяктябдя идман саатына хцсуси диггят йетирилир, мяшьяляляр гыш фяслиндя мяктябин бюйцк идман салонунда, пайыз вя йаз фяслиндя ися мяктябйаны баьда мейданчада кечирилир. Йазда мяктябйаны сащя даща да эюзял эюрцнцр. Мяктяб щяр тяряфдян йашыллыьа бцрцнцр. Ушаглар идман саатында бу йашыллыгларда ойнамагдан доймур, щей онйамаг истяйирляр.

Тярбийячи М.Микайылова 11б синфиндя апардыьы мяшьяляни мцшащидя етдик. Идман саатында ушаглар щамысы идман эейиминдя (труси, майка вя идман айаггабысында) мяктябйаны сащяйя чыхыб дцзцлдц вя тярбийячинин эюстяришини

Page 193: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

196

динлядиляр. Тярбийячи идман саатында ня кими ишля мяшьул олаъагларыны елан етди. «… Бу эцн щям дя «Эялин эязмяйя эедяк» ойунуна кечяк» сюзцнц битиря-битирмяз шаэирдлярин ящвал-рущиййяси йцксялди вя цзляриндя хош бир тябяссцм йаранды. Мясмя мцяллимя ойунун ящямиййяти щаггында гыса мялумат вердикдян сонра онун мязмунундан, тяшкили вя кечирилмяси гайдаларындан данышды. Бундан ялавя, мцяллим ойунун гайдаларына щамынын бир няфяр кими риайят етмясини тапшырды. Ойун башланды: ойунчулар мейданчанын мцхтялиф йерляриндян кичик даиря чякиб онун ичярисиндя дурдулар (апарыъыдан башга).

Апарыъы шаэирд истядийи ойунчуйа йахынлашыб дейирди: «Эязмяйя эедяк». Дявят олунан ойунчу бир ъярэяйя дцзцлцб апарыъынын архасынъа эедирдиляр. Бцтцн ойунчулар юз йерляриндян чыхан кими апарыъы онлары даирядян бир гядяр аралы мясафяйя апарыб, ишаря вя йа сигнал верирди. Апарыъы, щяря юз йериня дейян кими бцтцн ойунчулар гачыб юз даирясини тутурду. Даирясини тута билмяйян ойунчу нювбяти ойунда апарыъы ролуну ойнайырды. Апарыъы ролунда бир дяфя дя олсун чыхыш етмяйян шаэирдляр ойунун галиби щесаб олунур вя ойунчулар гаршысында тярбийячи мцяллим тяряфиндян ряяьбятляндирилирди.

Ойун мараглы вя йцксяк интизамлы кечирилди. Мясмя мцяллимя мяшьялянин ахырында ойун щаггында ушагларын ня кими тяяссцратда олдугларыны вя нювбяти мяшьялядя щансы ойунлары кечмяйи арзуладыгларыны сорушду. Идман саатында ушаглар анъаг ойунла кифайятлянмяйиб, Азярбайъана щяср олунмуш шеир сюйляйир, Азярбайъан халг рягслярини ифа едирляр. Рягсляр наьара вя гармонун мцшайияти иля кечирилди. Чох эюзял щалдыр ки, рягс едянляр дя, мусигичиляр дя шаэирдлярин юзц иди.Бцтцн бунлар да мяшьялянин рянэарянэлийиня, еффектлийиня, хцсусян груп ушагларынын истиращятинин сямяряли кечмясиня мцсбят тясир эюстярирди.

287 сайлы «Эяляъяк зякалар» мяктябинин тярбийячи-мцяллими М.Гардашялийева вя 264 сайлы мяктябин тярбийячи-мцяллими Е.Мирзябяйова да идман саатыны шаэирдлярин йаш хцсусиййятляриня, естетик зювгцня уйьун гурур вя ясас

Page 194: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

197

мягсядин щяйата кечирилмясиня йюнялдир. Мятанят мцяллимя валидейнляр гаршысында да чыхыш едир, групларда идман саатынын тяшкили хцсусиййятляриндян, физики тярбийя мяшьяляляриндян, мцтящяррик ойунлара эениш йер верилмясинин ящямиййятиндян сющбят ачмышдыр. Мятанят мцяллимин бир «идман сатыны» мцшащидя етдик. О, «Овчулар вя довшанлар» ойунуну кечирди. Ойунда апарыъы ролуну мцяллим юзц ойнайырды. Мцяллим «Довшанлар мешяйя гачды» елан едян кими, бцтцн ушаглар мяктябин баьчасына гачыышдылар. Мцяллимин «Овчу эялди» командасындан сонра ися «довшанлар» юз йувасына гачырдылар, пусгуда дайанмыш «овчулар» ися йериндян тярпянмядян «довшанлары» топла вурмаьа башладылар. Ойун цч дяфя тякрар олунду. Тутулан довшанлар щесабланды вя йени овчу сечилди. Ойун шаэирдлярин щярякят фяаллыьы вя бюйцк рущ йцксяклийи шяраитиндя кечди. Индии дя эцнцузадылмыш мяктяб, груп вя синифлярдя тярбийячи ишляйян мцяллимлярин ещтийаъыны нязяря алыб онлара кюмяк мягсядиля бир нечя ойуннун мязмунуну веряк:

Байраьы дяйишдиряк Мейданчанын бир тяряфиндя бир-бириндян бир аддым аралы 4-5

даиря чякилир, щяр даирядя бир байраг гойулур (байраглар бир рянэдя олмалыдыр). Мейданчанын о бири тяряфиндя дцз хятт чякилир. Ушаглар щямин хяттин далында гаршы-гаршыйа 4-5 ъярэя дцзцлцрляр. Ъярэядя биринъи дайанан ушаглара бир рянэдя (мясялян, гырмызы рянэли) байраглар верилир.

Тярбийячинин: «Бир, ики, цч, гач» ишаряси иля ялляриндя байраглар олан ушаглар даиряляря доьру гачараг, ялляриндяки байраглары даирядяки эюй рянэли байрагларла дяйишдириб эери гайыдыр вя юз йерляриндя дурараг байраглары йухары галдырырлар. Байраьы тез эятириб галдыран ушаг ойунда удмуш щесаб олунур. Щямин ушаглар байраглары сонракы йолдашларына вериб, юзляри ъярэянин ахырында дайанырлар. Беляликля, бцтцн ушагларын иштиракы иля ойун давам етдирилир.

Page 195: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

198

Кяпяняйин тутулмасы Тярбийячи ойнайан ушаглардан 4 няфярини сечиб айырыр.

Бунлар топла кяпяняк тутан ушаглары, галан ушаглар ися «кяпянякляри» тямсил едирляр. Ялляриндя тор олан ушаглар бир тяряфя (мейданчанын кянарына) чякилирляр. Тярбийячи онларын йанында дюрдбуъаг бир йер – «гуту» ъызыр. Тутулмуш «кяпянякляри» ушаглар ора топламалыдырлар.

Тярбийячи «учун» дедикдя «кяпянякляр»ин щамысы мейданчада учур. «М» ишаряси цзря айрылмыш 4 ушагдан икиси «кяпянякляри» вурмаьа чалышыр.

Онлар кяпяняклярин йанында яллярини бир-биириня вурараг «кяпянякляри» тутурлар, сонра онлары «гутуйа» - ъизэи чякилмиш йеря апарырлар.

Ушаглар тутдуглары «кяпянякляри» апараркян, о бири «кяпянякляр» ъялд «эцлцн» цстцня гонуб дурдуглары йердя щярякятсиз дайанырлар. Бу заман отагда – мейданчада сакитлик олур.

Тярбийячинин йенидян «тутун» ишаряси иля галан 2 ушаг «кяпяняк» тутмаьа эедир.

3-5 «кяпяняк» тутдугдан сонра щяр ушаьын нечя «кяпяняк» тутдуьу гейд олунур. Сонра «кяпяняк» тутмаг цчцн башга ушаглар сечилир вя ойун йенидян башланыр.

Ойуну 6-8 дяфя тякрар етмяк олар.

Ясас щярякят – дартынма щалгадан кеч Мейданчанын мяркязиндя бир-бириндян 1 – 2 аддым аралы

мясафядя 5 – 6 щалга гойулур. Мейданчанын (отаьын) бир тяряфиндя бир хятт цзяриндя

щалгаларла гаршы-гаршыйа онларын сайы гядяр байраглар дцзцлцр. Мейданчанын о бири тяряфиндя йеня бир хятт чякилир. Хяттин о тяряфиндя ушаглар 5-6 мангайа бюлцнцб дцзлянирляр.

Щяр манга юз щалгасынын гаршысында сырайа дцзцлцр. Тярбийячинин «Башлайын» ишаряси иля щяр мангада дайанмыш

Page 196: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

199

биринъи ушаг юз щалгасынын йанына гачыб чюмялир вя щалганы эютцрцб ону йеря гойараг шагули вязиййятдя сахлайыр. Тярбийячинин : «Бир, ики, цч» - демяси иля мангаларда икинъи дайанмыш ушаглар гачырлар. Онлар щалганын ичиндян кечир, байрагларын йанына гачыб онлары йухары галдырырлар.

Сонра щямин ушаглар байраглары йериня гойараг щалгалары тутан йолдашларыны явяз едирляр. Онлар ися гачыб юз мангасынын ахырында дайанырлар. Йеня дя биринъи дайанмыш ушаглар тярбийячинин: «Бир, ики, цч, гач» ишаряси иля байраглара тяряф гачырлар. Щяр дяфя мангадакы биринъи ушаг байраьы эютцрмяйя гачдыгда, о бириляри манга хяттиня доьру иряли эялирляр. Байраьы йухары галдыран ушагларын сайы чох олан манга ойуну удмуш олур.

Щалганы тут Ики ушаг кичик мясафя, ики-цч метрлик мясафядя гаршы-

гаршыйа дайанырлар. Онлардан бири ялиндяки кичик щалганы атыр, о бири ися тутур (яввялляр ял иля, сонралар аьаъла тутур). Бу баъарыглара йийяляндикдян сонра ушаглар ойун вариантынын ющдясиндян асанлыгла эялир вя ону щявясля ойнайырлар.

Ушаглар ъцт-ъцт айрылараг 3 – 4 метр мясафядя гаршы-гаршыйа дайанырлар. Онлардан бириндя (шяртя эюря) ялиндя аьаъ, диэяриндя ися аьаъ вя бир нечя щалга олур (яввялляр 2, сонра 3-4), ахырынъы щалганы аьаъын уъуна кечириб онлар бир-бир юз йолдашларына тяряф атыр, о да юз аьаъы иля щалганы тутур, щалгаларын щамысы атылдыгда тутулан щалгалар сайылыр, бундан сонра ушаглар ролларыны дяйиширляр.

Чохлу щалга тутмуш ушаг ойунда галиб щесаб олунур.

Page 197: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

200

Байраьын йанына ким тез гачар

Ушаглар отаьын бир тяряфиндя дцзцлмцш стулларда отурурлар. Бунлардан 8-6 аддым аралы хятт чякилир ки, бунун да цзяриндя 4 – 5 ушаг дайаныр.

Отаьын (мейданчанын) о бири тяряфиндя чякилмиш хятдян 18-20 аддым мясафядя щяр бир ушаьын гаршысына стул дцзцлцр вя цзяриндя байраг гойулур. Стуллар бир ъярэядя гойулмалыдыр.

Тярбийячинин: «Бир, ики, цч, гач» - демяси иля хятт цзяриндя дайанмыш ушаглар байраьа тяряф гачыб онлары эютцрцр вя йухары галдырараг, йеня дя йериня гойурлар.

Тярбийячи байраьы биринъи галдыран ушаьы гейд едир, сонра онлар эедиб юз йерляриндя отурурлар. Йенидян 4-5 ушаг эялиб щямин хяттин цзяриндя дайаныр.

Щяр ушаьын бир дяфя байраьа тяряф гачмасы иля ойун гуртарыр. Ойуну ики-цч дяфя тякрар етмяк олар.

Чобан

Йер: Мейданча вя йа дящлиз. Щазырлыг: мейданчанын мяркязиндя ики консентрик даиря

чякилир. Биринъинин диаметри 2 метр, икинъинин диаметри ися 4 метрдир.

Ойунун тясвири: Бцтцн ойунчулар ики бярабяр командайа бюлцнцрляр. Командаларын капитанлары («чобан») сечилир. Пцшкя ясасян команданын бири даиряйя дахил олур. Щямин команданын капитаны биринъи вя икинъи даирянин арасында эязишир, юзцнц вя йолдашларыны щцъумчулардан горуйур. Щцъум едян команда ися чалышыр даирядяки ойунчулары вя капитаны даирядян чыхарсын, юзц ися тутулмасын. Даирядяки ойунчулар вя капитанлар чалышырлар, щцъумчулары даиря дахилиня тутуб салсынлар. Тутулмуш ойунчу ойундан чыхыр.

Ойунун мцддяти 10-15 дягигядир. Ойунун гайдасы:

Page 198: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

201

1. Рягиб команданын ойунчусуну тутуб сахлайан ойунчу «олду» демялидир.

2. Щяр ики команданын иштиракчыларына бир-бирини биринъи вя икинъи даирядя тутмаьа иъазя верилир.

3. Ойунчуну анъаг ялля тутмаьа иъазя верилир. Методики эюстяриш: ушагларын ойун гайдаларына риайят

етмяляриня, мцдафиячилярин хяттян кянара чыхмаларына диггят вермяк лазымдыр. Ойунда ушаглар коллективдя мцтяшяккил фяалиййятя юйряширляр.

Аилядя сящяр эимнастикасы Сящяр эимнастикасы шаэирдлярин аилядя физики тярбийяси

системиня дахил олуб 8-10 дягигя мцддятиндя иъра едилир. Сящяр эимнастикасы йухудан сонра ящвал-рущиййяни йцксялдир. Щярякят фяаллыьыны артырыр вя ъансаьлыьынын мющкямлянмясиня мцсбят тясир эюстярир. Гейд етмяк лазымдыр ки, сящяр эимнастикасы аиля шяраитиндя кечирилдийи цчцн онун сямяряли тяшкили вя кечирилмяси валидейнлярдян чох асылыдыр. Буна эюря дя цмумтящсил орта мяктяб бядян тярбийяси мцяллимляринин бу сащядя гаршысында бир сыра вязифяляр гойулур. Бу щяр шейдян яввял валидейнлярин тяблиьи вя физики тярбийя цзря биликлярля силащланмасындан ибарятдир. Валидейнляря физики тярбийя цзря билик верилмясиндя бир сыра формалардан истифадя олунур. Беля формалардан бири дя ейни йаш групуна малик ушагларын валидейнляринин мяктябя чаьырылыб онларла сящяр эимнастикасынын тяшкили вя кечирилмяси цзря сющбятин апарылмасыдыр.

Бакынын Хятаи районундакы 88№-ли мяктябин баш бядян тярбийяси мцяллими Т.Мирзяйев аиля шяраитиндя сящяр эимнастикасынын дцзэцн тяшкилиня щямишя диггят йетирир вя бу мягсядля дярс илинин яввялиндя ибтидаи синиф шаэирдляринин валидейнлярини мяктябя топлайыр онларла тяблиьати-методики характерли сющбятляр кечирир вя тювсийяляр верир. Телман мцяллим валидейнлярля сющбят апармаздан яввял мювъуд ядябиййаты

Page 199: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

202

топлайыр, онунла таныш олур, ону тящлил едир вя мцяййян бир нятиъяйя эялир. Онун валидейнлярля апардыьы бир сющбятин гыса мязмунуну веряк: - ушагларын щамысы аиля шяраитиня уйьун сящяр эиэийеник эимнастикасы щярякятлярини иъра етмялидирляр. Яэяр кичик йашлардан башлайараг ушагларыныза сящяр эимнастикасы щярякятлярини йериня йетирмяйи юйрятсяниз, онларын организми мющкямляняъяк, даща чевик вя зиряк олаъаг, дярсляриндя дя мцвяффягиййятляр газанаъаглар.

Ушаглар мцнтязям олараг эимнастика иля мяшьул оларса, артыг бир нечя илдян сонра онлар щямин щярякятляри сярбяст сурятдя йериня йетиря биляъякляр. Ушаглара мцнтязям сурятдя изащ етмяк лазымдыр ки, эиэийеник эимнастика шянлик, эцмращлыг, севинъ, гаршыда дуран вязифяни йериня йетирмяк демякдир. Ушаглар йухудан галхан кими пянъяряни ачмалы вя отаьын щавасыны дяйишдирмялидир. Мцлайим щава заманы сящяр эимнастикасы щярякятлярини ейванда да йериня йетирмяк олар. Сонра ися онлар йуйунмалы, тифтикли дясмалла бядяни сцртмяли вя гурутмалыдыр. Щярякятляр иъра олунан заман ушагларын емосионаллыьынын йцксялдилмясиня, йахшы ящвал-рущиййядя олмасына сяй эюстярилмялидир.

Т.Мирзяйев валидейнляря даща сонра билдирди ки, сящяр эимнастикасы 10-15 дягигя давам едя биляр. Комплекс тяхминян 10-12 щярякятдян ибарят ола биляр. Отагда йахшы олар ки, эимнастика щярякятляри аддымламагла вя йахуд йериндя йеришля башланылсын. Дартынма-эярилмя щярякятляри ися диггят мяркязиндя сахланылмалыдыр.

Йадда сахламаг лазымдыр ки, эярилмя щярякятляри гамятин формалашмасына кюмяк едир, онурьа сцтунунун нормал инкишафына зямин йарадыр, тяняффцсц даща да дяринляшдирир. Дартынма (эярилмя) щярякятляри заманы эювдяни иряли, архайа, саьа вя сола яймяли, бядяни дцз сахламагла саьа вя сола фырлатмалы, щямин щярякятляр 3-4 дяфядян чох тякрар олунмалыдыр.

Тяняффцс мцнтязям едилмяли, мцхтялиф нюв яйилмяляр дюврцндя (иряли, архайа, йана вя с.) няфяси вермяли, дцзлянян заман ися няфяси алмалыдыр. Ушагларын щоппанма

Page 200: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

203

заманы щярякятлярини пянъя цзяриндя йериня йетирмяляриня фикир верилмялидир. Сящяр эимнастикасы щярякятляри яввялъя бармаг, гол, чийин язяляляри сонра ися эювдя вя ашаьы ятраф язяляляри цчцн верилмялидир. Ахырынъы щярякятляр йцнэцл щоппанмалардан ибарят олмалыдыр. Щоппанма вя аста гачышлар мцтляг йериш вя бядяни ъакитляшдириъи щярякятлярля гуртармалыдыр.

Сиз мятбуатда дяръ олунмуш вя йахуд радио иля верилян комплекс щярякятляриндян дя истифадя едя билярсиниз. Яэяр ушаглар цчцн мцстягил щярякятляр комплексляри мцяййянляшдирирсинизся, онда ушагларынызын сящщят-саьламлыьынын, физики инкишафыны вя щазырлыьыны мцтляг нязяря алмалысыныз. Бунун цчцн дя щярякятлярин щяким мцайинясиндян нятиъяси вя ушагларын физики щазырлыг эюстяриъилярини юйрянмяли вя йахшы йадда сахламалысыныз.

Физики йцк тядриъян артырылмалы вя йаваш темпдян башламаг шяртиля йериня йетирилмялидир. Мцяллим даща сонра шаэирдляря мцраъият едяряк дейир: Ушагларын сящяр эимнастикасына мараьыны вя шцурлу мцнасибятини артырмаг мягсядиля щярякятляр йексяняк, ъансыхыъы, даими эярэинлик тяляб едян вя ейни характерли олмамалыдыр. Бундан ютрц дя 14-21 эцндян бир йа бцтювлцкдя вя йахуд да комплекс щярякятлярин мцяййян щиссясини дяйишдириб йениси иля явяз олунмалыдыр. Щярякят комплексляри тяртиб едяркян чалышмаг лазымдыр ки, онлар бядянин ейни щиссясиня дейил, мцхтялиф щиссяляриня тясир едя билсин. Бунун цчцн цмуминкишаф етдириъи эимнастика щярякятляриня дя даща эениш йер вермякдян ваъибдир.

Ибтидаи синифдя охуйан ушагларынызда щярякятляри бир йердя вя сизин саймаьынызла йериня йетирилмясиня наил олун. Чалышын ки, щярякятляр дцзэцн иъра олунсун. Ушаглар щярякятляри дцзэцн, йяни лазыми темпдя, ритмдя, мцяййян бир ащянэдарлыгла йериня йетирдикдя ися бу щярякятлярин онлар тяряфиндян мцстягил иъра едилмясиня иъазя верин, бу шяртля ки, ушаглар нязарятдян кянарда галмасынлар.

Йени сящяр эимнастикасы комплекс щярякятляри тятбиг олунаркян щярякятляри яввялъя юзцнцз эюстярин, сонра ися

Page 201: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

204

йериня йетирилмя техникасыны изащ един. Бундан ялавя, щярякят комплексляринин дяйишдирилмясинин сябяблярини онларын нязяриня чатдырын. Чцнки бу йашда олан ушаглар щяр шейля марагланырлар вя щяр ня варса щамысыны юйрянмяйя ъидди сяй эюстярирляр. Йахшы олар ки, сящяр эимнастикасыны ойун формасында вя йарыш шяклиндя тяшкил едясиниз. Бу ушагларын щярякят фяаллыьыны йцксялдир вя сящяр эимнастикасыны иъра етмяйя щявяси артыр. Буна «Ким щярякяти даща тез иъра едя биляр?», «Ким щярякяти даща дягиг йериня йетиря биляр?» вя с. ойунлары мисал эюстярмяк олар.

Сющбятин ахырында мцяллим валидейнлярин суалларына ъаваб верир.

Гейд етмялийик ки, сящяр эиэийеник эимнастикасынын аиля шяраитиндя даща сямяряли нятьиъя вермясиндя, ушагларын сящщятиня мцсбят тясир эюстярмясини вя щярякят фяаллыьынын йцксялдилмясиндя щярякят комплексинин физиоложи йцк яйрилийи принсипиндя гурулмасынын, щярякятлярин характериндян асылы олараг ардыъыл сурятдя нювбяляшдиряряк йериня йетирилмясинин, щямчинин онларын цмуми щяъми вя мигдарынын тякрарланмасынын бюйцк ящямиййяти вардыр. Бу бахымдан валидейнляр аилядя ушагларла сящяр эимнастикасыны тяшкил едяркян, онун ашаьыдакы схемдя гурулмасына чалышмалыдырлар.

Комплексин биринъи щярякяти тяняффцсц гцввятляндирмяли, «йяни о «дартынма» характерли щярякятлярдян ибарят олуб йаваш темпдя иъра олунмалы вя 4-5 дяфя тякрарланмалыдыр. Икинъи щярякят айаг язяляляри цчцн олмалыдыр: бура айагларын нювбя иля мцхтялиф тяряфляря сцрятли темпдя галдырылмасы вя яввялки вязиййятя эятирилмяси, щярякятин щяр бир айагла 4-5 дяфя тякрары вя йахуд чюмялмяляр дахилдир. Чюмялмя щярякятляриндя йаваш вя орта темпдя иъра едилмяли 6-8 дяфя тякрар едилмялидир. Цчцнъц щярякятляр эювдянин саь вя сол тяряфиндяки язяляляр цчцн нязярдя тутулмалыдыр. Буна яйилмя щярякятляридя дахилдир. Щямин щярякятляр щяр бир тяряфя йаваш темпдя йериня йетирилир. Щямин мягсядля эювдянин даиряви щярякят етдирилмяси (саьдан сола вя яксиня) щярякятлярини дя иъра етмяк олар. Бу щярякятляр щяр тяряфя 5-6 дяфя иъра едилмякля орта вя сцрятли темпдя йериня

Page 202: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

205

йетирилир. Дюрдцнъц щярякятляр эювдянин дцз язяляляри цчцн верилмялидир. Бу вахт эювдя иряли яйилмяли вя дцзляндирилмялидир. Щярякят 5-6 дяфя тякрарланмалы вя мцхтялиф темпдя иъра олунмалыдыр. Бешинъи комплекс цмумиляшдириъи ящямиййятя малик олмалыдыр. Бу мягсядля дя 30 санийя мцддятиндя вя йахуд аста гачыш иъра едилмялидир (1 дягигя ярзиндя). Бундан сонра ися сакитляшдириъи физики щярякятляр 1-2 дягигя мцддятиндя йериня йетирилмялидир.

1.2.Цмуми орта тящсил пиллясиндя физики тярбийя

саьламлыг ишляри

Сящяр эимнастикасы вя дярсягядяр эимнастика Бундан яввял ибтидаи синифлярин нцмунясиндя шаэирдлярин

физики тярбийя-саьламлыг вя идман тядбирляринин ящямиййяти вя мащиййяти гыса шякилдя шярщ едилмиш вя ишыгландырылмышдыр. Тякрар олмасын дейя вя китабын щяъмини нязяря алараг В-ВЫЫЫ синифляр цчцн щямин мясяляляри спесифик ъящятляри нязяря алмагла вермяйи мягсядяуйьун щесаб едирик.

Цмумиййятля, шаэирдлярин саьламлыг бядян тярбийяси ишляри, кцтляви идман тядбирляри синифдян хариъ вя мяктябдянкянар вахтларда щяйата кечирилир. Бу ишин апарылмасында башлыъа мягсяд мяктябйашлы ушагларын цмуми физики щазырлыьыны артырмаг, саьламлыгларыны мющкямляндирмяк вя физики инкишафыны йцксялтмякдян ибарятдир. Ибтидаи синифлярдя олдуьу кими орта, йухары мяктябйашлы шаэирдляр цчцн дя щямин ишин дцзэцн тяшкили вя щяйата кечирилмяси эцнцн ваъиб мясяляляриндян биридир.

Орта вя йухары йашлы мяктяблиляр цчцн эцн режиминдя бядян тярбийяси, саьламлыг тядбирляри тяшкил олунаркян ашаьыдакы формалардан истифадя едилир: сящяр эимнастикасы, дярсягядяр сящяр эимнастикасы, бядян тярбийяси дягигяляри, фасилялярдя ойунлар. Инди дя сюйлянилянлярин гыса да олса изащыны вермяйи мягсядйюнлц щесаб едирик.

Page 203: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

206

Сящяр эиэийеник эимнастикасы Сящяр эимнастикасы шаэирдлярин бядян тярбийяси системиня

дахил олмагла тядрис эцн режиминдя ящямиййятли йерлярдян бирини тутур. Сящяр эимнастикасынын мцнтязям олараг кечирилмясинин чох бюйцк тялим-тярбийяви ящямиййяти вардыр. Бу просесдя организмин функсионал системляри мющкямлянир. Организм юз вязифялярини ащянэдар сурятдя йериня йетирир. Бцтцн бунлар щям бядянин формалашмасына, щям дя шаэирдлярин щяртяряфли инкишафына, хцсусян тядрис фяалиййятиня, физики инкишафына, физики тятбиги щазырлыьына даща мцсбят тясир эюстярир.

Сящяр эимнастикасынын сямяряли тяшкили вя онун истянилян нятиъя вермясиндя бядян тярбийяси мцяллиминин ролу бюйцкдцр. Мцяллим, щяр шейдян яввял бу ишин ящямиййятини вя методикасыны шаэирдляря вя валидейнляря баша салмалы вя юйрятмялидир. Бу сащядя валидейнляря билик вермяйи вя юйрятмялидир. Бу сащядя валидейнлярин вя шаэирдлярин билик даирясини эенишляндирмяк, онлара мцвафиг мялуматлары чатдырмагдан ютрц валидейн йыьынъагларындан, синиф иъласларындан, истифадя етмяк олар. Сящяр эимнастикасы щярякят комплексляри шаэирдлярин йашына, физики щазырлыьына, онларын бядян тярбийяси вя идман сащясиндя ня кими билик, баъарыг вя вярдишляря малик олмасына там уйьун олмалыдыр. Буна эюря дя ашаьыдакы цмуми методик мяслящятляри мцтляг нязяря алмаг лазымдыр. Щяр шейдян яввял, сящяр эимнастикасы комплекс щярякятляри шаэирдлярин 9-10, 11-12, 13-14, 15-16 йаш групларына мцвафиг сечилиб тяртиб едилмялидир. Бундан ялавя, щярякят комплексляри эярэин, ъансыхыъы дейил, мараглы, мцхтялиф, йцнэцл щярякят елементляриндян ибарят олмалы, бюйцк амплитуда иля, ритмик олараг иъра олунмалыдыр. Щярякят комплексляри тяртиб олунаркян ардыъыллыьа хцсуси диггят йетирмяк лазымдыр. Сечилмиш комплекс щярякятляр илк нювбядя дартынма характери дашымалы, ял-гол вя эювдя язяляляриня, сонра айаг язяляляриня тясир эюстярилмялидир. Сонра ися гцввяни артыран щярякятлярдян вя

Page 204: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

207

щоппанма елементляриндян ибарят олмалыдыр ки, бу да айаг-пянъя гцввясини даща да артырмалы вя мющкямляндирмялидир.

Сящяр эимнастикасы комплекс щярякятляри иъра олунаркян тяняффцс дцзэцн едилмяли вя нящайят, йаш дясмалла бядяни сцртмяли, душ гябул етмяли вя бядян гурунмалыдыр.

Дярсягядяр сящяр эиэийеник эимнастикасы Дярсягядяр сящяр эимнастикасы билаваситя тядрис

фяалиййятини вя организмин ишэюрмя габилиййятини артыран башлыъа васитялярдяндир. Тяърцбядян айдын олур ки, бязян шаэирдляр аилядян мяктябя йцксяк ящвал-рущиййя иля эялмир бир нюв йухулу, йяни йцксяк зещни вя физики фяалиййятдя олмурлар. Онларын тядрис фяалиййятиня щазырлыьы минимум сявиййядя олур. Бу вязиййяти арадан галдырмаг цчцн дярсягядяр сящяр эимнастикасындан истифадя едилмялидир. Бу нювбяляр арасы тяшкил едилмялидир. Комплекс щярякятляри идман залында вя коридорларда да тяшкил етмяк мцмкцндцр.

Дярсягядяр сящяр эимнастикасы кечириляркян формалчылыьа вя йексяняклийя йол верилмямялидир. О мцхтялиф физики щярякятлярдян ибарят олмагла, педагожи-методики бахымдан дцзэцн тяшкил едилмялидир. Бурада шаэирдляр арасындакы мясафяйя, щярякят елементляринин лазыми сявиййядя верилмясиня, щярякятлярин ритмик вя мцяйян темпдя иърасына, щямчинин йашдан, физики щазырлыьындан асылы олараг комплексин щярякят елементляринин тякрарына диггят йетирмяк зяруридир.

Сящяр эимнастикасы комплекс щярякятляри дяйишилмялидир, синифлярин щяр бири цчцн айрылыгда (В-ВЫ, ВЫЫ-ВЫЫЫ, ЫХ-ХЫ) вя бядян тярбийяси програмына уйьун сурятдя тяртиб едилмялидир. Цмуми рящбярлик вя мясулиййят бядян тярбийяси мцяллиминин цзяриня дцшцр, тяшкилатчы мцяллим диэяр мцяллимлярля бирликдя ейни заманда идман фяаллары щямин ишин тяшкили вя кечирилмясиндя йардымчы олмалыдыр.

Page 205: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

208

Комплексин мязмуну мцяййянляшдириляркян шаэирдлярин сайы онун кечириляъяйи йери нязяря алмалыдыр. Чалышмаг лазымдыр ки, сящяр эимнастикасы мейданчада тяшкил едилсин. Бу заман, йериш, гачыш вя щоппанма елементляриндян дя истифадя етмяк олар. Комплекс щярякятляр цстцюртцлц сащядя иъра олундугда ися гачыш вя щоппанмалара йер вермяк о гядяр дя мягсядяуйьун дейилдир. Бу тядбирин щям саьламлыг ящямиййятини азалдыр вя щям дя интизама, мцтяшякиллийя мянфи тясир эюстярир.

Дярсягядяр сящяр эимнастикасынын сямяряли кечирдилмясиндя апарыъынын щцндцр вя мяркязи йер сечмяси щамыны мцшайият етмяси, нязарятдя сахламасы мцщцм зяруриййят кясб едир. Комплекс мейданчада тяшкил олунаркян она тяхминян 5-10 дягигя, юртцлц сащядя кечириляркян ися 5-8 дягигя вахт сярф едилмяси мяслящятдир. Щярякят комплексляринин щяр биринин 5-6 дяфя тякрар едилмяси мягсядямцвафигдир. Онун мусигинин мцшайиятиля иърасы ишин сямярялилийини артырыр, интизамын горунуб сахланылмасына йцксяк дяряъядя кюмяк едир.

Бядян тярбийяси дягигяляри Бядян тярбийяси дягигясинин щансы дярслярдя вя ня вахт

кечирилмяси мцбащисяли олдуьундан бу барядя мцхтялиф мцлащизяляр мювъуддур. Лакин методист вя мцяллимлярин яксяриййяти бядян тярбийяси дягигясинин Ы нювбядя ЫЫЫ – ЫВ дярслярдя ЫЫ нювбядя ися ЫЫ – ЫЫЫ дярслярдя кечирилмясини мяслящят эюрцрляр. Биз дейилянлярин тяряфиндяйик.

Лакин щямин фикря ону да ялавя етмяк истярдик ки, бядян тярбийяси дягигясини кечиряркян дярсин зещни характер дашымасыны, шаэирдлярин ящвал-рущиййясини, йорулма дяряъясини, емосийасыны да нязяря алмаг файдалы оларды. Бязи мцяллимляр эюстярирляр ки, бядян тярбийяси дягигяси дярсин гуртармасына 15-20 дягигя галмыш кечирилмялидир. Фикримизъя, бядян тярбийяси дягигясинин

Page 206: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

209

кечирилмясини ресепт кими эюстярмяк о гядяр дя доьру дейилдир. О шаэирдин нювбяти тядрис фяалиййятиня ня дяряъядя дя щазыр олмасындан асылыдыр. Бядян тярбийяси дягигясинин дярсин щансы щиссясиндя кечирилмясини мцяййянляшдирилмялидир. Бурада фянн мцяллиминин педагожи усталыьы, мящаряти вя мцшащидя габилиййяти щялледиъи рол ойнайыр.

Гейд етмялийик ки, бядян тярбийяси дягигяси цчцн мцряккяб щярякятлярдян истифадя етмяк лазыми еффект вермир. Буна эюря дя 3-5 елементдян ибарят олан садя, мараглы вя диггяти ъялбедиъи щярякятляр сечмяли вя ону 3-4 дяфядян артыг олмамаг шярти иля тякрар етмялидир. Щямин щярякятляр ял, гол, кцряк вя гыч язяляляринин вя чийин гуршаьынын щярякят гцввясинин артмасына йюнялдилмяли, зещни фяаллыьы йцксялтмялидир.

Бядян тярбийяси щярякятляринин сечилмясиня ихтисас мцяллимляри кюмяк эюстярмялидирляр. Щярякятляри фянн мцяллиминин юзц дя йахуд йахшы щазырлыглы шаэирдлярдя апара биляр. Тяшкилати вя интизам мясяляляриня билаваситя, фянн мцяллимляри ъавабдещдир. Ейни заманда мяктяб директору вя щякими бу тядбирлярин нятиъясини гиймятляндирмяйя борълудурлар. Хцсусян, тядрис ящямиййяти эюстярилмялидир.

Щярякятляр парта архасында отурулу вя йахуд парталарарасы габагъадан мцяййянляшдирилмиш йердя иъра олуна биляр. Бу дюврдя кцляксиз щавада пянъяря ачылмалы, шаэирдляря ани сярбястлик верилмялидир. Щярякятин иърасы заманы шаэирдляря йахасыны ачмаг мяслящят эюрцлцр. Щярякятин иърасы йцнэцл олмалы, организмя цмуминкишаф етдириъи тясир эюстярмяли вя ъями бир нечя дягигя давам етмялидир.

Бядян тярбийяси щярякятляри яввялъя ял язяляляриня, икинъи чийин гуршаьы вя кцряк язяляляриня, цчцнъц эювдя язяляляриня вя дюрдцнъц айаг язяляляриня тясир эюстярмяли вя онларын щярякят фяаллыьыны артырмалыдыр. Щярякятляр ян азы щяфтядя бир дяфя, ян чоху ися ики щяфтядя бир дяфя дяйишмялидир. Щярякятляр сечиляркян педагожи ардыъыллыьы, садядян мцряккябя доьру принсипиня риайят едилмяси мягсядйюнлцдцр.

Page 207: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

210

Фасилялярдя ойунлар Цмумтящсил мяктябляриндя шаэирдлярин эцн режиминя дахил

олуб, бюйцк тяняффцслярдя кечирилян мцхтялиф ойунларын тядрис вя саьламлыг ящямиййяти олдугъа бюйцкдцр.

Фасилялярдя кечирилян ойунлар ачыг вя тямиз щавада, мцнасиб йердя тяшкил олунмалы вя бу иш ясасян ихтисаслы бядян тярбийяси мцяллимляринин нязаряти вя кюмяйи иля, мяктяб иътимаи тяшкилатларынын, иътимаиййятчи фяалларын иштиракы иля щяйата кечирилмялидир. Фасилялярдя ойунлары тяшкил етмяздян яввял мцяййян щазырлыг ишляри эюрцлмялидир. Хцсусян, ойун кечириляъяк йеря уйьун ойунлар сечилмяли, йаш групуна эюря груплашдырылмалыдыр. Фасилялярдя няинки ойунлардан истифадя етмяк олар. Щятта эимнастика щярякятляриндян вя с. истифадя едилмялидир. Фасилялярдя волейбол топу иля дя ойнамаг олар. Ойун заманы шаэирдлярин щяйяъанланмасына, тярлямясиня, интизамын позулмасына йол верилмямялидир. Бунун цчцн дя физики тядбирляр эярэинлик тяляб етмямялидир, ушагларын ясябляшмясиня, мянфи емосионал вязиййят кечирмяляриня зямин йаратмамалыдыр. Бцтцн бунлар тялим-тярбийянин вящдятдя вя лазыми сявиййядя апарылмасындан ютцрц хцсуси ящямиййят кясб едир.

Page 208: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

211

Йохлама – тест суаллары

1.Сящяр эиэийеник эимнастикасынын башлыъа ящямиййяти

нядир? 2.Дярсягядяр сящяр эиэийеник эимнастикасынын тяшкили

гайдаларыны эюстярин. 3.Сящяр эиэийеник эимнастикасы цчцн щярякятлярин

сечилмяси гайдалары щансылардыр? 4.Бядян тярбийяси дягигяляринин ящямиййятини эюстярин. 5.Бядян тярбийяси дягигяляринин тяшкилинин мцщцм шяртляри. 6.Бюйцк тяняффцслярдя физики тярбийя тядбирлярини

шяртляндирян амилляр щансылардыр? 7.Эцнцузадылмыш групларда идман «сааты»нын тяшкилинин

зярури шяртлярини эюстярин. Йарадыъылыг иши цчцн тяхмини мювзулар 1. Кичик мяктябйашлы ушагларла физики тярбийя вя идман

ишляринин тяшкили. 2. Сящяр эиэийеник эимнастикасы цчцн физики щярякятлярин вя

ойунларын сечилмяси вя тяшкили принсипляри. 3. Эцнцузадылмыш групларда физики тярбийя ишляри. 4. Бядян тярбийяси дягигяляринин тяшкили принсипляри.

Page 209: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

212

6.2. Синифдян вя мяктябдянхариъ физики тярбийя идман мяшьяляляри

ПЛАН

2.1.Синифдянхариъ физики тярбийя- идман саьламлыг мяшьяляляри

1.1.Синифдянхариъ мяшьялянин-мягсяди 1.2.Ибтидаи тящсил пиллясиндя физики тярбийя-

саьламлыг мяшьяляляри 1.3.Цмуми орта тящсил пиллясиндя физики тярбийя-

идман саьламлыг мяшьяляляри 2.2.Мяктябдянхариъ физики тярбийя-идман саьламлыг

тядбирляри 2.3.Цмуммяктяб бядян тярбийяси-саьламлыг вя кцтляви

идман ишляри Я Д Я Б И Й Й А Т 1.И.Асланов. Цмумтящсил мяктябляриндя бядян тярбийяси

вя идман ишляри. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1976-ъы ил. 2.Т.Абасов. Идман вя мцтящяррик ойунлар. Бакы, «Маариф»

няшриййаты, 1987-ъи ил. 3.Б.Гулийев. Тялябялярин орта мяктябин Ы-ВЫЫЫ синифляриндя

бядян тярбийяси вя кцтляви-идман ишляринин тяшкилиня щазырланмасы мясяляляри. Бакы, 1994-ъц ил.

4.Б.Няриманов, Ш.Ялийева, Е.Няриманов. Идман эимнастикасы. «Мцяллим» няшриййаты, 2004-ъц ил.

5.Б.Досенко. Ушагларла мяктябдянкянар иш. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1973-ъц ил.

Page 210: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

213

6.2. Синифдян вя мяктябдянхариъ физики тярбийя идман саьламлыг мяшьяляляри

2.1. Синифдянхариъ физики тярбийя-идман саьламлыг

мяшьяляляри

1.1. Синифдян хариъ мяшьялялярин мягсяди

Ибтидаи синифлярдя синифдянкянар саьламлыг бядян тярбийяси

вя кцтляви идман тядбирляри бир сыра мягсядля тяшкил едилир вя бурада мцхтялиф мяктяб шаэирдляри ъялб едилир. Даща конкрет десяк:

1.Идман ишляри шаэирдлярля идманын бу вя йа диэяр нювляри цзря билик, баъарыг вя вярдишляри ашыламаг онлары щямин истигамятдя инкишаф етдирмяк мягсядиля кечирилир. Идман цзря тяшкил олунан бюлмялярдя шаэирдляр бир тяряфдян конкрет идман нювц цзря юз усталыьыны артырыр, баъарыгларыны тякмилляшдирир. Икинъи тяряфдян онлар идманчы кими йетишир вя синфинин, мяктябинин вя щятта йашадыьы районун идман шяряфини горуйурлар. Щямин бюлмялярдя мяшьул оланлар юз саьламлыьыны мющкямляндирир, физики щазырлыгларыны вя имканларыны артырырлар. Щямчинин коллективинин шяряфини йцксяк тутмаг, коллективчилик, достлуг вя йолдашлыг, коллективиня мящяббят вя с. рущда тярбийя олунур.

2.Мяктябляримиздя сящщятиндя бязи гцсурлар олан шаэирдляря раст эялмяк олур. Щямин шаэирдлярин сящщятиня мцсбят тясир эюстярмяк, онларын физики инкишафыны формалашдырмаг вя физики щярякят кейфиййятлярини артырмаг цчцн цмуми физики щазырлыг групларында мцнтязям олараг мяшьул олмаг ушагларын мянявиййатына щям дя тялиминя мцсбят тясир едир, тез-тез дярс бурахмаг щалларынын гаршысыны алыр.

3.Мяктябдя бир груп ушагларын идман мяшьяляляриня вя бюлмяляриня ъялб олунмасында ясас мягсяд онларын физики кейфиййятлярини тякмиляшдирмякдян ибарятдир. Ялбяття, бу ъцр

Page 211: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

214

мяшьяляляр кюнцллцлцк принсипи ясасында ушагларын арзу вя хащиши нязяря алынараг тяшкил едилир.

Синифдянкянар бядян тярбийяси ишляриня шаэирдляр ъялб олунаркян бир сыра ваъиб педагожи-психоложи мясяляляри нязяря алмаг щюкмян лазымдыр. Хцсусян ушагларын мараьы, физики щазырлыьы, физики инкишафы, фярди хцсусиййятляри, габилиййятляри диггят мяркязиндя олмалыдыр. Айры-айры идман щярякят нювцня шаэирдлярин ъялб олунмасында сечмя (фярдиляшдирмя) цсулундан эениш истифадя олунур. Бу шаэирдлярин мараьы иля йанашы онларын физики инкишафы, габилиййятляри юйрянилдикдян сонра щяйата кечирилмялидир. Мцшащидя олунмушдур ки, дейилянляр бязян нязяря алынмыр, нятиъядя тядриъян идман мяшьяляляриня эялянлярин сайы эцнбяэцн азалыр вя йа лазыми эюстяриъи ялдя етмяк мцмкцн олмур.

Елми тядгигатлар вя тяърцбя эюстярир ки, кичик мяктябйашлылар идманын цзэцчцлцк, бядии эимнастика вя мцряккяб координасийа щярякятлярини буз цзяриндя даща йахшы иъра едирляр. Щямин щярякят нювляринин техникасына бюйцк йашлы шаэирдляря нисбятян тез вя сцрятля йийялянирляр. 8-10 йашлы мяктябли оьланларла ися футбол вя гачыгшын техникасы даща тез ашыланыр. Мцряккяб футбол прийомларыны гыса бир мцддятдя мянимсяйирляр. Цмумиййятля, мцшащидя олунмушдур ки, ибтидаи синиф шаэирдляри цмуминкишафетдириъи щазырлыг вя илк щярякятляри бюйцк щявясля вя мцвяффягиййятля йериня йетирирляр.

Синифдянкянар бядян тярбийяси ишляринин гаршысында дуран башлыъа вязифялярдян бири дя дярс просесиндя юйрядилмиш билик, баъарыг вя вярдишлярин дяринляшдирилмясиндян ибарятдир. Чцнки бядян тярбийяси дярсляри тядрис програмы материалларынын мянимсядилмясиндя мцщцм вя щялледиъи мащиййятя малик олса да, о, йалныз синифдянкянар мцхтялиф тядбирпляр васитясиля дяринляшдирилир вя мющкямляндирилир. Синифдянкянар йцнэцл атлетика бюлмясиндя йериш, гачыш вя ъисим атмалар вя с. щярякят нювляри цзря баъарыг вя вярдишлярин тякмилляшдирилмяси вя с. буна мисал ола биляр.

Page 212: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

215

Инди дя ибтидаи синиф шаэирдляри цчцн онларын йаш хцсусиййятляриня, характериня даща да йахын олан синифдянкянар кечирилян бядян тярбийяси мяшьяляляринин бир нечясинин тяшкилини конкретляшдиряк.

1.2.Ибтидаи тящсил пиллясиндя физики тярбийя-саьламлыг

мяшьяляляри Цмум физики щазырлыг груплары Цмумфизики щазырлыг груплары кюнцллцлцк ясасында тяшкил

олунур. Чалышмаг лазымдыр ки, цмуми физики щазырлыг мяшьяляляриня шаэирдляр кцтляви шякилдя йазылсынлар. Буна эюря дя илк нювбядя бу мяшьялялярин саьламлыг ящямиййятини, ишэюрмя габилиййятини артыран башлыъа вязифялярдян бири олдуьуну шаэирдляря изащ етмяк ваъибдир. Цмуми физики щазырлыг мяшьяляляри бир нечя мягсядля тяшкил едилир. О бцтцн дярс или дюврцндя давам етмякля ушагларын сящяр чыхышларына вя йа бядян тярбийяси байрамларына щазырлайыр. Беля мяшьялялярин програмына рянэарянэ садя мцтящяррик ойунлар, идман яйлянъяляри, идман ойунларынын елементляри, эимнастика вя йцнэцл атлетикайа даир материаллар дахил едилир. Програмда ики истигамятли бядян тярбийяси тядрис програм материаллары вя ялавя физики тярбийя материаллары дахил едилир. Яэяр мяктябдя шяраит вардырса, шаэирдляря акробатиканы, щабеля ВМЩ комплексинин нормативляриндян олан цзэцчцлцйц дя юйрятмяк мягсядяуйьундур. Цмуми физики щазырлыг груп мяшьяляляри Бакы, Сумгайыт шящяриндя вя республикамызын район вя шящярляриндя бцтцн илбойу ачыг щавада кечирилмяси мяслящятдир. Лакин кцлякли вя сойуг щавада ися мяшьяляни идман залына вя йахуд да эениш отагларын бириня кечирмяк олар. Цмуми физики щазырлыг мяшьялялярини мцяллимин апармасы мяслящятдир. Лакин щямин мяшьяляляря рящбярлийи синиф мцяллимляриня, иътимаи тялиматчылара вя фяал валидейнляря дя тапшырмаг олар. Бу шяртля ки, онлар бу сащядя тялиматландырылмыш вя лазыми биликляря йийялянмиш олсунлар.

Page 213: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

216

Мяшьяляляр мяктябин идман базасында, мянзил-истисмар идарясинин няздиндя олан мейданча вя залларда тяшкил олуна биляр. Лакин онун ъядвяли дягиг тядрис планы олмалы вя мяктяб директору тяряфиндян тясдиг едилмялидир.

Идман Бюлмяляри Атлетика бюлмяси Йцнэцл атлетика ясас идман нювляриндян бири олуб, тябии

елементлярля зянэиндир. Йцнэцл атлетика мяшьялялярини диэяр идман нювляри цзря олан мяшьяляляря нисбятян асан тяшкил етмяк олар. Она эюря ки, бу идман нювц акробатика, цзэцчцлцк вя с. кими хцсуси шяраит тяляб етмир. Кянд мяктябляринин демяк олар ки, щамысында йцнэцл атлетика бюлмяси тяшкил етмяк мцмкцндцр. Бурада ясас мясяля кяля-кютцр сащяляри дцзялтмяк, сащяни даш-кясякдян тямизлямяк, чалалар газмаг, щабеля хятлямя ишляри апармагдан ибарятдир. Лакин бу мяшьялялярдя шаэирдляри ъялб етмяк цчцн бязи щазырлыг ишляри апармаг лазымдыр. Щяр шейдян яввял нядян башламаг лазымдыр. Тяблиьат-тяшкилати ишляри эцъляндирилмялидир.

Хятаи районундакы 88 сайлы мяктябин баш бядян тярбийяси мцяллими Телман Мирзяйев идман бюлмяляринин тяшкили дя тяблиьати мясяляляриня хцсуси диггят йетирир. Бунун цчцн дя шаэирдляря йцнэцл атлетика цзря Олимпийа вя юлкя чемпионлары, Азярбайъан рекордчулары щаггында вя онларын чятин йарышларда гялябя чалмалары барядя мялумат верир.

Йцнэцл атлетиканын мяктябдя вя районда вязиййятиня аид сющбят апарыр. Бундан сонра йцнэцл атлетиканын саьламлыг ящямиййятини шаэирдляря чатдырыр бу нюв цзря апарылан йарышлара даир, онун техникасы барядя кинофилм нцмайиш етдирир. Бундан ялавя ян эюркямли йцнэцл атлетлярин шякилляри, тяръцмейи-щалы, эюстярдийи нятиъяляри мяктябин идман эушясиндя нцмайиш етдирир. Мяктяб китабханасында ися йцнэцл атлетика

Page 214: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

217

китаблары айры-айры мягаляляр вя с. мцяййян бир эушядя топланыр, шцарлар йазылыб эюркямли йерлярдян асылыр.

Сентйабр айында шаэирдлярин бюлмяйя йазылмасы мяслящятдир. Мяшьяляляр щяфтядя 2 дяфя кечирилмялидир. Илк мяшьялялярдя хцсусян ещтийатлы олмалыдыр. Шэирдляря бирдян-биря аьыр физики йцк верилмямяли, гачыш мясафяляри гыса олмалы, даща узаьа тулланма тяляб олунмамалыдыр.

Бир сыра йцнэцл атлетика мяшьяляляри ня эярэин, ня дя ки, аз физики щярякятли олмалыдыр.

Йцнэцл атлетика мяшьялялярини мцяллим юзц кечмяйя дя биляр. Фяал идманчылардан, диэяр фянн мцяллимляриндян бу ишя ъялб етмяк лазымдыр. Мяшьялялярин йцксяк сявиййядя кечмяси мягсядиля дярс илинин явялиндя иътимаи мяшгчиляр щазырлайан семинарлар тяшкил едилмялидир. Щямин семинар да мцяллимля йанашы мяшщур йцнэцл атлетика мцтяхяссисляри, эюркмли идманчылар чыхыш етмяли вя юз тяърцбяляриндян, чятинликлярдян вя йцнэцл атлетиканын техника вя тактикасындан данышмалыдыр. Йахшы оларды ки, иътимаи – мяшгчиляря йцнэцл атлетикайа даир журнал вя тялимати- методики китаб вя вясаитляр верилсин.

Йцнэцл атлетика мяшьяляляринин сямяряли тяшкилиндя онун характериня уйьун йерлярин дцзялдилмяси ваъибдир. Хцсусиля гачыш ъыьырлары, ъисми атмаг йери, узунуна вя щцндцрлцйя тулланмаг цчцн чухурлар, тякан нюгтяляри вя с. сащялярин хятлянмяси, сялигя-сящманда вя тямиз сахланмасы шаэирдлярин йцнэцл атлетика мяшьялясиня щявясини артырыр, естетик зювгцнц инкишаф етдирир. Мейданчалар йарадыларкян шаэирдлярин, иътимаиййятин вя валидейнлярин гцввясиндян истифадя етмялидир.

Йцнэцл атлетика мяшьялясинин лазыми нятиъя вермясиндя тядрис планына уйьун лявазимат вя аваданлыгларын ялдя едилмяси мцщцм шяртдир. Лявазимат вя аваданлыглар мяктяб щесабына ялдя едилмялидир. Лакин йери эялдикъя садя аваданлыгларын мяктяб емалатханасында шаэирдлярин эцъц иля дцзялтмяк лазымдыр. Бу шаэирдлярин мяняви тярбийясиндя хцсуси рол ойнайыр. Онлар идман яшйаларына шцурлу мцнасибят эюстярир,

Page 215: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

218

онун тезликля сырадан чыхмасынын гаршысыны алмаьа сяй эюстярир, бу мягсядля она зийан йетирмирляр.

Йцнэцл атлетика мяшьяляляри ибтидаи синифляр цчцн сон иллярдя тятбиг олунан нормативлярин ясасында тяшкил едилмялидир. Апарылан бцтцн ишляр илк пиллянин норма вя тялябляриня щазырлыьа вя юдянилмясиня там шякилдя истигамятляндирилмялидир.

Йцнэцл атлетика идман мяшьялялярини лявазимат вя аваданлыгла тямин етмяк цчцн мяктяб район вя шящярин ушаг-эянъляр идман мяктяби иля даща сых ялагядя олмалыдыр. Ушаг-эянъляр идман мяктяби цмумтящсил мяктябиня 2 ъящятдян кюмяк етмяк имканы вардыр. Ишлядилян аваданлыг вя лявазиматларын мцяййян щиссясини вя йахуд да кющнялмиш, сырадан чыхмыш идман яшйаларыны онлара вермякля. Ялбяття, мяктяб иътимаиййятинин кюмяйи иля йарарсыз идман яшйаларыны тямир едя вя йарарлы щала да сала биляр.

Столцстц теннис Ибтидаи синиф шаэирдляри цчцн ян мараглы вя ъялбедиъи идман

нювляриндян бири столцстц теннисдир. Столцстц теннис идман нювцнцн юзцнямяхсус гайдалары щярякят техникасы вя тактикасы вардыр. Бу идман ойуну заманы сцрятля щцъума кечмяк, ъялдликля вя чевикликля мцдафия олунмаг, щямчинин мцхтялиф яйилмяляря, топу (шары) гябул етмяк, нящайят, рягибин сащясиня эцълц зярбяляр ендирмяк елементляри мювъуддур. Йахшы теннис ойнамаг цчцн биринъи нювбядя шаэирдлярин ъялдлийини, чевиклийини, гцввясини вя дюзцмлцлцйцнц инкишаф етдирмяли вя ирадясини мющкямляндирмялидир. Бу мягсядля дя цмуминкишафетдириъи яшйалы вя яшйасыз щярякятлярдян истифадя етмяк файдалыдыр.

Столцстц теннис ойуну цчцн хцсуси топ, 2 ядя ракет вя шар олмалыдыр. Столцстц теннис ойунуну кечирмякдян ютрц ойун кечирян сащянин ени 4 м., узунлуьу ися 7,75 м х 4,5, 5х3 м юлчцлц сащядя дя столцстц ойунуну тяшкил етмяк олар. Мяктябин

Page 216: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

219

столу йохдурса, емалатханада мющкям тахтадан щямин столлардан дцзялтмяк мцмкцндцр. Бу заман столу рянэлямяк вя хятляри чякмяйи унутмамалы. Ибтидаи синифлярдя столун юлчцляри 152, 5х274 см олмалыдыр, йердян ися 76 см щцндцрлцкдя дурмалыдыр.

Столцстц теннис цзря мяшьяляйя дя шаэирдлярин ъялб олунмасы цчцн онларла мцхтялиф мювзуларда сющбятляр апармалы, идман кинофилмляри эюстярмяли, эцшяляр дцзялтмяли, йахшы идманчыларын чыхышларыны тяшкил етмялидир. Бу ишя мяшщур идманчылары да ъялб етмяк лазымдыр.

Столцстц теннис ойунунда яввялъя дурушлар, ракетляри тутмаг гайдалары, сонра ися мцдафия вя щцъуметмя прийомлары юйрядилмялидир. Столцстц теннис ойунунун сямяряли тяшкили гайдаларыны билмяк цчцн ашаьыдакы китаблары охумаьы мяслящят эюрцрцк: «Правила соревнований по настолному теннису» (изд.ФиС, 1975), В.С.Ивановун «Теннис на столе» тядрис вясаити (изд.ФиС, 1970 г.), «Физическайа культура в школе» журналындан башлайараг мцхтялиф иллярдя 1975-ъи илдя дяръ олунмуш материаллар вя с. Ейни заманда «Мяктябдя бядян тярбийяси» мяъмуясиндя дяръ олунмуш мягалялярдян истифадя етмяк олар.

Бядии эимнастика

Фянлярарасы ялагя щямишя тядрисин елми сявиййясини йцксялтмякдя бюйцк рол ойнамышдыр. Ибтидаи синифлярдян башлайараг шаэирдляря бядии эимнастиканын елементляринин юйрядилмяси онларда естетик зювгц инкишаф етдирир, классик вя мцасир мусигийя, халг мусигисиня, сяняткарларымыза мящяббяти даща да артырыр. Синифдянкянар бядии эимнастика елементляринин юйрядилмяси, щям дя щярякятляриндя дягиг олмаьы, чевиклийи, эюзяллийи, башга сюзля десяк, естетик форманы тяшяккцл етдирир, цряйи охшайыр. Буна эюря дя кичик мяктябйашындан башлайараг гызларын бядии эимнастикайа йцксяк щявяс эюстярмяси тясадцфи дейил, ганунауйьун бир щалдыр. Бядии эимнастика техникасыны

Page 217: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

220

гызлар 7-10 йашларында даща тез мянимсяйирляр. Бу щярякятляр гцввя, дюзцмлцлцк вя ъялдлийин инкишафына сябяб олур, айры-айры язяля групуну мющкямляндиряряк гамятин дцзэцн формалашмасына кюмяк едир.

Бядии эимнастика мяшьялялярини кечирмяздян яввял гызларла сющбят апармаг, онун бядян цчцн ящямиййятини баша салмаг лазымдыр. Елан вериб онлары эимнастика залына вя йа мейданчайа топламалыдыр.

Бядии эимнастика мяшьяляси мусигинин мцйшайияти иля апарылмалыдыр. Мяшьялядя мцвафиг идман вя щярби маршлары, йери эялдикъя Вятян, ямяк ветеранлары, космонавтлар щаггында бястялянмиш мащнылар, мусигиляр сяслянмялидир. Бу вахт магнитафондан да истифадя етмяк мцмкцндцр.

Бядии эимнастика мяшьяляляринин емосионаллыьыны артырмаг мягсядиля щярякятляр мяшгчи тяряфиндян дцзэцн, эюзял вя чевикллликля йериня йетирилмялидир. Бундан ялавя, эюстярмяйя, айдын изащ вермяйя чалышмалыдыр. Чятин щярякятлярин бирляшмясиня тялясмямялидир. Чятин щярякятляри бирляшдиряряк шаэирдляр онун йериня йетирмякдя чятинлик чякир вя рущдан дцшцр. Ялбяття, ейни щярякятлярин узун мцддят тякрар олунмасында бядии эимнастика мяшьялясинин тялим-кейфиййятиня мянфи тясир эюстярир. Буна эюря дя бядии эимнастикада физики тялим йцкц тядриъян артырмалы вя гызларын габилиййятляриня, физики щазырлыьына уйьунлашмалыдыр.

Фярди мяшьяляляр Фярди мяшьяляляр айры-айры ушагларла вя йахуд бядянъя

гцсурлу оланларла тяшкил олунур. Щямин мяшьяляляр програм материалларыны йериня йетиря билмяйян, сящщят саьламлыьы эцнц-эцндян эери эедян, щямчинин гамятиндя вя йастыайаглылыг гцсуру олан ушагларла да тяшкил едиля биляр.

Фярди мяшьяляляр сящярляр эязинтилярдя вя эцнцн икинъи йарысында кечирилир. Мцяллим мяктяб щякими иля бирликдя фярди

Page 218: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

221

мяшьул олунаъаг ушаглары вя онларла йериня йетириляъяк физики щярякятляри, ойунлары мцяййянляшдирирляр.

Фярди мяшьялялярин кечирилмяси методикасы, тялим-тярбийянин цмуми принсипляриня ясасланыр. Бурада ушагларын физики инкишаф ганунауйьунлуглары нязяря алынмалыдыр. Щярякятляр гаршыда дуран вязифяляря уйьун олараг сечилир.

Мяшьялянин эедишини даима мцяллим вя щяким мцшащидя вя тящлил едир. Хцсусян, ушагларын сящщяти вя давранышы нязярдян кечирилир. Антронометрик эюстяриъиляр юйрянилир, айагларын инкишафы мцшащидя олунур. Бцтцн бунлар мяшьялянин еффектллилийини артырыр, онун методикасынын тякмилляшдирилмяси йолларыны ашкара чыхарыр.

1.3.Цмуми орта тящсил пиллясиндя физики тярбийя-саьламлыг

мяшьяляляри

Цмуми физики щазырлыг груплары Цмуми физики щазырлыг групларында башлыъа олараг айры-айры

синифлянрдян топланмыш шаэирдляр иштирак едирляр. Мягсяд шаэирдлярин цмуми физики щазырлыьыны артырмагдан ибарятдир. Бюлмяляр тяшкил олунаркян йаш группу, физики инкишаф вя физики щазырлыг мцтляг нязяря алынмалыдыр. Бюлмя мяшьяляляриндя истифадя олунан щярякятлярин ясасыны програм материаллары тутмалыдыр. Щяфтядя ики дяфя олмагла 40-60 дягигя мцддятиндя кечирилмялидир. Бурада умумрящбярлик бядян тярбийяси мцяллимляриня щяваля олунмуш олса да, идманчы фяаллар, йухары синиф шаэирдляри, иътимаиййятчиляр йахындан кюмяк эюстярмялидирляр.

Идман бюлмяляри бир тяряфдян шаэирдлярин идман эюстяриъисини артырырса, диэяр тяряфдян дя онларын щяртяряфли вя щармоник инкишафына мцсбят тясир эюстярир. Идманын айры-айры нювляри цзря (волейбол, баскетбол, ял топу, атлетика, ВМЩ комплекси, столцстц теннис, бадминтон, шащмат, шашки вя с.) тяшкил олунан идман бюлмяляри яввяла кюнцллцлцк принсипиня

Page 219: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

222

ясасланыр, икинъиси мяктябин базасына уйьун олараг щяйата кечирилир. Лакин бюлмя мяшьяляляринин ишиндя фяаллар, йухары синиф шаэирдляри билаваситя иштирак едирляр.

Цмумиййятля, мяшьялялярин даща да сямярялилийи цчцн шаэирдлярин йаш групу цзря бюлцшдцрцлмяси мяслящят эюрцлцр:

1.Кичик йаш групу (11-12, 13-14); 2.Орта йаш групу (15-16 йаш); 3. йухары йаш групу (17-18 йаш).

Атлетика нювляринин юйрядилмясинин бязи педагожи методики мясяляляри

Атлетика мяктяб бядян тярбийяси програмларында

юзцнямяхсус йер тутмагла цмумтящсил мяктябляринин бцтцн синифляриндя тядрис олунур. Йериш, гачыш, тулланмалар вя атмалар тябии щярякят вярдишляри ашыладыьына инсан цчцн чох характерик олдуьуна вя емосионаллыьына вя саиряйя эюря физики тярбийя васитяляри ичярисиндя ящямиййятли йерлярдян бирини тутур. Атлетика мяшьяляляринин дцзэцн тяшкили мяктябйашлы ушагларын саьламлыьыны мющкямляндирир, организмин физики ъящятдян щармоник инкишафына кюмяк едир. Бундан ялавя, щяряки кейфиййятляри гцввя, сурят, ъялдлик, эцъ вя с. инкишаф етдирир, ирадяни вя дюзцмлцлцйц артырыр, интизам, фяаллыг тярбийя едир. Хцсусиля ушаг вя йенийетмялярдя тяшкилатчылыг габилиййятини формалашдырыр. Сящиййя-мядяни вя диэяр эиэийеник вярдишляр ашылайыр. Атлетика щярякятляринин тятбиги ейни заманда анатомик физиолоэи бахымдан да ящямиййятлидир. О, цряк-дамар вя ясяб системини мющкямляндирир, тяняффцс органларынын функсийасыны йахшылашдырыр, маддяляр мцбадилясини эцъляндирир, бядян гамятинин формалашмасына йардым эюстярир.

Атлетика-идман мяшэяляляринин сямяряли тяшкили вя кечирилмясиня бир дя она эюря ъидди сяй эюстярмяк ваъибдир ки, о щям дя ушаг вя йенийетмяляри, эянъляри ямяйя вя мцдафияйя бядян тярбийяси комплексинин норма вя тяляблярини йериня

Page 220: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

223

йетирмяйя щазырлайыр. Чцнки, бядян тярбийяси комплексинин ясас щярякят нювляри атлетика щярякят елементляриндян ибарят олуб, бу щярякят нювляри цзря техникайа йийялянмя ямялиййаты да мящз атлетика дярсляриндя апарылыр. Йухарыда гейд етдийимиз кими, атлетика-дярс мяшьяляляриндя ясас тябии щярякятляр цзря шаэирдляря билик ойрядилир, баъарыг вя вярдишляр ашыланыр. Бу сябябдян дя, атлетиканын мцяййян бир нювц (йериш, щоппанма гачыш, тулланмалар вя с.) йалныз щяр щансы бир синифдя юйрядилмякля мящдудлашдырылмыр, о, ейни заманда бу вя йа диэяр синифлярдя мцхтялиф аспеклярдя тядрис олунур, тякрарланыр. Мяктяб тяърцбясиндян айдын олунур ки, бязян ишин гурулушунун мащиййятиня лазыми фикир верилмир. Атлетиканын щяр щансы бир нювцнцн юйрядилмясиня мцхтялиф синифлярдя ейни мцнасибятля йанашылыр. Мязмун, щяъм нязяря алынмыр. Буна эюря дя шаэирдлярин дярся мараьы вя щявяси азалыр, щярякятляри шцурлу вя йцксяк фяаллыг шяраитиндя иъра етмирляр. Нятиъядя дярся давамиййят азалыр, шаэирдлярин физики щазырлыг эюстяриъиляри эцндялик тялябатдан ашаьы олур. Онлар тялябляри вя нормативляри веря билмирляр. Бунун цчцн ня етмяк лазымдыр? Щяр шейдян яввял, айры-айры синифляр цзря гаршыйа гойулмуш мягсяд вя вязифяляри дяриндян юйрянмяли вя бунлара уйьун щяр бир групларда мягсядя мцвафиг вя зярури атлетика нювляри тятбиг вя тядрис етмялидир. Бурада да щярякят техникасына йийялянмяк щялледиъи рол ойнайыр. Атлетика яэяр щярякят техникасына дцзэцн йийялянмядикдя ися щяр бир ушаэын щяряки вя физики имканларыны да ашкара чыхармаг мцмкцн дейилдир.

Щеч дя сирр дейилдир ки, мяктябляримиздя кцтлявилик тяляб олундуьу бир вахтда, бязи район вя шящяр мяктябляриндя, идман нятиъяляриня эцълц мейл эюстярилир. Бу о демякдир ки, бязи бядян тярбийяси мцяллимляри дярс просесиндя эуйа идман йарышларына щазырлашдыглары цчцн идманчы ушаглар няйин бащасына олурса-олсун мцстягил мяшьул олмаьа иъазя верир. Онлар истядикляри кими ойнайыр вя сярбяст щярякят едирляр. Щаглы олараг гейд едя билярик ки, бурада истяр-истямяз мцяллимин нязаряти зяифляйир. Бу бир чох ъящятдян зярярлидир: яввяла, шаэирдляр

Page 221: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

224

щямин дярсин гаршысында дуран мягсяд вя вязифяляри иъра етмякдян кянарда галыр, икинъиси, бядян тярбийясиндя кцтлявилик лазыми сявиййядя йериня йетирилмир, цчцнъцсц, ушаг вя йенийетмяляр мцхтялиф нюв щярякят техникасыны мянимсяйя билмир вя онларын физики имканлары нязяря алынмыр, габилиййятляри инкишаф етмир, формалашмыр.

Атлетика мяшьяляляриндя «техникайа йийялянмя» вя саир щалларына да раст эялмяк олур. Бурада мцяллимин башлыъа истигамяти няйин бащасына олурса олсун йалныз шаэирдлярин щярякят техникасына йийялянмясини тямин етмякдян ибарятдир. Дцздцр, щярякят нювляри цзря техникайа йийялянмяк тядрис просесинин ян ваъиб амилляриндяндир. Лакин щярякят техникасыны юйрятмякля бярабяр, шаэирдлярин физики щазырлыьынын артырылмасына да диггят йетирмяк зяруридир.

Тядрис просесиндя паралелсизлик шаэирдлярин идман нятиъясиня наил олмаг функсийасынын мящдудлашдырылмасы иля йанашы, щям дя щяртяряфли щазырлыьа сядд чякилмяси демякдир.

Тяяссцфляр олсун ки, бязи кцтляви мяктяблярдя атлетика мяшьяляляриндя рекордчулуьа йцксяк идман наилиййятляри газанмаг бязян ясас мягсяд кими гаршыйа гойулур. Яслиндя ися тялим тярбийя иши шаэирдлярин саьламлыьына, физики инкишафына, физики щазырлыьынын йцксялдилмясиня вя ъямиййят цчцн тярбийяляндирилмясиня истигамятляндирилмялидир.

Гейд етмялийик ки атлетика цзря щярякят техникасынын юйрядилмясиндя мяктяб пилляляри нязяря алынмалыдыр. Йяни ибтидаи синиф шаэирдляри иля апарылан щярякят техникасына йийялянмя иши бюйцк йашлы мяктяблиляринкиндян хейли фярглянмялидир. Буну ясасян, йериш, гачыш, атмалар вя с. щярякят елементляриня аид етмяк олар. Щямин юйрянмя просесиндя кяскин фярг башлыъа олараг щярякатын сцрят вя амплитудасы иля ялагядар олмасы мцщцм шяртдир.

Мцшащидялярдян айдын олур ки, бязи мцяллимляр ибтидаи синифлярдя щяр щансы бир атлетика цзря щярякят елементлярини юйрядяркян, щярякяти юйрянмя техникасыны садяляшдирмяйя чалышырлар. Бу, о демякдир ки, щярякятлярин юйрядилмяси

Page 222: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

225

техникасы кичик мяктябйашлы ушаглар цчцн садяляшдирилмиш шякилдя, йухары синифлярдя ися щямин техника шаэирдляря бцтювлцкдя (тамлыгла) юйрядилмялидир. Фикримизъя, щярякят техникасынын садяляшдирилмиш формада юйрядилмяси педагожи бахымдан дцзэцн дейилдир. Бу щярякят техникасынын тящриф олунараг юйрядилмяси демякдир. Чцнки, йухарыда гейд етдийимиз кими, атлетика щярякят елементляри тябии щярякятлярдир, о, эцндялик щяйат цчцн ваъиб щярякятлярдир (йериш, гачыш, манеялярин дяф едилмяси, тулланмалар, атмалар вя с.). Буна эюря дя щямин щярякятлярин дцзэцн йериня йетирилмясиня йийялянмяк няинки мяктяб йашларындан, щятта мяктябягядяр йаш дюврцндян башламаг олдугъа зяруридир. Эюзлямяк олмаз ки, ушаг бюйцйяъяк вя щансы синифлярдя ися она йериш, гачыш, тулланмалары дцзэцн йериня йетирмяк гайдасы юйрядиляъякдир.

Щярякят техникасына кичик мяктяб йашларындан йийялянмяк 2 ъящятдян чох бюйцк ящямиййятя маликдир. Яввяла, бу йаш дюврцндя ушагларын бядяни лазымынъа бяркимямиш олур, хцсусян сцмцкляр еластиклик дюврцнц кечирир. Буна эюря дя щямин йаш дюврцндя щярякят техникасына даща асан йийялянмяк имканы вардыр.

Икинъи, цмумтящсил мяктябляриндя бядян тярбийяси вя идманын гаршысында дуран мцщцм вязифялярдян бири шаэирдляря тябии щярякят вярдишлярини ашыламагдан ибарятдир. Бу ися шаэирдлярин дцзэцн физики инкишафы, бядянин лазымынъа формалашмасы вя саьламлыьын мющкямляндирилмяси иля нятиъялянир. Мясяляйя щямин бахымдан йанашдыгда шаэирдлярин няинки тябии щярякятляр вярдишляриня дцзэцн йийялянмяси, щям дя физики тярбийя просесиндя эюрцлян ишлярин бцтювлцкдя мягсядяуйьун сурятдя апарылмасынын ваъиблийини эцндямя эятирир.

Бядян тярбийяси мцяллимляри йадда сахламалыдыр ки, атлетика нювляринин юйрядилмясиндя йалныз дярс цчцн нязярдя тутулан щярякятлярдян истифадя кифайят етмир. Бунун цчцн дя мцяллимляр атлетика щярякятляринин юйрядилмясиня кюмяк мягсядиля йардымчы мцхтялиф нюв терминляр сечмяли вя йери

Page 223: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

226

эялдикъя тятбиг етмялидир. Бу щярякятляр ашаьыдакы мягсядляр цчцн сечиля вя тятбиг олуна биляр: ушагларын цмуми физики щазырлыьынын йцксялдилмяси, щярякят техникасынын гыса вахт ярзиндя дцзэцн иърасы вя мягсядйюнлц формалашдырылмасы.

Бядян тярбийяси вя идман ишляринин лазыми нятиъя вермясиндя дярсин синифдянхариъ вя мяктябдянкянар тядбирлярля ялагяляндирилмяси дя башлыъа рол ойнайыр. Бу нюгтейи-нязярдян дярс илинин яввялиндян тядрис идман ишляри планлашдырыларкян, тядрис эцнц режиминдя, синифдянхариъ вя мяктябдянкянар формаларда апарылан тядбирляр цчцн дя мцвафиг ойунлар, щярякятляр сечилмяли вя йери эялдикъя тятбиг олунмалыдыр. Чох тяяссцф ки, бу ишя бязян икинъи дяряъяли бир мясяля кими йанашылыр, ясас диггяти дярс просесиня вермякля иши битмиш щесаб едирляр. Лакин унутмамалыдыр ки, дярсин гаршысында гойулмуш башлыъа вязифяляр синифдянхариъ саьламлыг тядбирляри иля вя мяктябдянкянар кцтляви идман ишляри иля щяйата кечирилмяли вя тамамланмалыдыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, бядян тярбийяси вя идман ишляринин мцвяффягиййятля нятиъялянмясиндя бу сащядя шаэирдлярин мцяййян биликляря йийялянмясинин вя гаршыда дуран мягсядин вя вязифялярин баша дцшцлмясинин юзцнямяхсус ящямиййяти вардыр. Чцнки, шаэирдлярин щяр щансы бир идман атлетика елементлярини ня мягсядля иърасы бу ишин мащиййятини дярк етмяси онларын дярся олан фяаллыьыны вя шцурлу мцнасибятини артырыр. Билик, баъарыг вя вярдишлярин ашыланмасында ися фяаллыг, дяркетмя щялледиъи ящямиййят кясб едир.

Бир ъящяти дя гейд етмялийик ки, щярякят техникасынын аз вахт ичярисиндя мянимсядилмяси цчцн шуцрлулуг вя фяаллыг ня дяряъядя ваъибдирся юйрятмя просесиндя изащетмянин юзц дя бир о гядяр ящямиййятлидир. Щярякятляр цзря изащатлар садя, айдын вя дягиг олмалы, ушагларын дярк едяъяйи сявиййядя апарылмалыдыр. Анлашылмаз терминляр, тямтяраглы ъцмля вя сюзляр ишлядилмялидир. Изащетмя заманы щярякят техникасынын эюстярилмяси дя ваъибдир. Мцяллимин изащатында, щярякятлярин

Page 224: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

227

нцмайиш етдирилмясиндя емосионаллыг, чевиклик вя эцмращлыг, йцксяк ящвал-рущиййя щисс олунмасы чох ваъибдир.

Атлетика щярякятляри юйрядиляркян гурьу вя алятлярин, аваданлыгларын сялигялилийиня вя шаэирдлярин эцъцня мцнасиблийиня дя диггяти артырмаг лазымдыр. Бурада щярякятин щансы темпдя иърасы вя щансы сцрятля йериня йетирилмяси вя онун тякрар олунма мигдары нязяря алынмалыдыр. Бунлар щярякятин мцвафиг шякилдя юйрядилмясиня ялверишли шяраит йарадыр.

Щярякят елементляринин мцвафиг сцрятля иърасында шаэирдлярин идман эюстяриъисинин тялим вахты нязяря алынмасы да файдалыдыр. Тяърцбяли мцяллимляр йериш, гачыш, узунуна тулланмаларын груп щалында иърасыны тяшкил едирся, щцндцрлцйя тулланмада ися йарым груплара бюлцнмякля щярякятляри иъра етдирир. Йяни щцндцрлцйя тулланма цзря ян йахшы нятиъя вя йа зяиф нятиъя эюстярянляр цчцн щцндцрлцйя тулланмалар айрыъа тяшкил олунур. Мяшьялялярин беля тяшкили щяр бир шаэирдя юз габилиййятини даща йахшы инкишаф етдирмяйя имкан верир. Атлетика цзря щярякят нювляринин юйрядилмяси просесиндя тятбиг олунан методлара да хцсуси ящямиййят вермяк лазымдыр. Атлетикада 2 методдан эениш истифадя олунур: биринъи, методда башлыъа диггят щярякятлярин щисся-щисся юйрядилмяси нязярдя тутулур. Икинъидя ися там шякилдя юйрядилмяси нязярдя тутулур. Мясялян, яэяр мцяллим узунуна тулланманы юйрядирся, о, яввялъя щярякят техникасына аз вахт ичярисиндя дцзэцн йийялянмяк цчцн зярури компонентляри мцяййянляшдирир. Сонра ися бу компонентляри айры-айрылыгда мянимсядир, даща сонра ися онлар арасында уйьунлуг-ялагя йарадыр. Узунуна тулланманы башлыъа юйрятмя компонентляриня ися гачыш техникасынын ашыланмасы, тякан нюгтясинин, тякан айаьынын дягигляшдирилмяси, учуш вя йеря дцшмя фазаларынын дцзэцн йериня йетирилмяси техникасынын мянимсядилмяси вя с. педагожи методик мясяляляр дахилдир.

Икинъи методда щярякят техникасынын щисся-щисся юйрядилмяси фонунда бцтювлцкдя (тамлыгла) тякрар едилмяси йолу иля щярякятин юйрядилмясидир. Щямин методдан истифадя заманы ясас диггят щисся-щисся юйрядилян щярякят елементляри арасында

Page 225: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

228

уйьунлуг-координасийа йаратмаьа йюнялдилмялидир. Яэяр щиссяляр арасында уйьунсузлуг мцшащидя олунурса, бу вахт онун сябяби юйрянилмяли вя арадан галдырылмасы мягсядиля ялавя хцсуси щярякятляр сечилмяли вя щямин просесдя истифадя едилмялидир.

Мяшьул оланлар атлетиканын щяр щансы нювц цзря щярякят техникасына йийяляндикдян сонра онларын идман нятиъясинин йцксялдилмясиня дя чалышмалыдыр. Конкрет десяк, щярякят техникасынын бцтювлцкдя тякмилляшдирилмяси вя мяктяблярин физики щазырлыьынын артырылмасы йолу иля идман сащясиндя мцвафиг наилиййятляри газанмаг лазымдыр. Бурада язяля гцввясини артыран, щярякят техникасыны бцтювлцкдя юйрянмяйи тякмилляшдирян физики тярбийя елементляриндян, техники тялим васитяляриндян истифадя олунмалыдыр. Щярякят техникасынын мянимсядилмяси иля ялагядар техники васитялярдян истифадя едяркян дуйма, щиссетмя габилиййятини нязяря алмаг ваъибдир. Ибтидаи синифлярдя сяс вя екран васитяляриня вя онларын дцзэцн тятбигиня наил олмалыдыр. Техники тялим васитяляри вя яйани вясаитляр щярякят техникасы цзря груплашдырылмыш синифлярин щазырлыг сявиййясиня уйьун олараг тятбиг олунмалыдыр. Техники васитялярдян истифадя олунаркян щярякят техникасы бцтювлцкдя, сонра ися щисся-щисся вя йа яксиня нцмайиш етдириля биляр. Бу заман сюзцн яйаниликля вя йа яйанилийин сюзля гаршылыглы ялагясини дцзэцн тяшкил етмяк хцсусян ваъибдир.

Мцшащидялярдян айдын олур ки, атлетика цзря йени щярякят техникасы юйрядиляркян ашаьыдакы педагожи-методики амлляря ямял олунмасы тялим ишинин мцсбят нятиъялянмясиня кюмяк едир. Бура щярякят техникасынын бцтювлцкдя вя щисся-щисся-щисся юйрядилмясиндя изащетмя, щярякят техникасынын бцтювлцкдя вя йа щисся-щисся юйрядилмясинин билаваситя мцяллимин рящбярлийи алтында апарылмасы, щярякят техникасынын тякрар едилмяси дюврцндя гцсурлу йериня йетирилян щярякятлярин даща чох тякрарланмасы, щярякятлярин фярди вя груп шяклиндя йериня йетирилмяси, щярякяти дцзэцн йериня йетирян ушагларын

Page 226: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

229

ону нцмайиш етдирмяси, ев тапшырыглары вериляркян шаэирдлярин фярди хцсусиййятляринин нязяря алынмасы вя с. дахилдир.

Атлетика бюлмяси

Атлетика идманын, физики тярбийянин мцщцм тяркиб щиссяси

кими шяхсиййятин щяртяряфли инкишафына мцсбят тясир эюстярмякля, цмумтящсил мяктяби шаэирдляринин зещни, ямяк, идейа-сийаси мяняви вя естетик тярбийясиндя дя бюйцк рол ойнайыр.

Физики тярбийя шаэирдляринин тялим-тярбийя просеинин ясас тяркиб щиссяси кими онун програм вя норматив ясасыдыр. Бир чох атлетика щярякятляри ися ВМЩ комплексинин юзяйидир. Буна эюря дя мяктябин комплекс бядян тярбийяси програмларында да атлетика щярякят елементляринин юйрядилмясиня хцсуси диггят йетирилир. Бу бядян тярбийяси мцяллим-мяшгчилярдян тядрис ишинин дцзэцн тяшкил етмяйи, йарадыъылыг вя фяаллыг эюстярмяйи ъидди сурятдя тяляб едир. Атлетика цзряи дман бюлмяляри дя тядрис просесинин башлыъа тяркиб щиссяси олуб онун оптимал планлашдырылмасы, бу заман шаэирдлярин физики щазырлыьынын вя физики инкишафынын, йаш хцсусиййятляринин, шяраитин нязяря алынмасы хцсусян ваъибдир. Бурада атлетика щярякят елементляринин методик ардыъыллыгла мянимсядилмяси ишинин мцвяффягиййятля нятиъялянмясиндя зярури ящямиййят кясб едир. Ялбяття, бу заман щяр бир мцяллим физики тярбийя нязяриййяси вя практикасыны дяриндян билмяли, педагоэика, психолоэийа, физиолоэийа вя с. елмляр сащясиндяки йениликляри мцнтязям олараг излямяли ихтисасыны артырмалыдыр. Бцтцн эюстярилянляр атлетика мяшьяляляринин гаршысында дуран вязифялярин щяллиндя ваъиб педагожи зямин йарадыр.

Page 227: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

230

Бюлмя мяшьяляляринин планлашдырылмасы Атлетика сащясиндяки мяшьялялярин дцзэцн планлашдырылмасы

цчцн щяр шейдян яввял, онун мцасир мяктябин бядян тярбийяси програмындакы мювгейи, тутдуьу йер дягиг шякилдя мцяййянляшдирилмялидир. Илк нювбядя иллик тядрис материалларыны йарым илляря бюлмяли, бу сащядяки ясас вя ялавя тядрис-методик материаллар топламалы, планлашдырмада нязяря алынмалыдыр.

Планлашдырмада ихтисас мцяллимляри атлетика цзря мяшьяляляри планлашдыраркян щяр бир рцбцн, айын, щяфтянин вя бюлмя эцнцнцн башлыъа вязифялярини вя бу вязифялярин йериня йетирилмяси цчцн конкрет щярякятляри, щямчинин кюмякчи щярякятляри мцяййян етмялидир. Башга сюзля десяк, айры-айры мяшьяляляр ясас щярякятлярин юйрядилмяси ясасында гурулмалыдыр. Щямин бахымдан биринъи нювбядя бу вязифяляри вя онларын йерини конкретляшдирмяк лазымдыр.

Гачыш йцнэцл атлетиканын ясас комплекс щярякятляриндян биридир. Гачышынын юйрядилмяси техникасы диэяр щярякятлярля сых ялагядардыр. Мясялян, гачараг узунуна вя щцндцрлцйя тулланмалар, манеялярин дяф едилмяси, шцвцлля тулланма вя с. Буна эюря дя яввялъя гачышын юзц юйрядилмяли, сонра ися онунла ялагядар мцхтялиф нюв физики щярякят елементляри иъра олунмалыдыр. Гачыш техникасынын мянимсядилмясиня 10-12 мяшьяля щяср етмяк мягсядяуйьундур. Бундан сонра ися щяр мяшьяля цчцн башлыъа вязифялярин йериня йетирилмяси диггят мяркязиндя олмалыдыр.

Габагъыл мцяллим-мяшгчилярин тяърцбяси эюстярир ки, илк мяшьялялярдя гачышын мцщцм спесифик хцсусиййятлярини шаэирдляря юйрядилмяли щярякят техникасы цзря бурахылан нюгсанлар фярди сурятдя шаэирдлярин нязяриня чатдырылмалы вя онун арадан галдырылмасы йоллары мцяййянляшдирилмялидир. 1. дцзцня гачыш, гачыш йолларында дюнмяляр (гачыш цзря). 3. щцндцр стартдан гачышын техникасы, 4. сцрятля стартдан чыхмаг, 5. алчаг старт. 6. дюнмялярдян сонра дцз гачыш йолларында дцзэцн

Page 228: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

231

гачмаг техникасы. 7. айры-айры мясафяляр цзря сцрятли гачыш техникасы. 8. алчаг стартлардан дюнмяляр цзря дцзэцн гачыш техникасы 9. нящайят, гачыш техникасынын бцтювлцкдя вя айры-айры елементляри цзря юйрядилмяси техникасы вя с.

Гачыш техникасы тяхминян 3 мярщялядя юйрядилир. Эириш мярщялядя щярякят щаггында шаэирдляря мцяййян

тясяввцр йарадылмалы вя щярякят техникасы «кобуд» формада юйрядилир.

Икинъи мярщялядя щярякят техникасынын дцзэцн йериня йетирилмясиня вя щисся-щисся юйрядилмясиня сяй эюстярилир.

Цчцнъц мярщялядя ися юйрядилмиш щярякят техникасы даща дярин сурятдя юйрядилир вя тякмилляшдирилир, вярдиш щалына салыныр.

Гачыш щярякятляринин планлашдырылмасында онун мяшьяляляр цзря дцзэцн дозалашдырылмасыны тямин етмяк лазымдыр. Дозалашдырма шаэирдлярин техники вя физики щазырлыьыны, ъинси хцсусиййятлярини, щабеля мяшьяля йериндя олан шяраити щязяря алмаг зяруридир.

Гачыш щярякятляринин юйрядилмяси заманы мяшьялянин сыхлыьыны артырмаг мягсядтля мцхтялиф нюв тулланмалара, естафетляря вя с. щярякятляря хцсуси йер верилмялидир.

Ялавя щярякятлярдян 2 мягсядля истифадя етмяк олар. Биринъи гачыш щярякятляринин тялиминя кюмяк етмяк цчцн, йяни бу щярякятляр тящсил характери дашыйа биляр.

Икинъиси, организми цмуми физики тядрис йцкцня щазырламаг вя йа ону сакитляшдирмяк яввялки вязиййятиня гайтармаг мягсядиля ялавя щярякятляр силсилясиндя баскетбол ойун елементляри мцщцм ящямиййятя маликдир. Бура хцсусян, баскетбол техники фяндляринин иърасы вя ойун тактикасынын йериня йетирилмяси дюврцндя тятбиг едилян мцхтялиф нюв гачышлар вя с. дахилдир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, йцнэцл атлетика бюлмясинин гаршысында дуран башлыъа вязифяляр мяшьялянин сайынын конкретляшдирилмяси, айры-айры мяшьялялярин дозалашдырылмасы, еляъя дя физики щярякятлярин юйрядилмяси тялим метод вя

Page 229: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

232

принсипляри мцяййянляшдирилдикдян сонра, ися мяшьялядя щялл едилмяси зярури олан диэяр мясяляйя фикир вермяк ваъибдир. Бура мяшьяля вахты шаэирдлярин мяняви, естетик вя ямяк тярбийяси ирадяляринин мющкямляндирилмяси, щяйат цчцн тябии щярякят вярдишляринин ашыланмасы вя с. дахилдир.

Мцшащидялярдян айдын олур ки, йухарыда эюстярдийимиз пеагожи-методики компонентлярин комплекс шякилдя щялл едилмяси мяшьялянин оптимал тяшкилиня зямин йарадыр.

Башга сюзля десяк, мяшьялянин дцзэцн планлашдырылмасы атлетика щярякят елементляринин тез вя даща кейфиййятля юйрядилмясиня, гыса бир мцддятдя лазыми идман нятиъяляринин ялдя едилмясиня мцсбят тясир эюстярир. Бу щям дя шаэирдлярин физики тярбийя просесинин дцзэцн вя асан идаря олунмасына шяраит йарадыр. Бцтцн бунлары нязяря алыб габагъыл мцяллимлярин иш тяърцбясиня истинад етмякля, атлетика щярякятляринин юйрядилмяси цчцн ваъиб олан васитя вя вязифяляри веририк.

Щярякят техникасынын ардыъыллыгла юйрядилмяси

Гыса мясафяйя гачыш. Цмумтящсил орта мяктябляриндя

шаэирдлярин атлетиканын щярякят баъарыг вя вярдишляриня дцзэцн вя гыса мцддятдя йийялянмясиня идман бюлмясинин ашаьыдакы ардыъыллыгла апарылмасы бюйцк ящямиййятя маликдир.

1.Шаэирдляри илк нювбядя орта мясафяйя гачышын техникасы иля таныш етмяк. Бундан сонра онлара ири аддымлар атмаьы, пянъя цзяриндя гачмаьы, яллярин сярбяст щярякятлярини, эювдянин вя башы дцз тутмасыны юйрятмяк.

2.Шаэирдлярин щяр бирини айрылыгда гачыш техникасынын хцсусиййятляри иля таныш етмяк, щяр бир мяшьул оланын фярди кейфиййятлярини онларын нюгсанларыны ашкар етмяк. Щямчинин мцсбят кейфиййятлярин инкишафыны сцрятляндирмяк вя гцсурларын арадан галдырылмасы йолларынын оптимал вариантыны мцяййянляшдирмяк.

3.Шаэирдляри гыса мясафяйя гачышын техникасы иля таныш етмяк.

Page 230: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

233

4.Дцзцня гачыш техникасыны юйрянмяк. 5.Шаэирдляря сцрятля гачыш техникасыны юйрятмяк. 6.Ашаьы стартдан чыхмаьы вя старт гачышыны юйрятмяк. 7.Старт гачышындан мясафя цзря гачыша кечмяйи юйрятмяк. 8.Финиш етмяйи вя лентаны кечмяйи юйрятмяк. 9.Дюнэяляр цзря гачыш техникасыны юйрятмяк. 10.Дюнэялярдя ашаьы стартдан чыхмаьы юйрятмяк. 11.Дюнэядян дцз гачыша кечмяйин дцзэцн техникасына

йийялянмяйи юйрятмяк. 12. 30, 60, 100 еляъя дя 200 вя 400м мясафяйя гачыш

техникасыны тякмилляшдирмяк. 13.Йцнэцл атлетика щярякят нювляри цзря фярди

габилиййятляри, фярди йюнцмц нязяря алараг, шаэирдляря щансы нювлярля мяшьул олмалары мягсядиля мяслящят вермяк.

14. 100м мясафяйя нязарят олунмагла гачыш. 15.Бядян тярбийяси програмынын вя ВМЩ комплексинин

тяляб вя нормаларынын йериня йетирилмяси цзря тящлил апармаг, эюрцляъяк ишляри мцяййянляшдириб шаэирдлярин нязяриня чатдырмаг.

16.Гачышын вя шаэидрлярин фярди хцсусиййятлярини нязяря алмагла ев тапшырыгларынын мязмуну вя щяйата кечирилмяси методларынын ишлянилмяси, физики тярбийя цзря нюгсанларын арадан галдырылмасы йолларынын мцяййянляшдирилмяси.

Гейд етмяк лазымдыр ки, йухарыда дейилян тялябляри кортябии олараг щяйата кечирмяк гачыш техникасына йийялянмякля юз мянфи тясирини эюстяря биляр. Буна эюря дя щямин иш иъра олунаркян шаэирдлярин физики щазырлыьы психоложи хцсусиййятляри, ящвал-рущиййяси нязяря алынмалыдыр. Гыса мясафяйя гачышын техникасы юйрядилярся 30, 50, 60м мясафяйя тякрар гачышдан истифадя етмяк лазымдыр. Ейни заманда щямин мясафяляря сцрятли гачыша; будун галдырылмасы иля гачышлара; гачыш аддымлары иля щоппанмалары; ашаьы стартдан гачыша; ашаьы стартдан сцрятля гачыша; гачыш заманы яллярин щярякятини йериндя йамсылама; «Старта» командасынын дцзэцн йериня йетирилмясиня

Page 231: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

234

вя с. хцсуси диггят вермяк ваъибдир. Бурада эцъ, гцввя вя сцряти артыран щярякятлярин иърасыны тяшкил етмяк файдалы оларды.

Ев тапшырыглары Мцшащидялярдян айдын олур ки, зещни ишин артмасы иля

ялагядар шаэирдлярдя бязи бядян гцсурларынын мейдана эялмяси мцшащидя олунур. Башга сюзля десяк, шаэирдлярдя щярякят фяаллыьынын ашаьы дцшмясиля баьлы мцвафиг тядбирляр эюрцлцр. Бура эцн режиминдя шаэирдлярля апарылан саьламлыг-бядян тярбийяси вя идман тядбирляри, бядян тярбийяси байрамлары вя с. дахилдир. Щямин тядбирлярин дцзэцн тяшкили вя кечирилмяси шаэирдлярин эцн режиминдя щярякят фяаллыьыны артырыр вя бядяндя баш веря биляъяк гцсурларын гаршысыны алыр.

Лакин гейд етмяк ваъибдир ки, эцн режиминдя кечирилян бядян тярбийяси – саьламлыг тядбирляри сутка ярзиндя щярякятин йалныз 50-60%-ни тяшкил едир. Буна эюря дя шаэирдлярин эцндялик щярякят фяаллыьыны артырмаг цчцн башга мянбяляр ахтарыб тапмаг зяруридир. Шаэирдлярин бядян тярбийяси мяшьяляляриня мараьынын артырылмасы эцн режиминдя кечирилян идман тядбирляринин сямярялилийини йцксялдир. Тядгигатчыларын дедийиня эюря ев тапшырыглары шаэирдлярин щярякят фяаллыьынын артырылмасында башлыъа васитяляриндяндир. Ев тапшырыглары йорьунлуьу, эярэинлийи арадан галдырыр, иш габилиййятини артырыр. Щямин бахымдан да мяктяблилярин эцн режиминдя апарылан ев тапшырыглары шаэирдлярин щяряки фяаллыьыны йцксялдян ян гцввятли амиллярдян бири щесаб олунур. Буна эюря дя ев тапшырыглары вериляркян ашаьыдакы цмуми педагожи-методики тялябляри мцтляг нязяря алмаг лазымдыр:

1.Ев тапшырыгларынын мяктяб тядриси програмлары иля вя кцтляви бядян тярбийяси вя идман йарышларынын програмлары иля ялагяси олмалы:

2.Щярякятляр садя вя мцвафиг олмагла ев шяраитиндя иърасы чятинлик тюрятмяли;

Page 232: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

235

3.Мягсяд вя вязифяляр айдын олмалы, шаэирдляр ев тапшырыгларынын йериня йетирилмяси методикасыны йахшы билмяли;

4.Ев тапшырыгларынын иърасына мцяллим вя валидейн тяряфиндян даим нязарят олмалы;

5.Комплекс щярякятлярдян истифадя етмякля, щярякятлярин емосионал шякилдя иърасына хцсуси фикир вермяли:

Йухарыда дейилянлярдян айдын олур ки, ев тапшырыглары бир сыра мясялялярля, хцсусян Ямяйя вя мцдафияйя щазырам бядян тярбийяси комплексинин норма вя тялябляринин юдянилмясиня хидмят етмялидир. Йяни ев тапшырыгларынын ясас мязмуну ВМЩ комплексиня уйьун олмалыдыр.

ВМЩ комплексинин гыса мясафяйя гачыш нювц нормативинин вахтында юдянилмяси цчцн ев шяраитиндя сентйабр айында гыса мцддятли мяшг етмялидир. Хцсусиля бир нечя дяфя гыса мясафяйя гачмалыдыр. Щяр щяфтянин ахырында нятиъяни йохламалы, идманчынын гейд китабчасында гейд олунмалыдыр. Октйабр айында ися сцрятли гачмаьы мяшг етмялидир.

100м мясафяйя гачышын нормаларыны вермяйя щазырлашмаг мягсядиля сящярляр вя йа дярсдян сонра щямин мясайяни бир нечя дяфя гят етмялидир. Бу заман, щям дя узунлуьа тулланмаг щярякят елементляри дя иъра олунмалыдыр.

Гачараг узунуна тулланма нормаларынын юдянилмясиня щазырлыг мягсядиля ипляр цзяриндян щоппанмадан вя чюмялмя чыхыш вязиййятиндян чыхараг тулланмагла бядяни архайа ачмаг щярякятляриндян бир васитя кими истифадя едирляр.

Йадронун итялянмяси ВМЩ комплекси нормасыны вермяйя щазырлыг цчцн долдурулмуш топларла хцсуси комплекс щярякятляринин сайыны вя тякрар олунмасыны (синя гаршысындан итялямя, баш цзяриндян ашма вя с.), амортизасийа, гантеллярля вя йамсылама щярякятляринин сайыны вя тякрар олунмасыны бир гядяр азылтмалыдыр. Ев тапшырыгларынын сямярялилийини ися мцяййян нязарят-сынаг щярякятляри иля йохламаг мцмкцндцр. Мясялян, йериндян йадронун итялянмяси, йадронун техника иля итялянмяси вя с.

Page 233: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

236

Эимнастика щярякятляри цзря ВМЩ комплекс щярякятляриня щазырлыг ишиня ися еркян башламаг лазымдыр. Бу истигамятин ев тапшырыглары декабр вя феврал айлары ярзиндя планлашдырылыр. Турникдя дартынма комплекс щярякяти нормасыны йериня йетирмяйя щазырлыг мягсядиля чийин гуршаьыны даща да мющкямлядян дартынма щярякят елементлярини гантеллярля комплекс щярякятлярини евдя иъра етмяйи шаэирдляря тапшырылмалыдыр. Голларын бцкцлцб-ачылмасы ВМЩ комплекси нормасынын вахтында юйрядилмяси цчцн ясас эимнастика щярякятляриндян истифадя едилмялдир.

Ашмагла дайаьа галхмаг вя узанма вязиййятиндян эювдянин галдырылмасы вя ендирилмяси щярякятляринин дцзэцн иърасына кюмяк мягсядиля «буъаг» сахламаг щярякятляриндян истифадя етмяк лазымдыр. Инди дя йцнэцл атлетика бюлмяси цзря бир сыра ев тапшырыглары щярякят нцмуняси веририк.

Гыса мясафяйя гачыш. Тяърцбядян мялум олур ки, гыса мясафяйя гачыш техникасыны шаэирдляря йахшы мянимсядилмясиндя онларын ев шяраитиндя мягсядямцвафиг щярякятляри иъра етмясиндян, физики щазырлыьы, физики кейфиййятлярини артырмасындан вя тякмилляшдирилмясиндян мцщцм дяряъядя асылыдыр. Гыса мясафяйя гачыш цчцн ашаьыдакы щярякятлярин ев шяраитиндя йериня йетирилмяси мяслящят эюрцлцр.

1.Ев шяраитиндя иъра олунмасы мцмкцндцрся, сящяр эиэийеник эимнастика щярякят комплексинин айры-айры елементляри явязиня гачыш елементляриндян истифадя едилмяси йахшы оларды. Бундан ялавя, эиэийеник щярякятлярини бцтювлцкдя гачыш вя щоппанма елементляри иля явяз етмяк файдалыдыр. Щярякятлярин сакит темпдя йериня йетирилмяси дя мягсядяуйьундур.

2.Будун йухары-иряли галдырылмасы вя балдырын диздян гатланыб архайа апарылмасы иля йериндя гачыш.

3.Бир вя йа щяр ики айаг цзяриндя чохлу щоппанмалар яшйасыз, гантелля, ипля вя с. яшйаларла.

4.Дайаг вязиййятиндян саь вя сол айагларыын нювбя иля архайа вя иряли йелляндирилмяси.

Page 234: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

237

5.Отуруш (дюшямядя, стулда), архасы цстя узанмыш вязиййятиндян айагларын ялляря чатдырылмасы (щярякят хцсуси ъялдликля иъра едилир).

6.Архасыцстя узанмыш вязиййятиндян гачышын йамсыланмасы велосипед сцрянин щярякятинин йамсыланмасы.

Йашайыш йериня йахын идман мейданчасы, стадион вя йа гачыш ъыьырлары вардырса, даиряви мяшг заманы верилян щярякятляр вя йа дярс просесиндя юйрядилян щярякятляри физики тапшырыг кими евя вермяк олар.

Орта вя узаг мясафяйя гачыш, кросс вя марш-йцрцш цчцн ися ев тапшырыьы кими 20-30 дягигя мцддятиндя сящяр эиэийеник эимнастикасы комплекс щярякяти явязиня йцнэцл вя сакит гачыш щоппанма елементлярини вермяк лазымдыр.

Тулланма цчцн ев тапшырыглары. Тулланма цчцн верилян ев тапшырыгларынын ясас мягсяди шаэирдлярля хцсуси физики вя техники кейфиййятляри инкишаф етдирмякдян ибарятдир. Бунлар ися шаэирдляря тулланма кейфиййятлярини ашылайыр. Ев тапшырыглар садя вя ев шяраитиня мцнасиб олмалыдыр. Щярякятлярин нечя дяфя тякрар олунмасы иъра вахты щансы ардыъыллыгла йериня йетирилмяси, бу заман щисс олунаъаг гцсурлар вя онларын арадан галдырылмасы йоллары шаэирдляря чатдырылмалыдыр. Тяхминян щярякятлярин иърасындан бир щяфтя кечдикдян сонра щярякятин йериня йетирилмяси мцддятиндя 4-8 санийя узадылмалыдыр. Яэяр щярякятляр яшйаларла иъра едилирся онларын чякиси дя мцяййян вахт кечдикдян сонра артырылмалыдыр. Ев шяраитиндя ашаьыдакы щярякятлярин иърасы мяслящят эюрцлцр.

1.Сящяр эиэийеник эимнастика комплексиня бу вя йа диэяр айаг цзяриндя мцхтялиф нюв щоппанмалар дахил олунмалыдыр.

2.Гыса мясафяйя гачышдан сонра пянъяляр цзяриндя тякан вермя щярякятляри йериня йетирилмялидир.

3.Дярс просесиндя кечилян щоппанмалары ев шяраитиндя тякрар етмялидир.

4.Айаглар цзяриндя нювбя иля щоппанмалар: дизляри синяйя йахынлашдырылмалы; дабанлары таза чатдырылмалы;

Page 235: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

238

5.Шаэирдлярин ев тапшырыгларыны йериня йетирмяйя сявиййялярини дя йохламаг ваъибдир. Бунун цчцн мцяллим шаэирдляри йахын дцз хятт архасында бир ъярэяйя дцзляндирир вя тулланма щярякятлярини йериня йетирмяляри цчцн команда верир. Онлар фронтал цсулла щярякятляри йериня йетирирляр. Беляликля, мцяллим шаэирдлярин ев шяраитиндя тулланма елементлярини ня дяряъядя дя иърасыны мцшайят едир. Бурахылан нюгсанлары гейд едир вя онун арадан галдырылмасы методларыны шаэирдлярин нязяриня чатдырыр. Ев тапшырыгларыны шаэирдлярин неъя йериня йетирмялярини дя хцсуси журналда гейд едир. Бцтцн бунлар ев тапшырыгларынын эяляъякдя планлашдырылмасында нязяря алыныр.

Узунуна тулланма цчцн ев тапшырыглары. Ев тапшырыгларына еля щярякятляр дахил олур ки, бунлар узунуна тулланма цчцн лазым олан физики кейфиййятляри инкишаф етдирир. Бура эцъц, гцввяни сцряти, ъялдлийи инкишаф етдирян щярякят елементляри дахилдир.

Узунуна тулланма техникасынынашыланмасына кюмяк мягсядиля ашаьыдакы щярякятлярдян истифадя етмяк олар.

1.Ири аддым атмалар, йарымшпагат вя шпагатлар. Бу щярякятляр гачараг эениш аддым атма щярякятляри цзря мяшг етмякля сямяряли йериня йетирилир.

2.Архасыцстя узанмыш вязиййятиндян яллярин айаг пянъяляриня чатдырылмасы (иряли яйилмякля).

3.Турникдя дайагла салланмадан айаглары турникя чатдырмаг.

4.Турникдя дайагла салланмадан айаглары турникя чатдырмаг. Мцхтялиф чыхыш вязиййятляриндян бир вя йа ики айаг цзяриндя йухары щоппанмалар.

Атмалар цчцн ев тапшырыглары. Атмалар цчцн нязярдя тутулан ев тапшырыглары щярякятляри яшйалы вя яшйасыз йериня йетириля биляр. Бурада ъялдлийи инкишаф етдирян щярякятляря хцсуси диггят вермяк зяруридир.

1.Эимнастика аьаълары иля иъра олунан щярякятляр чийин гуршаьыны вя чевиклийи даща йахшы инкишаф етдирир. Бу нюв щярякятляря эениш йер вермяк лазымдыр.

Page 236: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

239

2.Чевиклийи инкишаф етдирян щярякятляр вя эювдя язялялярини мющкямляндирян щярякятляр долдурулмуш топларла вя гантеллярля щярякятляр.

3.Яшйаларын узаьа вя мягсядя атылмасы (даш, кичик топлар вя с.).

Йадронун итялянмяси цчцн ев тапшырыглары

1.Узанараг дайаг вязиййятиндян голларын бцкцлцб-

ачылмасы. Щярякят чцрятля иъра олунмалыдыр. 2.Дярин отурма вязиййятиндян чюмялмя вя галхма. Бир

аддым иряли атараг гычларын эениш ачылмасы вязиййятиндян айаглары нювбя иля йерини дяйишмякля щоппанма щярякятляри.

3.Гантел вя эирдя щярякятляр. 4.Йадронун йериндян вя гачараг итялянмясинин

йамсыланмасы. Щямин щярякятляри мцхтялиф яшйаларла иъра етмяк олар.

Page 237: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

240

ЩЯРЯКЯТ НЮВЛЯРИНИН ЮЙРЯДИЛМЯСИНИН ВАСИТЯ ВЯ ВЯЗИФЯЛЯРИ

Гачышын юйрядилмясинин васитя вя вязифяляри

Вязифяляр Ясас васитяляр Гачыш техникасынын

тякмилляшдирилмяси вя чатышмазлыгларын арадан галдырылмасы цчцн васитяляр

1 2 3 1.Шаэирдлярин щяр биринин гачма хцсусиййятлярииля таныш олмаг, фярди гачыш нюгсанлары ашкар етмяк вя онун арадан галдырылмасы йолларыны мцяййянляшдирмяк

2.Дцзцня гачыш техникасынын юйрядилмяси.

Орта сцрятля 80-100м мясафяйя гачышын тякрары. Гачыш техникасы цзря шаэирдлярин ня кими тясяввцря малик олдуьуну юйрянмяк мягсядиля онларла сющбят апармаг.

А.Сцрятля гачыш техникасынын эюстярилмяси вя изащы: Б.Мцхтялиф мясафяляря сцрятля чохлу гачыш. В.Гычлары диздян бцкцб буду йухары галдырмагла пянъяляр цзяриндя гачыш

А.Пянъяляри нювбя иля дартмагла гачыш. Б.Айаглары щцндцря-ирялийя апармагла, гыса аддымларла гачыш. В.Щцндцря-узаьа щоппанмалар. Г.Буду архайа- ирялийя апармагла гачыш.

Page 238: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

241

1 2 3

3.Гачыш йолларынын дюнэяляри цзря гачыш техникасынын юйрядилмяси.

4.Йухары стартдан сцрятля чыхмаьын техникасыны юйрятмяк

Г.мясафялярин ясас щиссяляриндя суряти артырмагла гачыш.

А.Эюстярмя вя изащ Б.Гачыш дюнэяляри цзря тякрар гачышлар В.Гачыш дюнэяляриня чыхмагла дцзцня гачыш

А.Эюстярмя вя изащ Б.»Старт» командасынын йериня йетирилмяси В.»Диггят» командасынын йериня йетирилмяси Г.Ишаря верилмядян

Д.Буд-чанаг ойнаьынын мцтящярриклийини артырмаг цчцн мцхтялиф щярякятляр. Е.Мцхтялиф язяля групунун гцввя вя сцрятинин инкишафы цчцн щярякятляр.

А.Мцхтялиф истигамятлярдя гачыш даиряляри цзря гачыш Б.рягиби ютмякля даиря цзря гачыш

Page 239: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

242

1 2 3

5.Ашаьы стартын юйрядилмяси

6.Гачыш Дюнэясиндян сонра дцзцня гачыш йолуна чыхмаьын техникасыны юйрянмяк

йухары стартдан гачыш Д.Ялляри йеря гоймагла «Диггят» командасынын иърасы

А.Эюстярмя вя изащ Б.Старт гялибляринин (стартда айагларла тякан вермяк цчцн тахта) гурулмасы В.»Стартда» командасынын йериня йетирилмяси Г.»Диггят» командасынын йериня йетирилмяси Д.Ишаря верилмядян, сярбяст олараг гачыш Е.Ишаряляр цзря гачыш

А.Гачыш дюнэясиндян сонра дцзцня гачыш йолунда дцзэцн гачмаьын ящямиййятинин изащы Б.Гачыш дюнэясиндян сонра дцзцня гачыш йолунда адяти цзря гачыш

А.Ирялийя щярякят заманы мцгавимятлярин дяф едилмяси Б.Эювдянин цфиги чыхыш вязиййятиндян гачыш В.3-4 аддымлыг ишаряляр цзря гачыш Г.Дайаглар арасында мясафяни дяйишмякля старт гачышы. Бирайаг цзяриндя старт хяттиндя гачыш.

А.Мцяййян вахт кечмякля «Диггят» командасыны иъра етмякля гачыш. Б.Гычлары диздян бцкмякля буду галдырараг тулланма щярякятлярини команда иля вя команда вермядян йериня йетирмяк.

Page 240: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

243

1 2 3

7.Гачыш дюнэясиндя алчаг стартдан чыхмагла гачыш техникасыны юйрянмяк

8.Финиш хяттинин кечилмяси

В.Адяти цзря гачышдан сонра сцрятин артырылмасы Г.Гачыш мясафясини азалдыб 3-4м-я чатдырмагла адяти цзря гачыш. Дюнэяляр цзря стартын хцсусиййятляринин эюстярилмяси вя изащы

А.Йериндя голлары архайа йеллядяряк ирялийя яйилмяни иъра етмяк. Б.Гачыш сцрятини артырмагла старт гялибляриндян сцрятля чыхмаг.

А.Финиш лентинин дцзэцн кечилмяси техникасынын ящямиййятинин изащы вя онун эюстярилмяси. Б.Йериндя голлары архайа йеллядяряк ирялийя яйилмяни иъра етмяк. В.Йериш вя гачыш голлары архайа

Page 241: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

244

1 2 3

9.Шаэирдлярин фярди хцсусиййятлярини нязяря алмагла гачыш техникасыны бцтювлцкдя вя айры-айры елементляр цзяриндя тякмилляшдирмяк

йеллядяряк лент цзяриндя яйилмяни иъра етмяк. Йаваш вя сцрятли гачыш заманы голлары архайа йеллядяряк лент цзря ирялийя яйилмяни йериня йетирмяк.

А.Гачыш цзря ясас щярякят техникасыны юйряндикдян сонра, айры-айры елементляринин дягиг юйрянилмяси вя вярдишлярин даща да мющкям-ляндирилмяси. Йени щярякят техникасыны юйрядяркян яввялкилярин тякрары вя тякмилляшдирилмяси. Гыса орта вя узаг мясафяйя гачышда сцрятин тядриъян артырылмасына диггят йетирмяли. Гачыш техникасынын дяриндян юйрядилмяси мягсядиля шаэирдлярин физики

Page 242: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

245

инкишафынын артырылмасына хцсуси ящямиййят верилмялидир.

Щцндцрлцйя тулланманын юйрядилмясинин васитя вя вязифяляри

Вязифяляр Ясас васитяляр Техниканын

тякмилляшдирилмяси вя нюгсанлары арадан галдырылмасы цчцн ялавя васитяляр

1 2 3 1.Шаэирдляри щцндцрлцйя тулланманын техникасы иля таныш етмяк

2.Шаэирдляря тяканвермя техникасынын юйрядилмяси

А.Тулланмаларын бцтювлцкдя вя айры-айры елементляр цзря техникасынын эюстярилмяси вя изащы

А.Тяканвермя щярякятляринин эюстярилмяси вя изащы Б.Тяканвермя айаьынын мцяййян олунмасы вя тяканвермя щярякятинин йериня йетирилмяси В.Тяканвермя заманы йеллянмя, айагларын дцзэцн щярякяти цчцн онун мяшг етдирилмяси

Тядрис яйани васитялярин эюстярилмяси: кинограм, шякил, плакат вя с.

Тякан вя йеллянмя айагцстя щцндцр манеяляр цстцндян тулланмаг

Page 243: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

246

1 2 3

3.Шаэирдляря тякан щазырлыьы щярякятлярини вя ахырынъы аддымы атмаг техникасыны юйрятмяк

Г.Тякана щазырлыг цчцн мцхтялиф нюв щярякятлярин иърасы

Д.Тяканын сон мярщяляси цчцн щярякятлярин иърасы

А.Гачыш елементляри техникасыны вя ритм вариантларынын эюстярилмяси вя изащы Б.Гачыш-ритм вариантынын юйрядилмяси (2-3 вя йа 4 гачыш аддымларыны мяшг етмяк). В.Узаг мясафядян гачмаг вя мцвафиг мясафяни сечмяйи юйрянмяк Г.Гачыш мясафясиня тядриъян ийиялянмяк вя ян ялверишли гачыш мясафяси сечилмяси Д.Гачыш мясафясини сцрятля баша чатдырмаьа йийялянмяйи баъырмаг вя сцрятини ахырынъы гачыш аддымларынын даща да артырылмасы Е.Щцндцрлцйя тулланмаг цчцн ялверишли гачыш эцъцнцн мцяййянляшдирилмяси.

Page 244: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

247

1 2 3

4.Шаэирдляря планкадан кечмяк техникасыны юйрятмяк

«Аддымлайараг»

тулланмаг цсулу

А.Юйрядилян щярякятин юйрядилмяси вя изащы Б.Тулланмадан планканын цстцндян аддымлама щярякятляринин йамсыланмасы Б.щямин щярякятин 1-3 гачыш аддымларындан сонра планканынцстцндян йанакы гачараг (30о) кечмякля иъра олунмасы. Йеллянян айаг цзяриндя дцшмяк. Г.Эювдяни тякан айаьына йахшылашдырмагла синяни она тяряф дюндяряряк ялляри ашаьы салыб планканын цстцндян тулланмаг.

«Ашараг» тулланма

цсулу

А.Юйрядилян тулланма щярякятляринин эюстярилмяси вя изащы

Page 245: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

248

1 2 3 Б.Тяканла вя планка

цзяриндя бядянин мцвафиг вязиййятляри алмасы иля ялагядар мцхтялиф нюв щазырлыг щярякятляринин йериня йетирилмяси В.Йеллянмя вя тякан айаглары, щямчинин буд-чанаг ойнаьынын (тазын) дюндярилмяси вя ялляр цчцн хцсуси щярякятлярин иърасы вя с.

Узунуна тулланманы юйрянмяйин васитя вя вязифяляри

1 2 3 1.Гычлары бцкяряк тулланмаг цсулунун техникасы цзря шаэирдляр дя дцзэцн тясяввцрцн йарадылмасы

2.Шаэирдлярдя тулланма цзря йаранмыш тясяввцрляря вя шяхси тяърцбяйя ясасланмагла

Эюстярмя вя изащ

А.4-6 аддымлыгдан гачараг грунта (торпаьа) тякан вермякля тулланмалар

Тулланманын техникасы цзря кинограммайа вя плакатлара бахылмасы

Page 246: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

249

1 2 3 гачараг узунуна тулланма баъарыьынын йохланылмасы

3.Шаэирдляря тяканвермяк техникасынын юйрядилмяси

Б.Мцхтялиф зоналардан щямин щярякятин тякрар едилмяси В.Кичик аддымларла гачыш мясафясинин мцяййянляшдирилмяси

А.Эюстярмя вя изащ Б.4-6 аддымлыгдан гачараг тулланмалар В.50-60см щцндцрлцкдя гойулмуш планканын цстцндян тулланмалар

А.Бир айагла тяканвермякля тулланмалар Б.Щярякятин тякмилляшдирилмяси вя нюгсанларын арадан галдырылмасы мягсядиля эимнастика алятляриндян истифадя едилмяси (эимнастика диварлары, эимнастика аты, тир, манеялляр вя с.) В.Эимнастика атындан вя планкадан комбинасийалы тулланмалар Г.Гачыш йолларында 3 вя 5 аддымдан гачмалар

Page 247: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

250

1 2 3

4.Там аддымларла гачмаьын вя тякандан габаг гачыш аддымларынын ритминин бцтювлцкдя юйрядилмяси

5.Шаэирдляря йерядцшмя техникасынын юйрядилмяси

А.Тякандан яввял ахырынъы гачыш аддымынын хцсусиййятинин изащы Б.планкадан вя диэяр яшйаларын цстцндян узунуна тулланмаг Б.Ахырынъы аддымлары сцрятля атмагла 35-40м мясафяйя гачышын тякрары. Щямин щярякят узунуна тулланмагла иъра олунмалыдыр. Г.Тякана гядяр вя там гачыш аддымынын мцяййянляшдирилмяси Д.Тякан вермякля гачараг узунуна тулланмаг Е.Эюстярмя вя изащ 6-8 гачыш аддымындан 20-30см манеядян узунуна тулланмаг

А. 4-50м мясафяйя тякан вермядян гачараг узунуна тулланмаг Б.Тяканвермядя 20-25м мясафядян ахырынъы аддымлары сцрятляндирмякля узунуна тулланмаг В.Узунуна тулланма техникасыны нязяря алмагла йарыш кечирмяк Г.Йериндян узунуна тулланмаг

Page 248: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

251

1 2 3

6.Шаэирдляря тулланманын учуш фазасынын техникасынын юйрядилмяси

«Гычлары бцкмякля» вя

узунуна тулланмаг

А.Эюстярмя вя изащ Б.10-14 гачыш аддымларында орта гачыш аддымларыны мцяййян етмяк В.Орта вя там сцрятля гычлары бцкмякля тулланмаг

«Гайчывари» цсулла тулланмаг

А.Эюстярмя вя изащ Б.4-6 гачыш аддымларындан йеллянян айаьы салыб онун цзяриндя йеря дцшмякля тулланмаг. Бу заман тякан айаьы иряли апармалыдыр. В.4-6 гачыш аддымларындан айагларын щавада вязиййятини нювбяляшдирмякля тякан айаьынын цзяриня дцшмякля тулланмаг.

2 манея цзяриндян тулланмаг Ы манея 50-60см, ЫЫ манея 20-30см-дир.

А.турникдя, паралел голларда, эимнастика щалгаларында айагларынын, гачыш щярякятлярини иъра етмяк Б.4-8 гачыш аддымларындан 2 айаг цзяриня дцшмякля тулланма В.Гачыш, тякан вя йеря дцшмякля ялагядар щярякятляри йамсылама

Г.Тулланма

Page 249: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

252

1 2 3

7.Тулланманын техникасынын тякмилляшдирилмяси

Г.6-8 гачыш аддымлары етмякля щавада 2,5 аддым атмагла тулланмаг Д.4-6 аддымдан щярякят ритминя уйьун олараг голларын вя бядянин щярякят етдирмякля тулланмаг Е.орта сцрятля гачыб тулланмаг Ж.Там сцрятля гачыб тулланмаг

А.там вя орта сцрятля гачараг «гычлары бцкмяк» цсулу иля узунуна тулланмаг Б.Там сцрятля гачараг «эювдяни ачараг» вя «гайчывары» цсулла тулланмаг.

техникасы цзря йарышын кечирилмяси

Page 250: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

253

Йадро итялямяйи юйрятмяк цчцн васитя вя вязифяляр

Вязифяляр Ясас васитяляр Йадрону итялямяйин техникасынын тякмилляшдирилмяси вя нюгсанларын арадан галдырылмасы цчцн ялавя васитяляр

1 2 3 1.Шаэирдляри йадрону итялямяйин техникасы иля таныш етмяк.

2.Йадрону тутмаьы вя итялямяйи юйрянмяк.

3.Шаэирдляря йадронун елемент цзря вя бцтювлцкдя юйрядилмяси.

Техниканын изащ олунмасы вя эюстярилмяси

А.Йадронун ялдя вя бойун нащийясиндя тутмаьын техникасынын изащы эюстярилмяси Б.Йадронун бир ялля йухары атылмасы В.Йадронун йухары-ирялийя итялянмяси

А.Йаны йадронун атылма истигамяти олмагла йериндян йадронун итялянмяси Б.Кцрякляр йадронун атылма истигамятиндя олмагла ики айаг цзяриндя дуруш вязиййятиндян йадронун итялянмяси

Йадронун техникасы цзря кинофилмляря бахылмасы

А.Биляйин кюмяйиля йадронун итялянмяси Б.Долдурулмуш топларла ял вя гыч щярякятляринин йериня йетирилмяси

А.Долдурулмуш кичик топларын мцяййян яшйаларын атылмасы. Б.Мцяййян сащяляря, узаьа йадронун итялянмяси В.Йадронун 2 ялля мцхтялиф мясафяляря атылмасы Г.Фырланма щярякятинин йериня йетирилмясиля йадронун итялянмяси

Page 251: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

254

1 2 3

4.Йадронун итялянмяси техникасынын тякмилляшдирилмяси

В.Ы вя ЫЫ дуруш вязиййятиндян йадронун итялянмяси йамсылама щярякятляри

А.йухарыда эюстярилян чыхыш вязиййятляриндян щярякятлярин иърасы. Б.Мцхтялиф чякили йадронун итялянмяси В.Нятиъяйя эюря йадронун итялянмяси вя йарышда иштирак едилмяси Г.Йадронун техникасы вя нюгсанларын арадан галдырылмасы цчцн щярякятлярин йериня йетирилмяси Д.Айагларын йеринин фяал сурятдя дяйишилмяси, дуруш вязиййятляринин дцзэцн иърасы вя с. мягсядиля щярякятлярин йериня йетирилмяси

А.1вя йа 2 айаг цстя вя йа йериндя щоппанмалар Б.Аьыр яшйаларла (штанга, кантелля) щярякят кейфиййятляринин инкишафы цчцн щярякятляр В.Гачараг вя йериндян тулланмаларын иърасы Г.Язяля ишинини азалдан, онба-чанаг нащиййясинин мцтящярриклийини артыран щярякятляр Д.Йухарыда дейилянлярдян ялавя щярякятлярин верилмяси

Page 252: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

255

Гумбаранын атылмасынын юйрядилмяси цчцн васитя вя вязифяляр

Вязифяляр Ясас васитяляр Техниканын

тякмилляшдирилмяси вя нюгсанларын арадан галдырылмасы цчцн ялавя щярякятляр

1 2 3 1.Шаэирдляри гумбара атманын техникасы иля таныш етмяк.

2.Шаэирдляря гумбаранын тутулмасы вя атмасынын юйрядилмяси.

Гумбара атманын техникасынын изащы, эюстярилмяси.

А.Сечмя йолу иля ян ялверишли тутма вязиййятинин мцяййянляшдирилмяси Б.Дирсякдян голун бцкцлмяси вя биляйин щярякят етдирилмяси цчцн щярякятляр В.Гумбаранын атылма истигамятиндя дурмагла онун баш цзяриндян атылмасы Г.Гумбаранын йериндян атылмасы Д.Гумбаранын атылма истигамятиндя вя сол йаны цстя вязиййятиндян йамсылама щярякятляринин йериня йетирилмяси

Кинограмларын, Шякиллярин Эюстярилмяси

А.Дашларын, топларын Вя И.А. атылмасы Б.Резин вя долдурулмуш топларын атылмасы В.Чийин гуршаьынын вя гол язяляляринин инкишафы цчцн мцхтялиф щярякятляри.

Page 253: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

256

1 2 3

3.Гумбара иля гачманын юйрядилмяси

4.Шаэирдляря чарпаз аддымлары юйрятмяк

5.Шаэирдляря чарпаз аддымлар етдирмякля гумбаранын атылмасынын юйрядилмяси

А.чийин цзяриндя олмагла 30-40м мясафяйя гачмагла гумбаранын атылмасы Б.Дизляри йухары галдырыб гачмагла гумбаранын атылмасы В.Гумбара иля вя йа гумбарасыз гачыш.

А.Хятт цзря гумбара вя йа гумбарасыз чарпаз аддымларын вя йеришин иърасы Б.Гумбара иля вя йа гумбарасыз чарпаз аддымларын вя йеришин иърасы Г.Гумбара ил явя йа гумбарасыз гачыш

А.Йаныцстя дуруш вязиййятиндян цзц гумбаранын атылмасы истигамятини олмагла бир аддым етмякля гумбаранын атылмасы Б.2 аддым етмякля гумбаранын атыылмасы

А.Гыса мясафяйя хцсуси гачыш щярякятляри Б.Тулланма щярякятляри В.Мцхтялиф сащяляря гумбаранын атылмасы

А.Рягибин манеяни кечмякля чарпаз аддымларын йериня йетирилмяси Б.Барйер гачышы В.Тулланма щярякятляри

А.Чийин гуршаьынын вя буд чанаг ойнаьынын мцтящярриклийини артырмаг цчцн щярякятляр Б.Айаьын гцввясини артырмаг цчцн щярякятляр

Page 254: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

257

1 2 3 6.Гачараг гумбаранын атылмасы

7.Шаэирдлярин фярди хцсусиййят лярини нязяря алмагла гумбара атманын техникасынын тякмилляшдирил мяси.

А.2 аддым етмякля гумбаранын атылмасы Б.Мцяййян хяття гядяр йаваш гачышла гумбаранын атылмасы В.Сцряти тядриъян артырыб гачмагла гумбаранын атылмасы

Техниканы тякмилляшдирмяк цчцн юйрядилмиш щярякятлярин тякрар едилмяси. Чийин гуршаьы вя буд-чанаг ойнагларынын мцтящярриклийинин артырылмасы цчцн мцхтялиф физики щярякятляринин йериня йетирилмяси

Page 255: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

258

2.2..Мяктябдянхариъ физики тярбийя-идман саьламлыг тядбирляри

Ушаг йарадыъылыг бирлийи вя мядяниййят евляриндя бядян

тярбийяси вя идман тядбирляри

Эюстярилян йарадыъылыг бирлийиндя вя мядяниййят евляриндя мцхтялиф нюв идман тядбирляри тяшкил олунур вя кечирилир. Бура мяктяблиляр ъялб едилирляр. Бурада гыш яйлянъяляри, байрамлары, айры-айры идман нювляри цзря бюлмяляр тяшкил едилир. Щалбуки мяктяблярдя щямин тядбирляри тяшкил едиб кечирмяк олдугъа чятиндир. Буна шяраит дя йохдур. Беля тядбирляря дахилдир: столцстц теннисин, цзэцчцлцйцн вя эимнастика мяшьяляляринин тяшкили, бу сащядя йарышларын кечирилмяси вя с.

Ушаг йарадыъылыг бирлийиндя вя мядяниййят евляриндя, щямчинин мцхтялиф эимнастика чыхышлары, бядян тярбийяси байрамлары кечирилир, идман усталары, эюркямли идманчыларла эюрцшляр тяшкил олунур. Щямин ишя рящбярлийя йцксяк ихтисаслы мцтяхяссисляр ъялб олунур. Щямин бирлийин вя мядяниййят евляринин башлыъа вязифяляриндян бири дя ушагларла апарылан диэяр мяктябдянкянар мцяссисяляря методик кюмяк эюстярилир. Хцсусян онларла мяслящятляшмяляр апарылыр. Мцщазиряляр охунур вя семинар мяшьяляляри кечирилир. Щямин йарадыъылыг бирликляри вя мядяниййят евляри район тящсил шюбяляри иля бирликдя кцтляви бядян тярбийяси вя саьламлыг тядбирляри тяшкил едирляр.

Истиращят вя мядяниййят паркларында бядян тярбийяси вя идман ишляри

Бядян тярбийяси вя идман цзря бязи ишляр мядяниййят

паркларында вя истиращят йерляриндя дя тяшкил олунур. Паркын ушаг бюлмяляриндя идман мейданчасы вя эимнастика шящяръийи дцзялдилир. Ойун сащяляриндя фярди вя коллектив мяшьяляляр вя ойунлар кечирилир. Щямин паркларда вя истиращят йерляриндя

Page 256: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

259

ушаглар мювъуд гурьулардан, аваданлыглардан вя ойунлардан истифадя етмяк щцгугу вардыр. Онлар цчцн груп шяклиндя мяшьяляляр, рягсляр, хорлар тяшкил олунур.

Мянзил-истисмар сащясиндя вя бялядиййя

идаряляриндя бядян тярбийяси

Мяктяблиляр цчцн мяктябдянкянар бядян тярбийяси вя идман ишляри мянзил-истисмар сащяляриндя вя бялядиййялярдя дя тяшкил олунур. МИС вя бялядиййя идаряляри, валидейнляр даими фяалиййят эюстярян идман мейданчалары дцзялдирляр. Щямин мейданчалар йай вя гыш цчцн щямин мювсцмляря уйьун щазырланыр вя мцвафиг аваданлыг вя лявазиматларла тямин олунурлар. Щямин ишя идман тяшкилатлары, мяктяблиляр вя ушаг йарадыъылыг бирликляри йахындан кюмяк эюстярмялидирляр.

Йашайыш йерляриндя мцхтялиф идман нювляри цзря бюлмяляр фяалиййят эюстярир. МИС-ин вя бялядиййя идаряляринин йыьма командалары район, шящяр вя республика биринъиликляриндя иштирак едирляр. Бундан ялавя, онлар еляъя дя турист йцрцшляриндя иштирак едир, ачыг вя юртцлц су щювзяляриня сяйащят едирляр.

Йашайыш йерляриндя бядян тярбийяси вя идман ишляриня тяърцбяли мцтяхяссисляр рящбярлик едирляр. Онларын мяркязи ися ясасян мяктяб олмалыдыр. Ейни заманда мяктябин идман базасы да олмалыдыр. Йай идман мейданчаларында мцхтялиф ъцр кцтляви идман тядбирляри, байрамлар, чыхышлар, эюрцшляр кечирилир. Бурада эцн режиминя ойунлар, эязинтиляр, щава вя эцняш ванналары, душ гябулетмя, екскурсийа, йцрцшляр вя с. дахилдир. Йай идман мейданчаларында ясас мягсяд ушагларын саьламлыьынын мющкямляндирилмясиндян ибарятдир.

Эязинти, йцрцш вя екскурсийалар

Мяктябдя ятраф йерляря эязинти, йцрцш вя

екскурсийаларын тяшкилинин тящсил, тярбийяви вя щям дя саьламлашдырыъы ящямиййяти вардыр. Буна эюря дя беля

Page 257: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

260

тядбирлярин конкрет мягсяд вя вязифяляри олмалы, онунла ялагядар планлашдырма вя щазырлыг ишляри эюрцлмялидир. Эязинти вя екскурсийалара бцтцн ушаглар ъялб олунур ки, бу да саат 10оо-дан 12оо-дяк давам етмялидир. Бу ъцр екскурсийаларын башлыъа ящямиййяти тябии шяраитдя физики кейфиййятляри инкишаф етдирмякдир (мешядя, чай вя дяниз кянарында вя с.). Бу заман физики тярбийянин гаршысында дуран диэяр вязифяляри дя йериня йетирмяк олар. Эязинти вя екскурсийалара эедяркян мцяллим вя ушаглар мцвафиг щазырлыг эюрмялидирляр. Бура маршрутун вя гаршыйа чыхаъаг манеялярин (чай, кечидляр) яввялъядян юйрянилмяси дахилдир. Бундан ялавя, эязинти вя екскурсийа вахты иъра олунаъаг щярякятляр вя ойунлар сечилмялидир. Бунлар истиращят вахты йериня йетирилмялидир.

Физики щярякятляр ушаглар тяряфиндян юйрянилмялидир. Онлар гыса мцддятли истиращят вя фасиляляр дя иъра олунмалыдыр. Пийада эязинтиляр тяхминян 1 саатдан 2 саата гядяр давам едя биляр. 16-17 йашлы ушаглар даща давамлы олдуьу цчцн онлар щятта 3-4 км-дяк пийада эязя билярляр. Мяктяб эязинти вя екскурсийа сащяляриня йахындырса, ора идман лявазиматлары апармаг олар. Эязинти вя екскурсийаларла ялагядар ашаьыда эюстярилян тювсийяляря ямял етмяк ваъибдир:

1. Эязинти вя екскурсийа эцнц ушагларын щярякятляри мцяллимин диггят мяркязиндя олмалы, шаэирдлярин щярякят етмяляриня, лцзумсуз енержи сярф етмяляриня имкан вермямяли, онларын юзляри иля нязярдя тутулмайан яшйалары апармаларына гадаьа гоймалы:

2. Эязинти вя екскурсийаларла ялагядар апарылан щазырлыг ишляриндя башлыъа мащиййят вя вязифяляр шаэирдлярин нязяриня чатдырылмалы, бурада онларын вязифяляри, эюряъяйи тядбирляря айдынлыг эятирилмяли;

3. Бядян тярбийяси вя идман лявазиматлары мцяллими тяряфиндян шаэирдляр арасында уйьун шякилдя бюлцшдцрцлмяли;

4. Щярякят вя истиращят заманы ушаглары гыъыгландыран щярякятляря, сюз-сющбятляря йол верилмямяли, эери гайыдылаъаг вахт елан олунмалыдыр.

Page 258: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

261

Йохлама – тест суаллары 1.Синифдян вя мяктябдянхариъ физики тярбийя ишляринин

мягсяди нядир? 2.Цмуми физики щазырлыг групларынын тяшкили гайдалары

щансылардыр? 3.Идман бюлмяляринин тяшкили вя кечирилмяси методикасынын

мащиййяти нядян ибарятдир? 4.Фярди мяшьялянин тяшкили методикасыны эюстярин. 5.Идман йарышларынын тяшкили вя кечирилмяси гайдаларыны

эюстярин. 6.Ушаг-эянъляр идман мяктябляриндя физики тярбийя вя

идманын башлыъа мащиййяти нядир? 7.Ушаг йарадыъылыг бирлийи, мядяниййят евляриндя вя

истиращят оъагларында физики тярбийянин тяшкили гайдаларыны эюстярин.

8.Мянзил-истисмар сащяляриндя вя бялядиййя идаряляриндя физики тярбийя ясасян ня иля характеризя олунур?

9.Эязинти вя екскурсийаларын тяшкили вя кечирилмясинин мцщцм методики хцсусиййятлярини эюстярин.

Йарадыъылыг иши цчцн тяхмини мювзулар 1.Физики тярбийя цзря синифдянхариъ ишлярин мязмуну вя

тяшкили. 2.Физики тярбийя цзря мяктябдянхариъ тядбирлярин мязмуну

вя тяшкили. 3.Эязинти вя екскурсийаларын тяшкили вя кечирилмяси. 4.Мяктябдя идман йарышларынын тяшкили.

Page 259: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

262

2.3. Цмуммяктяб бядян тярбийяси – саьламлыг вя кцтляви идман тядбирляри

Цмуммяктяб саьламлыг эцнляри

В – ВЫЫЫ синифляр

Мяктябйашлы ушагларла саьламлыг эцнляринин сямярялилийи

онун ил ярзиндя дцзэцн тяшкили иля сых ялагядардыр. Бядян тярбийяси-саьламлыг эцнляринин кечирилмяси планы дярс илинин яввялиндя тутулмалыдыр. Саьламлыг эцнляри цмуммяктяб тядбири олдуьу цчцн о, тялим – тярбийя ишляри цзря директор мцавини, шаэирд тяшкилаты вя бядян тярбийяси мцяллиминин иштиракы иля щазырланмалы, бядян тярбийяси шурасынын вя педагожи шуранын иъласында мцзакиря едиляряк тясдиг олунмалыдыр.

Саьламлыг эцнц мяктябин идман балансындан, синифлярин сайындан вя мцяллимлярин асудя вахтларындан асылы олараг бир эцндя вя йахуд ики эцн мцддятиндя кечириля биляр. Саьламлыг эцнцнц Ы – ЫВ синифлярдя биринъи эцн, В – ХЫ синифлярдя ися икинъи эцн тяшкил етмяк ялверишлидир.

Цмуммяктяб саьламлыг эцнцнцн файдалы олмасында иллик планлашдырма иля йанашы, програмын дцзэцн тяртибиня дя хцсуси диггят вермяк ваъибдир. Програм яввялъя педагожи шурада вя йа мцяллимлярин истещсалат мцшавирясиндя мцзакиря олунараг тясдиг едилмялидир. Бундан сонра гярарэащын йыьынъагларында, шаэирд тяшкилатында, бядян тярбийяси коллективинин шурасында мцзакиря олунур. Гярарэащ цзвляри йарышын щакимлярини вя щяр идман нювц цзря програмын щяйата кечирилмясиня мясул шяхси мцяййянляшдирирляр. Мяктяб фяаллары лазым олан лявазимат вя аваданлыглары щазырлайырлар. Йарыша бир щяфтя галмыш идман програмы айдын вя эюзял хятля йазылыб, мяктябин мяркязи йерляриндян асылыр. Ялавя олараг иътимаи тяшкилатларын вя мангаларын башчыларыны топлайыб, програмла онлары таныш едир, айры – айры синифлярдя иълас кечирир, ишин мащиййятини онлара изащ едир, чятинликляр вя онларын арадан

Page 260: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

263

галдырылмасы йолларыны мцяййянляшдирирляр. Синифляр цзря щяр бир идман нювцня ъавабдещ олан шаэирдляр мцяййянляшдирилир, гаршыда дуран вязифяляр конкретляшдирилир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, бядян тярбийяси мцяллимляри бу мясялялярдя даща тяшяббцскар вя фяал олмалыдыр. Саьламлыг эцнляринин мараглы тяшкили вя кечирилмяси билаваситя бядян тярбийяси мцяллимляриндян асылыдыр. Онларын да хцсуси планларынын олмасы ваъибдир. Бу плана, илк нювбядя, гярарэащ цзвляриня эюстяриляъяк ямяли тядбирляр дахил едилмялидир. Бура йарыша щазырлыгла баьлы мяшглярин тяшкили, щякимлярля семинарларын кечирилмяси, алят вя аваданлыгларын щазырланмасы, чатышмайан идман лявазиматларынын ялдя едилмяси кими мясяляляр дахилдир.

Шящяр ятрафында тяшкил едилян саьламлыг эцнляринин кечирилмясиня даща ъидди щазырлашмаг лазымдыр. Саьламлыг эцнц маршруту иля танышлыг юн плана чякилмялидир. Синиф мцяллимляри, йарышын тяшкилатчылары вя синиф фяаллары йарышдан бир нечя эцн габаг йарыш кечириляъяк йер иля таныш олмалыдырлар. Йарыш йериня эетмяк цчцн даща гыса вя ялверишли маршрут сечилмялидир. Йарышын тяшкили вя кечирилмясиня кюмяк эюстярмяк цчцн валидейнлярин вя щами тяшкилатларын гцввясиндян истифадя етмяк мяслящятдир.

Кцтляви идман–саьламлыг йарышларында иштирак едян шаэирдлярин щякимдян иъазяси олмалыдыр. Мяктяб щякиминин щямин тядбирдя яввялдян ахыра гядяр иштиракы ваъибдир. Йарышларын шаэирдляр тяряфиндян излянилмясиня дя диггят йетирмяк файдалыдыр. Йяни, щяр щансы бир синиф йарышаркян, о бири синфин йарышын эедишини излямяси тяшкил олунмалыдыр.

Йарышда шаэирдляря сярбястлик верилмялидир. Лакин нязарят дя унудулмамалыдыр. Йарыш тяшкилатчылары йцрцш вя екскурсийалар дюврцндя щярякят заманы тящлцкясизлик гайдаларына ъидди риайят едилмясиня сяйля чалышмалыдырлар. Йцрцш вя ятраф йерляря екскурсийалардан яввял шаэирдляр мцяййян едилмиш йеря топлашмалы, тяшкилати гайдада лазыми истигамятдя щярякят етмялидирляр.

Page 261: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

264

Дяниз сащилиндя кечирилян саьламлыг эцнляриндя ушаглар йалныз щякимин вя мцяллимин иъазяси иля суда чимя билярляр. Бу вахт тящлцкясизлик там тямин едилмялидир. Тящлцкяли йерляря байраглар басдырылмалы вя мцяллимляр ушагларын байрагъыьы кечмясиня иъазя вермямялидирляр. Беля байрамларда хиласедиъи дястяляр нювбя чякмялидир.

Йарыш гуртардыгдан сонра синиф мцяллимляри вя рящбярляри ушаглары сайыр, низамла эери гайыдырлар.

Бир нечя эцндян сонра саьламлыг эцнцнцн йекунуна щяср едилмиш цмуммяктяб йыьынъаглары кечирилир, йцксяк нятиъя эюстярмиш синфин ушаглары мцкафатландырылыр. Саьламлыг эцнцня даир фотосярэиляр щазырланыр.

Идман байрамларынын тяхмини тематик планы

Сыра№-си

Байрамын кечирилдийи ай

Тядбирлярин мязмуну Иштирак едян синифляр

Гейд

1 2 3 4 5 1.

Сентйабр

1.Йени дярс илиня щяср едилмиш идман байрамы (парк, меш явя йа мяктябйаны мейданча вя с.). Щямин байрамда ушаглар сярбяст эимнастика щярякятляри иъра едир, пирамида дцзялдирляр. Бядии юзфяалиййят дярняйинин цзвляри хцсуси програмла чыхыш едирляр. Сонра ися мцтящяррик ойунлар, айры–айры идман нювляри цзря кцтляви йарышлар кечирилир, яйлянъяли идман програмы йериня йетирилир. Кичик мяктябйашлы ушаглар дярман биткиляри топлайыр, щербари цчцн йарпаг вя гурудулмуш биткиляр коллексийасы дцзялдирляр. 2.Мцтящяррик ойунлар цзря

Ы-ХЫ синиф шаэирдляри.

Ы - ЫЫ синиф шаэирдляри.

Page 262: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

265

.

Октйабр

йарыш. Гарышыг естафет йарышлары «Тапдым», «Ким даща сцрятлидир», «Ким даща ъялддир», «Ким щядяфя даща дцз атар» йарышлары. «Мян чобанам, вермярям», «Тап эюрцм», «Ким даща сцрятлидир» вя с. «Мяря тутду ойуну», «Тап эюрцм», «Эеъя вя эцндцз», «Овчулар вя юрдякляр» вя с. 3.Суда идман байрамынын кечирилмяси. Цзэцчцлцк, суда мцтящяррик ойунлар, фигурлу цзэцчцлцк вя суйа тулланма цзря кцтляви йарышлар, цзмяйи баъармайан мяктяблиляря цзэцчцлцйцн юйрядилмяси. 1.Атлетика цзря мяктяблилярин кцтляви йарышлары. Йарышлардан сонра ятраф йерляря эязинти вя йцрцшляр тяшкил олунур. Мцзейляря бахыш вя мцщарибя ветеранлары, ямяк гящряманлары иля эюрцш кечирилир. Тарих, ъоьрафийа вя синиф мцяллимляри иля тарихи йерляря вя тябиятя турист йцрцшляри тяшкил едилир. Турист йцрцшляри ики эцн давам едя биляр. Парк вя мешяйя, баьлара ъязинтиляр. Бурада мцтящяррик ойунлары кечирилир. Яйлянъяли идман програмлары иля ушагларын чыхышы тяшкил олунур. Кцтляви йарышлар кечирилир.2. Мешяйя эязинти («Пайыз» мювзусунда). Манеялярин дяф олунмасы, естафет ойунлары. «Ким даща ъялддир», «Ким даща дцз атар» вя с. ойунлар цзря йарышлар.Мцтящяррик ойунлар. Шящярятрафы йерляря екскурсийа.

ЫЫЫ – ЫХ синиф

В – ЫХ синиф шаэирдляри.

Ы – ХЫ синиф шаэирдляри цчцн

В – ВЫЫЫ синиф шаэирдляри

ЫХ – Х синиф шаэирдляри

Ы – ЫВ синиф шаэирдляри

Page 263: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

266

3.

4.

5.

6.

Нойабр

Декабр

Йанвар

Феврал

Кросс – 400 м мясафяйядяк оьланлар вя 250 м мясафяйядяк гызлар. Кросс – 800 м мясафяйядяк йенийетмяляр вя 500 м мясафяйядяк гызлар. 1.Цзэцчцлцк цзря кцтляви йарышлар вя цзмяйи баъармайан мяктяблиляря цзэцчцлцйцн юйрядилмяси (цзэцчцлцк щювзяси олан шящяр вя гясябяляр). 2. Столцстц теннис вя бадминтон цзря йарышлар. Волейбол вя баскетбол цзря мяктяб биринъилийинин ачылышы. Мцтящяррик ойунлар. Кцтляви эязинтиляр. 1. Эимнастика цзря кцтляви йарышлар. Йарышдан сонра Ы-ЫВ синиф шаэирдляри мцяллимляри иля бирликдя ушаг паркына, кяндин эюрмяли йерляриня эязинтийя чыхырлар. В-Х синиф шаэирдляри ися дюйцш вя тарихи йерляриня, мябядлярля таныш олурлар. Тятил эцнляриндя столцстц теннис, дама, шащмат вя с.идман ойунлары цзря идман йарышлары тяшкил олунур. Ушаглар идман яйлянъяли програмла синиф вя цмуммяктяб йыьынъагларында чыхыш едир вя шерляр сюйляйирляр. Азярбайъан Ордусунун вя Донанмасынын илдюнцмцня щяср едилмиш идман програмлары цзря йарышлар кечирилир. Бурада ясасян, Бюйцк Вятян мцщарибяси гящряманлары: эенерал Щязи Аслановун, Исрафил Мяммядовун, Эярай Ясядовун, Мещди Щцсейнзадя, Казымаьа Кяримов, Рювшян

В - ВЫ синиф шаэирдляри

ВЫЫ – ВЫЫЫ синиф шаэирдляри

ЫХ – ХЫ синиф шаэирдляри

Ы – ХЫ синиф шаэирдляри

Ы – ХЫ синиф шаэирдляри

Ы – ХЫ синиф шаэирдляри

Ы – ХЫ синиф шаэирдляри

ЫХ – ХЫ синиф шаэирдляри

Page 264: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

267

7.

8.

9.

Март

Апрел

Май

Ялийев, Короьлу, Ялиф Щаъыйев, Мцбариз Ибращимов вя б. гящряманларын хатирясиня щяср едилмиш йарышлар нязярдя тутулур. Щярби – идман ойунлары кечирилир. Шящяр ятрафында эязинти, мцтящяррик ойунлар кечирилмяси. Хцсуси тапшырыглар (фолклор нцмуняляри топламаг), дюйцш вя тарихи йерляря бир эцнлцк йцрцшляр. Кцтляви идман тядбирляри. Мясялян, синифлярарасы узунуна вя йа щцндцрлцйя тулланма йарышлары, мини-футбол. Йарышдан сонра ятраф йерляря эязинти, екскурси вя йцрцшляр. Ушаг паркына эязинти. Мцтящяррик ойунларын кечирилмяси. Идман байрамлары. Мяктяблилярин сярбяст щярякятляр цзря чыхышлары. Гачыш цзря мяктяб биринъилийинин финал йарышы. 40,60, 100 м мясафяляря. 10х30, 3х50, 4х100 м мясафяляря старт гачышлары. Идман ойунлары цзря финал йарышлары, мцтящяррик ойунларын кечирилмяси, яйлянъяли програм цзря чыхышлар, рягсляр.

Ы – ХЫ синиф шаэирдляри

Ы – ХЫ синиф шаэирдляри Ы-ЫВ синиф шаэирдляри

ЫХ-ХЫ синиф шаэирдляри

Ы – ХЫ синиф шаэирдляри

Ы – ХЫ синиф шаэирдляри

Бядян тярбийяси байрамлары Бядян тярбийяси байрамлары, адятян, илдя ики дяфя

кечирилир: дярс илинин яввялиндя, дярс илинин башланмасы мцнасибяти иля вя сонунда – дярс илинин гуртармасы иля баьлы. Щямин байрамларын дцзэцн тяшкили шаэирдлярин бядян тярбийяси вя идмана мараьыны артырыр. Шаэирдляр бядян тярбийяси вя идманын инкишафына дювлят гайьысыны щисс едир, онун эюзяллийиня,

Page 265: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

268

вердийи естетик зювгя щейран галырлар. Бунлар шаэирдлярин шяхсиййт кими формалашмасына кюмяк едир.

Бядян тярбийяси байрамынын програмына ашаьыдакылар дахил едилир: тянтяняли ачылыш, иштиракчыларын парады, нцмуняви идман чыхышлары, кцтляви йарышлар, аттраксион, идман яйлянъяляри вя мцтящяррик ойунлар, мцкафатландырма.

Идман йарышлары. Синифдянкянар кцтляви идман тядбирляри ичярисиндя идман йарышлары мцщцм йер тутур. Бурада идманын кцтлявилийи башлыъа мягсяд кими гаршыйа гойулур. Йарышлар мяктябин тягвим – идман планына уйьун тяшкил едилир. О, синифдахили, паралел синифляр арасында вя синиф груплары цзря (ЫЫЫ-ЫВ-В-ВЫ) вя бцтцн синифляр арасында кечириля биляр. Йарышлар шяхси биринъилик (гачышчы эцнц, атыъы эцнц вя с.) характери дя дашымалыдыр. Синифлярарасы кечирилян биринъилик йарышлары спартакиада формасында да тяшкил олуна биляр. Йарышлар мцяййян тарихи эцнляря дя щяср едиля биляр (Мцстягил Азярбайъан Республикасынын йаранмасы вя Конститутсийа, Бядян тярбийячи- мцяллим, Билик эцнцня, Азярбайъан Ордусу вя Щярби – Дяниз Донанмасы эцнцня, Дцнйа Азярбайъанлыларын Щямряйлийи эцнцня вя с.). Йенийетмя вя эянъляр командалары мцвафиг республика вя дювлятлярарасы кечирилян йарышларда да иштирак етмяк щцгугу вардыр («Гызыл топ», «Эцмцш топ», «Олимпийа бащары», «Дяри топ», «Достлуг» вя с.). Планлашдырма вя учот. Бядян тярбийяси тядбирляринин истянилян нятиъя вермяси цчцн планлашдырма вя учот ишляринин дцзэцн апарылмасы зяруридир. Щямин ишляря тядрис илинин явялиндя башламаг лазымдыр. Бурада бир нечя ъящятя хцсуси диггят вермяк файдалыдыр. Яввяла, планлашдырма реал олмалы, мяктябин цмуми тядбирляри, идман базасы, йерли игли шяраити нязяря алынмалы, щяр шей габагъадан юлчцлцб –бичилмялидир. Мцшащидяляр эюстярир ки, мяктябляримиздя бу сащядя нюгсанлара йол верилир. Беля ки, иш планлашдырма цзря апарылмыр, гейд олунанлар тамамиля йериня йетирилмир. Мяктябдя физики тярбийя цзря цмуми планлашдырма ишляри ашаьыдакы бюлмяляри

Page 266: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

269

ящатя етмялидир: Тядрис ишляри; бядян тярбийяси вя саьламлыг, кцтляви идман ишляри; педагожи коллектив, шаэирд тяшкилатлары, валидейнлярля ялагя вя шаэирд физики тярбийя тяшкилатлары; щяким нязаряти вя с.

Синифдянхариъ ишляря бунлар дахилдир: 1. Шаэирдин эцн режиминдя саьламлыг ишляри (сящяр

эимнастикасы, мяшьяляйягядяр сящяр эиэийеник эимнастикасы, бядян тярбийяси дягигяляри вя фасилялярдя кечирилян ойунлар).

2. Эцнцузадылмыш групларда физики щярякят мяшьяляляри, ойунлар.

3. Бядян тярбийяси коллективляриня тяшкилати тядбирляр. 4. Бядян тярбийяси коллективляриндя синиф идман ишляри вя

бюлмяляри. 5. ВМЩ комплекси цзря иш. 6. Шаэирдлярин йашайыш йерляриндя идман ишляри. 7. Кцтляви бядян тярбийяси тярбийяси вя идман ишляри. 8. Бядян тярбийяси вя идман цзря тяблиьат вя тяшвигати

ишляр. 9. Бядян тярбийяси фяалларынын щазырланмасы. 10. Валидейнлярля педагожи коллективин цзвляринин иши. Мцшащидялярдян айдын олур ки, адятян, эянъ

мцяллимляримиз планлашдырма ишиндя мцяййян чятинликлярля гаршылашырлар. Онлара методик кюмяк мягсядиля идман ишляринин вя тягвим – идман ишляринин тяшкилинин тяхмини планыны нцмуня цчцн веририк.

Page 267: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

270

Бядян тярбийяси вя кцтляви идман ишляринин тяшкилинин тяхмини

ПЛАНЫ

sыра №-си

Ишин мязмуну Иъра вахты Мясул шяхс

1 2 3 4 Ы.

1.

2.

Кцтляви бядян тярбийяси – саьламлыг вя идман ишляри, шаэирдлярин эцн режиминдя саьламлыг ишляри.

Мяшьяляйя гядяр сящяр эимнастикасынын вя фасилялярдя ойун гайдаларыны, онлары щяр бир шаэирдин щяйатына дахил олмасы йолларыны педагожи шурада вя йа директорйаны мцшавирядя мцзакиря етмяк; Мяктябдя саьламлыг тядбирлярини кечирмяк цчцн иътимаи тялиматчылар тяйин етмяк (ямрляшдирмя) вя онларла тялимати иш апармаг.

Сентйабрын 15-дяк

Сентйабрын 5-дяк

Синифдянкянар тяшкилатчы, бядян тярбийяси мцяллими

«-»

Page 268: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

271

3.

4.

5.

6.

Эцн режими вя саьламлыг тядбирляринин организмин мющкямляндирилмяси щаггында, мяшьяляйя гядяр эимнастиканын, фасилядя ойунларын, бядян тярбийяси дягигясинин тяшкили гайдалары щаггында синифдя шаэирдлярля сющбят кечирмяк. Мяктяб радио говшаьы иля «Сянин саьламлыьын Вятянин сярвятидир» мювзусунда верилишляр тяшкил етмяк. Синиф мцяллимляри иля кичик мяктябйашлы ушагларын эцн режиминдя саьламлыг тядбирлярини планлашдырма вя синифдянхариъ ишлярин кечирилмяси барядя семинар – мяшьяляляр тяшкил етмяк. Щяр бир синиф цчцн мяшьяляйя гядяр эимнастиканын фасилялярдя ойунларын кечирилмя йерини мцяййянляшдирмяк, щабеля щазырламаг, онларын сахланылмасына ъавабдещ шяхси тяйин етмяк.

Сентйабрын 7-дяк

Ил бойу

Сентйабрын 15-дяк

Сентйабрын 5-дяк

Синиф рящбяри

Синифдянхариъ тяшкилатчы

Бядян тярбийяси мцяллими вя ибтидаи синиф мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Page 269: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

272

7.

8.

9.

Ы.

1.

2.

3.

4.

5.

Мяшьяляйя гядяр сящяр эимнастикасы, фасилялярдя ойунлары кечирмяк.

Ы-ХЫ синифлярдя бядян тярбийяси дягигялярини кечирмяк.

Сящяр эимнастикасынын йериня йетирилмяси цзря мцнтязям олараг нязаряти тяшкил етмяк;

Эцнцузадылмыш групларда физики щярякятляр вя ойунлар: - ев тапшырыьы иъра олунан вахт бядян тярбийяси дягигяси; - бядян тярбийяси цзря ев тапшырыглары йериня йетирилян заман физики щярякят мяшьяляляри; - эязинти вя екскурсийалар; - истиращят сааты физики щярякятляр вя ойунлар, иплярля щоппанмалар, щялгялярля, кичик топларла щярякятляр; - идман бюлмя

Сентйабрын 2-дян башлайараг щяр эцн

Ы – ЫВ синифлярдя, 2 - 4 В – ХЫ синифлярдя ися 4-6 дярсдя Ил ярзиндя.

Щяр эцн

Мцнтязям

« - »

« - »

Щяфтядя 2 – 3 дяфя

Нювбятчи мцяллим вя иътимаи тялиматчылар

Мцяллим вя иътимаи тялиматчы

Синиф рящбяри вя бядян тярбийяси мцяллими

Тярбийячи « - » « - » « - »

Бядян тярбийяси мцяллими вя иътимаи тяшкилатчылар

Page 270: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

273

ЫЫ.

1

2.

3.

4.

5.

мяшьяляляри, бядян тярбийяси дярнякляри; Бядян тярбийяси коллективинин тяшкили ишляринин цмуми мясяляляри: Бядян тярбийяси тяшкилатчыларындан вя бядян тярбийяси коллективляриндян конфранса нцмайяндялярин сечилмяси. Бядян тярбийяси коллективинин щесабат сечкиси. Бядян тярбийяси коллективинин иш планынын мцзакиряси вя тясдиги, дярс или цчцн кцтляви идман тядбирляринин тягвим планынын тясдиги. Бядян тярбийяси тяшкилатчыларынын тялиматландырылмасы (щяр ил цчцн иш планынын тяртиби, эцндялийин долдурулмасы, дярняклярин тяшкили, йарышларын кечирилмяси). Бядян тярбийяси шурасынын сядриня иъласларын щазырланмасында, иш планынын тяртибиндя кюмяк эюстярмяк.

Сентйабрын 7-дяк

Сентйабрын 15-дяк

Сентйабрын 20-дяк

Щяр ай

Мцнтязям

Бядян тярбийяси мцяллими, бядян тярбийяси коллективи шурасынын сядри

Бядян тярбийяси коллективинин сядри, Синифдянхариъ ишляр цзря тяшкилатчы. Бядян тярбийяси шурасынын сядри

Бядян тярбийяси коллективи цзря бядян тярбийяси тяшкилатчыларына ъавабдещ бядян тярбийяси мцяллими

Синифдянхариъ ишляр цзря тяшкилатчы, бядян тярбийяси мцяллими

Page 271: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

274

6.

7.

8.

ЫВ.

1.

2.

3.

Тятил дюврц цчцн кцтляви бядян тярбийяси тядбирляринин планынын мцзакиряси вя тясдиги. Бядян тярбийяси коллективи цзвляринин цмуми иъласы. Синиф тяшкилатчыларынын йекун иъласы вя онларын ишинин гиймятляндирилмяси.

Синифлярдя вя бюлмялярдя идман ишляри: Дярняклярдя, синифлярдя вя бядян тярбийяси мяшьяляляриндя ишин апарылмасы мягсядиля иътимаи тялиматчыларын тяйин едилмяси (мяктяб цзря ямрляшдирмя). Бюлмя мяшьяляляринин, синиф командаларынын ъядвялинин тяртиби. Ишин эцъляндирилмяси.Ы-ЫЫ синифляр цзря апарылан дярняклярдя: Мяктябдахили спартакиадайа дахил олан айры – айры идман командаларыны эцъляндирмяк. Бядян тярбийяси коллективляриндя,

Йанварын 21-дян

Майын 31-дяк

« - »

Сентйабрын 10-дяк

Сентйабрын 10-дяк

Сентйабрын 5-дяк

Сентйаббрын 10-дяк

Сентйабрын 10-дяк

Щямчинин « - » « - »

Бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Ибтидаи синиф мцяллими

Синиф бядян тярбийяси тяшкилатчысы. Команданын капитаны. Бядян тярбийяси

Page 272: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

275

4.

5.

В. 1.

2.

бюлмяляриндя йцнэцл атлетика, волейбол, баскетбол, эимнастика вя столцстц теннис. Йени бюлмялярин ачылмасы: атыъылыг вя бялядляшмя. Щазырлыг групунун шаэирдляри цчцн иътимаи щазырлыг. Хцсуси тибби група дахил олан шаэирдляр цчцн тядрис вя мцалиъя ящямиййятли эимнастика. Ян эцълц идманчылары УЭИМ-я, ушаг бюлмяляриня эюндярмяк. УЭИМ, ЭИЪ иля ялагя сахламаг.

ВМЩ комплекси цзря иш ВМЩ комплекси цзря комиссийа йаратмаг вя тясдиг етмяк. Бюлмялярдя вя командаларда ушагларын ВМЩ комплекси цзря нормативляри юдямяк цчцн щазырланмасы. Нязяри мясяляляр (тялябляр щиссяси), йцнэцл атлетика:

Сентйабрын 15-дяк

Сентйабрын 20-дяк

Сентйабрын 20-дяк

Сентйабрын 1-дян башлайараг тядрис или ярзиндя

Сентйабр - октйабр

Ил ярзиндя

мцяллимляри

Щярби рящбяр

Бядян тярбийяси мцяллимляри

Синифдянхариъ тяшкилатчылар вя бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими вя иътимаи мяшгчи

Page 273: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

276

3.

ВЫ.

1.

2.

3.

ВЫЫ.

1.

2.

- цзэцчцлцк турнири - эимнастика турнири - цзэцчцлцк - атыъылыг турнири

Бядян тярбийяси байрамларында шаэирдлярин тянтяняли сурятдя ВМЩ комплекси нишаны иля тялтиф едилмяси. Шаэирдлярин йашадыьы йерлярдя идман ишляринин тяшкили Кцтляви идман ишляринин тяшкили цзря мясул шяхслярин, идман нювляри цзря иътимаи тяшкилатчыларын тяйини. Иътимаи тялиматчыларын тялиматландырылмасы. Садя идман гурьуларынын тямириня кюмяк етмяк.

Кцтляви – бядян тярбийяси вя идман ишляри: Дярс илинин башланмасына щяср едилмиш бядян тярбийяси байрамы. Атлетикадан ВМЩ комплекси цзря нормативлярин юдянилмясиня даир

Сентйабр - Май Декабр Апрел Октйабр Май

Ил ярзиндя

Сентйабр

Сентйабр - октйабр

29 сентйабр

Сентйабр, март, май

« - »

Бядян тярбийяси мцяллими вя щярби рящбяр

Синифдянхариъ тяшкилатчы

« - »

Бядян тярбийяси мцяллими Синифдянхариъ тялиматчы Валидейнляр

Бядян тярбийяси мцяллими вя тяшкилатчысы

« - »

Page 274: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

277

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

1.

кцтляви йарышлар. «Бизи спортландийа эюзляйир» мцтящяррик ойунлары цзря йарыш. Гялябя эцнц мцнасибяти иля бир эцнлцк турист йцрцшц тяшкил етмяк.

Гялябя эцнцня щяср едилмиш турист йцрцшц (Ы-ЫВ синифляр цчцн). ЫВ-Х синиф шаэирдляри иля дюйцш шющряти йерляриня эязинти. Дярс илинин гуртармасына вя идман мцсабигя – бахыша щяср едилмиш бядян тярбийяси байрамы. Мяктяб програмы цзря шаэирдлярин ил бойу спартакиадасы вя мцсабигя – бахышлары. Йерли гящряманлара вя тарихи эцнляря щяср едилмиш йарышлар. Бялядляшмя цзря турист топланышы вя йарышлар Йай тятили эцнляриндя ямяк тядбирляри. Синифлярарасы вя идман бюлмяляри йарышлары: -йыьма команданын йолдашлыг эюрцшц,

Март

Майын биринъи щяфтяси

Ил ярзиндя

Тягвимя уйьун

Ийун

Тягвимя уйьун

Синифдянхариъ ишляр цзря тяшкилатчы бядян тярбийяси мцяллими. Синиф рящбяри.

« - » « - » « - » « - » « - » « - »

Бядян тярбийяси мцяллими

Page 275: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

278

12.

ВЫЫЫ

1.

2.

3.

- район спартакиадасында вя идман нювляри цзря йарышларда иштирак етмяк,

- идман дяряъяси китабчасынын долдурулмасы

-ВМЩ комплексинин, идман дяряъяляринин сянядляшдирилмяси.

Бядян тярбийяси вя идманын тяблиьи Бядян тярбийяси эцшяси йаратмаг. «Мяктябин ян йахшы идманчылары» стендини дцзялтмяк, приз, фярман, мяктябин рекорду. ВМЩ нормалары вя идман нювляри цзря стендляр дцзялтмяк. Мяшьялялярин ъядвялини тяртиб етмяк. ВМЩ комплекси нормаларына щазырлыг вя онун юдянилмяси графикини дивардан асмаг, фотомонтажлар дцзялтмяк, мяктяб програмы цзря нязарят нормативляри ъядвялини тяртиб етмяк. Синиф дивар гязетини бурахмаг, «Идман», «Спорт» гязетляри витрини дцзялтмяк.

Ил ярзиндя

Сентйабр « - »

Щяр ай

Бядян тярбийяси мцяллими

« - »

Дивар гязети редаксийасы щейяти

Page 276: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

279

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

Шаэирдлярдян мцщазирячиляр групу йаратмаг. «Йени ВМЩ комплекси», «Мяктяблинин сящяр эимнастикасы», «Олимпийа ойунлары», «Мяктяблинин эиэийенасы» цзря онларын сющбятини тяшкил етмяк. «Йени стартлар» цзря мяктяб радио говшаьы иля хябярляр вермяк. Шаэирдлярля идман телевизийа верилишляриня бахмаг вя ону мцзакиря етмяк. Мяктябин идман щадисялярини якс етдирян хябярляр бцллетени бурахмаг. Идман эеъяси кечирмяк. «Инсан саьлам олмалыдыр» китабынын мцзакирясини кечирмяк, мяшщур адамларын щяйатында идман. Мяктяб эеъяляринин вя йыьынъагларда идман нюмряляри. Идмана аид кинофилмлярин нцмайиши. Идман бюлмяляриндя иштирак едян бурахылыш

15 октйабра гядяр

Щяфтядя бир дяфя

Ил ярзиндя

Декабр, май, нойабр

Ил ярзиндя

Айда бир дяфя Гыш тятилиндя

Бядян тярбийяси мцяллими

Радио гязетинин редаксийа щейяти

Синифдянхариъ тяшкилатчы, бядян тярбийяси мцяллими

« - »

Мяктяб китабханасы

Бядян тярбийяси мцяллими

Синифдянхариъ тяшкилатчы

« - »

Page 277: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

280

12.

Х.

1.

2.

3.

4.

синиф идманчылары вя хариъи юлкялярин идман усталары иля эюрцшляр. «Дцнйа идман мейданларында» эцшясини йаратмаг.

Бядян тярбийяси фяалларыны щазырламаг ВЫЫ-ЫХ синиф шаэирдляриндян иътимаи тялиматчыларын йени щейятини сечмяк вя онларла семинар мяшьяляси кечирмяк. Иътимаи фяалларла тялимати мяшьяля кечирмяк.

Ашаьыдакы идман нювляри цзря щакимлярля семинар тяшкил етмяк: - йцнэцл атлетика, - баскетбол, - волейбол, - эимнастика, - столцстц теннис, - мцтящяррик ойунлар. Бядян тярбийяси байрамларынын, йерли ойунларын, идман эеъяляринин кечирилмяси цзря фяаллар йыьынъаьынын тяшкили.

Октйабр

Сентйабр

Ики щяфтядя бир дяфя Октйабр Май Апрел Сентйабр Декабр Март Феврал

Ил ярзиндя

Бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Page 278: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

281

Х.

1.

2.

3.

Шаэирдлярин валидейнляри иля вя педагожи коллективин цзвляри иля иш. Валидейнляр цчцн ашаьыдакы мювзуларда мцщазиряляр: «Бюйцмякдя олан ушаг организми цчцн сящяр эимнастикасынын ящямиййяти», «Мяктяблинин шяхси эиэийенасы», «Ушагларда дцзэцн гамятин формалашдырылмасы», «Шаэирдлярин эцн вя щярякят режими». Валидейнляря аилядя ушагларын физики тярбийяси, ушаг организминин мющкямляндирилмяси вя ушагларын саьламлыьы мясяляляриня даир мяслящят вермяк. Валидейнлярин бядян тярбийяси байрамларына, «саьламлыг эцнляри»ня, шаэирдлярин ил бойу ачыг спартакиадасына дявят едилмяси. Идман мювзусунда кинофилмляря тамаша етмяк. Юз мяктябинин вя гоншу мяктяблярин ибтидаи синиф мцяллимляриня бядян

Нойабр

Щяр айын 15-дя

Август, Йанвар

Бядян тярбийяси мцяллими Мяктяб щякими Бядян тярбийяси мцяллими

Мяктяб щякими бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Page 279: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

282

4.

5.

6.

7.

8.

тярбийяси ишлярини планлашдырмагда кюмяк эюстярмяк. Шаэирд тяшкилатына кцтляви идман ишлярини апармагда кюмяк етмяк. Турист йцрцшляринин кечирилмясиндя синиф рящбярляриня кюмяк етмяк. Волейбол, ВМЩ комплексинин нормаларыны вермяйя щазырлыг вя цмуми физики щазырлыг бюлмялярини тяшкил етмякля мцяллимя кюмяк эюстярмяк. Мцяллимляр арасында ВМЩ комплекси нормалары вермяк вя столцстц теннис цзря йарыш кечирмяк. Район цзря мцяллимляр спартакиадасында иштирак етмяк цчцн мцяллимлярдян ибарят волейбол, столцстц теннис вя турист командалары щазырламаг.

Сентйабра кими

Сентйабр, Ийун

Ил бойу

Ил бойу

Ил ярзиндя

Бядян тярбийяси мцяллими Бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси мцяллими

Бядян тярбийяси, рийазиййат, ъоьрафийа вя б. мцяллимляр

Page 280: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

283

БЯДЯН ТЯРБИЙЯСИ КОЛЛЕКТИВЛЯРИНДЯ БЯДЯН ТЯРБИЙЯСИ ВЯ ИДМАН

ВЫЫ ФЯСИЛ

Бядян тярбийяси коллективляриндя идман

ишляринин тяшкили

ПЛАН Бядян тярбийяси коллективинин йарадылмасы. Коллективлярдя ишлярин планлашдырылмасы. Идман базасынын йарадылмасы. Идман йарышлары. Бядян тярбийяси вя идманын тяблиьи. Клуб вя мядяниййят евляри. Бядян тярбийяси цзря мцщазирялярин тематикасы. Валидейнляр цчцн мцщазирялярин нцмуняви тематикасы.

Page 281: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

284

ВЫЫ Ф Я С И Л

БЯДЯН ТЯРБИЙЯСИ КОЛЛЕКТИВЛЯРИНДЯ ИДМАН ИШЛЯРИНИН ТЯШКИЛИ

Бядян тярбийяси коллективинин йарадылмасы. Бядян

тярбийяси вя идман ишляринин тяшкили вя онун щяйата кечирилмясиндя коллектив мцщцм рол ойнайыр. Буна эюря дя, илк нювбядя, бцтцн мяктяб вя али мяктяблярдя, мцяссися вя идарялярдя бядян тярбийяси коллективи йарадылыр. Щямин коллективин цзвляри вя онун иътимаи рящбярляринин кюмяйи иля кцтляви саьламлыг, бядян тярбийяси тядбирляри, екскурсийалар, туризм йцрцшляри вя сяйащятляр тяшкил олунур.

Габагъыл бядян тярбийяси коллективляринин иш тяърцбяси эюстярир ки, щямин сащядя ишлярин кейфиййятля, мцвяффягиййятля нятиъялянмясиндя щяр шейдян яввял тяшкилат бцросунун йарадылмасы вя онун тяркибиня тяърцбяли, иш билян, бу ишя бюйцк щявяси вя мараьы олан коллектив цзвляринин сечилмяси чох ваъибдир. Мцшащидялярдян айдын олур ки, бязян тяшкилат бцросуна тясадцфи адамлар сечилир. Онлар иш просесиндя мясулиййят щисс етмир, юзлярини доьрултмур. Бцтцн бунлар коллективдя бядян тярбийяси вя идман ишляринин лазыми сявиййядя апарылмасына мане олур. Щямин сябябдян дя бядян тярбийяси тяшкилат бцросуна коллективин лайигли цзвляриндян ъялб олунмасы файдалыдыр. Бу ишдя эянъляр даща фяаллыг эюстяря билярляр.

Тяшкилат бцросуна сечилянлярин сайы коллективин бюйцк вя кичик олмасы, даща доьрусу ишин щяъми иля сых сурятдя ялагядардыр. Тяшкилат бцросцна сечилянлярин сайы 5 няфярдян 9 няфяря кими олмасы даща мягсядямцвафигдир.

Мцяссися рящбярляринин, щямкарлар вя иътимаи тяшкилатларын, бядян тярбийяси фяалларынын, идманчыларын нцмайяндяляри мцтляг щямин тяркибя дахил олмалыдыр.

Тяшкилат бцросунун гаршысында дуран башлыъа вязифяляр ашаьыдакылардан ибарятдир: 1. Бядян тярбийяси вя идман ишляринин коллектив цзвляринин вя онларын аиля

Page 282: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

285

цзвляринин эцндялик щяйатындакы ящямиййятини тяблиь вя изащ етмяк; 2. Илк бядян тярбийяси вя идман мяшьялялярини вя йарышлары тяшкил етмяк истяйянлярин, иътимаи кадрлар щазырлайанларын адларыны йазмаг; 3. Бядян тярбийяси коллективи цчцн иш шяраитини йаратмаг; 4. Айры – айры идман нювляри цзря мяшьялялярин апарылмасы цчцн база айырмаг; 5. Идман заллары вя мейданчалары дцзялтмяк, онларын тямирини баша чатдырмаг, щабеля мяшьяля вя йарыш йерляриндя сялигя йаратмаг, эиэийеник – тямизлик ишляри апармаг вя с. эюстярилянляря ямял олунмасы бядян тярбийяси коллективиня юз ишини эяляъякдя йахшы гурмасындан ютрц зямин йарадыр.

Тяшкилат бцросу щазырлыг ишляри баша чатдырылдыгдан сонра бядян тярбийяси коллективи йаратмаг мягсядиля ъямиййят цзвляринин цмуми йыьынъаьыны кечирир. Йыьынъагда тяшкилат бцросу эюрдцйц ишляр щаггында мялумат вермякля йанашы, щям дя бядян тярбийяси коллективинин эюряъяйи тядбирлярдян, коллективин цзвляри арасында бу ишин ъанландырылмасы, мцасир тялабата уйьунлашдырылмасы мясяляляриндян данышыр. Бундан ялавя, йыьынъагда тяшкилат бцросунун фяалиййяти гиймятляндирилир, бядян тярбийяси коллективи шурасы тяшкил олунур. Бядян тярбийяси коллективи шурасына сечилянлярин сайы йыьынъагда мцяййянляшдирилир. Сечки ачыг сясвермя йолу иля кечирилир. Даща чох сяс топламыш намизядляр шуранын тяркибиня дахил едилирляр.

Бядян тярбийяси коллективи шурасы ики ил мцддятиня сечилир. Шуранын илк йыьынъаьында сядр, онун мцавини вя катиби сечилмялидир. Ейни заманда, шуранын диэяр цзвляри арасында вязифя бюлэцсц апарылмалыдыр.

Сядр шурайа рящбярлик етмякля бярабяр, онун цзвляринин ишини тянзим едир. Мцавин, сядр олмадыгда, шуранын ишляриня нязарят едир. О, щямин тядрис идман ишлярини тяшкил едир вя буна ъавабдещлик дашыйыр. Катиб ися бядян тярбийяси коллективинин бцтцн сянядлярини гайдайа салыр. Шуранын башга цзвляри ися мцяййян сащялярдя иш апарыр, еляъя дя бядян тярбийяси шурасы няздиндя йарадылмыш комиссийалара рящбярлик едирляр вя с.

Page 283: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

286

Коллективдя ишлярин планлашдырылмасы. Физики тярбийя, кцтляви бядян тярбийяси вя идманла баьлы эюрцлян ишлярин мязмунлу олмасы, мяктяблилярин саьламлыьынын мющкямляндирилмяси вя истиращят цчцн мцщцм ящямиййятя маликдир. Щямин ишлярин дцзэцн вя сямяряли щяйата кечирилмясиндя планлашдырма хцсуси йер тутур. Мяктяб бядян тярбийяси коллективляринин ишини планлашдыраркян «Вятянин мцдафиясиня щазырам» комплекси цзря практик нормаларын гябулу, нязяри тяляблярин юйрянилмяси вя верилмяси мясяляси дя нязяря алынмалыдыр. Беля ки, щямин сащядя апарылан бцтцн кцтляви тядбирляр ВМЩ комплексинин нормативляринин йериня йетирилмясиня йюнялдилмялидир.

Шаэирдлярля, хцсусиля эянълярля апарылан кцтляви – саьламлыг бядян тярбийяси вя ВМЩ комплекси тядбирляри, онларын мараг вя мейлляри ясасында тяшкил олунмалыдыр.

Коллективдя Азярбайъан физики тярбийяси системинин програм вя норматив ясасында олан комплекс цзря ишлярин уьурла нятиъялянмясиндя онун даща мязмунлу, мараглы вя диггяти ъялбедиъи шякилдя тяшкили, кечирилмяси олдугъа зяруридир.

Буна эюря комплексин тятбигиндя мцасир форма вя методлардан сямяряли истифадя етмяк лазымдыр. Ингилаби, тарихи вя ямяк шющряти йерляриня турист йцрцшляринин, екскурсийаларын тяшкили, ВМЩ комплекси чохнювлцйц цзря республика, Гарабаь мцщарибяси вя ямяк гящряманларына, мяшщур дюйцшчцляря щяср едилмяли, эюркямли дювлят хадимляринин мцкафатлары уьрунда коллективлярарасы йарышларын кечирилмяси, комплексин тятбигинин мцасир формаларындандыр.

Ялбяття, бу ишлярин дцзэцн вя мцнтязям сурятдя тяшкили, ейни заманда ВМЩ комплекси нормаларынын гябулуна вя она щазырлашмаг мягсядиня истигамятляндирилмяси тядбирин мягсядяуйьун нятиъя вермясиндя башлыъа амиллярдяндир.

Ян йахшы ВМЩ коллективляри арасында мцсабигялярин тяшкили индики комплексин инкишафы цчцн ваъибдир. Габагъыл ВМЩ коллективляри арасында мцсабигянин кечирилмяси мягсядиля яввялъядян щазырлыг ишляри эюрцлмялидир. Беля ки, мцсабигянин

Page 284: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

287

ясаснамяси дягигляшдирилир, йарышын шяртляри, галиби ашкара чыхармаг йоллары мцяййянляшдирилир. Коллективляр арасында бу ъцр мцсабигялярин тяшкили вя кечирилмяси цч ъящятдян ящямиййятлидир: 1. Эянълярин цмуми физики щазырлыьы артыр; 2. Щярби идман техники щазырлыьы йцксялир, онлар бу сащядя зянэин билийя вя тяърцбяйя йийялянирляр; 3. ВМЩ комплекси эянъляр арасында даща эениш шякилдя тятбиг олунур.

Бу комплекс нишанчыларынын сайыны даща да артырыр. Еля бу бахымдан щямин формалар йерлярдя бядян тярбийяси коллективляринин диггят мяркязиндя дурур.

Бядян тярбийяси коллективи юзцнцн иш планында ВМЩ комплекси цзря ихтисаслы мцтяхяссислярин щазырланмасына айрыъа йер айырмалыдыр. Чцнки, бу мяктябли эянъляр арасында комплексин тятбиги ишини даща да йахшылашдырмаьа кюмяк едян мцщцм шяртдир. Бунун цчцн дя бядян тярбийяси мцяллим – мяшгчиляри, иътимаи тялиматчы вя идман фяаллары иля ВМЩ комплексинин нязяри – методики ясасларына даир семинар – мяшьяляляр кечирилмялидир. Щямин мяшьялянин мювзусуна тяхминян ашаьыдакылары дахил етмяк олар:

1. ВМЩ комплексинин структуру, мязмуну вя гаршыйа гойулан вязифяляр; 2. ВМЩ комплекси цзря ишлярин идаря олунмасы вя тяшкили формалары. Комплексин функсийасы, методлары вя принсипляри; 3. ВМЩ комплекси цзря ишлярин цмумтящсил вя техники пешя мяктябляриндя, саьламлыг дцшярэяляриндя, истиращят йерляриндя вя с. тяшкил едилмяси; 4. ВМЩ комплекси нормаларынын юдянилмясиня аид йарышларын кечирилмя методлары вя формалары ВМЩ комплексиня даир чохнювчцлцк йарышларынын кечирилмяси вя тяшкили; 5. ВМЩ комплексиня аид планлашдырма вя учот щесабат ишляри.

Бядян тярбийяси цзря ики сяняд коллективин фяалиййятиндя чох бюйцк ящямиййят кясб едир:

1. Кцтляви тяшкилати тядбирлярин иллик планы (перспектив); 2. Ъари илдя саьламлыг, идман вя кцтляви бядян тярбийяси тядбирляринин тягвим планы. Щяр ики сяняд арасында бядян

Page 285: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

288

тярбийяси коллективинин рцблцк, ейни заманда коллективин айлыг иълас планы тутулур.

Бядян тярбийяси коллективинин иллик планына шаэирдлярин кцтляви саьламлыг тядбирляри, идман лявазимат вя аваданлыглары мясяляси, щабеля иътимаи мяшгчи, тялиматчы кадрларын щазырланмасы, туризм вя екскурсийа цзря ишляр дахил едилир.

Габагъыл бядян тярбийяси коллективляри юз ишлярини ашаьыдакы кими тяшкил едирляр.

Кцтляви тяшкилати ишляр. Бядян тярбийяси коллективляриндя бядян тярбийяси групларынын мющкямляндирилмясини тяшкил етмяк, бядян тярбийяси вя идманын инкишаф етдирилмясинин перспектив планлашдырылмасы, ющдяликлярин мцзакиряси вя тясдиги, бядян тярбийяси коллективляри вя груплары арасында кцтляви бядян тярбийяси, идман вя саьламлыг ишляринин йахшылашдырылмасы мягсядиля йарышын тяшкили, коллективдя дяряъяли идманчыларын, иътимаи бядян тярбийяси кадрларынын сайыны артырмаг, бядян тярбийяси шурасына щесабатларын верилмясини тяшкил етмяк. Бура бядян тярбийяси тяшкилатларынын, айры – айры идман бюлмяляри рящбярляринин район, вилайят вя с. йарышларда иштирак едян командалара мясул шяхслярин, щямчинин бядян тярбийяси вя идман тядбирляриня, идман байрамларына команданы щазырлайанларын щесабаты дахил едилир. Бундан ялавя, иътимаи тяшкилатларла ялагя, гойулмуш ющдяликлярин йериня йетирилмяси вязиййяти, идман нювляри цзря йени бюлмялярин ачылмасы вя она рящбярлик, иъласларын тяшкили, коллективин чыхардыьы гярарын иърасы, сящяр эимнастикасынын вязиййяти вя с. цзря дя мясяля щазырлайыб, бядян тярбийяси шурасынын иъласына чыхармаг олар.

Тядрис – идман ишляри. Коллективдя тядрис – идман ишляри, тядбирляри цзря тяхминян бу ишляр апарылыр: бядян тярбийяси коллективиндя ихтисаслашдырылмыш идман нювцнцн инкишафындан ютрц перспектив планын тяртиби, бядян тярбийяси коллективинин кцтляви – идман тядбирляринин тягвим планынын ишлянмяси, тядрис групларынын команда вя идман бюлмяляринин йарадылмасы вя онларын иш планынын тясдиги, айры – айры идман нювляри цзря иътимаи кадрларын вя щакимлярин щазырланмасы, тягвим планы цзря

Page 286: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

289

кечирилян идман йарышларынын ясаснамясини щазырламаг, щакимлярин сечилмяси, йарышларын сечилмяси, йарышларын щакимлярля тямин олунмасы, бядян тярбийяси коллективинин йыьма командасыны район йарышларына щазырламаг, идманчыларын щяким мцайинясиндян кечмяси, ВМЩ чохнювчцлцйц цзря йарышларын тяшкили.

Тяблиьат вя тяшвигати ишляр. Бядян тярбийяси коллективинин фяалиййятинин дцзэцн истигамятляндирилмясиндя тяблиьати вя тяшвигати ишлярин сямяряли тяшкили мцщцм шяртдир. Коллективдя тяблиьати – тяшвигати ишляри тяхминян ашаьыдакы мязмунда гурмаг олар.

Мяктяблиляр арасында бядян тярбийяси вя идманын тяблиьи цчцн тядбирляр планы щазырламаг, тяблиьатчы вя тяшкилатчы кадрлар щазырламаг, идманла ялагядар дивар гязети бурахмаг, фото – стендляр, фото – монтажлар дцзялтмяк, идман эеъяляри, щабеля идман цзря мцщазиря вя мярузяляр, диспутлар, викториналар кечирмяк, кинофилмлярин верилишини тяшкил етмяк, мцнтязям олараг, бядян тярбийяси коллективинин эюрдцйц ишляр щаггында радио иля верилишляр тяшкил етмяк бядян тярбийяси вя идманчыларын кцтляви шякилдя гязет вя журналлара абуня йазылышыны тямин етмяк, бядян тярбийяси мцяллимляриндян, ихтисаслы мцтяхяссислярдян, щямчинин тибб ишчиляриндян ибарят мцщазирячи груплар йаратмаг, онларын кюмяйи иля бядян тярбийяси вя идманы тяблиь етмяк вя с.

Идман базасынын йарадылмасы. Коллектив цчцн идман базасынын йарадылмасы ишини планлашдырмаг, иътимаи тяшкилатларын кюмяйи иля йени идман мейданчалары вя залларын тикилмяси, тямиря ещтийаъы олан зал вя мейданчаларын ясаслы сурятдя тямир едилмяси, йарарлы щала салынмасы, идман аваданлыглары вя лявазиматларынын алынмасы.

Бядян тярбийяси коллективляриндя учот ишляри. Бядян тярбийяси коллективиндя

ВМЩ комплексинин нормаларыны юдяйянлярин, иътимаи тялиматчыларын, щабеля идман щакимляринин, йыьма команданын цзвляринин учоту апарылмалыдыр. Бцтцн бунларла бярабяр, коллективин айры – айры идман нювляри цзря йыьма командасынын

Page 287: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

290

ири мигйаслы йарышларда иштирак етмяси, эюстярдийи нятиъя, щям дя мцяссися вя идаря дахили кечирилян тядбирлярин учоту олмалыдыр. Бядян тярбийяси групларында эюрцлян тяблиьати – тяшкилати ишляр, бядян тярбийяси шурасы иъласынын сянядляри, чемпионларын идман нятиъяси, коллективин эюстярилмяси вя с. гейдя алынмалыдыр. Бядян тярбийяси шурасынын учот ишлярини бядян тярбийяси тяшкилатчылары, идман бюлмя бцро цзвляри, бюлмялярдя ися команданын капитанлары, тядрис башчылары апарырлар. Сянядлярин дцзэцн долдурулмасына хцсуси диггят йетирмяк лазымдыр. Бунун цчцн дя бядян тярбийяси тяшкилатчылары, шуранын катиби, бюлмя бцро цзвляри, идман групларынын рящбярляри, командаларын капитанлары вя тялиматчыларла сющбятляр кечирмяк ваъибдир. Тяърцбя эюстярир ки, ишлярини вахтында апармаг коллективин фяалиййятиня мцсбят тясир эюстярир. Бядян тярбийяси коллективинин эюрдцйц ишляр хцсуси учот журналларында гейд олунур. Журналда гейдляр едилмяси коллектив щаггында айдын тясяввцрцн йаранмасы, ейни заманда онун ишинин дцзэцн истигамятляндирилмяси цчцн ялверишлидир. Щямин журналда щазырлыг щаггында, идман вя кцтляви тядбирлярин кечирилмяси, бюлмялярин фяалиййяти вя с. цзря гейдляр олмалыдыр. Журналда учот ишлярини ашаьыдакы формада апармаг мяслящят эюрцлцр.

Ы. Бядян тярбийяси коллективи шурасынын щейяти

ыра №-си

Сойады,ады вя атасынын ады

Шурада иъра етдийи иш

Иш йери, вязифяси

Цмуми эюстяриъиляр

ядян тярбийяси тяшкилаты

Дяряъяли идманчыларын сайы Нишанчыларын сайы

Бяд

ян

тярб

ийяч

иляри

н са

йы

КК

Ъ

цз

вляр

инин

сай

ы Ид

ман

уст

асы

Идм

ан

уста

лыьы

на н

амиз

яд

Ы,ЫЫ

,ЫЫЫ

эян

ъ

Ы дя

ряъя

ВМ

Щ

ЫЫ д

яряъ

я В

МЩ

ЫЫ

Ы дя

ряъя

В

МЩ

ЫВ

дяр

яъя

ВМ

Щ

Вдя

ряъя

В

МЩ

С

ящяр

эи

мна

стик

асы и

ля

мяш

ьул о

ланл

арын

сай

ы

Саь

лам

лыг

груп

лары

нда

мяш

ьул

олан

лары

н са

йы

ЫЫ. Бядян тярбийяси тяшкилатчысынын сойады вя ады

Page 288: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

291

ЫЫЫ. Бюлмялярдя мяшьул оланларын сайы

Идман бюлмяси, саьламлыг груплары

Мяшьул оланларын сайы

Дяряъяли идман Иътимаи мяшгчи вя тялиматчы

Щакимлик дяряъяси алан

Идман устасы

Идман усталыьына намизяд

Ы, ЫЫ, ЫЫЫ дяряъяляр

ЫВ. 2011-ъи ил цчцн иш планы

Сыра №-си

Тядбирин мязмуну Иъра вахты Иърачы Иъра тарихи

В. Бядян тярбийяси вя идманын инкишафы цзря ющдяликлярин йериня йетирилмяси

Эюстяриъиляр Ющдяликляр План цзря Йериня йетирилмиш

2008-ъи ил Ы.ВЫЫ

2009-ъу ил Ы.Ы

2009-ъу ил Ы.ВЫЫ

2010-ъу ил Ы,Ы

ВЫ. Коллективин кцтляви – бядян тярбийяси вя идман тягвими планы

Сыра №-си

Идман тядбирляри

Кечирилмя тарихи

Кечирилмя йери

Иштирак едянляр (иштирак едян командалар)

Гейд

ВЫЫ. Бядян тярбийяси вя идман р-н шуралары вя УЭИМ кечирдийи йарышларда бядян тярбийяси коллективи командасынын вя

идманчыларын иштиракы

Сыра №-си

Идман йарышлары

Кечирилмя вахты

Иштиракчыларын сайы

Тутдуьу йер команда Шяхси

мцкафат

Page 289: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

292

ВЫЫЫ. Идман аваданлыгларынын сийащысы

Сыра №-си

Ады Мигдары Гейд

Идман нювц цзря 1 йанвар 2010-ъу ил цчцн бядян тярбийяси коллективинин рекорд ъядвяли

Сыра №-си

Сой ады, ады вя атасынын ады

Доьулдуьу ил

Синиф, груп, факцлтя вя с.

Йарыш програмы (щярякят, цсул, мясафя вя с.)

Рекорд гойулмуш вахт

Идман тяснифаты цзря щансы дяряъя юдянилмиш

ЫХ. Бядян тярбийаси шурасынын гябул етдийи гярарын гыса мязмуну

Тарих Гябул олунмуш гярар

Вахт

Иърачынын сойады вя ады

Йериня йетирилдийи тарих

Х. Коллективин ишини йохлайан шяхсин гейдляри

Тарих Йохлама апаранын сойады

Вязифяси

Йохламайа аид гейдляр

Бядян тярбийяси коллективинин идман дяряъяси вя щакимин

ады иля тялтиф етмяк щцгугу вардыр. Коллектив гярарыны ашаьыдакы формада вермялидир:

Page 290: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

293

Бядян тярбийяси коллективинин _________ №-ли

гярары_________ Азярбайъан Республикасы идман

тяснифатынын тяляб вя нормаларыны йериня йетирдийи цчцн _________________

цзря (идманын нювц) идман дяряъяси иля тялтиф олунур. Нишанчылар щаггында мялумат формасы

Сыра №-си

Сойады, ады вя атасынын ады

Доьулдуьу ил

Нормативин юдянилдийи вахт

Йарышын ады вя програмын нювц

Эюстярилмиш нятиъя

Нишанын алынмасыны имза етмяк

(Бядян тярбийяси шурасы сядринин имзасы)

ВМЩ комплекси цзря нишанларын тялтифи ися ашаьыдакы формада апарылыр

Сыра №-си

Сойады, ады вя атасынын ады

Доьулдуьу ил

Халларын ъями

Гиймятляндирмя «вериб» «яла»

(Бядян тярбийяси шурасы сядринин имзасы)

Бядян тярбийяси тяшкилатлары идман ишляринин учотуну бу

формада апарыр:

Сыра №-си

Идман тядбирляри

Кечирилмя тарихи

Иштиракчыларын сайы

Ким кечириб

Page 291: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

294

ВМЩ комплексини юдяйянлярин сийащысы ашаьыдакы формада апарылыр:

Сойады, ады вя атасынын ады

Доьулдуьу ил

Эимнастика

Дартынмаг 100м гачыш

100м гачыш

Кросс

Чякиъатма

Цзэцчцлцк

Велосипед

Атыъылыг

Идман бюлмяляриндя учот ишляри. Идман бюлмя бцросу учот ишлярини журналда апарыр. Журнал цч щиссядян ибарятдир.

Б ю л м я щ е й я т и

Тядрис групу вя йа командасы

Мяшьул оланларын сайы

1.1. 2011 –и ил Иътимаи мяшгчи-тялиматчылар

Идман щакими Идман

устасы Идман усталыьына намизяд вя Ы дяряъяли

Бюлмянин идман тядбирляри

Сыра №-си

Идман тядбирляри Кечирилмя тарихи Иштиракчыларын сайы Гейд

Бюлмя ишинин йекунлашдырылмасы

Эюстяриъиляр Ющдяликляр Йериня йетирилмя

Ай мцддятиндя мяшьяляйя давамиййятин гейд олунмасы

Сыра №-си

Сойады, ады вя атасынын ады

Мяшьяляйя давамиййятин гейди _______________________

Айлар

Page 292: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

295

Мяшьялянин гыса мязмуну

Сыра №-си

Кечирилмя тарихи

Мяшьялянин гыса мязмуну

Иштиракчыларын сайы

Саатларын мигдары

Мяшгчинин имзасы

Иллик статистик щесаб формасы

Гадын ______________

Киши

Бядян тярбийясиляринин сайы ИЪ цзвляринин сайы

ВМЩ нишанчысы

Ъями

Щесабат илиндя щазырланмыш дяряъяли – идманчылар

Идман устасы Идман усталыьына намизяд

Ы дяряъя ЫЫ, ЫЫЫ вя эянъ дяряъя

Page 293: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

296

Идман йарышлары Бядян тярбийяси коллективиляриндя идман нювляри цзря

йарышларын кечирилмяси. Мяктябдя бядян тярбийяси вя идманын инкишаф етдирилмясиндя вя саьламлыьын даща да мющкямляндирилмясиндя идманын айры – айры нювляри цзря йарышларын мцнтязям олараг кечирилмяси вя тяшкили мцщцм ящямиййятя маликдир.

Буна эюря дя бядян тярбийяси коллективляриндя дя мцхтялиф йарышларын кечирилмяси артыг яняня шяклини алмышдыр. Бу сащядя республикамызын габагъыл мяктяб бядян тярбийяси коллективляринин зянэин иш тяърцбяси вардыр. Мяктяб шяраитиндя йарышлар синифлярарасы, синифдахили вя с. цзря ейни заманда мцхтялиф формаларда апарылыр:

1.Кцтляви идман нювляри цзря кечирилян йарышлар. Бу ъцр тядбирлярдя мяктяблиляр атлетика, волейбол, футбол, столцстц теннис, шащмат, дама вя ВМЩ комплексинин нормативи цзря йарышлар;

2.Садяляшдирилмиш вариантда апарылан йарышлар. Бу вахт щяр команда 3 – 4 няфяр олмагла йарыш кечирилир. Беля йарышлар идманын волейбол, столцстц теннис, дама, шащмат вя с. нювц цзря апарылыр;

3.Эянълярин кцтляви шякилдя иштирак етдийи йарышлар. Щямин йарышлар кросс, ВМЩ комплекси нормативлярини йериня йетирмяк вя с. цзря кечирилир. Бу ъцр йарышлар дюврцндя ян йахшы идманчылар ашкара чыхарылыр. Щямин идманчылар мяктяб вя район чемпионатларында иштирак етмяк щцгугу газанырлар.

Бядян тярбийяси коллективляриндя чемпионатларын щяр ил кечирилмяси шаэирдлярин щямин тядбирляря кцтляви сурятдя ъялб олунмасына, онларын идмана мараг вя мейлляринин артмасына сябяб олур.

Бундан ялавя, йарыш гуртардыгдан сонра галиблярин мцкафатландырылмасы, фярманларла тялтиф олунмасы вя ряьбятляндирилмяси нювбяти кцтляви бядян тярбийяси вя идман тядбирляринин сямяряли кечирилмясиндя хцсуси рол ойнайыр. Бу

Page 294: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

297

бахымдан, йарыш тяшкилатчылары щямин мясяляйя диггят йетирмялидирляр. Айры–айры галиб командалар цчцн кечиъи призлярин дя верилмяси зяруридир. Щямин йарышлар Бюйцк Вятян мцщарибяси вя Гарабаь мцщарибяси гящряманларынын, мяшщур идманчыларын шяряфиня кечирилмяси мягсядяуйьундур.

Бядян тярбийяси вя идманын мяктябли шаэирдляр арасында кцтляви шякилдя йайылмасында вя йа мяктяб цзря спартакиадаларын кечирилмяси юзцнямяхсус йер тутур. Ики илдя бир дяфя щям гыш вя щям дя йай спартакиадасынын тяшкили вя кечирилмяси саьламлыг вя идманчыларын илбойу идман формасыны сабит сахламасы цчцн олдугъа ялверишлидир.

Кцтляви шякилдя кечирилян йарышларда ися милйонларла эянъ оьлан вя гызлар, щабеля бюйцк йашлылар юз гцввялярини сынайырлар. Мцхтялиф мцкафатлар уьрунда йай атлетика, кросс йарышы, «Гызыл сцнбцл» мцкафаты уьрунда, пайыз футбол йарышы, еляъя дя чохнювчцлцк йарышларынын (60 – 100 м мясафяйя гачыш, гачараг щцндцрлцйя вя йахуд узунлуьа тулланмаг, гумбара атмаг, 300 вя йа 500 м мясафяйя гачыш) кечирилмяси буна мисал эюстярмяк олар. Бядян тярбийяси коллективляринин биринъилик йарышында галиб эялян айры – айры идманчылар вя командалар район, вилайят, республика йарышларында юз коллективини тямсил етмяк щцгугу газанырлар.

Яняняви йарышлар вя йолдашлыг эюрцшляри. Щазырда мювсцмля ялагядар идманын айры – айры нювляри цзря йарышларын тяшкили яняня шяклини алмышдыр. Беля йарышларын бири дя «Атлетика эцнц»ня щяср олунур. Щямин йарыш щяр ил май эцнляриндя кечирилир. Онун програмына гызлар вя оьланлар цчцн 3х500 м. оьланлар вя бюйцк йашлылар цчцн 3х1000 м мясафяйя естафет гачышлары дахил едирляр. Коллективлярдя яняняви идман йарышлары

Республика бядян тярбийяси эцнцня, Ордунун йаранмасы эцнцня, Конститутсийа эцнцня вя с. щяср олунур. Мяктяб, техники – пешя мяктябинин бядян тярбийяси коллективляри арасында идманын мцхтялиф нювляри цзря кечирилян йолдашлыг эюрцшляри сон заманлар эениш йайылмышдыр. Коллективляр арасында щяр ил мцнтязям олараг йолдашлыг эюрцшляринин кечирилмяси чох

Page 295: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

298

файдалыдыр. Бу бир тяряфдян идманчыларын рясми биринъиликляря щазырлыьыны артырмагла йанашы, щям дя командалар йарыш габаьы юз гцввялярини сынайырлар, техники вя тактики чатышмамазлыьы арадан галдырмаг имканы ялдя едир, щейятлярини даща да сабитляшдирирляр.

Йолдашлыг эюрцшляринин ики дяфя щяр ики команданын мейданчасында (залында) нювбя иля кечирилмяси мягсядямцвафигдир. Йарыша щакимлийи ойнайан командаларын нцмайяндяляри дейил, башга коллективлярин (нейтрал) цзвляриндян ибарят щейят етмялидир. Йолдашлыг эюрцшляри район вя йа коллективин биринъилик йарышлары дюврцня дцшмямялидир.

Йарыш щаггында ясаснамя

Бядян тярбийяси шурасы кечириляъяк идман йарышларынын

ясаснамясинин дцзэцн вя вахтында щазырланмасына лазыми диггят йетирмялидир. Йарышын ясаснамяси йарыш башланмаздан яввял бядян тярбийяси тяшкилатчыларынын, синфи тямсил едян иштиракчыларын нязяриня чатдырылмалыдыр.

Бу идман бюлмя рящбярляриня габагъадан ишини дцзэцн планлашдырмагда, йарыш цчцн йыьма команданын щейятини стабилляшдирмякдя, она щазырлыьы артырмагда эениш имканлар ачыр.

Щяр бир коллективдя шяхси вя команда йарышларынын йаш груплары цзря кечирилмяси олдугъа ваъибдир. Йаш груплары белядир: 16 – 17 йашлы йенийетмя вя гызлар, 18 – 20 йашлы эянъляр, 21 – 30 йашлы идманчылар, ейни заманда орта вя бюйцк йашлы бядян тярбийячиляри: бура 31 – 40, 41 – 50 йашлы вя бюйцк йашлы кишиляр, 31- 35, 35 – 45 йашлы вя бюйцк йашлы гадынлар дахилдир.

Бядян тярбийяси коллективляриндя идман йарышлары 3 формада апарылыр: шяхси, шяхси – командалы вя командалы.

Шяхси йарышда газанылан нятиъя йалныз идманчынын юзцня щесаб едилир, шяхси йарышлары идманын аьырлыг галдырмаг, эцляш, атлетика, велосипед идманы, цзэцчцлцк, столцстц теннис, атыъылыг

Page 296: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

299

вя с. идман нювляри цзря кечирмяк олар. Шяхси йарышлары коллективин ян эцълц идманчысыны вя йа чемпионуну мцяййянляшдирмяк мягсядиля апарылыр.

Шяхси команда биринъилийи йарышында ися ялдя едилмиш нятиъя тякъя идманчынын дейил, щям дя команда цчцн сайылыр.

Командалы йарышда ися нятиъя, йер айры – айры идманчылара дейил, йалныз команда цчцн мцяййянляшдирилир. Идман ойунлары, естафет йарышлары вя с. цзря кечириляъяк йарышлар буна мисал ола биляр.

Атлетика вя цзэцчцлцк цзря командаларын йерляри ъядвялдя эюстярилмиш халлар ясасында бюлцшдцрцлцр. Команда йарышда йер тута билмирся, айры – айры идманчыларын топладыьы халлар командайа щесаб олунур. Мясялян, идманчынын галдырдыьы аьырлыьа верилян халлар команда цчцн сайыла биляр. Эцляшмя цзря щяр щансы бир идманчынын тутдуьу йер вя бу йеря верилян халлар командайа сайылыр.

Шяхси команда йарышында ися команда цчцн йалныз зачот иштиракчысы олан идманчыларын топладыьы халлар щесаб олунур. Зачот цчцн иштиракчыларын сайы ясаснамядя габагъадан мцяййянляшдирилир. Щяр бир команда йарыша истядийи сайда идманчы бураха биляр, лакин ян йахшы идманчыларын нятиъясиня ясасланараг командайа халлар верилир.

Йолдашлыг эюрцшляриндя ися биринъи йери тутан идманчынын командасына 5 хал, икинъи йери тутан идманчынын командасына 3 хал, цчцнъц йери тутан идманчынын командасына 2 хал, дюрдцнъц йери тутан идманчынын командасына ися 1 хал верилир.

Яэяр щяр щансы командада бир идманчы йарышда иштирак етмирся, щямин командайа 0 хал верилир.

Бунлардан айдын олур ки, идман йарышларыны кечирмяздян яввял она ъидди щазырлыг эюрмяк, дцзэцн вя ятрафлы ясаснамя тяртиб етмяк лазымдыр. Буну нязяря алараг, волейбол цзря кечирилян йарышын ясаснамясини веририк.

Page 297: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

300

Волейбол цзря коллектив биринъилийи йарышынын

Я с а с н а м я с и

Волейбол цзря мяктяб бядян тярбийяси коллективинин

биринъилийини кечирмякдя ясас мягсяд вя вязифя оьлан вя гызлар, гадын вя кишиляр арасында ъари ил цчцн ян йахшы команданы мцяййянляшдирмякдян ибарятдир.

Оьлан вя гызлар цчцн волейбол йарышы ики дюврядян ибарят кечирилир. Биринъи дюврянин йарышы 25 майдан 2 ийуна кими, икинъи дювря ися октйабрын 1-дян 25-дяк давам едяъякдир. Йарыш мяктябин мяркязи волейбол мейданчасында кечириляъякдир. Йарышын кечирилдийи йер, йарышын бцтцн гайда вя тялябляриня ъаваб верир. Щямин мейданча йарышын щакимляр щейяти тяряфиндян гябул олунур.

Кянддя йашайыб, бядян тярбийяси коллективляринин цзвц олан щяр бир вятяндаш йарышда иштирак едя биляр. Бцтцн иштиракчылар йарыша щакимин иъазяси иля бурахылыр.

Щяр бир мяктяб вя йа синиф йарыша нечя команда чыхараъаьыны габагъадан рясми сурятдя билдирмялидир. Йенийетмяляр (14 – 15 вя 16 – 17 йаш), гызлар (14 – 15 вя 16 – 17 йаш).

Йарыш щяр бир команда цчцн айрылыгда кечирилир. Йарышын тяшкили вя кечирилмясиня волейбол бюлмя бцросу

вя щакимляр щейяти мясулиййят дашыйыр. Йарыш даиряви цсулла кечириляъякдир. Йяни бцтцн

командалар щяр дюврядя бир – бириля эюрцшяъяк. Йарышлар сифариш алындыгдан сонра вя пцшк атылдыгдан сонра щакимляр щейятинин тяртиб етдийи хцсуси ъядвял цзря кечириляъякдир.

Командалар юз щейятляриндян бир няфяр капитан сечмялидир ки, бу да йарыш заманы гайда – ганунун йарадылмасына, интизамын позулмамасына ъавабдещлик дашыйыр.

Бядян тярбийяси бцросу сифаришлярин топланмасы вя йарыш

Page 298: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

301

сащяляринин сялигяйя салынмасындан ютрц нцмайяндя айырыр. Нцмайяндяляр щакимляр щейятинин йыьынъагларында иштирак етмялидирляр.

Йерляр биринъи вя икинъи дюврядян сонра бюлцшдцрцлцр. Эюрцшц удан командайа 3 хал, удузан командайа 1 хал верилир. Йарыша эялмяйян команда ися 0 хал газаныр. Йарыш дюврцндя ян чох хал топламыш команда галиб щесаб едилир.

Яэяр ики команда ейни хал топлайыб биринъи йерля юзцнц тямин едирся, онда щямин командалар арасында ялавя эюрцш кечирилир. Бу эюрцшдя галиб эялян командайа йер верилир. Галиб йеня дя мцяййян едилмирся, ойун башга эцн тякрарян кечирилир.

Галиб командаларын мцкафатландырылмасы

Галиб эялян командайа вя онун цзвляриня бядян тярбийяси

коллективинин щямин ил цчцн чемпиону ады верилир. Галиб командайа коллективин диплому верилир.

Йарышда иштирак етмяк цчцн сифариш

Сифариш эюстярилян тарихдян эеъ олмайараг волейбол

бцросцна тягдим едилмялидир. Щяр команда сифаришдя 10 няфярдян чох олмайараг

идманчынын сийащысыны веря биляр. Йарыш заманы ися команданын рящбяри мцяййян сябябя эюря команданы тярк етмиш ойунчунун явязиня йени ойунчунуун йарышда иштирак етмяси цчцн сифариш веря биляр. Сифариш нювбяти ойун яряфясиндя щакимляр щейятиня тягдим олунмалыдыр.

Икинъи дювря башламаздан яввял ися щакимляр щейятиня йени сифариш вериля биляр. Синфин (ейни йаш групу цзря) ики вя даща чох командасы йарышда иштирак едирся, биринъи дюврянин ахырына

Page 299: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

302

кими, йахуд икинъи дюврянин башламсындан сонра бир командадан диэяриня ойунчунун кечмясиня иъазя верилмир.

Йарыш башландыгдан сонра щяр щансы бир команда ойунчусунун диэяр командайа кечирилмясиня иъазя верилмир.

Мяктяб спартакиадасы Спартакиаданын програмына бир нечя идман нювц дахил

едилир. Спартакиаданын лазыми сявиййядя тяшкили вя кечирилмяси цчцн она габагъадан щазырлыг ишляри эюрмяк лазымдыр. Бунун цчцн щяр шейдян яввял спартакиаданын ясаснамясини щазырламалы вя иътимаи тяшкилатларла разылашдырылмалыдыр.

Йарыш ясаснамяси иштиракчыларын вя бюлмя рящбярляринин нязяриня чатдырылмалыдыр. Щямин йарышдан ютрц щакимляр щейяти сечилмяли, идман мейданчалары вя стадион йарыш цчцн щазырланмалыдыр.

Спартакиаданын програмына мяктябдя кцтляви шякилдя йайылмыш идман нювляринин дахил едилмяси даща мягсядяуйьундур. Щяр бир коллективдя гыш вя йай спартакиадасы кечириля биляр.

Спартакиаданын нцмуняви програмы

Гыш спартакиадасына тяхминян ашаьыдакы идман нювлярини

дахил етмяк олар: 1.Волейбол – киши, гадын, оьлан вя гызлар. 2.Атлетика: а.Кросс – оьланлар 1,5, гызлар – 500 м., кишиляр – 1,5 – 3

км, гадынлар 500 – 800 м.; б.Гумбара атмаг – кишиляр вя гадынлар, оьлан вя гызлар; в.Йадро итялямяк – киши вя гадынлар. 3. Эцълцлярин мцсабигяси: кишиляр – аьыр йцкц галдырмаг.

Page 300: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

303

4. Велосипед идманы. 5. Шящяръик – оьлан вя кишилярдян ибарят командалы йарыш. 6. Милли вя сярбяст эцляш. 7. Шащмат вя дама – киши вя гадынларын, оьлан вя гызлардан

ибарят командалы йарыш. 8. Атыъылыг идманы – киши вя гадынлар. Йай спартакиадысы програмына ися ашаьыдакы идман нювляри

дахил едиля биляр: 1. Атлетика – киши вя оьланлар цчцн 100, 400, 1500, 3000

м. гачыш, гачараг узунуна вя щцндцрлцйя тулланма, гумбара атма, йадро итялямя, 4х300 м. естафет гачышы, гадын вя гызлар цчцн 60, 100, 400 м. гачыш, гачараг узунуна вя щцндцрлцйя тулланма, гумбара атма, йадро итялямяк, 4х200 м. естафет;

2. Велосипед идманы – шоссе йолунда йцрцш, оьланлар 15 км, кишиляр 25 км, гадын вя гызлар 10 км, кросс – 15 км (кишиляр), 10 км (оьланлар), гадынлар вя гызлар 5 км.;

3. Атыъылыг идманы – ВМЩ комплексинин нормативлярини вермяк цчцн кичикчаплы тцфянэдян атяш ачмаг;

4. Аьыр атлетика – кишиляр – аьырлыг галдырма; 5. Футбол – кишиляр вя йенийетмяляр; 6. Волейбол – эянъляр вя гызлар, кишиляр вя гадынлар, орта вя

бюйцк йашлы кишиляр вя гадынлар; 7. Шящяръик – эянълярин, орта вя бюйцк йашлы кишилярин вя

гадынлар командасынын йарышлары; 8. ВМЩ чохнювчцлцйц – гызлар вя оьланлар, кишиляр вя

гадынлар; 9. Цзэцчцлцк – 100 вя 200 м – эянъляр, гызлар, кишиляр вя

гадынлар; 10.Столцстц теннис – кишиляр вя гадынлар, эянъляр вя гызлар; 11.Шащмат вя дама – кишиляр вя гадынлар, оьланлар вя

гызлар.

Page 301: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

304

Спартакиаданын програмына милли идман нювляринин дахил едилмяси хцсусян ящямиййятлидир. Бу даща чох адамын йарышда иштиракына сябяб олур.

Йарыш мараглы кечир. Спартакиаданын програмы ишляниб гуртардыгдан сонра онун

тягвим планы щазырланмалыдыр. Йарышлар ясасян истиращят вя байрам эцнляриндя кечирилмялидир. Тягвим планында йарышын кечирилмя тарихи, йери вя с. эюстярилмялидир.

Йарышда иштирак етмяк цчцн сифариш бу формада верилир.

Сыра №-си

Сойады, ады вя атасынын ады

Иш йери Йаш Щансы идман нювц цзря чыхыш едир

Щякимин имзасы

Бядян тярбийяси бцросу вя групун башчысы

_______________________ Йарышларын иллик тягвим планы тутуларкян ашаьыдакы

формадан истифадя олунур.

Йарышын иллик тягвим планы

Идман нювц

Кечирилмя вахты

Кечирилдийи йер

Иштиракчылар Мясул шяхс

Тядбир

Page 302: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

305

Бядян тярбийяси вя идманын тяблиьи

Цмумтящсил, техники - пешя вя али тящсил оъагларында,

мцяссися вя идарялярдя бядян тярбийяси вя идманы даща да инкишаф етдирмяк бу сащядя лазыми эюстяриъиляря йийялянмяк тяблиьати ишин дцзэцн гойулмасындан мцщцм дяряъядя асылыдыр.

Буна эюря дя шаэирдляр арасында бядян тярбийяси вя идман цзря эениш тяблиьати ишлярин апарылмасы мяктяб бядян тярбийяси коллективинин ясас диггят мяркязиндя дурмалыдыр.

Габагъыл мяктяб бядян тярбийяси коллективляринин иш тяърцбяси эюстярир ки, тяблиьат бядян тярбийяси вя идманын инкишафында хцсуси рол ойнамагла йанашы, щям дя сюзцн эениш мянасында бядян тярбийяси вя идманын идаря олунмасынын даща да тякмилляшдирилмясинин щялледиъи сащясиня чеврилир.

Чцнки, тяблиьат щямин ишдя гаршыйа гойулмуш мащиййят, мягсяд вя вязифяни мцхтялиф йаш дяряъяляриндян олан бцтцн адамлара юйрядир. Тяблиьат, ейни заманда, бядян тярбийяси вя идманла мцнтязям сурятдя мяшьул олмаьа шцурлу мцнасибят тярбийя едир. Бундан ялавя, тяблиьат васитясиля бядян тярбийясинин саьламлыг, тящсил вя тярбийяедиъи ящямиййяти эениш халг кцтляляриня чатдырылыр.

Мядяниййятимизин тяркиб щиссяси олан бядян тярбийяси вя идманын тяблиь едилмяси щюкумятин даим диггят мяркязиндя олмушдур. Юлкямиздя тяблиьати ишин ъанландырылмасы иля сых ялагядар бир сыра файдалы эюстяришляр верилмишдир.

Тяблиьати ишин дцзэцн гойулмасы вя онун мцнтязям олараг щяйата кечирилмяси нятиъясиндя Азярбайъанын физики тярбийя системи даща да тякмилляшмиш вя йени – йени наилиййятляр газанылмышдыр. Гейд етмялийик ки, ящалинин кцтляви шякилдя идман вя бядян тярбийясиня ъялб олунмасында, бейнялхалг йарыш вя турнирлярдя, олимпийа ойунларында идманчыларымызын гялябяляри цчцн тяблиьати ишимизин бюйцк ящямиййяти олмушдур.

Сон иллярдя республикамызда бядян тярбийяси вя идман няинки мяктябдя, еляъя дя ири завод вя фабриклярдя, саьламлыг

Page 303: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

306

зоналарында, мядяниййят оъагларында, истиращят паркларында, санаторийаларда эениш сурятдя тяблиь олунур. Бядян тярбийяси вя идманын тяблиьиндя радио вя телевизийа верилишляриндян, кино вя мятбуатдан истифадя едилир.

Бир сыра мяктябляримиздя ВМЩ бядян тярбийяси комплекси цзря эушя йарадылмышдыр. Идман эушясиндя ВМЩ комплексинин емблемасы вя комплекся аид бязи йазылар верилмишдир.

ВМЩ комплекси эушясиндя онун айры – айры йаш дяряъяляри цзря нормалары, тялябляри, иш вя тягвим планлары, кечириляъяк йарышлар вя бунларын ясаснамяси вардыр. Мяктябин эюркямли йериндян методики плакатлар вя шцарлар асылмышдыр.

Идман эушясиндя идман бюлмя мяшьяляляри ъядвяли, комплексин норма вя тяляблярини йериня йетирян идманчыларын сийащысы, йарыш чемпиону вя рекордчуларын шякилляри вурулмушдур.

Кянд мяктябляриндя тяблиьатын шифащи формасына ъидди диггят йетирилир. Щяр шейдян яввял, идман хябярляри вахтлы – вахтында шаэирдляря чатдырылыр.

Бу ъцр мялуматлар ясасян, сящярляр, мяктябдя, йарыш вя идман мяшьяляляри дюврцндя, йолдашлыг эюрцшляри заманы верилир.

Бязи мяктяблярдя бядян тярбийяси цзря вахташыры тялиматы семинарлар тяшкил едилир. Бу ися иътимаи мяшгчилярин, щакимлярин бригада, манга, бядян тярбийяси тяшкилатларынын щазырланмасында да бюйцк ящямиййятя маликдир.

Мяктябдя викториналарын да кечирилмясиня тясадцф едилир. Ялбяття, бу иши даща да тякмилляшдирмяк вя системя салмаг мяктябдя эянъ идманчыларын бядян тярбийясиня даир билийини артырмагла, онларын бу ишя йцксяк сявиййядя ъялб едилмясиня зямин йарадыр.

Мцасир дюврдя мяктяб вя али мяктяб бядян тярбийяси коллективляринин иш системи дя тякмилляшдирилир. Буна эюря дя тяблиьати иш, онун форма вя васитяляри дя инкишаф едир, даща да йахшылашдырылыр.

Щямин бахымдан мяктябляримиздя тяблиьатын бцтцн форма вя васитяляриндян лазыми гядяр истифадя олунур.

Page 304: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

307

Тяблиьати иши мцасирляшдирмяк, йени тялябляр сявиййясиня

чатдырмагдан ютрц тяблиьатчынын юзц ашаьыдакылары нязяря алмалыдыр. Хцсусиля, идейа – сийаси, нязяри щазырлыьыны артырмалы, бядян тярбийяси вя идман сащясиндя щюкцмятимизин гярар вя гятнамялярини, директив эюстяришлярини дяриндян билмялидир. Тяблиьатчы мцяллим, мяшгчи бядян тярбийясинин мязмунуну билмякля, щям дя онун тялим методларыны щяйатын тялябляриня уйьунлашдырмаьы вя тяблиьат васитяляриндян сямяряли истифадя етмяк йолларыны баъармалыдыр.

Мцшащидяляр эюстярир ки, бязи тяблиьатчылар тяблиьати иши йалныз бядян тярбийяси иля мящдудлашдырырлар. Йяни онлар мювзудан кянара чыхмырлар. Бядян тярбийяси сащясиндя газанылмыш наилиййятляри, тясяррцфат вя сянайенин мцвяффягиййятли эюстяриъиляри иля тутушдурмурлар. Лакин щяр бир тяблиьатчы юз чыхышыны дцнйада вязиййят вя юлкя президентинин бейнялхалг фяалиййяти, республиканын игтисади сийасятинин ясас вязифяляри иля мцмкцн гядяр ялагяляндирилмялидир. Беля ки, тяблиьати ишимиздя бядян тярбийяси вя идманын ясас йер тутмасы иля бярабяр, о щям дя динляйиъилярин цмуми сявиййясинин (нязяри) артмасына хидмят етмялидир.

Бунун цчцн юлкя президенти И.Ялийевин мярузя вя чыхышларыны, мцасир Азярбайъанын игтисадиййат вя мядяниййятинин инкишафы иля ялагядар эюстяриъиляри дяриндян юйрянмяк, ону мцвафиг шякилдя иътимаиййятя чатдырмаг тяблиьатчыларын билаваситя боръудур.

Щазырки шяраит тяблиьат сащясиндяки ишлярин дя мцасир тялябляр сявиййясиня галдырылмасыны тяляб едир. Мящз буна эюря дя бядян тярбийяси коллективляриндя тяблиьат щям мязмунъа вя щям дя формаъа даща да йениляшдирилмялидир. Чалышмаг лазымдыр ки, тяблиьати иш заманы идейа – сийаси тярбийянин, естетика, ямяк вя яхлаг тярбийясинин сых ялагялилийи тямин едилсин.

Тяяссцфля гейд етмялийик ки, бир чох мяктябляримиздя, мцяссися вя идаряляримиздя вахты иля юзцнц доьрултмуш идман адят вя яняняляриндян лазымынъа истифадя олунмур.

Page 305: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

308

Мцнтязям олараг ящали иля бядян тярбийяси вя идман щаггында мцщазиря, мярузя вя сющбятляр тяшкил едилмир, кцтляви бядян тярбийяси ахшамлары, бядян тярбийяси байрамлары, эюркямли идманчыларла эюрцшляр кечирилмир, ян йахшы бядян тярбийяси коллективляринин, идман бюлмяляринин нцмуняви чыхышлары тяшкил едилмир.

Бундан ялавя, габагъыл бядян тярбийяси коллективляринин иш тяърцбяси лазымынъа юйрянилиб, цмумиляшдирилмир, мятбуатда йайылмыр, дивар гязетляринин бурахылмасы, шцарларын йазылмасы, плакатларын сифариши истянилян сявиййядя тяшкил едилмир, идман елми педагожи – методики ядябиййатын алынмасына диггят йетирилмир.

Клуб вя мядяниййят евляри. Бядян тярбийяси вя идманын тяблиьи мягсядиля идманла баьлы кинофилмляр нцмайиш етдирмяли, йерли радио верилишляри цчцн тяблиьи материаллар щазырламалы, мцхтялиф сярэиляр тяшкил етмялидир.

Клуб вя мядяниййят евляри бядян тярбийяси вя идман цзря эянъляр цчцн тематик эеъяляр кечирмяли, йцксяк эюстяриъийя малик олан коллективлярин, айры – айры идман бюлмяляринин, чемпион вя рекордчу идманчыларын ящали иля эюрцшц вя чыхышыны тяшкил етмялидир.

Бундан ялавя, ВМЩ комплексиня аид стендляр, фото – тяртибатлар, плакат вя шцарлар щазырланыб, мядяниййят евинин адам даща чох топлашан йериндян асылмалыдыр.

Идман базаларында тяблиьати иши даща мязмунлу вя диггяти ъялбедиъи олмалы, хцсусиля йарышла ялагядар еланлар, эцндялик мялуматлар, мараглы фактлар эюзял хятля йазылыб эюркямли йердян асылмалыдыр.

Идман базасыны бядии зювгля ишлянилмиш ВМЩ комплексинин тялябляри, норматив ъядвялляри, идман тяснифаты вя айры – айры идман нювляринин техникасы цзря плакатлар асылмалыдыр.

Яввялки иллярдя олдуьу кими, китабхана вя гираятханаларда бядян тярбийяси вя идман цзря елми – методики китабларын сярэиси дцзялдилмялидир. Сярэинин тематикасыны, «ВМЩ комплекси щаггында няйи охумаг лазымдыр?», «ВМЩ

Page 306: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

309

нишанындан олимпийа медалынадяк», «Олимпийачылар арамыздадыр», «Атлетикайа аид няйи охумаг ваъибдир?» вя с. тяшкил едилмяси мягсядяуйьундур.

Санаторийа, мариф евляриндя, хястяхана вя диэяр тибб оъагларында бядян тярбийяси, туризм вя идманын сящщят – саьламлыг цчцн ня кими ящямиййяти олмасы барядя мцщазиря, мярцзя вя сющбятляр кечирмяли, стендляр, шцарлар вя плакатлар олмалыдыр.

Бядян тярбийяси вя идман цзря мцщазирялярин нцмуняви тематикасы.

Цмуммилли лидеримиз Щ.Ялийев физики тярбийя щаггында.

Щ.Я.Ялийевин, шяхси щяйатында бядян тярбийяси вя идман. И.Ялийев Азярбайъан вятяндашларынын саьламлыьынын

горунмасы вя бядян тярбийяси щаггында. Бядян тярбийяси вя идман милли мядяниййятимизин тяркиб

щиссяси кими. Эянъляр вя бядян тярбийяси щярякаты. Щямкарлар тяшкилаты вя зящмяткешляр арасында юзфяалиййят.

Бядян тярбийяси щярякаты. Азярбайъан Республикасында бядян тярбийяси щярякатынын

тяшкилинин ясаслары. Бядян тярбийяси коллективи–бядян тярбийяси тяшкилатларынын

ясас юзяйидир. Бядян тярбийяси вя идман цзря перспектив планлашдырма. Кцтлявилик – Азярбайъан бядян тярбийяси щярякатынын

ясасыдыр. «Вятянин мцдафиясиня щазырам» комплекси Азярбайъан

физики тярбийя системинин програм вя норматив ясасыдыр. Ващид идман тяснифаты. Идман мяшгинин елми ясаслары.

Page 307: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

310

Идманчыларын щяртяряфли физики щазырлыьы вя онун идман

усталыьынын артмасында ящямиййяти. Идманын илбойу мяшги. Идманчынын мяшг вя йарыш заманы режими. Идманчынын мяняви вя естетик тярбийяси. Азярбайъан идманчыларында иради вя мяняви характерин

тярбийяси. Азярбайъан идманчысынын мяняви симасы. Азярбайъан идманчылары Бюйцк Вятян мцщарибяси

илляриндя. Гарабаь савашында идманчыларын эюстярдикляри

гящряманлыглар. Инсанын щяйат вя фяалиййятиня физики щярякятлярин тясири. Бядян тярбийяси – узунюмцрлцлцйцн ачарыдыр. Бядян тярбийяси саьламлыьын мющкямляндирилмясиндя вя иш

габилиййятинин артырылмасында башлыъа васитя кими. Бядян тярбийяси вя идманын елми тяшкили. Орта вя ащыл йашлылар цчцн бядян тярбийяси вя идман. Зещни ишля мяшьул оланлар цчцн бядян тярбийяси вя идман. Азярбайъан эянъляринин бядян тярбийяси вя идманы. Эянълярин бядян тярбийясинин елми ясаслары. Валидейнляря ушагларын физики тярбийяси щаггында. Цмумтящсил мяктябиндя бядян тярбийяси вя идман. Орта вя али ихтисас мяктябляриндя бядян тярбийяси вя

идман. Бядян тярбийячисинин эиэийенасы вя юзцня нязаряти дцздцр. Бядян тярбийяси вя идман мяшьяляляри заманы щяким вя

педагожи нязарят. Овчулуг вя балыг тутмаг фяал истиращятин вя саьламлыьынын

ясас васитяси кими.

Page 308: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

311

Туризм–фяал истиращятин, физики инкишафын вя ящалинин саьламлыьынын мющкямляндирилмясиндя мцщцм васитя кими.

Азярбайъан идманчыларынын бейнялхалг ялагяляри. Дцнйа чемпионатларында Азярбайъан идманчыларынын чыхышы. Мцасир олимпийа ойунлары. Бейнялхалг олимпийа щярякаты. Бейнялхалг олимпийа ойунларынын мцасир проблемляри. Азярбайъан дцнйа вя Авропа чемпионатында. Азярбайъан идманчылары олимпийа ойунларында. Бядян тярбийяси вя идманын мяишятдя ролу.

Валидейнляр цчцн мцщазирялярин нцмуняви тематикасы

Эюркямли рус педагоглары (К.Д.Ушински, П.Ф.Лесгафт,

А.С.Макаренко) физики тярбийя щаггында. Азярбайъан педагоглары вя маарифпярвярляри

(М.Ф.Ахундов, Щ.Зярдаби, Г.М.Гянизадя, С.Вурьун вя с.) физики тярбийя щаггында.

Ушагларын физики тярбийясиндя валидейнлярин ролу. Ушагларын бядянъя мющкямляндирилмясиндя сящяр эимнастикасынын ящямиййяти.

Ушагларын организми щава, су вя эцняшля мющкямляндирилмяси.

Ушагларын щяйатында мцтящяррик ойунларын ролу. Ушагларда ясас щярякят вярдишлярини формалашдырмаг

щаггында. Ушаг вя йенийетмялярин идманы. Туризм ушагларын саьламлыьынын мющкямляндирилмясиндя

ясас васитя кими.

Page 309: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

312

Гызларын бядян тярбийяси вя идманынын башлыъа хцсусиййятляри.

Ушагларда онурьа яйриликляри вя йастыайаглылыьын арадан галдырылмасы мягсядиля апарылан профилактик тядбирляр.

ВМЩ комплекси - Азярбайъан физики тярбийя системинин ясасыдыр.

Ушаг вя йенийетмялярля бядян тярбийяси вя идман цзря йарышларын тяшкили вя кечирилмяси.

Бядян тярбийяси вя идман мяшьяляляри дюврцндя ушагларын эиэийенасы вя юзцня нязаряти.

Валидейнляр юз саьламлыьы гайьысына неъя галмалыдыр?

Page 310: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

313

Дюрдцнъц бюлмя

Асудя вахт цчцн щяряки-интеллектуал яйлянъяли ойунлар

ВЫЫЫ ФЯСИЛ

Щяряки-интеллектуал яйлянъяли ойунлар

План

1. Азярбайъан милли ушаг ойунлары 2. Ев шяраитиндя ойунлар 3. Мязщякяли азщярякятли ойунлар 4. Яйлянъяли бядян щярякятляри 5. Йай ойунлары 6. Мцсабигя-йарыш ойунлары 7. Дцнйа ушагларынын ойунлары

Ядябиййат

1.Щяшимов Я., Садыгов Ф., Азярбайъан халг педагоэикасы антолоэийасы. Бакы, 1993-ъц ил. 2.Нябийев А.М. Ел няьмяляри халг ойунлары. Азярбайъан Дювлят няшриййаты, 1988-ъи ил. 3.Аьайев Щ.Щ., Щцсейнов С.С.Азярбайъан ушаг мцтящяррик ойунлары. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1989-ъу ил. 4.Аьайев М.М., Садыгов А.С. Ушаг ойунлары. Бакы, Эянълик, 1967-ъи ил. 5.Аьайев М.М., Сямядова С.С.Ушаг ойунлары. Эянълик, 1969-ъу ил.

Page 311: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

314

ВЫЫЫ ФЯСИЛ Щяряки интеллектуал-яйлянъяли ойунлар

8.1.Азярбайъан милли ушаг ойунлары

Тап эюряк Йаш 6-10 Ойунчуларын сайы: 6-8. Бир дястя ушаг бир йеря йыьылыр вя щяр бир ушаьа ад

гойулур. Еляъя дя адларына мцвафиг онларын йейяъяйи хюряк тяйин едилир. Мясялян: ушагларын бири довшан йедийи-кялям; икинъи адам йедийи-ъюряк, цчцнъц кирпи йедийи-илан, дюрдцнъц тцлкц йедийи-тойуг, бешинъи тойуг йедийи-дары, алтынъы гарьа йедийи-пендир вя беляликля, ойун башланмаздан яввял бцтцн ушаглар адларына уйьун йемякля тямин олунур. Ушаглар даиря вуруб отурурлар. Онлардан бири даирянин мяркязиня эялиб бармаьы вя йахуд ялиндяки аьаъ иля йердя даиря чякя-чякя дейир: карыхма-дарыхма, дарыхма-карыхма, карыхма-дарыхма. О бири ушаглар да бармаглары иля вя йа тябаширля (чюпля) даиря чякя-чякя карыхма-дарыхма, дарыхма-карыхма, карыхма-дарыхма дейирляр.

Даирянин ортасындакы ушаг бирдян бармаьыны йухары галдырараг, йолдашларынын бириндян сорушур: йедийин нядир? Щямин ушаг чашмайараг габагъадан тяйин едилян хюряйин адыны дцзэцн сюйляйярся ойун давам едяр. Ушаглар йеня карыхма-дарыхма, кялимясини тякрар едирляр. Ортадакы ушаг йеня бирдян ушаьын бириня цзцнц тутуб адын нядир? дейя сорушур. Ушаг ъаваб верир. Яэяр ъаваб верян ушаг йанылыб юз адыны, йахуд хюряйинин адыны дцзэцн демязся явязиня юз адыны дейярся, о ушаьа ъяза верилир. Верилян ъяза белядир. Ушаг башыны ашаьы яймяли, йяни диэяр ушаглара щюрмят яламяти олараг тязим етмялидир. Вя йа даиряйя дахил олуб рягс етмяли, йа да билдийи шеирлярдян, сяргилярдян парчалар сюйлямялидир. Ъязаны ушаг гябул етмязся йяни имтина едярся, она башга бир тянбещ дя вермяк олар. О бу ъязалардан да имтина едярся онда она арзуладыьы ъязаны вермяк мягсядяуйьун олар. Верилмиш ъязаны гябул етмяйян ушаг ойундан кянарлашдырылмалыдыр.

Page 312: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

315

Ял цстя кимин яли. Йаш 6-14 Ойунчуларын сайы: 5-8 няфяр. Ушаглардан бири гаршыйа чыхыр вя башыны (бядянини) ашаьы

яйир. Диэяр ушаглардан бири ися яллярини гаршыда яйилмиш ушаьын кцрякляриня гойур. Башга ушаглар ися бир сясля ондан сорушур: - ял цстя кимин яли?

Яэяр яйилян ушаг ялин кимин яли олдуьуну дцзэцн тапмазса о бири ушаглар яллярини щямин ушаьын кцряйиня вурур вя щцндцрдян ащянэдар бир сясля дейирляр: «Эютцрцн вурун йаландыр». Сонра ися диэяр ушаглардан бири яллярини яйилян ушаьын кцряйиня гойур. Ойун ялин кимин яли олдуьу тапылан мцддятя гядяр давам едир. Еля ки, ялин кимин яли олдуьу тапылды, яли тапылан ушаг яйиляни явяз едир.

Ойун тяхминян 30-40 дягигя давам едир. Ялляри «йатан» ушаьын кцряйиня зярбля вурмаг олмаз.

Ъызыьа эирмя

Йаш 10-16 Ойунчуларын сайы 10-16. Ушаглар ойун йериня эялир вя ики бярабяр дястяйя

бюлцнцрляр. Йердя табашир вя йа уъу шиш дашла бюйцк бир даиря чякирляр (шякил 7). Бундан сонра дястялярдян бири юзцнц «йаш», о бири ися «гуру» адландырыр. Бир балаъа йасты даш парчасы эютириб, бунун бир цзярини йашлайыр вя дашы йухарыйа (эюйя) атырлар. Гуру тяряф оланлар: «йа гуру, йа гуру» дейиб гышгырыр, «йаш» тяряф оланлар «мян йашам, мян йашам» дейиб сяслянирляр. Даш щансы цзц цстя дцшярся о тяряф ъызыьын ичярисиня эирмяли олур. «Йаш» вя йа «гуру» ъызыьын ичярисиня онун кянарындан башлайараг даирянин мяркязиня доьру гайышлар гойур. Гайышлар 50-60см мясафя сахламагла дцзцлцр. Сайы ися ъызыг ичярисиндя олан ушагларын сайы гядяр олмалыдыр. Ъызыьын ичярисиндя дуран щяр ушаг бир гайышын йанында дуруб, ону горумалыдыр. Гайышлар айаглар арасында олур. Айаг иля гайышы басмаг вя ъызыгдан кянара ъыхмаг олмаз. Ъызыгдан кянарда олан ушаглар чалышыр ки, мцхтялиф

Page 313: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

316

щярякятлярля ъызыьын ичярисиндяки ушагларын башыны гарышдырыб вя гайышлары бир-бир ъызыгдан чыхарсынлар.

Ики айаьы ъызыгдан чюля чыхарылан ушаг ися ойундан чыхарылыр. Ичяридя дуран ушаглар чалышырлар ки, гайышлары вя юзлярини ъызыг дахилиндя сахласынлар. Ичяридякилярин чюлдяки ушагларын айаьыны басмаг, гычына айаг вя ял иля тохунмаьа ихтийары вардыр. Яэяр чюлдяки ушагларын биринин бядяниня ял вя айаг иля тохунулурса о заман дястяляр йерлярини дяйишмяли вя ойун йенидян башламалыдырлар. Яля кечирилмиш гайышла рягиби вурмаг олар.

Шякил 7. «Ъызыьа эирмя» ойуну

Page 314: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

317

Ъызыьын ичярисиндякиляр о заман удузмуш щесаб олунур ки, онлардан бир нечяси ойундан кянара чыхарылыр вя йа гайышлардан 3-4-ц рягиб дястянин ялиня кечмиш олур.

Ъызыьын кянарында олан ойунчулар ися о заман удузмуш щесаб едилирляр ки, онлардан бир нечясинин гайышы ялиндян алынмыш вя йа онлардан бир нечяси рягиб тяряфиндян ъызыьа салынмыш олур.

Ики тяряфли вурушма Йаш 10-16. Ойунун 15 вя йа даща чох иштиракчысы ола биляр.

Мейданчада вя йа мцвафиг йердя дюрдбуъаглы чякилир вя о 3 щиссяйя бюлцнцр (шякил 8.). Кянар щядляр 5м орта щисся ися 7 метр олур.

Ушаглар цч дястяйя бюлцнцр. Ики дястя кянар щиссялярдя бир дястя ися орта щиссядя дурур. Щяр дястядя 5 ойунчу иштирак едир. Ики кянар дястядя дуран ушаглар топ иля ортадакы дястянин ушагларыны вурмаьа чалышырлар. Ортадакылар ися щяр васитя иля топдан горунурлар. Йяни топларын онлара дяймямясиня чалышырлар. 10 дягигядян сонра дястяляр нювбя иля йерлярини дяйиширляр. Беляликля, щяр дястя бир дяфя орта щиссядя дайанмыш олур. Ойун дюврцндя щансы дястяйя даща аз топ дяймишся о дястя галиб сайылыр. Щяр бир дястя она мяхсус йердя ойнамалы кянара чыхмамалыдыр. Топ йеря дцшдцкдян сонра, ушаглара дяйярся бу щесаба алынмыр.

Шяраитя уйьун олараг дястялярдя ойунчуларын сайыны мцвафиг шякилдя артырмаг ейни заманда азалтмаг да олар.

Бу ойунда юзцнц мцдафия етмяк, горумаг, рягиб зярбясиня туш эялмякдян гачмаг башлыъа шяртдир. Ойунда ушаглар топла ойнамаьа алышыр, еляъя дя, ъялдлик, чевиклик, сцрят кими щяряки габилиййятлярини инкишаф етдирирляр.

Page 315: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

318

Шякил 8. «Ики тяряфли вурушма» ойуну

Page 316: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

319

Кяндири чяк Йаш 12-16. Ойунда 4 няфярдян 20-и няфярядяк ушаг иштирак едя биляр. Лявазимат: кяндир вя 4 ядяд аьаъ Кяндирин уълары бир бириня мющкям баьланыр вя дюрд кцнъ

формасында орталыьа гойулур (шякил 9). Щяр кцнъдян бир гядяр узагда бир аьыъ басдырылыр. Ушаглар бярабяр сайда дюрд дястяйя бюлцнцрляр. Щяр дястя кяндирин бир уъундан йапышараг кяндири юзляриня тяряф чякирляр. Ойунда щансы дястя кяндири дартыб апармаг шярти иля аьаъа тез чатарса, о дястя ойунда 1 хал газанмыш олур.

Шякил 9. «Кяндири чяк» ойуну

Даща чох кяндири дартараг аьаъа тез чатан дястя галиб

щесаб олунур. Апарыъынын ишаряси олмадан кяндири юзцня тяряф дартмаг олмаз. Ойунун гайдаларына бир нечя дяфя риайят етмяйян дястяйя 1 ъяримя халы верилир.

Page 317: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

320

Кяндири эютцр! Йаш 12-16. Ойунда 15-20 ушаг иштирак едир. Лявазимат: кяндир. Ушаглар ики бярабяр дястяйя бюлцнцб сыра иля гаршы-гаршыйа

дурурлар. Кяндири илан гыврылмасына бянзяр сурятдя долайыб, ортайа гойурлар (шякил 10). Рящбярин командасы иля щяр ики тяряф ейни вахтда кяндиря тяряф гачыб кяндири эютирмяйя чалышырлар.

Щансы дястя кяндири тез эютцря билирся, о дястя дя галиб сайылыр вя бир гялябя халы газаныр. Ойун 4-5 дяфя тякрарланыр. Даща чох хал топламыш дястя галиб щесаб олунур.

Шякил 10. «Кяндири эютцр» ойуну

Кяндирля щяр ики цз-цзя дайанмыш дястялярин арасындакы

мясафя ейни олмалыдыр. Рящбярин ишаряси олмадан вя йахуд да ишарядян яввял

гачыб кяндири эютцрмяк сайылмыр.

Page 318: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

321

Торбаны гачыр Йаш 10-16. Ойунда 10-20 ушаг иштирак едир. Лявазимат: ичи гум йа торпагла долдурулмуш, балаъа

торба. Торбайа 12 метр узунлугда бир кяндир баьланмышдыр. Йердя бир даиря чякилир. Ушаглар даиря бойу дцзцлцрляр.

Бир ушаг ортайа чыхыр. Ортадакы ушаг кяндирин уъундан тутараг торбаны даиря бойу фырладыр. Вя ушагларын айаьына тохундурмаьа чалышыр (шякил 11).

Шякил 11. «Торбаны гачыр» ойуну

Page 319: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

322

Щяр ушаг диггятли олмалы, торба айаьына тяряф эялдикдя йериндя щоппанмалы айаьыны торбанын тохунмасындан горумалыдыр. Ушаглардан кимин айаьына торба дяйся, о даирянин ичярисиндяки ушаьы явяз етмялидир.

Даиря ичярисиндя олан ушаг даирянин мяркязиндя дурмалыдыр. Дцзэцн даиря чякмяк цчцн бир ип олмалы, ипин бир уъуну шцш бир аьаъа баьлайыб йеря чалмалыдыр. О бири уъуна тябашир, мых, йахуд шцш даш баьлайараг даиряни чякмялидир.

Мяря тутду

Йаш 10-16. Ойунчуларын сайы 5-10. Лявазимат: ойунчуларын сайы гядяр чубуг вя бир топ. Щяр ушаг юзцня балаъа чухур чала газыр вя ялиндяки

чубуьунун бир уъуну чалайа гойур, о бири уъуну ялиндя тутур вя чубуьу дик сахлайыр. Ушаглар бу минвалла щям дя даиря тяшкил едирляр (шякил 12). Ушаглардан бири даиря ичярисиндя дайаныр. Даирянин мяркязиня ири бир топ вя йахуд да долдурулмуш топ гойулур.

Ушаглардан бири йериндян чыхараг ялиндяки чубугла топу вурур вя щямин дягигя юз йериня гайыдараг чубуьунун уъуну юз чаласына гойур. Башга ушагларда щямин щярякяти тякрар едирляр. Даирянин мяркязиндя дайанмыш ушаг чалышыр ки, топу вуранын йериня гайыдынъайа гядяр юз чубуьуну онун чаласына гойсун. Яэяр мяркяздяки ушаг буна мцвяффяг ола билирся, бу заман йери тутулан ушаг мяркязя эялир вя щямин ойунчуну явяз едир.

Ойунда чаласынын тутулмасына имкан вермяйян ушаглар галиб щесаб олунур вя ойун бу минвалла яввялки гайда иля давам едир.

Page 320: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

323

Шякил 12. «Мяря тутду» ойуну

Чилинэ аьаъ

Йаш 10-16. Ойунчуларын сайы 2-6. Лявазимат: 60-70см. узунлуьунда вя ики бармаг

йоьунлуьунда бир аьаъ вя 15-20см узунлуьунда вя назик бармаг йоьунлуьунда чилинэ (кичик бир аьаъ). Ойуну башламаздан яввял ойун нюгтяси чала, кичик бир чухур газылыр (шякил 13). Бура ойунун мяркязи адланыр. Ойунчулар ики дястяйя айрылырлар. Ойунда щяр тяряфдян бир ушаг иштирак едир.Ушаглар «йаш», «гуру» атырлар (пцшк) галиб эялян тяряф ойуна башлайыр.

Ойунун эедиши: Ойуну башлайан тяряфин ушагларындан бири аьаъла чилинэи вурур вя аьаъы чалайа гойур.

Page 321: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

324

Шякил 13. «Чилинэ аьаъ» ойуну

Page 322: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

325

Икинъи дястянин ушагларындан бири ися чилинэи щавада аьаъла вурмаьа чалышыр. Яэяр аьаъ чилинэя дяйся ойун бунунла битир вя дястяляр йерлярини дяйишдирирляр. Чилинэ дяймязся ойун яввялки гайда цзря давам едир. Биринъи дястя чилинэи цч дяфя вурур вя ону диэяр дястяйя тяряф йюнялдир. 2-ъи дястянин ушагларындан бири ися юз чалаларынын габаьында айаг цстцндя дурур вя юз бядяни иля вя ялиндя тутдуьу аьаъы иля «учуб» эялян чилинэи чалайа дцшмякдян горуйур. Бунун цчцн чаланын кянарында чюмялир вя ялиндяки аьаъы чала ятрафында эяздирир, чилинэ чалайа доьру эялдикдя аьаъ иля вуруб гайтарыр. Бу гайда иля чилинэи 6 дяфя вурулур вя ону диэяр дястяйя тяряф йюнялдир вя бунунла да ойун битир. Бцтцн ойун мцддятиндя яэяр икинъи ойнайан тяряф чилинэи «эюйдя» тута билирся йахуд чилинэи чаладан бир аьаъ мясафяйя сала билирся, ойун битмиш щесаб олунур. Икинъи тяряф ойуну йенидян башлайыр.

Дайан

Йаш 12-16. Ойунда 6-12 ушаг иштирак едир. Лявазимат: топ. Ушаглар сырайа дцзцлцрляр (шякил 14) вя биринъидян

башлайараг сыра иля сайырлар: 1, 2, 3, 4, 5, 6. щяр бир ушаг юз нюмрясини йадында сахламалыдыр. Сай гуртардыгдан сонра, ушаглардан бири сырадан кянара чыхыр, топу атыр вя ушаглардан биринин нюмрясини сясляйир. Чаьырылан ушаг габаьа чыхыр. Башга ушаглар ися гачырлар. Биринъи ушаг олдугъа сцрятля топу тутмаьа чалышыр. Топу тутан кими «дайан» - дейя чыьырыр. Бу заман бцтцн гачан ушаглар дайанырлар. Биринъи ушаг топу йанында дуран ушаглардан бириня вурур вя йериндян тярпянмир. О, йалныз о тяряф бу тяряфя яйиля биляр, йахуд йериндя туллана биляр. Яэяр топ ойунчулардан щеч бириня дяймязся, йеня биринъи ушаг топун далынъа эедир, о бири ушаглар ися гачмаьа башлайырлар.

Гован ушаг топу яля эютцрдцкдя, дайан дейя чаьырыр вя йахындакы ушаьы вурур; бу гайда иля ойун давам едир. Яэяр

Page 323: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

326

биринъи ушаг ойунчулардан бирини топ иля вура билирся, вурулан ушагла юз йерини дяйишир.

Ики шящяр

Йаш 10-14. Ойунда 10-20 ушаг иштирак едир. Ойун йериндя бир дцзбуъаглы чякилир. Дцзбуъаглынын

ортасындан вя кянарларындан дцз хятляр чякилир. Кянар щиссялярдяки хятляр ортадан чякилмиш хяттин саь (сол) щиссясиндян кичик олмалыдыр. Бу шярти олараг «шящяръик» адланыр (шякил 15).

Беляликля, щяр ики тяряфдя бир «шящяр» йараныр. Ушаглар ики бярабяр дястяйя бюлцнцр вя ортадакы хятт цзря щяр ики тяряфдя арха-архайа дурурлар. Щяр дястянин бир рящбяри олур. «йаш» «гуру» дейиб пцшк атырлар. Удузан тяряф гачыр, о бири тяряф говур. Бир дястянин ушаглары гачаркян о бири дястянин ушаглары онлары тутуб «ясир» алмаьа чалышырлар. «Ясир» алмаг цчцн ял иля тохунмаг кифайятдир. Ясир дцшянляр ойундан чыхарылыр. Икинъи дяфя пцшк атырлар вя ойун яввялки гайда иля давам едир.

Бир тяряфин ушаглары тамам «ясир» алындыгдан сонра ойун битир. Шящяря чатдыгда вя йа шящяр хяттини кечдикдян сонра ясир эютцрмяк олмаз.

Ойун йериня вя иштиракчыларын сайына уйьун олараг дюрдбуъаглы чякилир.

Page 324: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

327

Шякил 14. «Дайан» ойуну

Page 325: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

328

Шякил 15. «Ики шящяр» ойуну

Гачды тутуду Йаш 10-14. Ойунда 10-20 ушаг иштирак едир. Ушаглар даиря тяшкил

едирляр. Ики ушаг даиря кянарында галыр (шякил 10). Бири говур, о бири гачыр. Гачан ушаг даиряйя дахил олуб ушаглардан биринин йанында дайаныр. Бунун саь тяряфиндяки ушаг даирядян чыхыб яввялки ушаьы говмаьа башлайыр. Гачан ушаг даиряйя эирир. Онун саьындакы ушаг ися даирядян чыхараг даирядян кянардакы ушаьы говмаьа башлайыр вя бу гайда иля давам едир. Ойуну 4-5 дяфя тякрар етмяк олар.

Page 326: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

329

Шякил 16. «Гачды-тутду» ойуну

Эюзбаьлыъа

Йаш 10-16. Ойунда 10-30 ушаг иштирак едир. Ойун лявазиматы: фит вя гайыш (диря). Ушаглар ял-яля тутуб даиря дцзялдирляр. Ики ушаг ортайа

чыхыр (шякил 17). Бириня фит, о бириня диря (гайыш) верилир. Икисинин дя эюзц юз йайлыглары иля баьланыр. Ушагларын бири фит чала-чала гачыр. О бири гайышла ону вурмаьа чалышыр. Даирядя олан ушаглар онлары даиря хариъиня бурахмырлар. Фит чалан ушаьа гайыш дяйирся, бу вахт

Page 327: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

330

ушаглар йерлярини дяйишдирирляр. Бу ойуну дирясиз гайышсызда ойнамаг олар: бу щалда икинъи ушаг биринъи ушаьы тутмаьа чалышыр. Ушаг тутулдугда йерляр дяйишир. Ойун беляликля давам едир.

Шякил 17. «Эюзбаьлайыъы» ойуну.

Балыг ову

Йаш 10-14. Ойунда 16-20 ушаг иштирак едир. Ойун мейданчада апарылыр, мейданчанын бир тяряфиндя

даиря чякилир, бу даиря «балыгчы еви» адланыр (шякил 18). Ушаглар ики дястяйя бюлцнцрляр: «балыглар» вя «балыгчылар»

«балыглар» мейданчада о тяряфя, бу тяряфя эязиширляр. «балыгчылар» ял-яля тутуб даиря тяшкил етмякля эязишяряк «балыглары» тутмаьа башлайырлар. Даиря иля щярякятдя олан ушаглар

Page 328: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

331

балыьа йахын эялдикдя гяфлятян ону ящатя едиб даиряйя алырлар. Балыг «чырпынараг» даиряни йарыб чыхмаьа чалышыр. Даирядян чыха билмяйян балыглар тутулмуш щесаб едилир. Тутулмуш балыьы мейданчадакы даиря ичярисиня «балыгчы евиня» салырлар. Тутулмуш балыглар балыгчы евиндян кянара чыхмамалыдыр. Ойун бу гайда иля давам едир.

Бцтцн балыглар тутулдугдан сонра, ушаглар йерлярини дяйишдирирляр. Балыглар балыгчы йериня, балыгчылар ися балыгларын йериня кечирляр.

Ойун гайдаларында дяйишикликляр етмякля щямин ойуну башга вариантда да тяшкил етмяк олар. Йяни тутуланлары «балыгчы евиндя сахламаг дейил, онларын балыгчы ушаглара гошулуб овла мяшьул олмалары нязярдя тутулур. Бу вариант ойун мцддятиндя бцтцн ушагларын щяряки фяаллыьынын йцксялдилмяси цчцн чох ваъибдир.

Шякил 18. «Балыг ову» ойуну

Page 329: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

332

Картоф якирик Йаш 10-13. Ойунда 15-30 ушаг иштирак едир. Лявазимат: бир нечя торба. Ушаглар бир нечя бярабяр дястяйя бюлцнцрляр. Йердя узун

бир дцз хятт чякилир (Шякил 19). Ушаглар дястяляр иля хяттин гаршысында дурурлар. Хятдян 10-15м мясафядя щяр дястянин гаршысында бир нечя кичик даиряляр чякилир. Щяр дястянин бир дяня торбасы вардыр. Щяр торбанын ичиндя бир нечя даш, йахуд да картоф гойулур (мясялян; цч дяня).

Шякил 19. «Картоф якирик» ойуну

Page 330: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

333

Команда иля щяр дястядян бир ушаг чыхыр, торбадакы дашлары (картофлары) гаршыдакы даирялярин ичиня гойур (картофу якир) вя эерийя дястяйя гайыдыр. Сонра торбаны сырада дуран икинъи йолдашына верир. Икинъи йолдаш ися сцрятля гачараг дашлары (картофлары) торбайа йыьыр вя торбаны эятириб уъунъу йолдашына чатдырыр. Цчцнъц йолдашда ейни иля щямин щярякяти тякрар едяряк торбаны дюрдцнъц йолдашына верир. Беляликля, ойунда дястянин бцтцн ушаглары иштирак едир. Щансы дястянин ушаглары картофу тез якиб гуртарса о дястя ойунун галиби сайылыр.

Цчцнъц гач! Йаш 10-14. Ойунда 10-20 ушаг иштирак едир. Ушаглар ики, ики бир-биринин архасында дуруб даиря тяшкил

едирляр (шякил 20). Щямин ушаглардан бири говур. О бири ися гачыр. Гачан ушаг эялиб ушаглардан щяр щансы биринин габаьында дайаныр. Архада дуран ушаг даирядян чыхыр вя яввялки ушаьы гованы говмаьа башлайыр. Гачан ушаг мцяййян вахт гачдыгдан сонра башга бир ойунчунун юнцндя дурур. Бу гайда иля ойун давам едир. Ойуну бир нечя дяфя тякрар етмяк олар.

Ойун олдугъа мараглы вя ъялбедиъидир. Бу шяртля о дцзэцн, гойулмуш гайдалар цзря щяйата кечирилсин. Йяни йолдашы говаркян артыг щярякятляр етмямялидир. Гачаркян бир-бирини итялямяк, тутуб сахламаг, зор тятбиг етмяк, щцндцрдян гышгырмаг, кими ися яля салмаг, идман эейиминдян тутмаг йолверилмяздир. Чалышмаг лазымдыр ки, ойунда бцтцн ушаглар ойнасынлар, фяал иштирак етсинляр. Ойун 2-3 иштиракчынын цзяриндя гойулмамалыдыр. Хцсусян, ойунда дцзэцн гачмаьа вя обйектив олмаьа сяй эюстярилмялидир.

Page 331: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

334

Шякил 20. «Цчцнъц гач!» ойуну

Гачаны гов

Йаш 10-14. Ойунда 10-20 ушаг иштирак едир. Бюйцк бир даиря чякилир. Ушаглар даирянин кянары иля бир-

бириндян 2-3м мясафядя дцзцлцрляр(шякил 21). Рящбярин

Page 332: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

335

командасы иля ушаглар гачмаьа башлайырлар. Щяр ушаг габагда гачан ушаьа ял иля тохунмаьа чалышыр. Тохунулан ушаг ойундан чыхарылыр. Ойун бир ушаг тохунулмайыб галынъайа (ахырынъыйа) гядяр давам едир. Ахыра галыб щеч ял иля тохунулмайан ушаьы галиб сайылыр.

Гачылаъаг мясафя ушаглар тяряфиндян габагъадан мцяййянляшдирилир.

Шякил 21. «Гачаны гов» ойуну

Page 333: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

336

Топла гачаны вурмаг Йаш 10-14 Ойунда 10-20 ушаг иштирак едир. Лявазимат: топ. Ушаглар ики дястяйя бюлцнцб даиря тяшкил едирляр.

Дястялярдян бири чюмялир, диэяр дястя ися онун архасында айаг цстя дайаныр (шякил 22). Беляликля, ушаглар ъцт-ъцт дцзцлмцш олурлар. Ушагларын арасындакы мясафя тяхминян 3 вя йа 4м олмалыдыр. Айаг цстя дуран ушаглар топу бир-бириня атырлар. Яэяр айаг цстя дуранлардан бири топу тута билмязся онлар дярщал гачмаьа башлайырлар. Сяплянмиш ушаглар топу эютцрцб гачанлардан бирини вурмаьа чалышырлар. Онлар гачанлардан бирини вура билсяляр дястяляр йерлярини дяйиширляр. Йяни айаг цстя дуранлар чюмялир, чюмялянляр ися айаьа галхырлар. Ойун яввялки гайда да давам етдирилир. Ойуну кечирмякдян ютрц гачыш сащяси габагъадан мцяййян олунур. Цч дяфя топу салан дястя диэяр дястянин ушагларыны архасына миндириб, 10м мясафяйядяк апармалыдыр.

Топ кимя дяйся

Йаш-10-14 Ойунчуларын сайы 10-20 ушаг. Мейданчада бюйцк бир даиря чякилир. Ушагларын бир щиссяси

даирянин ичярисиня долушурлар. О бири щиссяси даирянин кянарында бир бириндян бир метр мясафядя дайанырлар (шякил 23). Даирядян кянарда олан ушагларын ялляриндя топ олур. Ойун башланыр. Истяр даиря дахилиндяки ушаглар вя истярся дя даиря хариъиндя олан ушаглар вар-эял едирляр. Бир-бириня ютцрмякля (рягиби алдатмаг мягсядиля) щцъум тяшкил етмяйя ъящд эюстярирляр. Даиря ичярисиндя олан ушаглар ися яксиня щярякят едирляр, юзлярини мцдафия етмяйя, топун дяймясиндян горунмаьа чалышырлар.

Page 334: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

337

Шякил 22. «Топла гачаны вурмаг» ойуну

Page 335: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

338

Кянарда оланлар топла ичяридя онлардан бирини вурмаьа чалышырлар. Ичяридякиляр о тяряфя, бу тяряфя яйилир, атылыб дцшцр вя юзлярини топдан горуйурлар. Кимя топ дяйся ойундан чыхарылыр. Ичяридя бир ойунчу галынъайа гядяр ойун давам етдирилир.

Яэяр ичяридякиляр топу «эюйдя» тута билсяляр, ойундан чыхарылмыш ушаглар йенидян даиря ичярисиня дахил олур вя ойуну йенидян давам етдирирляр.

Шякил 23. «Топ кимя дяйся» ойуну

Page 336: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

339

Дюрдбуъаг («Йер тутма») Йаш 10-14. Ойунда 5 ушаг иштирак едир. Щяйятдя бир дюрд буъаг шякли чякилир. Ушагларын щяр бири

бир буъагда дайаныр. Бешинъи ушаг ортада дайаныр (шякил 24). Буъагда дуран ушаглар йерлярини дяйишдирирляр. Бу заман

ортада дуран ушаг буъаглардан бирини тутмаьа чалышыр. Йери тутулан ушаг вя ойуну удузмуш щесаб едилир вя ортайа чыхыр. Ойун бу гайда иля давам етдирилир.

Байраьы тап эюрцм

Йаш 10-13 Ойунда 8-10 ушаг иштирак едир. Ойун лявазиматы: эюзц баьламагдан ютрц щяр бир ушаг

цчцн бир йайлыг. Йайлыг ушаьын юзцнцнкц олмалыдыр. Ушаглар даиря тяшкил

едирляр. Даирянин ортасында 8-10 аддым мясафядя байраг санъылыр (шякил 25). Ушаглар эюзлярини йайлыглары иля баьлайырлар. Рящбяр команда верир: саьа, сола дюн! Иряли аддымла марш! вя с. Ушаглар щямин команданы иъра едирляр. Рящбяр йенидян команда верир: байраьа доьру марш! Ушаглар 8-10 аддым байраьа доьру аддымлайырлар. Йени команда верилир: дур вя эюзялрини ач! ушаглар эюзлярини ачыр вя мяркяздяки байраьа бахырлар. Ким аддымлайараг байраьа даща йахын эялибся щямин ушаглар галиб щесаб олунур. Беляликля, ойун бир нечя дяфя давам едир.

Байраьы эюрмямяк шярти иля дясмал эюзя баьланмалыдыр.

Page 337: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

340

Шякил 24. «Дюрдбуъаг» («Йер тутма») ойуну

Page 338: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

341

Шякил 25. «Байраьы тап эюрцм» ойуну

Page 339: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

342

Эизлян, сяни эюрмясинляр Йаш 10-13 Ойунда 10-20 ушаг иштирак едир. Ойун кол-кослу, кяля-кютцрлц, енишли-йохушлу, дяряли-

тяпяли йерлярдя ойнанылыр. Ушаглар бир кянарда сырайа дцзцлцрляр. Бир рящбяр вя бир

«апарыъы» сечирляр. Апарыъы 50-100 аддым габаьа кечир вя архасы ушаглара дурур (шякил 26). Рящбяр фит верир, ушаглар щяряси бир колун, йа тяпянин далында эизлянирляр. Рящбяр икинъи дяфя фит верир, апарыъы чеврилир вя бир дягигя мцддятиндя бахыр. Эюря билдийи ушаьы ады иля чаьырыр. Эизляня билмяйиб эюрцнян ушаглар ойундан чыхарылыр. Сонра рящбяр йеня дя фит чалыр, ушаглар ися гачыб аьаъларын, кол-косун, дашларын архасында эизлянирляр. Бу гайда иля ойун давам едир. Эизлянмя мцддятиндя эизлянян ушаглардан бири топ иля апарыъыны вура билирся, о ушаг апарыъы ролунда чыхыш едир.

Бцтцн ушаглар тапылдыгдан сонра ойун битир. Ойунун даща да сямяряли тяшкили вя кечирилмяси башлыъа

шяртлярдян сайылыр. Бураъа ойунчу апарыъы тяряфиндян тапылдыгда о ъыьаллыг етмямяли, кюнцллц олараг удуздуьуну етираф етмяли вя диэяр ойун. Иштиракчыларынын наразылыьына шяраит йаратмамалыдыр.

Ойунда башлыъа мягсяд щяр щансы бир хошаэялмяз щадися баш вердикдя ( фювгалядя вязиййят, мцщарибядя дцшмяндян юзцнц горуйуб она зярбя ендирмяк) ъялдлик эюстяриб там олараг гачыб эизлянмяк, юзцнц тящлцкядян горумаг, лазым эялся эизляндийи йердян чыхыб дцшмяни мящв етмяк вя с. кейфиййятляри ашыламагдан ибарятдир.

Page 340: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

343

Шякил 26.

«Эизлян, сяни эюрмясинляр» ойуну.

Page 341: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

344

Топла атышма Йаш 10-13 Ойунда 15-20 ушаг иштирак едир. Лявазимат: топ вя тябашир. Ушаглар ики дястяйя бюлцнцр вя щяр дястя юзц цчцн

капитан сечир. Ойуна башламаздан яввял йердя тябаширля бир дцз хятт чякилир. Бу хятдян 8-10м мясафядя дястялярин юнцндя орта хяттин саь вя сол тяряфиндя хятляр чякилир (шякил 27). Щямин хятлярин арха тяряфи «шящяр» адланыр. Щяр дястя юз шящяриндя дайаныр. Сонра дястя башчылары пцшк атырлар. Пцшк щансы дястянин хейриня олурса илк олараг ойуну да о дястя башлайыр. Йяни онлар илк олараг топу гаршыдакы командайа тяряф атыр. Онларын команда цзвляриндян бирини вурур. Топ щямин команданын ойунчуларындан бириня дяйян кими капитан фит верир ойуну дайандырыр. Топ дяйян ушаг ясир апарылыр. Ойун бу гайда иля давам едир. Бир тяряф о бири тяряфи там ясир эютцрдцкдя ойун дайандырылыр.

Ойунун шяртляри: 1) капитан «ясир» эютцрцлмцр. Она дяйян топ щесаба алынмыр. Онун да башлыъа вязифяси даща чох топу тутуб дястясиня ютцрмякдян ибарятдир.

2) ясир апарылан ушаьа о бири тяряф топ вура бился, бу ушаг ясирликдян гуртарыр вя юз йериня гайыдыр.

3) щяр щансы бир ойунчу орта хятти кечярся о ясир дцшмцш щесаб едилир.

4) топ йеря дяйдикдян сонра галхыб ойунчуйа дяйирся бу щесаба алынмыр.

Page 342: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

345

Сякил 27. «Топла атышма» ойуну

Page 343: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

346

Гяляндяр, ай Гяляндяр Йаш 10-13. Ойунчуларын сайы: 8-15 Ушаглар сырайа дцзцлцрляр. Онлардан бири апарыъы олур.

Апарыъы олан ушаг ялиндя бир гайыш (турна) сахлайыр вя цряйиндя бир гушу тутуб, бу гушун яламятлярини ушаглара тясвир едир. Апарыъы данышдыгча ушаглар щамысы бир аьыздан «Гяляндяр, ай Гяляндяр» дейиб авазла сяслянирляр.

Апарыъы: бир гушум вар бу бойда (ялляриля гушун бюйцклцйцнц эюстярир)

Ушаглар: Гяляндяр, ай Гяляндяр. Апарыъы: димдийи вар бу бойда (бармаглары иля цряйиндя

тутудуьу гушун димдийинин бюйцклцйцнц эюстярир). Ушаглар: Гяляндяр ай Гяляндяр. Апарыъы: бу гайда иля цряйиндя тутдуьу гушун

яламятлярини (бойуну, димдийини, ганадыны, айайгларыны, дырнагларыны) тясвир едир. Ушаглар да щяр дяфя Гяляндяр ай Гяляндяр дейиб шянлянирляр. Апарыъы сюзцнц гуртардыгдан сонра, цзцнц ушаглара тутуб сорушур: бу ня гушдур? Ялиндяки гайышы сырада дуран ушагларын бириня верир. Щямин ушаг щяр щансы бир гушун адыны дейир. Яэяр о гушун адыны демязся бу заман башчы дейир: «йаландыр, вер гайышы тапана». Ушаг гайышы йанандакы йолдашына верир. Бу гайда иля гайыш доьру ъаваб тапынъайа гядяр ялдян яля кечир. Доьру ъаваб верилдикдя, апарыъы «паландыр» дейяряк уъадан хош авазла сяслянир. «Паландыр» сюзцнц ешидян кими бцтцн ушаглар гачырлар. Гушу тапан ушаг ися ялиндяки гайышла ушаглары говур. Ушаглар ися йувайа (мяряйя) чатынъайа гядяр сцрятля гачыр. Гайыш кимя дяйся, о апарыъы ролунда чыхыш едир. Йяни апарыъы олур. Эюрцндцйц кими, бу ойун ушагларын щяряки габилиййятляринин (сцрят, ъялдлик, чевиклик вя с.) вя щям дя зещни ъящятдян инкишафына кюмяк едир. Онлар гушу яламятляриня эюря тапмаг цчцн дцшцнцр. Фикри фяаллыьыны артырыр.

Page 344: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

347

Беляликля, бу ойунда ойунчулар фяал истиращят етмякля йанашы, еляъя дя физики вя зещни йцкляри бир-бириля нювбяляшдирир.

Тракторчулар Йаш 8-10 Ойунчуларын сайы 16-18 Ушаглар дюрд сырайа дцзцлцрляр. Сырадакы ушаглар ъцт-ъцт,

гоша-гоша дайанырлар. Ъцт дайанмыш ушаглардан бири тракторчу, о бири трактор олур. Тракторчу ялини тракторун чийниня гойур. Бцтцн сырада дайанмыш ушаглар йахындакы йолдашы иля щямин гайдада дцзцлцрляр.

Рящбяр команда верир: «Трактору ишя салын!» Бу заман ушаглар йерляриндя тярпяширляр вя аьызлары иля

З..З..З..З..З..З.. – сяс едирляр. Рящбяр: фит верин! Ушаглар: У..У..У..У..У Рящбяр – ишя чыхын! Тракторлар ишя чыхырлар. Йяни ушаглар сырадан чыхыб юз

ъцтлцйц иля бирликдя тарлалара эедирляр. Рящбяр йенидян сигнал верир: тракторлар йериня!» бу вахт

ушаглар гачараг юз йерлярини тутурлар. Ойунда юз йериня щамыдан тез гайыдыб дцзцлцрся о сыра галиб сайылыр.

Бостанда Йаш 8-10 Ойунчуларын сайы 15-30 Лявазимат: 70 йа 80 ядяд хырда чюпляр. Мейданчада бир дцз хятт чякилир. Хяттин бир тяряфиндя 7-8

аддым мясафядя бир даиря чякилир. Бу даиря тярлан йувасыдыр. Хятт иля йуванын арасындакы бошлуг, бостан йеридир. Бостана хырда чюпляр сяпилир.

Page 345: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

348

Яввялки хятдян дюрд беш аддым аралыда икинъи бир хятт чякилир. Щямин хятдян бир аз аралы 2 даиря чякилир ки, бунлар да эюйярчин йувасы адланыр (шякил 28). Щяр дястя бир йуванын (даирянин) ятрафында дайаныр.

Ушаглардан бири рящбяр, о бири ися тярлан олур. Тярлан юз йувасына чякилир вя эюзлямя мювгейиндя дурур.

Рящбярин ишаряси иля ойун башланыр.

Шякил 28. «Бостанда» ойуну.

Page 346: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

349

Тярлан бостанын цзяриндя учур, йяни голларыны ачараг о тяряфя, бу тяряфя гачыр, щопппаныр. Гушлар (ушаглар) тярландан горхараг йуваларында дайанырлар.

Тярлан бир гядяр бостанда вар-эял етдикдян, щоппандыгдан, гачдыгдан сонра юз йувасына гайыдыр. Бу заман гушлар йуваларындан (даирялярдян) чыхараг. Бостана долушур вя юзляри цчцн дян-чюп топлайырлар.

Рящбяр гяфлятян сяслянир: «Тярлан эялди!» Ушаглар сцрятля гачараг юз йуваларына гайыдырлар. Тярлан ися ушаглардан бир нечясини тутмаьа сяй эюстярир. Тутулан ушаг тярлан тяряфя кечир вя она кюмяк едир. Дястялярдян щансы даща чох дян-чюп йыьырса, бу дястя ойуну удмуш щесаб олунур.

Ойун бир нечя дяфя кечирилдикдян сонра йенидян ян баъарыглы ушаглардан рящбяр вя тярлан сечмяк мягсядя уйьундур.

Ким эютцряр Йаш 8-12 Ойунчуларын сайы 10-18 Мейданчада ики дцз хятт чякилир. Хятлярарасы мясафя 12-

18 аддым олмалыдыр. Ушаглар ики дястяйя бюлцнцрляр. Дястяляр хятляр цзря сырайа дцзцлцр. Щяр дястядян бир ушаг ортайа чыхыр вя онлар цз-цзя дурурлар. Ортайа бир топ гойулур. Биринъи дястянин ушаглары нювбя иля мцхтялиф щярякятляр иъра едир (эязир, фырланыр, голларыны ачыр, яллярини йеря гойур, щоппаныб дцшцр вя с.) икинъи ушаг бу щярякятляри тякрар етмялидир. Биринъи ушаг мцхтялиф щярякятлярля икинъи ушаьын башыны гарышдырыр вя бирдян топу эютцрцб гачыр. Икинъи дястянин рящбяри ися щямин ан ушаьын далынъа гачыб ону тутмаьа (тапмаьа) чалышыр. Топу апаран ушаг юз сырасына чата билирся ойуну йеня биринъи дястянин ушаглары давам етдирир. Яэяр яксиня икинъи дястянин рящбяри топу гачыран ушаьы тута билмирся ойуну икикнъи дястя башлайыр. Щансы дястя даща чох ушаг (ясир) тутмуш олурса, о дястя ойунун галиби сайылыр.

Page 347: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

350

Нахгули Йаш 8-13 Ойунчцларын сайы 2-6 Лявазимат: чубуг вя чилинэ (нахгули). Чилинэин узуну 15-

20см, чубуьун узунлуьу ися 60-70см олмалыдыр. Чилинэин ики уъуну да бир гядяр шишлямялидир (йонмалы-итилямялидир). Яввялъя бир чала газылыр. Ушаглар бир-биринин ардынъа сырайа дцзцлцрляр. Онлар нювбя иля чилинэи йеря гойуб, чубугла бир уъундан вурурлар. Чилинэ йердян галхыб мцяййян мясафя узаьа дцшцр. Бу мясафяни щямин чубугла юлчцр вя онун неъя чубуг узуну олдуьуну мцяййянляшдирирляр. Сонра икинъи ушаг чилинэи чалайа гойур вя вурур, мясафясини ися юз чубуьу иля юлчцр. Ойун бу гайда иля давам едир. Ушагларын щансынын чилинэи даща узаьа дцшярся о ушаг ойунун галиби щесаб олунур. Чилинэи даща узаьа дцшмцш ушаг чилинэи ялиня эютцрцр «нахгули.. и..и..и» дейяряк, гачмагла юзцнц чилинэ гойулан чалайа чатдырыр. Щямин ойунчу да ойуну йенидян башлайыр.

Ойунун шярти: галиб эялмиш ушаг «нахгули…и..и..и сюзцнц чалайа чатана кими сясляндирмялидир.

Ойунун шяртляри: 1) гачан ушаьа тохунмаг лазымдыр. 2) ойун заманы интизамсызлыьа, кобудлуьа йол

верилмямялидир. 3) гачан ушаьы итялямяк вя онун эейиминдян тутмаг

гадаьандыр. 4) тохунулан ушаг мцгавимят эюстярмядян дярщал

дайанмалы вя эюстярилян йердя эюзлямялидир. Щямин ойунда бир сыра габилиййятляр ашыланыр. Хцсусян,

тяняффцс системи инкишаф етдирилир, дягиглик, ъялдлик, сцрят, мющкям ирадя, рягибдян юзцнц горума, истянилян мясафяни гят етмяк, мягсядя наил олдугдан сонра мяркязя гайытмаг (чилинэ гойулан йер) вя с. щяйаты вярдишляр мянимсядилир.

Page 348: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

351

Эцзэц Ойунчуларын сайы 10-20 Ушаглар даиряви дцзцлцрляр. Щяр ушаьын йанында балаъа

даиря чякилир. Йалныз рящбяр даирясиздир. Ойун башланыр. Рящбяр ушаглардан бириня йахынлашыр вя ял-голу иля, йахуд да цзц иля бир щярякят (мимика) едир. Йахынлашан ушаг да щярякятляри тякрар етмяли вя рящбярин далынъа эетмялидир. Рящбяр бу гайда иля башга ушаглара йанашыр. Рящбярин щярякятлярини онун архасынъа эялян бцтцн ушаглар да тяглид едирляр. Рящбяр юз архасынъа 10-15 ушаг топлайынъайа гядяр ойун бу гайда иля давам етдирилир. Бирдян рящбяр «эцзэц сыныб» дейиб сяслянир. Рящбяр вя онун архасында олан бцтцн ушаглар гачараг щяр щансы даиряни тутмаьа ъящд едирляр. Яввялки даиряляр ичярисиндя галан ушагларда юз даиряляриндян чыхыб, йени даиря тутурлар. Щансы ушаг даирясиз галырса, о рящбяри явяз едир.

Бундан сонра ойун йенидян давам едир.

Эизлян баъ

Йаш 8-10 Ойунчуларын сайы 5-10 Ушаглар сыра иля дцзцлцр вя бир йери юзляринин мящялля йери

кими гябул едирляр (дураъаг йери). Ушаглардан бири сырадан иряли чыхыр башдан башлайараг йолдашларыны бир-бир эюстяряряк дейир: аьшаны, гарашаны, дярбянди, кишмиш. Щансы ушаьа кишмиш сюзц дцшцрся о ушаг кянара чыхыр. Сырадан габаьа чыхмыш ушаг йенидян щямин сюзляри сясляндирир. Ойун тякрар олунур.

Ахырда бир ушаг галыр. Бу ушаг эюзцнц йумур вя цч-дюрд…дюрд-цч…дюрд-беш беш-дюрд. Бу заман диэяр ушаглар гачыб эизлянирляр. Сайан ушаг эюзцнц ачыр вя йолдашларыны ахтармаьа башлайыр. Щансы ушаьы эюрцрся вя йа тапырса эялиб ялини мящялляйя вурур вя дейир: «ялим мящяллядя». Тапылан ушаг эялиб мящяллядя дайаныр. Гачан ушаглар да юз тяряфляриндян

Page 349: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

352

мящялляйя доьру эялмяйя башлайырлар. Щямин ушаглар чалышыр ки, ахтаран ушагдан хялвят эялиб юзцнц юз мящяллясиня чатдырсын. Чатан ушаг ялини мящялляйя вуруб «ялим мящяллядя» дейир.

Ахырынъы ушаг тапылынъайа гядяр ойун давам едир. Ким ахыра галырса ойуну удузмуш олур. Вя эюзц йумулан ушаьын йериня кечир. Ойун йенидян башланыр.

Учду-учду

Йаш 8-10 Ойунчуларын сайы 5-10 Ушаглар даиря вуруб отурурлар. Бири башчы олур. Башчы щяр

щансы бир гушун адыны чякяряк, «учду, учду» дейир вя бармаьыны йухары галдырыр. Йердя галан ушагларда щамы бирдян «учду» дейиб бармагларыны галдырыр. Башчы арада учмайан бир ъисмин адыны дейиб (иняк няди!) бармаьыны галдырыр. Ким йанылыб бармаьыны галдырса вя йа «учду» дейиб сяс чыхарарса ойуну удузмуш щесаб олур. Ойун ашаьыдакы гайда иля давам едир.

Мясялян: Башчы: учду, цчду! Ушаглар: учду! Башчы: сярчя учду! Ушаглар: учду! Башчы: тойуг учдц! Ушаглар: учду! Башчы: гарангуш учду! Ушаглар: учду! Башчы:кянд учду! Ушаглар: йох, йох, йох!

Page 350: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

353

8.2.Ев шяраитиндя ойунлар Шамы сюндцрмя

Йаш 8-13 Ойунчуларын сайы 5-10.

Отаьын бир башында стул цзяриндя бир шам гойулур. (Шякил 29). Шамы йандырырлар. Ушаглардан бирини шамын гаршысына эятириб эюзцнц баьлайырлар. Бу ушаьа эери дюнмяк ямрини верирляр. Эери дюндцкдян сонра 7-8 аддым иряли эедир, сонра йеня эери дюнмяк ямри верилир, эери дюнцр. Сонра ушаьа ямр верилир ки, эялдийи гядяр эетсин вя шамы сюндцрсцн. Ушаг бир нечя дяфя шама доьру дейил отаьын башга тяряфиня йюнялирся вя шамы сюндцрмяк цчцн бош йери цфцрцрся, бцтцн ушаглар уъадан эцлцрляр. Бу минвалла бцтцн ойун иштиракчылары шамы цфцрцб сюндцрмяйя чалышырлар.

Шякил 29. «Шамы сюндцрмя» ойуну

Page 351: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

354

Шапан эцлц Йаш 8-12 Ойунчуларын сайы 8-15 Ушаглар даиря вуруб отурурлар. Бири айаг цстя даиря

хариъиндя дурур. Ушаглар долдурулмуш вя йахуд аьыр бир яшйаны эятириб бир-бирляриня ютцрцрляр. Даиря хариъиндя дуран ушаг ялиндя топ олан ушаьы яллярини онун чийниня гоймагла тутмалыдыр. Топу тутулан ушаг топу тутан ойунчу иля йерини дяйишмялидир.

Щярфляр

Йаш-10-13 Ойунчуларын сайы 5-10 Лявазимат: кичик щярфляр Кичик каьыз парчалары цзяриня бир чох тяк-тяк щярфляр

йазылыр. Щярфляр бир торбайа, йа гутуйа тюкцлцр. Ойунчулардан щяр бири 6 щярф эютцрцр. Щяр бир ушаг эютцрдцйц щярфлярдян кялмя дцзялтмялидир. Ким кялмя дцзялдя билмирся ойунда мяьлуб сайылыр.

Гойма отурсун Йаш 10-15 Ойунчуларын сайы 6-12 Лявазимат: бир нечя стул Бир нечя стул даиря щалында йан-йана гойулур. Стулун сайы

ойунчуларын сайына бярабяр олур. Ойунчулардан бири айаьа галхыр вя даиря ичярисиндя дайаныр. Бир стул бош галыр. Ойун башланыр. Айаг цстя дуран ушаг чалышыр ки, бош галан стулда отурсун. Еля бу заман сол тяряфдя отуранлардан бири бош стулу тутур. О бири ушаглар да йерлярини дяйишдирирляр. Айаг цстя дуран ушаг йеня бош стулда отурмаьа чалышыр. Йеня сол тяряфдя отуран йолдаш стулу тутур, ойун бу гайда иля давам едир. Яэяр айаг цстя дуран ушаг бош стулу тута билирся, онун сол тяряфиндя отуран ушаг айаьа галхыр вя даиряйя дахил олур. Ойун йенидян башланыр.

Page 352: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

355

Щя йох Йаш 10-15 Ойунчуларын сайы 5-10 Ушаглар тапылмасы мягсядиля 3-4 эюркямли танынмыш шаир,

алим вя йазычыларын адыны габагъадан юзляри цчцн мцяййянляшдирир.

Сонра ися онлардан бири байыра чыхыр. Отагда олан ушаглар тапылмасы цчцн щямин адлардан бирини мцяййянляшдирир вя юз араларында сясляндирирляр. Чюля чыхан ушаьы эери чаьырырлар. Ушаг нязярдя тутулан ады тапмаьа чалышыр вя бунун цчцн суаллар верир. Диэяр ушаглар ися йалныз «щя» йахуд «йох» сюзц иля ъаваб верирляр. Туталым ки, отагдакы ушаглар юз араларында эюркямли сатирик шаир Сабирин адыны диля эятирилмясини нязярдя тутмушлар. Адын тапылмасына чалышан ушаг йолдашларына беля бир суалла мцраъият едир.

Ъанлыдырмы? Щя. Инсандырмы? Щя. Кишидирми? Щя. Мцяллимдирми? Йох. Шаирдирми? Щя. Саьдырмы? Йох. Сабирдирми? Щя. Щя сюзцндян сонра нювбяти ушаг байыра чыхыр. Отагдакылар

йенидян мяслящятляшир, йени адлар мцяййян едир. Бундан сонра о отаьа эялир вя суалларыны вермяйя башлайыр.

Беляликля, бцтцн ушаглар нювбя иля адларын тапылмасында фяал иштирак едирляр.

Page 353: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

356

Йазылы суал ъаваб Йаш 10-15 Ойунчуларын сайы 8-15 Ойун иштиракчыларына бир парча каьыз пайланыр вя тяклиф

едилир ки, онлар каьызлара истядийи бир суалы йазсын. Сонра каьызлар топланыр вя ортайа гойулур. Ушаглар бу каьызлардан бирини чякиб, йазылы цзцнц охумадан арха цзцня истядикляри бир ъавабы йазырлар. Йеня каьызлар топланыр вя щяр ики цздя бир-бир суал ъаваблар охунур. Чох вахт мцшащидя олунур ки, ъаваблар бир-бириня уйьун эялмяйяряк эцлмяли шякил алыр.

Цзцк-цзцк

Йаш 10-15 Ойунчуларын сайы 10-20 Ушаглар ики дястяйя бюлцнцр вя сыра иля цзбя-цз дайанырлар

(шякил 30). Щяр дястя юзцня рящбяр сечир. Пцшк атылыр, пцшк щансы тяряфин хейриня дцшцрся о тяряфдя ойуну башлайыр.

Биринъи дястянин рящбяри бир цзцк вя йа дцймя эютцрцр. Юз дястясиня ямр верир ки, щяр бир ушаг яллярини белиня (архасына) гойсун. Рящбяр арха тяряфдян щяр бир ушаьа йанашыр, яллярини онун ялляриня гойур. Бу гайда иля бцтцн ушаглара йанашыр вя цзцйц (дцймяни) ушаглардан биринин овъуна гойур. Рящбяр бу иши еля апарыр ки, о бири тяряф цзцйцн кимя верилдийини билмясин. Сонра ушаглар яллярини йумараг габаьа чыхарырлар. Икинъи тяряф цзцйцн кимин ялиндя олдуьуну тапмаьа чалышыр. Икинъи тяряф анъаг цч ушаьын яллярини ачдыра биляр. Цч ушагда цзцк тапылмаса икинъи тяряф удузмуш олур. Бундан сонра нювбя икинъи дястяйя кечир. Бу дяфя икинъи дястя дцймяни эизлядир, биринъи дястя ися ону тапмаьа чалышыр. Щансы дястя дцймяни даща чох тапа билирся онлар галиб эялир. Дцймяни тапмаг цчцн щяр дяфя йолдашларын арасындан бир ушаг сечилир. Бу ушаг щяр дяфя ял ачдырдыгда йолдашлары иля мяслящятляшир. Цзцйцн тапылмасында дястянин бцтцн цзвляри иштирак едир.

Page 354: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

357

Шякил 30. «Цзцк-цзцк» ойуну.

Page 355: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

358

Тап нядир Йаш 10-15 Ойунчуларын сайы 5-10 Ойунчулардан бири отагдан чыхыр. Йердя галанлар бир

щейванын, йа да бир эюйярчинин йахуд да бир мядянин адыны чякирляр. Чюля чыхан ушаьы отаьа чаьырырлар. Ушаг эялир вя нювбя иля щамыдан бир-бир ады тутулан яшйанын яламятлярини сорушур. Щяр ушаг юз истядийи яламяти сюйляйир (гарадыр, бюйцкдцр, от йейир, от йемир вя с.). бир ушаьын дедийи яламяти о бири ушаг демямялидир. Отаьа чаьырылан ушаг сюйлянилян яламятляря эюря гушу вя йахуд щейваны тапмалыдыр. Тапа билирся ушаглардан бири иля йерини дяйишдирир. О артыг отагдан кянара чыхмыр, ушагларла бирэя ойуну тякрар етмяйя щазырлашыр.

Тясвир

Йаш 10-16 Ойунчуларын сайы 8-10 Бир парча енсиз лакин узун каьыз эютцрцлцр. Ушаглардан

бири каьыза ойунчулардан биринин адыны йазыр, йазылан йери ичяри гатлайыр вя каьызы икинъи ушаьа верир. О да таныдыьы адамлардан биринин яламятлярини каьыза йазыр. Каьызы бцкцр вя уъуну йолдашына верир бу гайда иля ушаглар нювбя иля йазырлар. Йазылан тяхминян бу мясяляляря аид олмалыдыр: ня иш эюрцр, хасиййяти неъядир, щарада олмуш, сифяти ня ъцрдцр вя с. Бир ушаьын йаздыьындан о бири ушаьын хябяри олмамалыдыр. Йазылыб гуртардыгдан сонра ушаглардан бири каьызы ачыр, ушаьын адыны вя онун щаггындакы йазыланлары охуйур. Даща чох уйьунсуз тясвирляря раст эялирся бу ушагларын эцлмясиня вя шянлянмясиня сябяб олур.

Page 356: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

359

Ня охшары вар Йаш 10-16 Ойунчуларын сайы 6-12 Ушаглар даиря вуруб отурурлар. Бири ортада дурур. Ортадакы

ушаг цряйиндя бир шейин адыны тутур вя ня тутдуьуну башга ушаглардан сорушур. Ушагларын щяр бири юз мцлащизяляриня эюря бир сюз дейир. Щамы юз сюзцнц дедикдян сонра, ортадакы ушаг цряйиндя тутдуьу сюзц дейир. Щяр бир ушаг «црякдя» тутулан сюзля дедийи сюз арасында олан охшарлыьы вя мцнасибяти тапмалыдыр.

Ойунун эедиши: Даирянин ортасында дайанмыш ойунчу диэяр ойун

иштиракчыларына мцраъият едяряк онлардан сорушур: Ушаглар, нязяримдя бир сюз тутмушам ким тапар о нядир? Ушаглар юз яглиня эюря бир сюз дейир. Мясялян: бири дейир

– ай, о бири – аьаъ, цчцнъцсц – дурна вя с. Щамы сюзцнц дейиб гуртардыгдан сонра ортадакы ушаг дейир:

Мян цряйимдя «алма» сюзцнц тутмушдум, дейин эюряк алманын сиз дейян сюзля яламятляриня эюря ня ялагяси вар? Щяр ушаг юз дедийи сюз иля «алма» арасында яламятиня эюря бир ялагя тапмаьа чалышыр. Мясялян: биринъи ушаг дейир: айда дяйримидир, алма да., икинъи ушаг алма аьаъда битир, цчцнъцсц дурнада алма кими эюзялдир вя и а. сюз тапа билмяйян ушаг удузмуш щесаб олунур.

Сечим гаршысында

Йаш 10-16 Ойунчуларын сайы 5-10 Ушагларын щяр бири юзцня бир сяняткар адыны гойур.

Дямирчи, мцщяндис, космонавт, мцяллим вя с. Ушаглардан бири ортайа чыхыр вя бир щекайя данышыр. Арада бир дайаныр, ойунчулардан бириня бахыр вя тяклиф едир ки, сяняти цзря щяр щансы бир яшйанын адыны десин. Бу гайда иля тез-тез цзцнц бу вя йа

Page 357: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

360

диэяр ушаьа тутараг сяняти щаггында мялумат вермяйи тяляб едир. Бу заман сянятля баьлы ушаг истяр истямяз сяняти иля йанашы онунла щеч бир ялагяси олмайан сюзляр дя ишлядяряк бязян дя мянасыз вя эцлмяли вязиййятдяр дя мейдана чыхыр, ушаглар эцлцшцрляр. Бу ушаглары дцшцндцрцр. Сечдийи сянят барядя даща ятрафлы вя она уйьун сюзляр демяйя ъидди сяй эюстярирляр. Эюстярилян характерли ойунларын тяшкили вя кечирилмяси ушаглар цчцн хцсуси ящямиййят кясб едир. Яввяла, ушаглар сянят-пешя алиминя бир даща диггят йетирир. Сянятляр арасында юзцня юзцнямяхсус сечим едир. Йахшы сянят вя йахшы сяняткар щаггында дцшцнцр, мялуматланыр, эяляъяк щяйат цчцн ваъиб олан сянятляри эютцр-гой едир. Ону билдийи кими сяъиййяляндирмяйя ъящд едир. Бцтцн бунларда ушаглар цчцн пешяйюнцмц истигамятиндя тяърцбясини артырыр. Пешяйюнцмц сечиминдя баш веря биляъяк нюгсанларын гисмян дя олса арадан галдырылмасында ящямиййятлидир.

Сюз дцзялт Йаш 12-16 Ойунчуларын сайы 5-10 Ушаглар отаг бойу отурурлар. Бир ушаг габаьа чыхыр,

ялляриндяки йайлыьы ушаглардан бириня атыр вя бир щеъа дейир: йайлыьы тутан ушаг о щеъанын цстцня йени щеъа ялавя едиб бир сюз дцзялтмялидир. Мясялян, ушаг «йа» щеъасыны ялавя едиб «тайа» сюзцнц дцзялтмялидир.

Йайлыьы тутан ушаг сюз дцзялтдикдян сонра юзц дя бир щеъа дейиб, йайлыьы башга йолдаша атмалыдыр.

Яэяр бу вя йа диэяр ушаг сюз дцзялдя билмязся йайлыг ондан алыныр вя башга йолдаша верилир. Бцтцн бунлар ушаглары щазыръаваблыьа щазырлайыр. Сюзляри мянасына эюря вурьуламаьа алышдырыр.

Page 358: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

361

8.3. Мязщякяли азщярякятли ойунлар

Бярк цфцр Йаш 8-12 Ойунчуларын сайы 4-6 Ойунчулар каьыздан бир нечя гыф дцзялдирляр. Мцвафиг

мясафядя олан аьаъа бир нечя сап баьлайыр вя гыфлары саплардан кечирирляр (шякил 31). Щяр бир ушаг сапын биринин уъундан тутуб гыфы цфцрцр.

Шякил 31. «Бярк цфцр» ойуну

Page 359: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

362

Цфцрмякля гыфы даща тез чатдыран ойунчу ойунун галиби щесаб олунур. Гыфын цфцрцлмяси команда иля ейни вахтда иъра олунмалыдыр. Бу ойунда башлыъа мягсяд тяняффцс язялялярини мяшг етдирмяк вя аь ъийярлярин щяйат тутумуну артырмагдан, асудя вахты сямяряли кечирмякдян ибарятдир.

Юзцнц сахла

Йаш 8-16 Ойунчуларын сайы 2-8 Аьаъ вя йа тахтадан йарым даиряви кясикляр (парчалар)

дцзялдирляр (шякил 32). Ушаглар аьаъ вя йа тахта парчаларынын цзяриня чыхараг цз-цзя ойнамалы, мцхтялиф нюв щярякятляр етмяли, ял дюйцшц ойнамалы, ялляри иля бир-бирини вурмалы вя йа бир-бирини йцнэцл олараг итялямялидир. Ейни заманда мцвазиняти сахламаьа чалышмалыдыр. Ким мцвазиняти узун мцддят сахлайа билмирся о да ойуну удузмуш сайылыр. Ойунда ясас мягсяд ашаьы ятраф язялялярини (айаг, гыч, буд вя балдыр) мющкямляндирмяк йолу иля мцвазинят щиссялярини инкишаф етдирмяк вя мцвазиняти сахламаьы юйрятмякдир. Бу ися чаьырышагядяр вя щярби хидмятя щазырлыг цчцн чох ящямиййятли, олмагла бярабяр, щям дя язяляляринин мющкямляндирилмяси цчцн чох ваъибдир..

Шякил 32. «Юзцнц сахла ойуну»

Page 360: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

363

Йай-ох

Йаш 8-10 Ойунчуларын сайы 1-10 Лявазимат: йай, ох, йай дцзялтмяк цчцн гамыш вя йахуд

аьаъ чубуьундан истифадя едилир. Гамыш йа чубуьу яйиб ики башына ип баьламаг лазымдыр.

(шякил 33). Ип эярэин олмалыдыр. Ох ися аьаъ йа тахта парчасындан дцзялдилир. Ох мцяййян мясафядя гойулмуш нишан даща атылыр.

Нишан алмаг цчцн мясафяни вя нишанэащы ушаглар юзляри мцяййянляшдирирляр. Нишанэащда баллары да эюстярмяк олар. Мясялян: 0,9,8,7. вя с. баллар.

Шякил 33.

«Йай ох» ойуну

Галиб топладыьы халлара эюря мцяййянляшдирилир. Ким бир нечя ъящддян сонра даща чох хал топлайарса галиб сайылыр. Щямин ойунда башлыъа мягсяд ушаг вя йенийетмяляря дцзэцн вя сялист ниэащ алмаьы юйрятмякдир.

Page 361: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

364

Ял-яля вурма Йаш 10-12 Ушаглар цз-цзя дайаныр. Биринин саь айаьы диэяринин сол

айаьы ирялидя олур. Ялляр синя вя цз гаршысында голлар ися дирсякдян бцкцлмякля сахланылыр (шякил 34). Бу заман ялляр ачыг шякилдя овуълар бир-бириня бахыр.

Бир сайда щяр ики ойунчу вя йа команда овуъларыны бир-бириня вурур. Ики сайда ойунчулардан биринин саь яли (овуъу) диэяринин сол ялиня овуъуна вурулур, цч сайда диэяр овуъ вя ялляр бир бириня вурулур, дюрд сайда ися яллярля (овуъларла) бир сайдакы щярякят тякрар едилир. Ойун мараглы чыхсын дейя щярдян бир баш бармаьы буруна да йцнэцлъя (зярбясиз) тохундурмаг олар. Ойун гайдаларынын позулмамасы вя интизамсызлыьын йаранмамасы шяртиля. Сайы ардыъыл вя дцзэцн олараг йериня йетирян чашмайан ойунчу галиб эялир. Ойунда ял вя гол язяляляри инкишаф етдирилмякля бярабяр, ушагларда диггятли олмаг, мцвазинят сахламаг кейфиййятляри дя инкишаф етдирилир.

Шякил 34. «Ял-яля вурма» ойуну

Page 362: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

365

Гыфлы ъярпярянэ

Йаш 9-12 Каьыздан шякилдя эюстярилдийи кими 19 гыф дцзялдилир

(шякил 35). Сапы бу гыфларын ортасындан апарыб цч кюндялян аьаъдан кечирилир. Бу заман гаршынызда эюзял чярпярянэ дцзцмц эюряъяксиниз.

Шякил 35. «Гыфлы чярпярянэ» ойуну

Page 363: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

366

Улдуз чярпярянэ Йаш 9-12 Шякилдя эюстярилдийи кими улдуз кясин (шякил 36). Улдуз

щазыр олдугдан сонра, гыфы йа улдузун ортасындан йа ики уъундан баьлайын. Сапы баьламаздан яввял каьыза шякилдя эюстярилян ъизэиляр цзря гамыш чюпляр йапышдырын. Каьыздан улдуз чярпярянэ дцзялтмякля асудя вахтынызы сямяряли кечиряъяк, ямяйя, дюзцмлцлцйя алышаъаг, ишляриниздя ъялд вя фяал олмаьа вярдиш едяъяксиниз. Беляликля, эцндялик щяйат цчцн чох зярури баъарыг вя вярдишляря алышаъагсыныз.

Шякил 36. «Улдуз чярпярянэ» ойуну

Page 364: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

367

«Эюз-эюз» Йаш 8-12 Йердя шякилдя эюстярилдийи кими эюзляр (хятляр) чякин

(шякил 37). Дашы биринъи эюзя гойуб, тяк айаглы, щямин дашы

эюзлярдян кечирмяйя чалышын. Ким дашы эюзлярдян даща тез кечирмиш олса ойуну да о удмуш щесаб олунур. Ики айаьын йеря тохунмасы иля ойун позулмуш олур вя ойун йенидян башланыр.

Ойунда дягиглик, чевиклик, мцвазиняти дцзэцн сахламаг тяляб олунмагла йанашы, ойун садаланан щяйаты кейфиййятлярин дя артмасына кюмяк едир, щяряки габилиййятлярин формалашмасына йардымчы олур.

Шякил 37. «Эюз-эюз» ойуну

Page 365: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

368

Сапанд иля даш атма Йаш 10-14 Лявазимат: сапант. Сапант ики нюв олур. 1)Узаг

мясафяйя даш атмаг цчцн бу нюв сапант ади бир парча гырыьындан ибарятдир. Йарым метр узунлуьунда, 3-4 см ениндя бир парчанын ичиня даш гойулараг узаг мясафяйя атылыр. Кимин дашы даща узаг мясафяйя дцшцрся, о галиб сайылыр. 2)Мцяййян нишан вурмаг цчцн. Бу нюв сапант щачалы аьаъдан дцзялдилир. Щачасы 8-10 см олан бир щачалы аьаъ ялдя олунур. Аьаъын щяр ики голуна дар резин парчасы баьланыр. Резин эярэин олмалыдыр. Резинин ичярисиндя даш гойулур (шякил 38). Резин дартылыр вя бирдян бурахылыр. Дашы даща чох узаьа вя нишанэаща дцзэцн атмыш ойунчу галиб сайылыр.

Шякил 38. «Сапант иля даш атма» ойуну

Page 366: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

369

Дцзэцн атмаг Йаш 10-14 Ойунчуларын сайы 2-6 Лявазимат: 1)10см ениндя вя 10см узунунда кичик

кисяляр (торбалар) тикмяли. Кисяляр галын парчадан олмалы. Кисялярин сайы ойунчуларын сайы гядяр олмалы. 2)Ади бир стул (отураъаг). Торбалары гум йа нохуд иля долдуруб аьзыны мющкям баьламалы. Ойунчулар 6-7 аддым мясафядя нювбя иля кисялярини атмалыдыр (шякил 38). Щяр бир ойунчу кисяни еля атмалы ки, кися столун цстцня дцшсцн вя онун цстцндя дайансын. Ойун бир нечя дяфя ойнанылыр. Щярякяти ян чох дцзэцн иъра едян едян ойунчу онун галиби сайылыр. Бу ойун ушагларда диггятли олмаьы, дцзэцн атмаьы, юз эцъцндян сямяряли истифадя етмя гайдаларыны юйрядир.

Шякил 39.

«Дцзэцн атмаг» ойуну

Page 367: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

370

Йайла тулланмаг Йаш 10-14 Кющня чарпайы дюшякляринин йайыны (пружунуну) тапын.

Йахуд мяфтилдян йай дцзялдин. Шякилдя эюстярилдийи кими айаьыныза баьлайын вя истядийиниз кими атылыб дцшцн (шякил 40). Бу ойун мцвазинят сахламаьы юйрятмякля, щям дя ъялдлийи, чевиклийи инкишаф етдирир. Бундан ялавя айаг-гыч язялялярини инкишаф етдирмякля онларын эцъцнц артырыр.

Шякил 40. «Йайла тулланмаг» ойуну

Page 368: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

371

Учан шар Йаш 10-14 Шякилдя эюстярилян гайдада 10 ядяд галын каьыз

парчалары щазырлайыб, бу парчалары бир-бириня йапышдырын. Ямяля эялмиш шарын башына бир мяфтил щалга йапышдырын (шякил 41). Щалганын ортасындан бир мяфтил кечирин. Бу мяфтиля бир парча спиртя салынмыш памбыг баьлайын. Памбыьы йандырын. Шарын ичярисиндя олан щава исиниб шишяъяк вя шарын ичярисиндян чыхаъаг. Шар йцнэцлляшиб учаъагдыр. Шары щяйятдя вя сакит щавада учурулмасы мяслящятдир.

Шякил 41. «Учан шар» ойуну

Нохуд сал!

Йаш 10-14 Ойунчуларын сайы 2-6 Ойун иштиракчылары щяр бир ялиня 10 ядяд нохуд йахуд

нохуд бойда хырда даш эютцрцб, бутулкайа вя йа она охшар щяр

Page 369: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

372

щансы габа салмаьа чалышыр. Габа ким даща чох нохуд саларса, ойуну газаныр. Нохуду саларкян яли дюш гаршысында тутмалыдыр.

Шякил 42. «Нохуд сал» ойуну

Билйард

Йаш 10-14 Ойунчуларын сайы 2-6 Лявазимат: миз, ики аьаъ вя он ядяд шар. 10 шар

гутунун ортасына вя бир шар гаршыйа гойулур. Аьаъ иля тяк шары вуруб бир цчбуъаг шяклиндя дцзцлмцш шарлардан бир вя йа бир нечясини йанлардакы торбалара салмаьа чалышмалыдыр. Торбалара дахла ким даща чох шар сала билярся ойуну газанмыш олур.

Page 370: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

373

Шякил 43. «Билйард» ойуну

Шары гапыдан кечирмяк

Йаш 10-14 Ойунчуларын сайы 2-8 Лявазимат: ики аьаъ чякиъ вя шар. Щяр ики ойунчу нювбя иля шары аьаъ чякиъ иля вя йахуд

ракетлля вуруб сыра иля бцтцн гапылардан кечирмялидир (шякил 44). Шар ейни заманда якс тяряфин гапыларыныда кечмякля юз сцтунуна

Page 371: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

374

гайытмалыдыр. Бурада вахт вя гойулмуш гапылардан шарын кечирилмяси ясас шяртдир.

Ким даща тез шары яввялки мювгейиня гайтара билирся, о ойунда галиб сайылыр. Шар нювбя иля вурулмалы вя ойунда тямкинлик, мющкям ирадя нцмайиш етдирилмялидир.

Шякил 44. «Шары гапыдан кечирмяк» ойуну

Щалгадан кечир

Йаш 10-14 Аьаъдан ип васитяси иля щалга асылыр. Ойунчулар ялляриня

бир аьаъ алыб, щалгадан беш аддым мясафядя дурурлар (шякил 45). Аьаъы кюндялян тутараг щалгайа доьру гачырлар. Щалганын йанындан кечяркян аьаъ щалгайа кечирмяйя чалышырлар.

Ойун бир нечя няфяр вя дястяляр арасында тяшкил олуна биляр. Ян чох аьаъы щалгадан кечирян команда галиб щесаб едилир. Ойунда мцхтялиф сащялярдя йериш вя гачышлар щяйата кечирилир ки, бу да ушагларда ъялдлийи щярякятляриндя дягиг олмаьы, мцвазинят сахламагла дцзэцн атмаг, дягиг нишан алмаг вя с. кейфиййятляри ашылайыр.

Page 372: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

375

Шякил 45. «Щалгадан кечир»

Тез эютцр

Йаш 10-14 Ойунчуларын сайы 2-10 Аьаъдан ичи гум иля долдурулмуш бир торба асын. Аьаъын

алтына бир табурет вя табуретин цстцня бир гуту гойун (шякил 46). Гутунун ичиня бир нечя яшйа гойун (гоз, фындыг, даш вя с.). Торбаны ялинизля вурун. Торба гайыдынъайа гядяр гачараг эедиб гутуда гройулмуш мейвядян бирини эютцрцб гачын. Бу ан кимя торба дяйся ойундан чыхмыш щесаб олунур. Ким даща чох мейвя эютцрся о ойунун галиби сайылыр. Ойун ики дястя арасында вя йахуд айры-айры ойунчуларын арасында да тяшкил олуна биляр. Ойунда ъялдлик, дцшцняряк щярякят етмяк, юз щярякятлярини дцзэцн гиймятляндирмяк тярбийя едилир.

Page 373: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

376

Шякил 46. «Тез эютцр» ойуну

Щалга салма

Йаш 10-16 Ойунчцларын сайы 5-10 Лявазимат: 8-10 щалга вя учу йонулмуш бир нечя аьаъ

(мых) щалгалары дямирдян вя аьаъ чубугдан дцзялтмяк олар. (цзцм, щейва, фындыг, зоьал аьаъларынын чубуьу даща йарарлыдыр).

Чубуьу даиряви яйиб учларыны бир-бириня кечирмяли, йахуд ип иля баьламалы. Мыхлары йа дямирдян йахуд садяъя аьаъдан дцзялтмяк олар. Мыхлары йеря чалмалы вя мцяййян мясафядян щалгалары мыхларын цстцня атмалы вя мыхлара

Page 374: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

377

кечирмяйя чалышмалыдыр (шякил 47). Аьаъ мыхдан даща чох щалга кечирмиш ойунчу вя дястя галиб эялир.

Шякил 47. «Щалга салма» ойуну

Нишан ал

Йаш 10-16 Ойунчуларын сайы 2-10 Бир нечя будаглары олан бир аьаъ кясиб ипдян асын.

Щалганы чубугдан йа мяфтилдян дцзялдин. Аьаъы йелляндирин вя щалгалары будаглара кечирмяйя чалышын.

Page 375: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

378

Шякил 48. «Нишан ал» ойуну

Фырлаьан («Фыр-фыра»)

Йаш 10-16 Ойунчуларын сайы 3-6 Лявазимат: аьаъдан дцзялдилмиш конус шяклиндя

фырлаьан. Фырлаьанын уъуна шцш мых вурулур. Фырлаьаны фырлатмаг цчцн 1-2 метр узунлуьунда бир ип алмалы, ипи фырлаьана сарымалы. Ипин ахыр уъунда илмяк дцзялтмяли (шякил 48). Фырлаьан ипдян ачылараг йеря дцшдцкдя фырланмаьа башлайаъагдыр. Аьаъ вя йа ип иля вурараг фырланманы даща узун мцддят давам етдирмяли. Фырланан фырлаьаны яля алмаг, голун цстцндя дя эяздирмяк олар.

Кимин фырлаьаны даща узун мцддятдя фырланарса, о ойуну удмуш олур. Садя фырлаьан да гайырмаг мцмкцндцр. Бунун цчцн сап гаргарасыны (маьара) йары бюлцб ичярисиня уъу

Page 376: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

379

шцш бир аьаъ тахмалы. Бу нюв фырлаьанлары щяр бир ушаг юзц асан дцзялдя биляр. Садя фырлаьаны ял иля масанын цзяриня салмалы. Масанын цзяриндя даиряляр чякмяли. Кимин фырлаьаны даща бюйцк даирядя вя даща узун мцддят фырланырса, бу ушаг ойуну удмуш сайылыр. Бу ойун «Фыр-фыра» ойуну да адландырылыр.

Шякил 49. «Фырлаьан» ойуну

Беш даш

Йаш 10-14 Ойунчуларын сайы 2 Беш ядяд даш эютцрцлцр. Дашлар тяхминян фындыг бойда

вя бир гядяр йасты олмалыдыр. Ойунчулардан бири бцтцн дашлары овъуна эютцрцр. Йердян бир гядяр йухары атыр вя ялинин архасы иля

Page 377: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

380

тутур. Ялинин архасы иля тутдуьу дашлары йухары атараг йенидян овъу иля тутур. Щансы ушаг чох даш тутарса ойуну о ушаг башлайыр.

Ойун беля давам едир: ушаг дашлары топа щалында бир йеря йыьыр, сонра дашларын бирини эютцрцб йухары атыр. Бу даш йеря дцшцнъяйя гядяр йердян бир даш да эютцрцр вя атыр. Атдыьы дашы яли иля тутур. Бу гайда иля дашлары бир-бир эютцрцб атыр-тутур. Бундан сонра йердян ики даш, сонра цч даш, нящайят дюрд даш эютцрцр, йухары атыр вя тутур. Сонра бцтцн дашлары овъуна алараг бирини йухары атыр, галан дюрд дашы йеря гойур вя атдыьыны тутур вя нящайят дашларын бирини йухары атыр, йердя галанлары овъу иля йыьышдырыр вя атдыьы дашы тутур. Бунунла ойунун биринъи щиссяси битир.

Бунун далынъа икинъи щисся башланыр. Ушаг бир ялини бармагларыны аралы олараг йеря дик гойур (бармагларынын уъу иля йеря тохунур). Бцтцн дашлары о бири ялиня алыр вя бу ялини биринъи ялинин арха тяряфиндян чыхарараг дашлары ирялийя атыр, сонра икинъи яли иля бцтцн бу дашлары бармагларын арасындан кечирмяйя чалышыр. Бунун цчцн йолдашын эюстярмяси иля дашлардан бирини эютцрцр, бу дашы йухары атыр, даш дцшцнъяйя гядяр икинъи яли иля дашларын бирини итяляйяряк бир бармаьынын арасындан кечирир. Бу гайда иля бцтцн дашлары яввял баш бармаьы иля эюстяриъи бармаьы арасында, сонра эюстяриъи бармаьы иля узун бармаьы вя нящайят узун бармаьы иля кичик бармаг арасындан кечирир.

Щяр дашы кечирмяк цчцн цч дяфя о даша тохунмаг ихтийары верилир. Йалныз бир дашы (йолдашын эюстярдийи дашы) бир дяфяйя кечирмялидир. Дашлары кечиряркян чалышмалыдыр ки, бир даш о бири даша тохунмасын. Бцтцн дашлары кечирдикдя ойунун икинъи щиссяси битир.

Бцтцн бу ойун мцддятиндя ушаг йухары атдыьы дашы тута билмяйирся, йахуд йердян лазым олан дашлары эютцря билмяйирся ойун дайандырылыр. Ойуну о бири йолдаш башлайыр.

Ойунун сонунда ойуну удузан йолдаша (мяьлуб олан йолдаша) ъяза верилир. Ъяза бундан ибарятдир: мяьлуб олан йолдаш саь ялини архайа тутур, галиб эялян йолдаш дашлары бунун ялинин архасына истядийи йеря йерляшдирир. Мясялян: бирини бармаьынын

Page 378: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

381

уъуна йахын, о бирини биляйя йахын, цчцнъцсцнц ики бармаьына, дюрдцнъцсцнц баш бармаьа йахын йердя гойур. Габагъадан дашлара ад верилир. Дашларын бири балта, икинъиси бычаг, цчцнъцсц дырмыг, дюрдцнъцсц ъырмаг адландырылыр. Дашларын бириня дя йаь-бал ады верилир. Дашлар дцзцлдцкдян сонра, ялиндя даш дцзцлян ушаг дашлары ялинин далы иля йухары атараг овъу иля тутур. Тутула билмяйиб, йеря дцшян дашлары эютцрцлцр. Галиб эялян йолдаш бу дашларын адына эюря ойуну удузан йолдаша ъяза верир. Мясялян, яэяр йеря бычаг иля балта дцшмцшся, йолдашынын ялинин цстцня юз яли иля бир дяфя балта кими вурур вя бычаг кими кясир. Яэяр йаь-бал йеря дцшмцшся йолдашынын ялини йаьлайыр (сыьаллайыр) бунунла ойун битир.

Аьаъ цстя эязмя Йаш 10-16 Щачалы аьаълар эютцрцб айаглары щачайа гойуб эязирляр

(шякил 49). Щачалы аьаъын узуну онун щачасы цстцндя эязян адамын бойундан ашаьы олмамалыдыр. Щача явязиня тахтадан айаглыгда дцзялдиб онун щачалары цстцндя эязмяк олар.

Шякил 50. «Аьаъ цстя эязмя» ойуну

Page 379: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

382

Щярякят едян нишан

Йаш 12-16 Ойунчуларын сайы 4-8 Лявазимат: 1) аьаъ щалга, 2)резин вя йа парчадан

дцзялдилмиш топлар. Топун сайы ойунчуларын сайы гядяр олмалыдыр. Мейданчада дцз бир ъызыг чякилир. Ойнайан ушаглар бир-бириндян бир метр мясафядя ъызыг узуну дурурлар. Щяр бир ойунчу топуну ялиндя щазыр тутур. Ушаглардан бири ортайа сцрятля щалганы йуварладыр. Щалга габаьындан кечдийи заман бир ойунчу юз топуну атмалы вя щалгадан кечирмяйя чалышмалыдыр. Топу кечирмяйян ушаг ойундан чыхыр. Ким топу кечиря билирся бир хал газанмыш олур. Щалганы бир нечя дяфя йуварладырлар. Ким чох хал ялдя едирся о ойунда галиб сайылыр.

Гейд: щалганы ялдя йуварлатмалы ки, мцмкцн гядяр ъызыг иля бир низамда эетсин.

Шякил 51. «Щярякят едян нишан» ойуну

Page 380: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

383

Щалгалардан тутуб эязишмя

Йаш 13-16 Лявазимат: 2м щцндцрлцйцндя сцтунлара 4-5 метр

узуну 4-5 сантиметр диаметри олан ики аьаъ кечирмяли. Ики аьаъын арасы 30-40 сантиметр олмалыдыр. Аьаълара кяндир баьламалы, кяндирдян ися щалгалар асмалы (шякил 51). Щалгаларын арасы 40-50см олмалы. Щалгаларын йердян щцндцрлцйц 1,8-2м олмалы. Щямин щалгалардан яллярля тутмагла иряли эетмяк вя яввялки вязиййятя гайытмалы. Яллярля щалгалардан тутуб ахыра кими эедиб вя яввялки вязиййятя гайыдан ушаг вя йа дястя хал газанмыш олур. Ян чох хал топлайанлар галиб эялирляр. Эязишмяляр голлар там ачылы вя йахуд бцкцлц (дирсякдян) вязиййятдя дя ола биляр. Буну ойунчулар юзляри мцяййянляшдирир. Щярякятляр иъра олунаркян айаглар йеря дяймямялидир. Бцтцн щалгалардан тутараг ирялилямяли вя архайа дюнмялидир.

Шякил 52. «Щалгалардан тутуб эязишмя» ойуну

Page 381: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

384

Цч пийаля Ики аьаъ чубуьуну шякилдя эюстярилдийи кими пийалялярин

ичиня гойуб, щямин мараглы фигуру дцзялдин (шякил 53).

Шякил 53.

«Цч пийаля» ойуну

Мцвазинят йарат Бир пробга, ики чянэял, мых вя аьаъ васитяси иля шякилдя

эюстярилян сурятдя мцвазинят йаратмалы (шякил 54).

Page 382: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

385

Шякил 54. «Мцвазинят йарат» ойуну

Графини галдыр

Саман чюпцнц ортадан гатлайыб, графинин ичиня салмалы.

Шякил 55. «Графини галдыр» ойуну

Page 383: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

386

Еля етмяли ки, бир уъу графинин кянарына илишсин сонра чюпц галдырын. Бу минвалла графиндя галхаъаг.

Тора шары салма

Йаш 10-14 Ойнайанларын сайы 2-10 Лявазимат: шякилдя эюстярилян яшйалар (шар, топ вя с.) Шякилдя эюстярилдийи кими новун уъундан тутуб ону

галдырыб ендирмякля йяни яввялки йериня гайтармагла торун ичиня салмаьа чалышмалы. Мцяййян вахт ичярисиндя шары ким даща чох тора сала билирся ойунда щямин ойунчу удмуш щесаб олунур. Вахты ойун иштиракчылары юз араларында разылашдырыр вя мцяййянляшдирирляр.

Шякил 56. «Тора шары салма» ойуну

Page 384: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

387

Бу ойунун мцхтялиф вариантлары да вардыр. Биринъи вариантда торун бир гядяр дя ашаьы салынмасыны, икинъи вариантда ися кичик бир чала газыб шарын ора дцшмясини нязярдя тутуруг (мцряккябляшдирилмиш вариант).

Щямин ойунун чятинляшдирилмясиндя башлыъа мягсяд ушагларда дягиг щярякят етмяйи, дцзэцн нишан алмаьы вя с. кими кейфиййятляри формалашдырмагдан ибарятдир.

8.4. Яйлянъяли бядян щярякятляри

1. «Ким эцълцдцр?»

Ики команда арасында кечирилян бу мараглы ойун «Ким

эцълцдцр» адланыр. Ойуна башламаздан яввял йердя хятт чякилир. Щяр командадан ики ойунчу эялиб хятдин цстцндя дайаныр. Онлар ялляри иля бир-бирлярини итялямяйя вя хяттян чыхармаьа чалышырлар (шякил 57. Ким мцвазинятини итириб хятдян чыхарса о, мяьлуб сайылыр. Ойунун ахрынадяк хяття дайана билян ушаг ися галиб елан олунур.

Шякил 57. «Ким эцълцдцр?» ойуну

Page 385: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

388

2.Сол голунузла, сол айаьынызы тутараг спичганы йандырын (шякил 58).

Шякил 58.

Спичганын бир ялля йандырылмасы 3. Цч стулун цзяриндя узанын сонра ися ортадакы стулу

ялинизля чякин вя цстцнцздян ашырын, стулу йеня дя диэяр тяряфдян алтыныза гойун (шякил 59).

Шякил 59. Стулун йеринин дяйишдирилмяси

Page 386: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

389

4. Арханыз дюшямяйя (йеря) тяряф олмагла ялляри вя айаглары йеря диряйяряк эязмяйя чалышын (шякил 60).

Щямин щярякят архасы цстя дюрд ял-айаг цзяриндя йеримяк кими дя адландырылыр.

Щярякят иъра олунан сащя тямиз вя сялигяли олмалы, санитарийа-эиэийена бахымындан зярури тялабата там сурятдя ъаваб вермялидир. Яэяр щярякят ачыг щавада щяйятйаны сащядя йериня йетирилирся ора дашдан-кясякдян, шцшя гырынтыларындан цмумиййятля лазымсыз вя тящлцкяли яшйалардан тямизлянмялидир. Щярякят аилядя ев шяраитиндя вя йахуд мяктябдя идман залында иъра олунарса бурада да онун иърасына мане олан, тящлцкя тюрядян щяр ня варса щямин йердян кянарлашдырылмалыдыр. Щярякят йериня йетирилян заман бир-бириня мане олмамалы, зарафатлашмамалы вя диггяти йайындыран щярякятляря йол верилмямялидир.

Архасы цстя ял-айаг цзяриндя иъра едилян тямринлдяри йарыш формасында да щяйата кечирмяк даща мараглы оларды. Йарыш дястяляр вя йа 2-4 вя с. ушаглар арасында тяшкил едилир.

Йарышын галиби о ушаг вя йахуд дястя щесаб олунур ки, онлар щярякяти дцзэцн, даща узаьа вя даща чох вахт ярзиндя щямин вязиййятдя иъра етмиш олурлар.

Шякил 60. Архасы цстя ял вя айаг цзяриндя йеримяк

Page 387: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

390

5. Бир яли (саь вя йа сол) беля гоймагла диэяр ялля дивара йахуд да мцнасиб яшйайа сюйкянин (шякил 61).

Бундан сонра бядяни дцз сахламагла ону архайа апарын (ясасян бядянин йухары ятраф щиссясини, чийинляри, башы, бойуну). Щямин вязиййятдя яли дивардан эютцрцб бядяни дцз (шух) сахламаьа сяй эюстярин. Щярякятин организмдян ютрц еффектли даща тясирли олмасы, ушаглар цчцн мараглы вя ъялбедиъи олмасы мягсядиля айагларла дивар арасындакы мясафяни тядриъян бир гядяр артырмаг лазымдыр. Ойунда беля бир гайда вар: даща узаг мясафядян, ейни заманда щярякяти дцзэцн йериня йетирян ушаг галиб сайылыр. Щямин щярякяти дястяляря бюлцнцб дястяляр арасында йарыш формасында тяшкил етмяк олар.

Шякил 61. Бядяни шух сахламаг

6. Ики яли арха тяряфдян кцряк нащиййясиндя бир-бириня

йахунлашдырмаьа вя ялляри (бармаглары) бир-бириня кечирмяйя (дарагламаьа) чалышын (шякил 62).

Бу щярякят гамятин дцзэцн формалашмасына мцсбят тясир эюстярмякля бядянин еластиклийини, чевиклийини дя артырыр, гейри-нормал гамят гцсурларынын ашкара чыхарылмасында йардымчы олур.

Page 388: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

391

Яэяр бу щяряки йарыш формасында кечирмяк истяйир вя галиби мцяййянляшдирмяк арзусундасынызса онда щярякяти дцзэцн вя тез йериня йетиряни галиб сайын.

Унутмаг лазым дейил ки, щярякятин илк вязиййятиндя айаглар бир йердя пянъяляр бир-бириня йанашы гойулмалы, ялляр йанда будда олмалыдыр. Бармаглар бцкцлц йумуг вя йа ачыг вязиййятдя олур. Щярякяти дцзэцн вя илк вязиййятя щамыдан тез гайыдан ойунчуну галиб эялмиш сайын.

Шякил 62. Илк чыхыш вязиййятиня даща тез гайытмаг

7. Архасы цстя узаныб ялляри синяйя гойун вя айаглары

бир-бириня йахынлашдырын. Бу шяртля ки, гычлар дцз, пянъяляр дартылмыш вязиййятдя

олсун. Щямин вязиййятдя дурмаьа вя яввялки вязиййятя гайытмаьа ъящд един (шякил 63). Щярякят иъра олунаркян гычлар диздян бцкцлмямяли, айаглар дцз вя йериндян тярпянмямялидир. Галхаркян ялляри айаг пянъяляриня синяни ися буда йахынлашдырмаьа чалышын. Щямин щярякяти бир нечя вариантда йериня йетирмяк олар. Яэяр илк вариант чятиндирся онда садя

Page 389: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

392

вариантдан истифадя един. Йяни бу щяряки ялляр синядя олмадан яллярин кюмяйи иля дя иъра етмяк олар.

Шякил 63. Бядяни галдырыб ендирмя

8. Бардаш гуруб отурун ялляри синянизя гойун вя бу

вязиййятдя айаьа дурмаг вя илк вязиййятя гайытмаг (шякил 64).

Бу щярякяти тякликдя вя йолдашлары иля бирликдя йериня йетирмяк мцмкцндцр. Щямин щярякятин иъра едилмясиндя башлыъа мягсяд бядянин бцтцн язялялярини щярякятя эятирмяк онларын ъялдлийини, давамлылыьыны артырмаг вя мцвазинят сахламаг щиссляринин инкишафына, мющкямляндирилмясиня йардымчы олмагдыр. Бурада отурманы, бардаш гурма вязиййятини дцзэцн вя сялист иъра етмяк мцщцм вя зярури шяртдир.

Бардаш гуруб ялляри синяйя гойуб галхма вя яввялки вязиййятя гайытманы дцзэцн сурятдя йериня йетирмяк мцяййян гядяр чятин щярякятляр силсилясиня дахилдир. Щярякятин илк вариантында иърасыны баъармайан ушаглар ону садяляшдирмяк йолу иля дя иъра едя билярляр. Йяни щямин щярякят яввялъя яллярин кюмяйи иля йериня йетириля биляр. Мцяййян мцддят кечдикдян

Page 390: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

393

сонра щеч бир кюмяк олмадан бардаш гурма вязиййятиндя отуруб галхманы иъра етмяк мяслящятдир.

Бу щярякятдя галиб эялмя ону дцзэцн вя кюмяк олмадан йериня йетирмяк ясас шяртдир.

Шякил 64. Бардаш гурмагла дурмаг

9. Йолдашынызын саь гычыны сол гычыныза баьлайын вя бу

вязиййятдя йцйцрмяйя чалышын (шякил 65). Икиликдя еля фяалиййят эюстярмяк лазымдыр ки, йцйцрмяк

цчцн имкан олсун, шяраит йарансын. Бу заман бир-бирини итялямяк, бир-бириля зарафатлашмаг вя с. кими щярякятин иърасына мане олан лцзумсуз фяалиййятя йол верилмяси мягсядяуйьун сайылмыр.

Щямин щярякят мараглы вя диггяти ъялбедиъи олмагла йанашы онун щяряки габилиййятляринин йцксялмясиндя бюйцк ящямиййяти вардыр. Ейни заманда бу щярякятин сялист вя йолдашла (икиликдя) йериня йетирилмяси ян ваъиб кейфиййятляри юзцндя бирляшдирир. Ушагларын коллективчилик рущунда тярбийя олунмасында зямин йарадыр. Йяни йцйцрмяк мягсядиля ялбир олмаг, бирликдя фяалиййят эюстярмяк кейфиййятляри инкишаф едир, даща да формалашыр.

Page 391: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

394

Мцряккяб вя чятин шяраитдя бирликдя фяалиййят эюстяряряк истядийиня наил олмаг, идман йарышларында, мцхтялиф ойун вя тякмцбаризлик ситуасийаларындан баш чыхармаг, ялбир ишэюрмяйя щазырлыг тядбирляриндя мцщцм зярурят кясб едир.

Шякил 65. Гычлары бир-бириня баьламагла йцйцрмяк

10.Йердян йарым метр йцксякликдя гойулмуш

мцвафиг манеялярин алтындан кечин. Щямин щярякяти ойун вя йахуд йарыш формасында да

кечирмяк олар. Щярякятин иърасы командалар вя ики вя даща чох ушаглар арасында тяшкил олуна биляр. Щярякятин нечя дяфя тякрары вя ня вахта гядяр давам етмяси ойунчуларын разылыьы иля мцяййянляшдирилир.

Page 392: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

395

Ойун мцддятиндя гойулмуш гайда цзря манедян кечиб вя яввялки йериня даща тез гайытмыш ушаг вя йа дястя галиб эялмиш щесаб олунур. Манеянин алтындан дцзэцн кечмяйи хцсуси диггят мяркязиндя сахламалы, гайда позунтулары заманы ойуну дайандырмалы, гайданы позанлара 1 ъяримя халы вермялидир. Дястяляр арасында йарыш кечирилирся щансы дястянин цзвц тяряфиндян гайдалара ямял едилмирся ъяримя халы да бу команданын щесабына йазылыр.

Даща аз ъяримя халы олан дястя вя йа ушаг ойунун галиби сайылыр. Ойун сигнал вя йа ишаря иля башланмалыдыр. Йяни ойунун иърасыны щамы ейни вахтда щяйата кечирмялидир.

Щямин щярякятин иърасы ушагларда бир сыра ваъиб кейфиййятлярин йаранмасына сябяб олур. Илк олараг ушагларын щяряки габилиййятляри (дюзцмлцлцк, сурят, эцъ вя с.) инкишаф едир вя мющкямлянир. Хцсусян, ушагларда ирадянин, дюзцмлцлцйцн мющкямлянмяси вя вярдиш щалына чеврилмясиня мцнбит шяраит вя имкан йараныр. Вятянин мцдафия олунмасында, Гарабаь торпагларынын вя 7 районумузун щярби йолла ишьалчы ермянилярдян азад едилмясиндя эяляъяк щярбичиляря щцъум, мцдафия вя дцшмяндян горунма тактикасыны индидян юйрятмяк йериня дцшярди. Бу мянада юйрядилян щямин щярякятин ящямиййяти явязсиздир. Ани бир вахт ичярисиндя щцъум (гачыш, тез тярпянмяк) яйилиб манеянин алтындан тящлцкясиз кечмяк, мцдафия олунмаг вя щамыдан тез вя сурятли илк йеря гайытмаг (йеня дя мцдафия) вя с. садя щярби тялимляря йийялянмякля бярабяр бу сащядя мцвафиг билик, баъарыг вя вярдишляри дя мянимсямяйя йардымчы олур.

Щямин щярякятин иърасында низам-интизама вя гойулмуш гайдалара риайят етмяк, ойунда дцз, доьручу олмаг вя саиря щяряки фяалиййятин сямярялилийини тямин едян тярбийяви, психоложи амиллярдян сайыла биляр.

11. Аьаълардан маили сятщляр дцзялдиб щямин манеяляря дырманыб ашмаьа чалышын.

Бу щярякятин иърасында тящлцкясизлик гайдаларына ямял етмяйи унутмайын. Маили манеяляр дцзялдяркян мцтляг ялверишли

Page 393: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

396

шяраит олмалы, валидейн вя мцяллимлярин кюмяйиндян истифадя един. Якс щалда маили гойулмуш манеялярля цзяриндя дырманыб ашмаг тящлцкялидир вя эюзлянилмяз бядбяхт щадисялярин баш верямясиня сябяб ола биляр.

12. Чюмялмя вязиййятиндян айаьын диэяр айаьын алтына кечирилмяси

Бу щярякят демяк олар ки, кифайят гядяр чятин иъра едилян

бядян мцмарисидир. Щямин щярякяти идман атында щяр щансы бир гычын (саь вя йа сол) диэяр гыч вя ял тяряфдян (яли щалга тутуъагдан ютцрмякля) кечирилмясиня бянзяйир. Бурада саь гыч сол гычын вя ялин алтындан кечириляркян идман атында олдуьу кими саь яля истинад едилмяли, бядянин аьырлыьы, онун цзяриня дцшмялидир.

Щярякятин дцзэцн иърасы галиб адыны алмаг цчцн башлыъа шяртдир.

Щямин щярякятин иърасыны бир нечя няфяр вя йа дястяляр арасында йарыш формасында тяшкил едиб кечирмяк мараглы вя ъялбедиъидир.

Эцълцляр вя чевикляр бу щярякятин (ойунун) галиби адыны газана билярляр. Мцнтязям вя ардыъыл олараг мяшг етмя ися чевик ъялд, эцълц вя сцрятли олмаьын ачарыдыр.

Page 394: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

397

8.5. Йай ойунлары

«Чобанлар вя кечиляр» Бу ойуну щяйятдя, талада, идман залында, бир сюзля, эениш

вя щамар олан щяр бир мейданчада кечирмяк олар. Ойунун эедишиня нязарят йетирмяк цчцн яввялъя щаким

сечилир. Сонра ися щазырлыг ишляри эюрцлцр. Бунун цчцн йердя диаметри 8-10 метр олан бир даиря чякилир. ойунчулар сайлары ейни олмагла ики командайа айрылырлар. Ойуну артыг башламаг олар. Командалардан бири кечиб даирянин ичярисиндя дайаныр. Бунлар «кечиляр», о бири команда ися даирядян кянарда галыр. Бунлар да «чобанлар» олурлар. «Чобанлар»дан бири даирянин ичярисиня кечиб, бир айаьы цстя атылараг «кечиляря» чатмаг истяйир. «Чобан» «кечийя» анъаг шящадят бармаьы иля тохуна биляр. «Кечини» итялямяйя, йа да тутмаьа иъазя верилмир. «Кечиляр» Чобандан»гачыб узаглашаркян даирядян байыра чыхмамалыдырлар. Яэяр «чобан» «кечийя» тохуна билярся щяр икиси даиряни тярк едир. Онларын явязиня даиряйя башга бир чобан эирир. «Чобанлар» бцтцн «кечиляри» тутандан сонра командалар йерлярини дяйиширляр. Бцтцн «кечиляри» даща тез тутан команда галиб сайылыр.

Ким тапар?

Ойунчулар сырайа дцзцлцрляр. Онлардан цч метр аралы ися

апарыъы дайаныр. О, бир щярфин адыны чякиб ялиндя тутдуьу топу сырадакы биринъи ойунчуйа атыр. Щямин ойунчу топу тутан кими йанындакына ютцрцр. Беляликля топ ялдян-яля кечир. Апарыъы «шящяр» дейян кими топун ютцрцлмяси дайандырылыр.

Топ кимин ялиндя галыбса щямин ойунчу щакимин дедийи щярфля башлайан бир шящяр ады демялидир. Бу вахт щаким эерийя чякилиб дайаныр. Ойунчу шящярин адыны тапандан сонра щаким голларыны щалга шяклиндя бирляшдирир. Ъавабы тапан ися цч метр ирялиляйиб топу атараг щямин щалгайа салмаьа чалышыр. Яэяр топ щалгайа дцшярся, яввялки апарыъы ойуну давам етдирир.

Page 395: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

398

Ойунда тяк шящяр ады йох, щейван, чичяк, мейвя, гуш, чай, эюл вя башга адлардан да истифадя етмяк олар.

Суда йарыш.

Бу ойуну дяниздя, чайда вя эюлдя кечирмяк олар. Сащиля

йахын еля йер сечилмялидир ки, бу боьаздан йухары олмасын. Ойунда щярясиндя 10-12 ушаг оламгла ики команда иштирак едир. Идаря етмяк цчцн ися щаким дя сечилир. Сащиля араларында 50 метр мясафя олмагла ики диряк басдырылыр. Бунлардан бири «финиш», о бири ися «старт» олур.

Щяр командадан бир иштиракчы ялиндяки топла суйа эириб стартда дайаныр. Щакимин ишарясиля онлар ялляриндяки топу гаршыларына гойур, сонра да башлары иля итяляйяряк цзя-цзя финишя тяряф эедирляр.

Ким финишя тез чатарса о, галиб сайылыр.

Аста эет, тез чат! Бу ойун цчцн щамар мейданча лазымдыр. Мейданчада

старт, финиш хятляри чякилир. Апарыъы ишаря верян кими старт хяттиня дцзцлмцш ойунчулар финиш хяттиня чатмаьа тялясирляр.

Ким ирялиляйяряк финишя даща тез чатарса, о, галиб сайылыр.

8.6. Мцсабигя йарыш ойунлары Даирядя гачмаг

Йердя 15х15 юлчцсцндя бир квадрат, бу квадратда да

диаметри 100 сантиметр олан беш даиря чякин (шякил 66). Йарышын кечирилмя гайдасы белядир: мяркяздя чякилмиш даирядя ойунун апарыъысы юз йерини тутур. Кянардакы диэяр дюрд даирянин ичиндя ися о бири цч ойунчу дайаныр. Щакимин ишаряси иля даирялярдя дурмуш ойунчулар бош даиряйя тяряф гачмаьа башлайырлар. Бу заман мяркяздя дурмуш ойунчу онлардан даща тез щярякят едиб бош даирялярдян бирини тутмаьа чалышмалыдыр. Яэяр о, буна наил

Page 396: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

399

олмушса, онда даирялярдян кянарда галан ойунчу мяркяз даирядя онун йерини тутур. Яэяр гачыш заманы бир даирядя ики ойунчу оларса онда бу ойунчуларын щяр икиси мяьлуб щесаб едилир вя онлардан бири мяркяздя апарыъы-ойунчунун йерини тутур.

Ойун фасилясиз олараг беш дягигя давам едир. Гачыш щяр 30 санийядян бир давам етмялидир. Гачыша ойунун щакими нязарят едир. Галиб щамыдан аз ъяримя халы топламыш, йяни даирядян даща аз кянарда галмыш ойунчу щесаб едилир.

Шякил 66. «Даирядя гачмаг» ойуну

Тулланма

Мейданчада ойунун башланьыъыны билдирян хятт чякин.

Йарышда иштирак едяъяк ойунчуларын сайындан асылы олараг щямин хятдян мейданча бойу ишаряляр гойулур. Ойунчулар старт хяттиндя йерлярини тутурлар. «Марш» ишаряси иля ойунун бцтцн иштиракчылары щяр ики айаьа тякан вермякля тулланмаьа башлайырлар. Бу заман узунуна фасилясиз олараг 10 тулланма щярякяти йериня йетирилмялидир. Гызлар ися бу щярякяти беш тулланышла баша чатдыра билярляр. Сонунъу ойунчунун нятиъяси гейдя алыныр (шякил 67). Щамыдан узаьа тулланмыш ойунчу галиб щесаб едилир. Нязяринизя

Page 397: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

400

чатдырылыр ки, тулланмалары йериня йетиряркян фасиля вериб дайанмаг олмаз. Бцтцн тулланышлар бир сурятдя йериня йетирилмялидир. Бу гайдалары позан ойунчуларын нятиъяляри гейдя алынмыр вя онлар йенидян щярякяти тякрар етмялидирляр. Ейни заманда бир айагла тякан вериб тулланмаьа да иъазя верилмир.

Шякил 67. «Тулланма» ойуну

Топу манеялярдян кечирмяк

Стапрт хятти чякин, щяр беш метрдян бир щцндцрлцйц 40

сантиметр олан манеяляр дцзялдин (шякил 68). Буну беля етмяк олар: бир-бириндян беш метр аралыда щяр ики тяряфдя цст-цстя беш кярпиъ вя онун цзяриндян ися аьаъ гойулур. Беляликля дя 40 сантиметр щцндцрлцйцндя манея алыныр. Яэяр кярпиъ тапмаг мцмкцн дейился, онда манеяляри аьаъдан вя йа ону явяз едя биляъяк диэяр материалдан истифадя етмяк олар. Мясафянин топ апарылаъаг щиссясиндя дя щяр ойунчу цчцн аралары беш метр олан

Page 398: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

401

манея олмалыдыр.финиш хятти дя сон бешинъи манеядян беш метр аралыда чякилмялидир.

Щакимин ишаряси иля ойунчулар ялляриндя топ старт хяттиндя йерлярини тутурлар. Сонра онлар топу йеря вура-вура манеяляри кечмяйя башлайыр вя финиш хяттиня доьру щярякят едирляр. Топу йерля сцрцндцрмяйя, яля алыб апармаьа вя йа манеяляри дцзэцн кечмямяйя иъазя верилмир. Щямин сящвляря йол верилмиш ойунчу йенидян старт хяттиня гайтарылыр вя йалныз бурадан ойуну давам етдирир. Галиб адыны топу щамыдан тез финишя чатдырмыш ойунчу газаныр. Мясафя йалныз о вахт кечилмиш щесаб едилир ки, ойунчу топла финиш хяттини там шякилдя кечсин.

Шякил 68. «Топу манеялярдян кечирмяк» ойуну

Баскетбол сябятиня топ атмаг

Щяр бир мяктябин шцбщясмиз ки, баскетбол мейданчасы

вар. Яэяр беля бир мейданча йохдурса, онда диаметри 45 сантиметр олан сябяти 280-300 сантиметр щцндцрлцкдя олан бир йеря (бунун цчцн аьаъдан вя йа бинанын диварларындан истифадя етмяк олар) бяркитмяк лазымдыр. Мейданчада топу сябятя тулламаг цчцн мцяййян ишаря хятляри чякилир (шякил 69). Ойун 1

Page 399: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

402

нюмряли нюгтядян башлайыр вя 6 нюмряли нюгтядян башлайыр вя 6 нюмряли нюгтядя баша чатыр.

Ойунчуларын мягсяди щямин нюгтяляри тез-тез кечиб, топу сябятя дягиг тулламагдыр. 1 нюмряли нюгтядян мцбаризяйя башламыш ойунчу топу мцтляг сябятя тулламалыдыр. Тулламаларын сайы мящдудлашдырылмыр. Лакин щяр тулламайа эюря ойунчуйа ъяримя халы верилир. 1 нюмряли нюгтядян 2 нюмряли нюгтяйя йалныз топу сябятя тулладыгдан сонра кечмяк олар. Диэяр нюгтяляря кечдикдя дя бу шяртя ямял олунмалыдыр. Йяни топ мцтляг сябятя атылмалыдыр.

Ойуну истядийиниз топла, лакин щяр ики тяряфин разылыьы иля башламаг олар. Ялбяття, йахшы олар ки, бу баскетбол топу олсун. Галиб адыны даща аз ъяримя халы алмыш ойунчу газаныр. Тулламаларын щесабыны щаким апарыр.

Гызлар цчцн мясафянин вя тулланма нюгтяляринин сайыны тяряфлярин разылыьы иля азалтмаг мцмкцндцр.

Шякил 69. «Баскетбол сябятиня топ атмаг» ойуну

Page 400: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

403

Манеялярля гачыш Старт хятти чякин. Щяр беш метрдян бир беш манея гойун.

Манеяляр бундан ибарят олмалыдыр: диаметри 100 сантиметря гядяр олан цч щялгя вя щцндцрлцйц 60 сантиметр олан ики манея (шякил 70). Щялгяляри щакимляр дя юз ялляриндя тута билярляр. Ойунчуларын сайы щяр гачышда икидян дюрдядяк ола биляр. Бу ойунчуларын щамысы цчцн манеяляри олан мцстягил гачыш йолу олмалыдыр.

Щакимин ишаряси иля старт хяттиндя дурмуш ойунчулар гачыша башлайырлар. Щялгяйя йахынлашдыгда ойунчу онун ичярисиндян кечмяли вя гачышы манеяйя тяряф давам етдириб онун цстцндян тулланмалыдыр. Манея цзяриндян тулланыш заманы бир вя йа щяр ики айагла тякан верилмялидир.

Галиб, бцтцн манеяляри мцвяффягиййятля кечмиш вя гачышы биринъи баша вурмуш ойунчу щесаб едилир.

Манеянин цстцндя вя щямчинин щялгянин ичярисиндян кечмяйян ойунчулар гачышдан чыхарылыр вя онлар гачышы йенидян тякрар етмялидирляр.

Шякил 70. «Манеялярля гачыш» ойуну

Page 401: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

404

8.7. Дцнйа ушагларынын ойунлары.

Италийа «Юз йерини тап!»

Ойунчулар даиря щалында йыьышырлар. Апарыъы ялиндя йайлыг

кянара чыхыр, ойунчуларын дюврясиндя фырланмаьа башлайыр. Бу заман о, йайлыьы ойунчулардан биринин чийниня гойур. Щямин ойунчу йайлыьы чийниндян эютцрцб, апарыъыйа доьру гачмаьа башлайыр. Бу мцддятдя онларын йериндя башга ушаглар дайанырлар. Апарыъы вя яли йайлыглы ойунчу юз кющня йерлярини тапмалы вя ораны тутмалыдырлар. Ким йерсиз галса, ойуну да о давам етдирир.

«Байраьы эютцр!»

Мейданчада бир-бириндян 6-7 метр аралы ики паралел хятт

чякилир. Бу хятлярин щяр бириндя 5-8 няфяр ушаг дайаныр. Щамысынын да нюмряси олур: биринъи, икинъи, цчцнъц вя с. Хятлярин ортасында ялиндя байраг апарыъы дайаныр. О, щяр щансы бир нюмряни уъадан дейир. Бу заман щяр ики хятдя щямин нюмряни дашыйан ушаглар апарыъыйа сары гачмалы вя байраьы ондан алмалыдырлар. Байраьы биринъи ялиня кечирян ойунчу йенидян юз командасына гайытмалы. Хятдя юз йерини тутмалыдыр. Яэяр о, юз хяттиня вахтында чатарса, щямин команда бир хал газаныр. Ойун, командалар лазыми мигдарда хал топлайанадяк идавам едир.

Кипр

«Буъаглар» Бу ойунда 4 няфярдян 20 няфярядяк ушаг иштирак едя

биляр. Ойунчуларын йанында йердя дцзбуъаглар чякилир. бир ойунчу артыг олур. Ойунчулар эяряк буъагдан-буъаьа кечсинляр. Апарыъы ишаря веряндя ися тязядян юз йерлярини тутсунлар. Буъагсыз галан ойунчу щюкмян бир шей ифа етмялидир. О, йа ойнамалы, йа да охумалыдыр.

Page 402: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

405

Полша «Ким ъялддир»

Ушаглар ики командайа бюлцнцб бир-биринин апрдынъа

яйляширляр. Онларын габаьында, 5-6 метр мясафядя апарыъы дайаныр. О, ъцрбяъцр яшйаларын адларыны дейир. Бу заман щяр команда лазым олан яшйалары лап габагда яйляшмиш командиря ютцрцр. Ойун, апарыъы яшйаларын адларыны дейиб гуртарынъайадяк давам едир. Сонра апарыъы эятирилян шейляри сайыр вя галибляри елан едир.

Куба «Ойун-рягс»

Ойунчулар бир-бириндян 3-4 метр аралыда ики хяття

дцзцлцрляр. Апарыъы бу хятлярин арасында дайаныр. Ойун щяр щансы бир Куба мелодийасы алтында апарылыр. Хятлярдя дайанан ушаглар ухуйур вя ял чалырлар. Апарыъы ися хятлярин арасында рягс едир вя юзцня бир няфяр ушаг эютцрцр. Икиликдя рягс едирляр. Галан ушаглар ися охумагда вя ял чалмагда давам едирляр. Сонра апарыъы юз йолдашынын йериндя дайаныр вя щямин ушаг инди дя бу ойуну башга бириси иля давам етдирир. Ойун – рягс бу гайда иля баша чатыр.

АФР.

«Ким диггятлидир?» Бцтцн ойунчулар дювря вуруб дайанырлар. Ортада, ялиндя

йайлыг олан апарыъы дайаныр. Ойунчулар цч дяфя яллярини бир-бириня вурурлар. Бу заман апарыъы йайлыьы щавайа атанда онлар ял чалмагларыны дярщал дайандырмалыдырлар. Бу заман, ялбяття, диггятли олмаг лазымдыр. Чцнки апарыъы ялини галдыра биляр, анъаг йайлыьы атмаз. Вахтындан яввял ял чалан ушаг ъяримя олунур. О, щюкмян бир мащны охумалыдыр.

Page 403: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

406

ЯЛАВЯЛЯР

Ы «Вятянин мцдафиясиня щазырам» бядян тярбийяси комплекси

1.1. ВМЩ комплексинин мягсяди вя вязифяляри. 1.2. ВМЩ комплекси цзря сынаг нювляри. 1.3. ВМЩ комплекси цзря ишлярин тяшкили. 1.4. ВМЩ комплекси цзря тяблиьат-тяшкилаты ишлярин

планы. 1.5. ВМЩ групларында мяшьялялярин тяшкили 1.6. Тящлцкясизлик гайдалары. 1.7. ВМЩ комплекси цзря нормативляр 1.8. ВМЩ комплекси цзря щярякят техникасы

ЫЫ. Идман гурьулары

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Абасов Т.Т. Идман вя мцтящяррик ойунлары. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1987-ъи ил.

2. Салманова Н.В. «Вятянин мцдафиясиня щазырам» комплекси. Бакы, 2004-ъц ил.

Page 404: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

407

ЯЛАВЯЛЯР

1. «Вятянин мцдафиясиня щазырам» Бядян тярбийяси комплекси

1.1. ВМЩ комплексинин мягсяди вя вязифяляри

«Вятянин мцдафиясиня щазырам» бядян тярбийяси

комплекси щяйатымызын айрылмаз бир щиссяси олмагла, физики мядяниййятимизин зянэинляшмясиндя юзцнямяхсус йери вардыр. ВМЩ комплекси буна эюря дя ясл мянада мцстягил республикамызын физики тярбийя системинин айрылмаз щиссясидир. Онун ясас истигамяти, мащиййяти илк нювбядя мцхтялиф йаш групундан ибарят олан ушаг вя йенийетмялярин, эянълярин, йашлы ящалинин ъансаьламлыьыны горумаг, онларын шян вя эцмращлыьыны тямин етмяк, ишэюрмя габилиййятини йцксялтмяк, щямчинин, чятин, мцряккяб вя кешмякешли олан индики щяйатымызда мцбариз бир шяхсиййят кими щазырламагдан ибарятдир.

Бядян тярбийяси комплекси 5 пиллядян ибарятдир: Ы пиля 10-14 йашлылар цчцн. ЫЫ пиля 15-18 йашлылар цчцн. ЫЫЫ пиля 19-27 йашлылар цчцн. ЫВ пиля 28-39 йашлылар цчцн. В пиля 40-60 йашлылар цчцн. Комплекс билик вя баъарыглардан, щяряки фяалиййят цзря

сынаг нювляриндян вя нормативлярдян ибарятдир. ВМЩ комплекси цзря нязир биликляр юйрятмякдя мягсяд

мцхтялиф йаш групларындан олан Азярбайъан вятяндашынын саьламлыьыны мющкямляндирмякля йанашы, ейни заманда бюйцмякдя олан эянъ няслин тядрис-идман фяалиййятини артырмагдан ютрц онлара физики тярбийя мяшьяляляри цзря эиэийеник гайдалары сящяр эиэийеник эимнастикасыны, бядян тярбийяси дягигя вя фасилялярини иъра вя ону тяшкил етмяк гайдаларыны мянимсятмяк ваъиб тялябат кими гаршыйа гойулур.

Page 405: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

408

ВМЩ комплексиня аид баъарыглара ися дярслярарасы фасилялрдя цмуминкишаф комплекс щярякятлярини йериня йетирмякля, илк тибби йардым эюстярмяк щяфтялик щяряки режим вя дя цзря верилян тяляблярдахилдир.

Щяряки фяалиййятдян данышаркян зярури бир ъящяти унутмамаг йериня дцшярди. Хцсусян, щяряки фяалиййят нювляри сечиляркян оьлан вя гызларын физики щазырлыьы, физики инкишафы нязяря алынмыш вя онларын щяр бири цчцн айрылыгда нормаларда мцяййян едилмишдир. Бурда гачыш, турникдя дартынмаг, голлары бцкцб-ачмаг, цзэцчцлцк, эцлля атыъылыьы, топун атылмасы, йцкцн апарылмасы, зядя алмышлара вя йаралананлара илк тибби йардым эюстярмяк вя и.а. билик вя баъарыглар нязярдя тутулмушдур.

Илк тибби йардым эюстярмяк щазырлыьы. Илк тибби йардым щазырлыьынын йохланылмасы ашаьыда эюстярилян суаллар ясасында щяйата кечирилир:

1.Йараланма вя сыныглар заманы илк тибби йардым. 2.Ганахмалар заманы илк тибби йардым. 3.Сула боьулана илк тибби йардым. 4.Сарьынын гойулмасы. 5.Йаралананын дашынмасы. Бцтцн нормативлярин йериня йетирилмяси цчцн 5 баллыг

гиймятляндирмя системи мцяййян олунмушдур. Нормативлярин юдянилмясиндя иштирак едян щяр бир шяхсин

топладыьы халлар ашаьыдакы кими гиймятляндирилир: Яла – минимум 31 хал. Йахшы – 26-31 хал. Кафи – 20-25 хал. Гябул олунмуш ясаснамяйя эюря иштиракчы щяр щансы бир

нювдя 3 гиймят норматив тялябиндян ашаьы нятиъя эюстярярся, онун нятиъяси балла гиймятляндирилир.

Мцкафатландырма ашаьыдакы кими апарылыр: •Гызыл медал – 36 хал вя ондан йцксяк. •Эцмцш медал – 31 хала гядяр. •Бцрцнъ медал – 26 халдан 30 хала гядяр.

Page 406: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

409

1.2. «Вятянин мцдафиясиня щазырам» комплекси цзря сынагларын нювляри.

Ы пилля 10-14 йашлылар цчцн: 60м мясафяйя гачыш, 12

дягигялик гачыш (3000-2000м), турникдя дартынма (сайла), эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб-ачылмасы, цзэцчцлцк, эцлля атыъылыьы, теннис топуну атмаг, йолдашы кцряйиндя апармаг, йериндян узунуна тулланмаг вя илк тибби йардым эюстярмяк гайдалары.

ЫЫ пилля 15-18 йашлылар цчцн: 100м гачыш, 12 дягигялик гачыш, турникдя дартынма (сайла) 70 кг-дан йухары чякиси оланлар, эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб-ачылмасы (сайла) 70кг-дан йухары чякиси оланлар, цзэцчцлцк, эцлля атыъылыьы, гумбара атмаг (чякиси 700гр, 500гр), йолдашы кцряйиндя апармаг (юз чякисиня уйьун), йериндян узунлуьуна тулланмаг вя илк тибби йардым щазырлыьынын йохланылмасы (5 суал).

ЫЫЫ пилля 19-27 йашлылар цчцн: 100м гачыш 12 дягигялик гачыш, турникдя дартынма (сайла), 70кг-дан йухары чякиси оланлар эимнастика скамйасында голларынбцкцлцб ачылмасы, 70кг-дан йухары чякиси оланлар, цзэцчцлцк, эцлля атыхылыьы, гумбара атмаг, йолдашыны кцряйиндя апармаг (юз чякисиня уйьун), йериндян узунлуьуна тулланма вя илк тибби йардым эюстярмяк щазырлыьынын йохланылмасы (5 суал).

ЫВ пилля 28-39 йашлылар цчцн ися сынаг нормативляри ЫЫЫ пиллядя нязярдя тутулмуш нормативлярля ейнилик тяшкил едир. Лакин ЫВ пиллядя кишиляр вя гадынлар цчцн мцяййян едилмиш нормалар ЫЫЫ пилляйя дахил олан гадын вя кишилярин нормаларындан бир гядяр асандыр. Бурада гиймятляндирмядя дя мцвафиг фярг мювъуддур.

В пилля 40-60 йашлылар цчцн верилмиш нормативляр, яввялки пиллялярдяки нормативлярля ясасян ейнилик тяшкил едир. Фярг нормаларын йцнэцлляшдирилмясиндя вя 100м гачыш цзря норматив явязиня 60м мясафяйя гачышын верилмясиндядир. Бцтцн бунлар щямин йаш групларындакы инсанларын физики щазырлыьы, физики инкишафы иля сых ялагядардыр. Комплексин норматив вя нормалары нязяря алынараг гиймятляндирмяниндя апарылмасы организмин

Page 407: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

410

функсионал имканлары вя морфоложи хцсусиййятляринин эюстяриъиляриня ясасланыр. Башга сюзля десяк, мцхтялиф йаш груплары цзря ВМЩ комплексинин норма вя нормативляри тяляб олунаркян организмин динамик инкишафы вя диэяр хцсусиййятляри нязяря алынмышдыр.

1.3. «Вятянин мцдафиясиня щазырам» комплекси цзря

ишлярин тяшкили Дащи юндяримиз Щейдяр Ялийев эянълярин саьлам

бюйцмясини диггят мяркязиндя сахламагла бярабяр, онун сямяряли тяшкилиндя тювсийя етмяйи унутмайыбдыр. Щ.Ялийев бу мцнасибятля демишдир ки, щяр бир мяктябдя сямяряли идман мяшьяляляри цчцн шяраит йарадылмалы, ушаглар физики ъящятдян щяр бир васитя иля мющкямляндирилмяли, онларын саьламлыьына дцзэцн гайьы эюстярилмялидир.

Щямин бахымдан ВМЩ комплекси цзря ишлярин дцзэцн тяшкили вя кечирилмяси хцсусян ящямиййятлидир. Чцнки, мцхтялиф йаш групларына уйьун сечилмиш рянэарянэ физики щярякятляр мяктябйашлы ушагларын щяртяряфли инкишафында, тялим-тярбийясиндя мцщцм рол ойнайыр.

ВМЩ комплекси цзря ишляря цмуми рящбярлийи мяктяб директору етмяли , синифдянкянар ишлярин вя чаьырышагядяр щазырлыьын рящбярляри, синиф рящбяри онун щяйата кечирилмясиня йахындан кюмяк эюстярмяли, шаэирд иътимаи тяшкилатларынын нцмайяндяляри комплексинин тятбигинин билаваситя иштиракчы олмалыдыр. Мяктябин бядян тярбийяси мцяллимляри ися бирбаша мясулиййят дашымалы вя ону щяр васитя иля реаллашдырмалыдыр.

Комплекся щазырлыг, онун нормативляри цзря мяшьялялярин тяшкили, нормаларын гябулу ъидди вя мцряккяб бир фяалиййят олдуьундан мцвафиг тядбирлярин эюрцлмяси тяхирясалынмаздыр. Тяърцбядян мялум олур ки, мяктябдя бядян тярбийяси коллективи шурасы йарадылмагла йанашы, мяктяб директорунун ямри иля комиссийада олмалыдыр. Адятян бу

Page 408: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

411

комиссийа 11 няфярдян ибарят олур. Бура мяктяб директору (сядр), бядян тярбийяси мцяллимляри (сядр мцавинляри), тярбийя ишляринин тяшкилатчысы, чаьрышагядяр щазырлыьын рящбяри, щяким (тибб баъысы), бядян тярбийяси коллективи шурасынын сядри дахил едилир. Диэяр фянн мцяллимляриндян вя фяал шаэирдлярдян дя ВМЩ комплекси коммисийасынын тяркибиня дахил етмяк лазымдыр. Щейят цзвляринин сайы мяктябдя охуйан шабирдлярин сайындан асылыдыр. Комисиййа щейяти 5 вя 9 няфярдя ола биляр.

ВМЩ комплекси цзря комиссийанын фяалиййятинин эцъляндирилмяси вя лазыми еффект вермяси мягсядиля реал иллик иш вя тягвим планы тутулмалыдыр. План дягиг олмалы, мювъуд идман базасы вя иглим шяраити нязяря алынмалыдыр. План план хатириня дейил, бцтцн реаллыглар щяртяряфли вя диггятля юйрянилдикдян сонра тяртиб олунмалы вя мяктяб директору тяряфиндян тясдиг едилмяли вя иърайа эютцрцлмялидир.

Коммисийанын планында 5 ъящят конкрет сурятдя юз яксини тапмалыдыр. Буна тяшкилаты, тяблиьат вя тяшвигат ишляри, идман базасынын мющкямляндирилмяси, тямир ишляри вя йа йенисинин йарадылмасы, норма вя тяляблярин гябулу цчцн мцвафиг тядбирлярин эюрцлмяси, нящайят ВМЩ комплексинин там реаллашдырылмасы мягсядиля идман фяалларынын щазырланмасы вя онларын фяаллыьынын артырылмасы.

1.4. ВМЩ комплексинин цзря тяблиьат-тяшвигат ишляри цзря плана тяхминян бунлары дахил етмяк мяслящятдир: бядян тярбийяси вя идман цзря эушялярин дцзялдилмяси онларын диггяти ъялбедиъи плакат вя шцарларла, идман эюстяришляри, рекордлары иля бязядилмяси. Эушядя Азярбайъан идманчыларынын Дцнйа, Авропа чемпионатларында чыхышлары, нцфузлу бейнялхалг йарышларда уьурлары, Олимпийа ойунларында иштиракы вя наилиййятляри дя юз яксини тапмалыдыр. Бундан ялавя, тяляб вя нормалар онларын мязмуну вя мащиййяти барядя тювсийяляр верилмяси, щазырлыг вя ишин эедишиня даир дивар гязетиндя, радио говшаьында мялуматларын верилмяси дя тяблиьат бюлмясиндя юз йерини тутмалыдыр. Хцсусян, эюркямли идманчыларла сющбят вя эюрцшцн

Page 409: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

412

тяшкили, ВМЩ комплексиня щяср едилмиш ахшамларын тяшкили дя план тутаркян нязяря алынмасы файдалы оларды.

Планын тяшкилаты бюлмясиня ися комиссийанын иъласынын

тяшкили, иш планынын тясдиги, цзвляр арасында вязифя бюлэцсцнцн апарылмасы, тяляб вя нормаларын йериня йетирилмясиня аид мцзакирялярин апарылмасы, мяктяб педагожи шурасына ВМЩ комплекси ишляринин щяйата кечирилмяси цзря информасийанын верилмяси, щакимляр щейятинин сечилмяси вя тясдиги мясяляляри дахил едиля биляр.

Планын мяктябйаны идман базасы щиссясиндя онун вязиййяти, тямир вя йа йенисинин йарадылмасы иля бярабяр, гачыш йоллары, тулланма чалалары вя атмалар цчцн бюлмялярин, атыъылыг тиринин йарадылмасы вя йа йахуд да тямири вя с. юз яксини тапмасы мягсядяуйьундур.

Тяляб вя нормалар цзря тядрис тядбирляриня ися тяляб вя нормаларын гябулуна даир тягвим планынын тутулмасы, тясдиги, ВМЩ тялим групунун тяшкили, цзмяйин юйрядилмяси, идман фяалларынын (иътимаи мяшгчиляр вя эянъ щакимляр) щазырланмасы цчцн семинарларын тяшкили вя с. дахилдир.

1.5. ВМЩ групларында мяшьялялярин тяшкили. ВМЩ комплекси цзря групларын тяшкилиня илк нювбядя мяктяблилярин тибби мцайинясиндян башламаг лазымдыр. Ъидди бядян гцсурлары оланларын мяшьяляйя бурахылмасы тювсийя едилмир. Бу бир чох хошаэялмяз бядбяхт щадисялярин мейдана эялмясиня сябяб ола биляр. Лакин организминдя о гядяр дя наращатлыьы олмайан шаэирд вя тялябялярин груп мяшьяляляриндя иштиракына иъазя вериля биляр. Бу йалныз тибб мцтяхяссисляринин вя валидейнинин разылыьы иля щяйата кечирилмялидир.

Щямин груп мяшьяляляриндя иштирак едянляр мяктябин тибб мянтягясиндя, йахуд мяктяби тямсил едян поликлиникаларын щякимляри тяряфиндян мцайинядян кечирилмялидир. Тибб ишчиляринин мцайинясинин нятиъясиня уйьун олараг мяшьяляляря старт верилир. Бу илк вя йа башланьыъ тибби мцайиня адландырылыр.

Page 410: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

413

Тибби мцайиняляр мяшьяляляр дюврцндя дя ъари олараг апарылыр. Беля мцайиняляр бир нюв мяктяблилярин организминя тибби нязарят мягсяди дашыйыр. Ъари тибби нязарятин нятиъяси олараг щяр щансы бир мяшьул оланын организминдя мянфийя доьру дяйишиклик оларса щямин ушаг мяшьялялярдян азад олунмалыдыр. Бу ушаьын эяляъякдя ВМЩ комплекси мяшьяляляриня гатылмасы цчцн мцвафиг тядбирлярин эюрцлмяси йериня дцшярди. ВМЩ комплекси цзря груп мяшьяляляриндя тятбиг олунмуш айры-айры щярякят нювляринин (гачыш, тулланма, атма, цзэцчцлцк вя с.) иштиракчыларын сящщят-саьламлыьына мцсбят, йахуд да мянфи тясирини дя айдынлашдыран тядрис илинин сонунда тяшкил олунан тибби нязарят йохламаларынын кечирилмяси чох ваъибдир.

Комплекс мяшьяляляринин даща еффектли олмасында групларын дцзэцн комплексляшдирилмяси зярури шяртлярдяндир. Бурада щяр шейдян яввял мяшьул оланларын йашы, щяряки габилиййятляри, физики щазырлыьы вя инкишафы, онларын бу ишя психоложи ъящятдян ня гядяр щазыр олмалары мцтляг нязяря алынмалыдыр. Ишин беля тяшкили мяшьул оланларын ящвал-рущиййясинин йцксялмясиня, щяряки фяаллыьынын артмасына зямин йаратмагла, онларын мяшьяляйя мараьыны вя шцурлу олараг иштиракына сябяб олур. Бцтцн бунлар нятиъя етибары иля ВМЩ комплексинин тяляб вя нормаларынын йериня йетирилмясиня, мцвяффягиййятля щяйата кечирилмясиня юням верян мейарлардандыр.

Якс тягдирдя йяни груп мяшьяляляриндя комплексляшдирмя башдансовду апарыларса о бир сыра хошаэялмяз щалларын мейдана чыхмасына шяраит йарадаъыгдыр. Хцсусян, мяшьул оланларын мяшьяляйя мараьы азалаъаг, гейри мцтяшяккиллик юзцнц бирузя веряъяк, давамиййят зяифляйяъякдир. Еляъя дя щярякятляр техники вя тактики бахымындан лазымынъа иъра олунмайаъаг, низам-интизам минимум сявиййяйя еняъякдир. Эцълцнцн зяифля ейни груп мяшьяляляриндя иштиракы мяшьул оланларын юзцня юз эцъцня лагейидлийини ортайа чыхараъаг, тапшырыгларын инамла, бюйцк рущла йериня йетирилмясиня манечилик тюрядяъяйиня шцбщя йери галмыр.

Page 411: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

414

ВМЩ комплекси цзря групларын комплекляшдирилмяси цчцн бядян тярбийяси мцяллимляри мцхтялиф йарышлар кечирмяли онларын физики-психоложи щазырлыьыны мцяййянляшдирмялидир. Тибби мцайинянин нятиъяляри вя цмуми физики-психоложи щазырлыг нязяря алынмагла ВМЩ груп-мяшьяляляриндя мяшьул оланларын сойадлары ачыгланмалы вя ВМЩ груп журналына гейд едилмялидир.

Мяшьяляляр 45 дягигядян 120 дягигяйя гядяр давам едя биляр. Мяшьул оланларын сайы ися 10-20 няфяр ола биляр.

ВМЩ комплекст цзря мяшьяляляр адятян 3 щиссядян ибарят олуб бунларында щяр биринин юзцнямяхсус мягсяди вя вязифяляри вардыр.

Мяшьялянин биринъи щиссяси олан щазырлайыъы щиссянин мцщцм вязифяси организми ясас щиссядя мянимсядиляъяк щярякятляря лазыми сявиййядя щазырламагдан ибарятдир. Бунун цчцндя мяшьялянин илк щиссяси цчцн тяртиб олунуб тятбиг едилян щярякят нювляри мцхтялиф цмуминкишафетдириъи, мараглы, диггяти ъялбедиъи, емосионал вя ящвал-рущиййяни йцксялдян щярякятлярдян ибарят олмалыдыр. Щямин щиссядя яшйасыз щярякятлярля йанашы, яшйалы щярякятлярдян дя (долдурулмуш) топлар, эимнастика скамйасы, эимнастика аьаълары вя с.) истифадя етмяк мяшьялянин сямярялилийиня мцсбят тясир эюстяря биляр. Ян башлыъасы ися щазырлайыъы мярщялядя тятбиг едилян щярякятляр ясас щиссядя юйрядиляъяк щярякятляря тясир етмя эцъцня, характериня малик олмалыдыр.

Мяшьялянин икинъи щиссяси ясас щисся адланыр. Ясас щиссянин мцщцм вязифяляриня ВМЩ комплекси цзря физики щярякятлярин мянимсянилмяси, онларын тякмилляшдирилмяси, конкрет десяк, бу сащядя билик, баъарыг вя вярдишляря йийялянмяк, газанылмыш вярдишляри даща да мющкямляндирмяк, мягсядяуйьун формалашдырмаг дахилдир. Бу просесдя мцряккяб вя олдугъа чятин йериня йетириляъяк щярякят нювляринин техника вя тактикасыны мянимсямяк юн планда дурмалыдыр. Щямин ишин истянилян сявиййядя реаллашдырылмасында яввялляр мянимсянилмиш физики щярякятлярин техника вя тактикасына истинад едилмяси, онларын ясасында просесин гурулмасы хцсуси ящямиййят кясб

Page 412: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

415

едир. Мяшьялянин ясас щиссясинин башланьыъында сцрят-эцъ, ъялдлик вя чевиклийи инкишаф етдирян ъцрбяъцр, рянэарянэ щярякятляря хцсуси йер айрылмалыдыр. Бундан сонра ися, йяни ясас щиссянин ахырына йахын диэяр габилиййятлярин инкишафыны тяляб едян физики щярякятляр диггят мяркязиндя сахланылмалыдыр. Бура эцъцн, давамлылыьын инкишафына йюнялдилмиш серийа щярякят нювляри дахил едя биляр.

ВМЩ комплекси цзря груп мяшьяляляриндя айры-айры щярякят нювляринин тялиминдя тялим мярщяляляри вя онларын щяр биринин щансы мягсяд вя вязифяляр дашыдыьыны да нязяря алмаг файдалыдыр.

Илк мярщяля танышлыг мярщялясиндя щярякят нювляри барядя цмуми тясяввцр йаратмаг, сонракы мярщяляляря щазырлыг мянасында елементар билик вя баъарыглары мянимсямяк дахилдирся, икинъи мярщялядя ися юйрядиляъяк бярякятлярин йериня йетирилмясиня даир билик, баъарыг вя вярдишляр ашыламаг кими ваъиб мягсяд вя вярдишлярин щяйата кечирилмяси гаршыда дурур. Ян нящайят, физики щярякятлярин тялиминин цчцнъц мярщялясиндя ялдя едилмиш билик, баъарыг вя вярдишлярин даща да дяринляшдирилмяси, тякмилляшдирилмяси вя формалашдырылмасы зярури мягсяд вя вязифялярдян сайылыр.

Мяшьялянин ахырынъы – цчцнъц щиссяси, тамамлайыъы щиссядир. Мяшьялянин тамамлайыъы щиссяляринин онун мцвяффягиййятля баша чатдырылмасында юзцнямяхсус ящямиййятли йери вардыр. Бура организмин мяшьялянин яввялки щиссяляриндя йцксяк щяряки фяаллыг нятиъясиндя алмыш олдуглары физики йцкц, эярэинлийи тядриъян азалтмаг, организми нисбятян сакитляшдирмяк тяхминян мяшьялянин илк вязиййятиня эятирмяк дахилдир. Башлыъа олараг цряк дюйцнтцлярини, ган тязйигини, нябиз вурьуларыны мяшьяляйягядяр вязиййятдя эятирмяк вя саиря дахилдир.

ВМЩ комплекси цзря мяшьялялярин расионаллашдырылмасында йарыш-ойун методундан, щярякятлярин щисся-щисся вя бцтювлцкдя юйрятмя методларындан истифадя йарарлыдыр. Бу методларын тятбиги нятиъясиндя щяряки габилиййятлярин инкишафына наил олмаг мцмкцндцр. Бцтцн

Page 413: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

416

бунларда ВМЩ комплексинин норма вя тялябляринин йериня йетирилмясиня зямин йарадар.

ВМЩ комплексинин тяляб вя нормаларынын уьурла щяйата кечирилмясиндя сянядляшмя ишляриня диггят йетирилмясидя аз рол ойнамыр. Комплекся аид сянядляр бунлардыр: давамиййят журналы, йарыш протоколлары, нормалыр цзря нятиъя ъядвялляри, ямрляр вя с. Сянядляр бядян тярбийяси коллективиндя 4 ил мцддятиндя сахланылмалы вя горунмалыдыр.

1.6. Тящлцкясизлик гайдалары. Мяшьяляляр о вахт нормал щесаб олунур ки, бу просес щеч бир хоша эялмяз щадися иля нятиъялянмир. Башга сюзля десяк, мяшьялядя тящлцкясизлик гайдаларына там шякилдя риайят едилир. Мцшащидялярдян айдын олур ки, тящлцкясизлик гайдаларына тялябата уйьун ямял олунмадыгда мяшьяля дюврцндя истяр йцнэцл вя истярся дя аьыр зядялянмялярин баш вермяси гачылмаздыр. Бу заман язяля дартынмалары, сцмцк сынмасы вя чатламасы, чыхыглар, ойнагларда бурхулмалар йарана биляр. Зядялянмялярин гаршысынын алынмасында ВМЩ комплекси мяшьяляляринин методики бахымдан дцзэцн тяшкили, физики йцкцн тядриъян артырылмасы, бу вя йа диэяр мяшьул оланларын эцъцня мцвафиг олмасы, просесин ашандан мцряккябя кечмя принсипиня истинад едилмякля реаллашдырылмасы мягсядямцвафигдир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, зядялянмялярин гаршысынын алынмасында профилактик тядбирляр сырасына мяктяблилярин мцщафизя олунмасы, алят вя аваданлыгларын йарарлыьы йохланылдыгдан вя мцяллимин иъазясиндян сонра щярякятлярин йериня йетирилмяси мцщцм ящямиййятя маликдир. Ейни заманда мяшьяля цчцн идман эейими йцнэцл, ращат олмалы вя бядяни сыхмамалыдыр. Йорулмуш щалда чятин щярякятляр иъра едилмямяли. Кянардан диггяти ъялбедиъи щаллар (сяс чыхармаг, чаьырмаг, тохунмаг, тутмаг, итялямяк, зарафатлашмаг) йарадылмамалыдыр. Мцщафизя едяндян башга, щеч кяс алятя йахын дайанмамалы, мцщафизя едян ися еля йер сечмялидир ки, щярякяти иъра едяня мане олмасын. Тящлцкясизлик гайдаларына алят вя аваданлыгларын алтында вя йерядцшмя сащясиндя эимнастика дюшякляри гойулмалыдыр.

Page 414: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

417

Чалышмалыдыр ки, дюшякляр тямиз вя йарарлы олсунлар. Дюшякляр сялигя иля йеря салынмалыдыр. Дюшяклярарасы бош сащя галмамалы вя йахуд щяр бир дюшяйин кянары о бирисинин цстцня дцшмямялидир. Якс щалда йыхылма, айаг бурхулмасы эюзляниля биляр.

Атлетика щярякят мяшьяляляриндя узунуна вя щцндцрлцйя тулланмалар заманы йеря дцшмя сащяляри йумшаг яшйа иля юртцлмяли, тулланма цчцн чалалара нарын гум тюкцлмялидир. Гачыш йоллары лцзумсуз яшйалардан тямизлянмялидир (даш, кясяк, шцшя, дямиргырынтылары, тахта парчалары вя с.). Сюйлянилярин щяйата кечирилмяси мцхтялиф нюв зядялянмялярин, айаг бурхулмаларынын нисбятян гаршысыны алыр, тящлцкясизлик цчцн шяраитин йаранмасына сябяб олур.

«Вятянин мцдафиясиня щазырам» бядян тярбийяси комплексинин мяшьул оланларын даим диггят мяркязиндя сахланылмасы мягсядиля идман эушясиндя нормативлярин яйаниляшдирилмяси иля бярабяр щямин норматиылярин изащы вя тящлилинин апарылмасы, юйрянилмяси, еляъя дя эцндялик щяряки тялябата чеврилмяси дя зярури педагожи-психоложи конткрлардан сайылыр.

Йухарыда дейилянляр о заман реаллашар ки, мяшьяляни апаран мцяллим практик мяшьяляйя башламаздан габаг тящлцкясизлик барядя мяшьул оланлара гыса вя конкрет мялумат верир. О, тякъя мялумат вермякля кифайятлянмямяли, бцтцн мяшьялялярдя тящлцкясизлик гайдаларынын тятбигиня ъидди сяй эюстярмялидир. Чалышмалыдыр ки, ВМЩ комплекси цзря груп мяшьяляляринин щяр бир иштиракчысы кюнцллц олараг, мащиййяти дярк едяряк тящлцкясизлик гайдаларына ямял етсинляр.

Инди дя «Вятянин мцдафиясиня щазырам» комплекси цзря норматив ъядвяллярини тягдим едирик:

Page 415: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

418

1.7. «Вятянин мцдафиясиня щазырам» комплекси цзря нормативляр

Ы пилля 10-14 йашлылар цчцн Ъядвял 1

№ Нормативляр Оьланлар Гызлар

5 4 3 5 4 3 1 2 3 4 5 6

60м гачыш 12 дягигялик гачыш Турникдя дартынма (сайла) 70кг-дан йухары чякиси оланлар Эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб-ачылмасы (сай) 70кг-дан йухары сякиси оланлар Цзэцчцлцк Эцлля атыъылыьы

10.0 3000м 2600 12 10 100м 45 хал

10.4 2600м 2300м 10 8 50м 40 хал

10.8 2200м 2100м 8 6 25м 30 хал

10.5 2400м 2100м 16 12 100м 40 хал

11.0 2000м 1900м 12 8 50м 35 хал

11.5 1800м 1700м 8 6 25м 25 хал

Page 416: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

419

7 8 9 10

Теннис топуну атмаг (чякиси 150гр) Йолдашыны кцряйиндя апармаг (юз чякисиндя) Йериндян узунлуьа тулланма Илк тибби йардым эюстярмяк щазырлыьынын йохланылмасы (5 суал)

50м 100м 180см 5 суала саваб

40м 75м 160см 4 суала саваб

30м 50м 140см 3 суала саваб

40м 60м 160см 5 суала саваб

30м 40м 140см 4 суала саваб

20м 20м 120см 3 суала саваб

Page 417: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

420

ЫЫ пилля 15-18 йашлылар цчцн Ъядвял 2

№ Нормативляр Оьланлар Гызлар

5 4 3 5 4 3 1 2 3 4 5 6 7

100м гачыш 12 дягигялик гачыш Турникдя дартынма (сайла) 70кг-дан йухары чякиси оланлар Эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб-ачылмасы (сайла) 70кг-дан йухары сякиси оланлар Цзэцчцлцк Эцлля атыъылыьы Гумбара атмаг (чякиси 700гр, 500гр)

12.8 14.5 3200м 2600м 12 10 100м 45 хал 40м

13.2 15.5 2800м 2400м 10 8 50м 40 хал 35м

13.6 16.5 2400м 2200м 8 6 25м 30 хал 30м

13.2 16.0 2600м 2200м 16 12 100м 40 хал 35м

13.6 16.5 2200м 2000м 12 8 50м 35 хал 25м

14.0 17.0 2000м 1800м 8 6 25м 25 хал 20м

Page 418: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

421

8 9 10

Йолдашыны кцряйиндя апармаг (юз чякисиндя) Йериндян узунлуьа тулланма Илк тибби йардым эюстярмяк щазырлыьынын йохланылмасы (5 суал)

100м 200см 5 суала саваб

75м 180см 4 суала саваб

50м 160см 3 суала саваб

60м 180см 5 суала саваб

40м 160см 4 суала саваб

20м 140см 3 суала саваб

Page 419: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

422

ЫЫЫ пилля 19-27 йашлылар цчцн Ъядвял 3

№ Нормативляр Кишиляр Гадынлар

5 4 3 5 4 3 1 2 3 4 5 6 7 8

100м гачыш 12 дягигялик гачыш Турникдя дартынма (сайла) 70кг-дан йухары чякиси оланлар Эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб-ачылмасы 70кг-дан йухары сякиси оланлар Цзэцчцлцк Эцлля атыъылыьы Гумбара атмаг Йолдашыны кцряйиндя апармаг (юз чякисиндя) Йериндян

13.0 3200м 2800м 12 10 100м 45 хал 40м 100м

13.4 2800м 2400м 10 8 50м 40 хал 35м 75м

13.8 2400м 2200м 8 6 25м 30 хал 30м 50м

13.5 2200м 16 12 100м 40 хал 35м 40м

13.8 2000м 12 8 50м 35 хал 25м 30м

14.3 1800м 8 6 25м 25 хал 20м 20м

Page 420: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

423

9 10

узунлуьа тулланма Илк тибби йардым эюстярмяк щазырлыьынын йохланылмасы (5 суал)

200см 5 суала саваб

180см 4 суала саваб

160см 3 суала саваб

180см 5 суала саваб

160см 4 суала саваб

140см 3 суала саваб

Page 421: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

424

ЫВ пилля 28-39 йашлылар цчцн Ъядвял 4

№ Нормативляр Кишиляр Гадынлар

5 4 3 5 4 3 1 2 3 4 5 6 7 8

100м гачыш 12 дягигялик гачыш Турникдя дартынма 70кг-дан йухары чякиси оланлар Эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб-ачылмасы 70кг-дан йухары сякиси оланлар Цзэцчцлцк Эцлля атыъылыьы Гумбара атмаг Йолдашыны кцряйиндя апармаг (юз чякисиндя)

13.2 2800м 2500м 12 10 100м 45 хал 40м 100м

13.6 2200м 10 8 50м 40 хал 35м 75м

14.0 2000м 8 6 25м 30 хал 30м 50м

13.8 2000м 16 12 100м 40 хал 35м 40м

14.2 1800м 12 8 50м 35 хал 25м 30м

14.6 1600м 8 6 25м 25 хал 20м 20м

Page 422: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

425

9 10

Йериндян узунлуьа тулланма Илк тибби йардым эюстярмяк щазырлыьынын йохланылмасы (5 суал)

200см 5 суала саваб

180см 4 суала саваб

160см 3 суала саваб

180см 5 суала саваб

160см 4 суала саваб

140см 3 суала саваб

Page 423: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

426

В пилля 40-60 йашлылар цчцн Ъядвял 5

№ Нормативляр Кишиляр Гадынлар

5 4 3 5 4 3 1 2 3 4 5 6 7 8

60м гачыш 12 дягигялик гачыш Турникдя дартынма 70кг-дан йухары чякиси оланлар Эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб-ачылмасы 70кг-дан йухары сякиси оланлар Цзэцчцлцк Эцлля атыъылыьы Гумбара атмаг Йериндян узунлуьа тулланма

14.0 2400м 2200м 10 8 100м 45 хал 35м 180см

14.3 2000м 8 6 50м 40 хал 30м 160см

14.6 1600м 6 4 25м 30 хал 25м 140см

14.3 2000м 1800м 14 10 100м 40 хал 30м 160см

14.6 1600м 10 8 50м 35 хал 25м 140см

15.0 1200м 6 5 25м 25 хал 20м 120см

Page 424: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

427

9

Илк тибби йардым эюстярмяк щазырлыьынын йохланылмасы (5 суал)

5 суала саваб

4 суала саваб

3 суала саваб

5 суала саваб

4 суала саваб

3 суала саваб

1.8. ВМЩ Комплекси цзря щярякят техникасы.

8.1. Турникдя дартынма.

Щярякят иъра олунаркян яллярля цстдян тутмалы, голлар дцз салланмыш вязиййятдя, гычлар бир йердя дцз олмалыдыр (шякил 71). Дартынма о заман сайылыр ки, чяняалты щисся турникдян йухарыда олсун вя яввялки вязиййятя гайыдаркян мювъуд олан гайдалара ямял олунсун, йяни голлар дцз салланмыш вя гычлар бир йердя вязиййятиндя. Бундан сонра нювбяти дартынмалары давам етдирмяк олар.

Шякил 71. Дартынмада йеллянмяляря, Турникдя дартынма сычрайышлара йол верилмямялидир.

Дартынманын сайы щесаблама щакиминин «Щярякятя башла!» командасы иля башланыр. Дартынма щярякяти дцзэцн йериня йетирилмядикдя «Сайылмыр!» командасы верилир.

Щярякяти 3 ъящддя дя иъра етмяк мцмкцндцр. Щярякят щансы ъящддя даща чох вя дцзэцн иъра олунурса о гейдя алыныр вя йарышын катиблийиня чатдырылыр.

Page 425: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

428

8.2. Эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб ачылмасы.

Эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб ачылараг

щярякяти йериня йетириляркян бядяни дцз сахламалы (кцряклярбир гядяр ачылыр архайа эедир, гычлар дцз тутулур. Шякил 72).

Шякил 72. Эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб ачылмасы Голлары йцнэцл бцкцлмякля синяни скамйайа

тохундурмалыдыр. Бундан сонра голлар там ачылмалы, баш дцз тутулмалы вя иряли бахмалыдыр. Щакимлик ейниля турникдя дартынмада олдуьу кимидир.

8.3. Гачышын техникасы.

Гачыш щяряки габилиййятлярин инкишафында (эцъ, сцрят,

дюзцмлцлцк, чевиклик, ъялдлик вя ирадя мющкямлийи вя с.) явязедилмяз рол ойнамагла инсан организминин саьламлыьынын мющкямляндирилмясиндя дя мцщцм ящямиййятя маликдир. Буна эюря дя гачыш ВМЩ комплексинин ясас щярякят нювляриндян сайылыр. Ы-В пиллялярдя 60м, ЫЫ-ЫЫЫ-ЫВ пиллялярдя 100м мясафяйя гачыш ися ВМЩ комплексинин сынаг щярякят нювцня дахилдир.

Page 426: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

429

Спринт гачышда алчаг стартдан истифадя олунур ки, бу да мясафяйя даща тез чатмагда вя гыса мясафяни сцрятля гят етмяк цчцн ялверишли васитялярдян щесаб олунур.

Спринт гачышда йарыш гайдаларына уйьун олараг «Старта дур!», «Диггят!» вя атяшдян вя йа «Марш!» командасындан истифадя едилир.

Гачыш заманы йцксяк эюстяриъиляр газанмагда гачыш фазаларынын дцзэцн сурятдя йериня йетирилмяси щялледиъи ящямиййятя маликдир. Инди дя тяканвермя вя айаьы йерягойма гачыш фазаларынын иърасы техникасыны эюрдцйцнцз шякил васитяси иля яйаниляшдиририк (шякил 73).

Шякил 73.

Гачышын фазалары.

8.4. Йериндян узунуна тулланмаг. Йериндян узунуна тулланма тякан, щавада олма вя йеря

дцшмя фазаларынын иърасы нятиъясиндя тамамланыр. Щямин фазалар шякиллярдя юз яксини тапмышдыр (шякил 74).

Page 427: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

430

Шякил 74. Йериндян узунуна тулланмаг.

8.5. Теннис топунун атылмасы.

Теннис топу мцхтялиф истигамятлярдя вя чыхыш

вязиййятляриндя атыла биляр (отурараг, дизляри цстя, вязиййятиндя аддым атмагла гачараг вя с.). Сиз инди гачараг цч аддым етмякля теннис топунун атылмасыны мцшащидя едя билярсиниз (шякил 75). Гачышла иъра олунан щямин щярякят ейни иля йериндян топун атылмасына уйьун олараг йериня йетирилир.

Шякил 75. Теннис топунун атылмасы.

Page 428: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

431

8.6. Гумбаранын атылмасы. Гумбаранын атылмасына йийялянмяк чох бюйцк щярби

тятбиги зярурятдян иряли эялир. Чцнки Азярбайъан атяшэащ шяраитиндя йашайыр. Истянилян анда эянъляр вятянин мцдафиясиня галха билярляр. Бу сябябдян дя шаэирдляр вя истярся дя тялябяляр сечдийи ихтисасдан асылы олмайараг гумбара иля ряфтар етмяйи баъармалы вя онун атылмасы техникасына мцтляг наил олмаьы юзцня вятяндашлыг боръу олдуьуну дярк етмялидир.

Сиз яэяр гумбара атманын техникасыны эюз юнцндя ъанландырмаг истяйирсинизся ашаьыдакы шякилляри диггятдян гачырмайын (шякил 76). Унутмайын ки, гумбаранын атылмасы йериндян вя йахуд 10м мясафяйя гачараг йериня йетирилир. Щярякятин гачараг иъра олунмасы гумбаранын даща узаьа атылмасына сябяб олур.

Шякил 76. Гумбаранын атылмасы техникасы.

а) гумбаранын тутулмасы; б) гачышдан яввял гумбара

атанын чыхыш вязиййяти; в) гачыш.

Page 429: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

432

Инди дя гачараг 3 аддым атмагла гумбаранын атылмасынын техникасыны нцмайиш етдиряк (шякил 77). Йадда сахламаг лазымдыр ки, бу щярякят яввялъя бир аддым атмагла юйрядилдикдян сонра 3 аддым етмякля тялими башланылыр.

Шякил 77. Цч аддым атмагла гумбаранын атылмасы техникасы.

8.7. Эцлля атыъылыьы.

Ермяни ишьалындан шящяр вя кяндляримизин азад олмасы

наминя щяр бир гейрятли Азярбайъан вятяндашы эцлля атыъылыьына йийялянмялидир. Бунун цчцн дя о, няйин бащасына олурса олсун мцнтязям сурятдя щямин идман нювц иля мяшьул олмалы вя инкишафда олан вятянимизин мцдафиясиня галхмалыдыр. Щямин мягсядля дя мцхтялиф шяраитдя эцлля атыъылыьы иля мяшг етмялидир. Эцлля атыъылыьы иля мяшгетмянин эюрцнцшцнц тягдим едирик (шякил 78). Диггятдян гачырмамалы ки, эцлля атыъылыьы ана торпаьын ана вятянин горунмасында явяз олунмаз васитядир. Бах нцмуня эютцр газандыьын даща чох олаъаг. Итирдийин ися щеч ня.

Page 430: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

433

Шякил 78. Щярби-идман ойунлары цзря бир мяшгин эюрцнцшц.

8.8. Цзэцчцлцйцн юйрядилмяси техникасы.

Цзэцчцлцк физики тярбийя системиндя юзцнямяхсус йери

олмагла онун диэяр идман нювляри цзря йцксяк эюстяриъиляр ялдя едилмясиндя мцщцм файда кясб едир. Буна эюря дя идманын айры-айры нювляри иля мяшг едян йцксяк титуллу идманчылар мцнтязям олараг цзэцчцлцкля мяшьул олурлар.

Цзэцчцлцкля бир дя она эюря мяшьул олмаг ваъибдир ки, онун тялим ящямиййяти иля йанашы, тярбийяви, инкишафетдириъи вя инсан саьламлыьынын мющкямляндирилмясиндя дя явязсиз ролу вардыр. Суда боьуланын хилас едилмясиндя, суда йцклярин дашынмасында, суда манеялярин кечилмясиндя, силащла цзцб суда кечмякдя вя саирядя чох бюйцк ящямиййяти олан тятбиги цзэцчцлцйц дя йаддан чыхармаг олмаз. Цзэцчцлцйцн диэяр нювляри дя мювъуддур ки, бунларында щяйат цчцн файдалылыьыны данмаг олмаз. Биз бурада «Вятянин мцдафиясиня щазырам» бядян тярбийяси комплексиня дахил олан вя бу сащядя сынаг

Page 431: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

434

нормативлярини вермяйи тяляб едян цзэцчцлцйцн щямин нювляринин техникасына аид бязи мясяляляря айдынлыг эятирмяйи зярури билирик.

ВМЩ комплекси нормативляри идман цзэцчцлцк нювляри цзря дя гябул едилир. Идман цзэцчцлцйцня синя цстя крол цзмя, архасы цстя цзмя, брасс вя делфин (баттерфлйай) цзмя цсуллары дахилдир. Инди дя бу цзэцчцлцк цсулларынын бязиляринин гыса да олса изащыны тягдим едяк, бязиляринин ися техникасыны яйани сурятдя эюстяряк.

Синя цстя крол цзмя цсулу.

Цзмяйи юйрянмяйя йени башлайанлара цзэцчцлцйцн

техникасыны лазыми сявиййядя мянимсятмякдя бир сыра педагожи-психоложи амилляря мцтляг риайят едилмялидир. Бурада илк нювбядя суйа алышма вя суйа щазырлыг щярякятляринин тялими башлыъа шяртлярдян сайылыр. Суйун цст тябягясиндя сцрцшмянин дцзэцн йериня йетирилмяси бу вахт бядянин цфиги (дцз) вязиййятдя олмасы хцсусян ваъибдир. Бцтцн идман цзэцчцлцк цсулларында олдуьу кими синя цстя крол (буна сярбяст цзмя дя дейилир) цзмя цсулунда да тяняффцс етмя мяшгчинин вя цзмяйи юйрянмяйин даима диггят мяркязиндя сахланылмалыдыр.

Бу мянада синя цстя крол цзмя цсулунда няфяс алма заманы башын щяддян артыг галдырылмасына йол верилмямялидир. Суда башын даща йухары галдырылмасы бядянин дцз тутулмасыны чятинляшдирир. Бу ися юз-юзлцйцндя цзмянин сцрятини азалдыр. Цзмя дюврцндя эярэинлик бир гядяр дя йцксялир вя ещтийаъ олмадан даща чох енержи сярф етмяк лазым эялир. Бунун нятиъясиндя цзэцчц щям тез йорулур щям дя онун цзмя суряти ашаьы дцшцр. Вя йекунда истянилян йцксяк наилиййятляря сащиб ола билмир. Бядянин цзмя идман нювцня уйьун дцзэцн сурятдя дя сахланылмадыгда щямин цзмя цсулунун техникасынын сямяряли иърасыны да хейли чятинляшир, цзмя цчцн ялверишли шяраит йаранмыр.

Цзэцчцлцйцн бцтцн нювляри цзря техниканын мянимсянилмяси демяк олар ки, гуруда (йамсыланыр) вя щям дя

Page 432: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

435

суда щяйата кечирилир. Яввялъя щярякятляр цзря техники елементляр йамсыланыр, цмуминкишаф етдириъи вя хцсуси щярякятляр йериня йетирилир даща сонра ися техники фяндляр яйаниляшдирилир. Цзэцчцлцйцн техникасынын тялиминдя 2 юйрятмя методундан истифадя олунур. Бура цзэцчцлцк цзря техники фяндляри щиссяляря бюляряк юйрятмя, тамлыгла (бцтювлцкдя) юйрятмя методлары дахилдир.

Инди дя синя цстя крол цзмя цсулунда гуруда вя суда гыч вя голларын щярякятляринин юйрядилмяси техникасыны шякиллярин кюмяйи иля нцмайиш етдиряк.

• Эимнастика скамйасында вя йа дюшямядя отурараг гычларын щярякятетмя техникасыны юйрятмяк (шякил 79).

Скамйаны узунуна гоймагла да щямин щярякятляри йериня йетирмяк олар.

• Ялляри щювузун кянарына гоймагла вя йа онун кянарындан тутмагла синя цстя крол цсулу иля суда гычларын щярякят техникасыны иъра етмяк (шякил 80).

• Цз суда, баш ися голлар арасында голлар дцз ирялийя олмагла су цзяриндя сцрцшмякля гычларын щярякяти (шякил 81).

• Тахта лювщядян истифадя едилмякля щямин щярякятин йериня йетирилмяси (шякил 82).

Шякил 79. шякил 80. Шякил 81. шякил 82.

Page 433: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

436

• Суда отурмагла архасы цстя крол цзмяцсулунда олдуьу кими гычларын щярякятини йамсыламаг (шякил 83).

Щовузун кянар щиссясиня истинад олунмагла бу щярякяти йериня йетирмяк.

• Гуруда айаг цстя дуруб яйилмиш вязиййятдя голларын судакы щярякят техникасыны йамсыламаг (шякил 84). Синя цстя крол цзмя цсулунда олдуьу кими голларын нювбя иля фырладылмасы (голларын ирялидян ашаьы вя архайа вя фырладылмасы вя илк вязиййятя эятирилмяси).

• Гуршаьа гядяр суда дуруш вязиййятиндян (чяняалты суйа тохунмаг шярти иля) синя цстя крол цзмя цсулунда голларын щярякяти (шякил 85).

Цзц суйа салмагла синя цстя цзмя заманы (тяняффцсц сахламагла гычларын щярякяти вя голларла авар чякмя. Щямин щярякяти йеримякля дя иъра етмяк мяслящятдир.

Шякил 83. • Башы дюндярмякля тяняффцсцн техникасы. Няфяс вермя

суда едилир (шякил 86). Голларын щярякяти иля тяняффцсц иъра етмяк (няфяс алыб

няфяс вермя) (шякил 87). • Голларын вя гычларын щярякятинин тяняффцсля

координасийасы (уйьунлашдырылмасы) (шякил 88). Щямин щярякятляри илк олараг гуруда йамсыламаг сонра ися суда щяйата кечирмяк мягсядяуйьундур.

Page 434: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

437

Шякил 84. шякил 85. Шякил 86. шякил 87.

Архасы цстя крол цзмя цсулу. Олимпийа ойунларынын програмына архасыцстя крол цзмя

цсулуда дахилдир. Йарыш киши вя гадынлар арасында 100 вя 200м мясафяйя кечирилир. Щямин цсул иля комплекс цзэцчцлцк вя гурашдырылмыш (уйьунлашдырылмыш) цзэцчцлцк йарышы мясафяляриндя истифадя олунур.

Архасы цстя крол цзмя цсулунда голлар нювбя иля авар чякир. Гычлар ися нювбя иля йухары вя ашаьыйа щярякят етдирилир (шякил 89).

Page 435: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

438

Брасс цзмя цсулу. Брасс цзмя цсулу да

Олимпийа ойунлары програмына дахилдир. 100 вя 200м мясафя цзря чох бюйцк тятбиги ящямиййятя маликдир. Бу идман цсулу иля цзяркян адам юзцнц йцнэцл вя ращат щисс едир, палтарда даща узаг мясафяйя цзя билир. Бярк кцляк ясдийи дюврдя брассла диэяр цзэцчцлцк нювляриня нисбятян даща мягсядя мцвафиг щярякят етмяк олур.

Шякил 88. Синя цстя крол цзмя цсулу.

Шякил 89.

Архасы цстя крол цзмя цсулу.

Page 436: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

439

Брасс цзмя цсулунда идманчы синя цстя суда узаныр, чийинляри ися суйун цст тябягясиня паралел олур. Щяр ики голу ейни вахтда симметрик шякилдя щярякят едир. Авар чякмя заманы ися голлар суйун алты вя йа цстц иля архайа щярякят етдирилир. Сонра голлар суйун алты иля ирялийя апарылыр. Гычлар ейни вахтда вя симметрик олараг даима суйун алтында щярякят етдирилир. Гычлар илк вязиййятдян сонра чевириляряк бир-бириндян айрылыр сонра да архайа бярк вя ъялд тякан вурулараг бир-бириня йахынлашдырылыр (дцзялир).

Брасс цзмя цсулунда бядянин иряли эетмясиндя гыч щярякятлярин дцзэцн иърасы мцщцм ящямиййят кясб едир. Буна эюря дя щямин щярякятлярин лазыми сявиййядя йериня йетирилмясиня фикир вермяк лазымдыр.

Шякил 90. Брасс цзмя цсулунун техникасы.

Билирсинизми брасс цзмя цсулунда илк вязиййят неъя олур?

Илк вязиййятдя синяси цстя цфцги вязиййятдя суда узанмагла бярабяр, еляъя дя баш алына гядяр суйа салынмыш, гычлар ися архада дцз суйун цст тябягясиня йахын, бармаглар бир-бириня сыхылыр. Авар чякмядян яввял баш галдырылыр вя няфяс алыныр. 90-ъы шякилдян дя брасс цзмя цсулунун техникасыны мцшащидя етмяк олар.

Page 437: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

440

Делфин (Баттерфлйай) цзмя цсулу

Делфин цзмя цсулунда да баш суйа салыныр, синя цстя цфцги

узанмыш вязиййятдя олур. Цзмя дюврцндя бу вязиййят дяйишир. Делфин цзмя цсулунда гычлар йухарыдан ашаьы щярякят етдирилир. Бурада да тякан вурмайа диггяти артырмалыдыр. Тяканвурма диз ойнаьында башлайыр.

Топуг-балдыр ойнаьында ися ачылараг баша чатыр. Сонра тяканвурма мягсядиля щазырлыг щярякяти йериня йетирилир.

Делфин цзмя цсулунда голларла авар чякилир. Голлар авар чякмя вахты суда олур. Авар чякмя битирдикдян сонра тякан вурулур. Баш судан чыхарылдыгда няфяс алыныр. 91-ъи шякилдян ися делфин цзмя цсулунун йандан вя юндян эюрцнцшцнц мцшащидя един.

Шякил 91. Делфин цзмя цсулу.

Page 438: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

441

Бядбяхт щадисяляр заманы зярярчякмиш инсанлара илк тибби йардым эюстярмяк гайдалары

Щямин гайдаларын «Вятянин мцдафиясиня щазырам»

комплексинин сынаг нормативляриня дахил олдуьуну вя инсанлар цчцн мцщцм щяйаты ящямиййятини нязяря алараг онлары шякилляр васитяси иля яйаниляшдирмяйи вя бязян дя гыса олса да изащыны вермяйи файдалы щесаб едирик.

Суда боьулана илк йардым.

Мцшащидяляр эюстярир ки, ящалинин мцяййян бир групу суда тящлцкясизлик гайдаларыны билмядийиня эюря мцяййян бир групу ися гайдалара мящял гоймадыглары сябябдян эюзлянилмяз бядбяхт щадисялярля цзляширляр. Зярярчякмишляря ики бахымдан кюмяк эюстярилмясиня ещтийаъ дуйулур. Биринъиси боьуланы хиласетмя иля, икинъиси суда боьуланы хилас едилдикдян сонра она илк йардым етмякля ялагядардыр. Биринъи щаггында няйи демяк олар?йяни суда боьуланы судан неъя чыхармаг лазымдыр. Хиласетмянин бир сыра шяртляри вардыр. Йяни зярярчякянин суйун сащилиня йахын бир йердя боьулдуьуну вя йа сащилдян узаг бир сащядя боьулдуьуну нязяря алыб щяр щансы бир тядбир эюрмяйи дцшцнмялидир. Илк нювбядя хиласедиъиляря щадися щаггында мялумат вермяли, имкан вардырса хиласедиъи даиряни, долдурулмуш шини йахуд да щяр щансы тахта парчасыны зяряр чякмишя чатдырмалыдыр.

Зяряр чякмишя эюстярилян хиласетмя тядбирляри иля кюмяк етмяк мцмкцн дейился онда ъидди дцшцнмяк лазымдыр. Сян ону цзяряк боьулмадан хилас едя билярсянми? Суалына ъаваб тапмалысан. Бунун цчцн мясяляйя щяддян артыг ъидди йанашмалы вя емосийалара гапылмамалысан. Чцнки, сянин щяр щансы бир ещтийатсыз вя дцшцнмядян щярякятлярин щяйатын цчцн баща баша эяляр.

Page 439: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

442

Беля хошаэялмяз щалларын баш вермямяси мягсядиля тящлцкясизлик гайдаларыны дягиг билмяли вя она риайят етмялисян. Ян башлыъасы суда боьуланы судан чыхармаг фяндлярини (гайдаларыны) дяриндян билмяли вя бу сащядя зянэин тяърцбян олмалыдыр. Ейни заманда суда боьулан шяхсин сяндян тутмасындан-йапышмасындан азад олунма фяндлярини билмяйиндя ваъибдир. Якс тягдирдя сяндян бярк йапышаъаг, цзмя имканлары мящдудлашаъаг. Бу заман ону нядя ки, юзцнц судан боьулмагдан хилас едя билмяйяъяксян. Фярз едяк ки, сян артыг суда боьуланы хилас етмисян. Сонра даща ня етмялисян бу барядя дцшцнмцсянми? Сющбят зярярчякмишя илк тибби йардымдан – тяняффцс борусундан суйун чыхарылмасындан вя сцни тяняффцсдян эедир. Щямин мягсядля бир анлыьа диггятини ашаьыдакы шякилляря йюнялт (шякил 90. 91.).

Шякил 90. Тяняффцс борусундан суйун бошалдылмасы.

Шякил 91. Сцни тяняффцс: а) няфяс алма б) няфяс вермя

Page 440: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

443

Гейд етмяк лазымдыр ки, няинки суда боьуларкян, щямчинин щцндцр йердян йыхыларкян, електрик ъяряйаны вураркян, щава шяраити иля баьлы тяняффцс йоллары сыхыларкян вя диэяр зядялянмяляр вахты цряк вя тяняффцсцн зяифляйя вя йа дайана биляр. Бу ъцр щаллары нябз, цряк дюйцнтцсцня, няфяс алыб вермянин чятинляшмясиня эюря, эюз бябякляринин эенишлянмяси нятиъясиндя мцшащидя вя тяйин етмяк олар. Цряк, аьъийяр фяалиййятинин бярпасы цзря зярярчякмишляря эюстярилян кюмяйи ашаьыдакы эюрцнтцляр васитяси иля дя мцшащидя едя билярсиниз (шякил 92).

Шякил 92. 1.Аьыздан-аьыза цсулу иля сцни няфясвермя. 2.Цряйин хариъдян масажы, сцни няфясвермя 3.Ейни вахтда ики шяхсин кюмяк эюстярмяси.

Page 441: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

444

Бядбяхт щадисяляр заманы сцмцклярин сынмасы нятиъясиндя дя зярярчякянляр олур. Хцсусян, габырьаларда, йухары ятрафларда, кялля вя айагларда сцмцклярин сынмасы мцшащидя олунур. Мцвафиг илк йардым эюстярдикдян сонра зярярчякянляри тяъили сцрятдя мцайиня вя мцалиъя етмяк мягсяди иля тибб мянтягясиня апармаг ваъибдир. Бунун цчцн ня етмяли? Щяр шейдян яввял зярярчякяни ашаьыда эюстярилян гайдада да тяъили олараг тибб мянтягя синя чатдырмаьа чалышмалыдыр. Якс тягдирдя зярярчякмиш ъидди вя хошаэялмяз фясадларла гаршылаша биляр (шякил 93).

Шякил 93.

Зярярчякянин апарылмасы.

а-зярярчякяни галдырма; б-чийиня алма; в-кцряйя эютцрмя; г-икиликдя апарма; д-цчлцкдя апарма.

Page 442: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

445

2.Идман гурьулары

Баскетбол мейданчасы Баскетбол мейданчасы цчцн 18х31 метр сащя лазымдыр.

Бу сащядя 15х28 метр юлчцдя ойун мейданчасы дцзялдилир. Ойун мейданчасынын кянарларында тящлцкясизлик цчцн ики метр бош йер галмалыдыр. Тящлцкясизлик сащяси дя ойун мейданчасы кими щамар дцзялдилмялидир.

Баскетбол лювщясинин юлчцсц 120х180см олур. Щяр бир лювщяйя диаметри 45см олан сябят асылыр. Садя баскетбол лювщялярини тахтадан да дцзялтмяк мцмкцндцр. Тахтанын галынлыьы 25 миллиметр олмалыдыр.

Шякил 94. «Баскетбол мейданчасы».

Page 443: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

446

Волейбол мейданчасы Волейбол мейданчасыны инша етмяк дя чох асандыр.

Мейданчанын ойун кечирилян щиссясинин юлчцсц 9х18 метр, цмуми юлчцсц ися 15х24 метр олмалыдыр. Мейданча хяттиндян кянарда галан бош йер ойунчуларын мейданчадан чыхан топу гайтара билмяляри цчцн гойулур.

Мейданча щамар олмалыдыр. Буна неъя наил олмаг олар? Бцтцн мейданчаны 7-10 сантиметр дяринликдя газмаг вя ора чынгыл гарышдырылмыш тямиз торпаг тюкцлмялидир. Бундан сонра мейданча таразландырылмалы, сащяйя су чилянмяли, вярдянля бяркидилмялидир.

Волейбол торунун щцндцрлцйц кишиляр цчцн 2,45 метр; гадынлар цчцн 2,24м; оьланлар цчцн (13-14 йашлылар) 2,20м. (15-16 йашлылар цчцн) – 2,35; (17-18 йашлылар цчцн) 2,45м; гызлар цчцн (13-14 йашлылар) – 2,10; (15-16 йашлылар цчцн) 2,20; (17-18 йашлылар цчцн) 2,25 метр олмалыдыр.

Шякил 95. «Волейбол мейданчасы»

Page 444: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

447

Футбол мейданчасы Футбол мейданчалары мцхтялиф ъцр олур. Йашлылар цчцн

мейданчанын юлчцсц 64х100 вя йа 45х90 метр олур. Ушагларын истифадя етдиклярин мейданчанын юлчцсц ися 40х60 метря бярабяр олмалыдыр. Йарыш кечирилян заман мейданчанын щяр бир кцнъцня байраг санъылыр. Йан хятлярин тян ортасында да байраг санъылмалыдыр.

Мейданчадакы гапыларын юлчцсц 7,32х2,44 метр олмалыдыр. Лакин юлчцсц 2х6 метр олан гапылара даща чох цстцнлцк верилир. Мейданчада чякилян аь рянэли хятлярин ени 10-12 сантиметр олмалыдыр.

Шякил 96. «Футбол мейданчасы».

Page 445: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

448

Атлетика бюлмяляри Атлетика иля мяшьул олмаг цчцн йер гачыш йоллары вя

атлетика бюлмяляри сайылыр. Атлетика бюлмяляри футбол мейданчасынын шимал вя ъянуб щиссяляриндя дцзялдилир. Нормал гачыш йолунун узунлуьу (футбол мейданчасы бойу) 400 метрдир. Йадро итялямяк, дисг атмаг, щцндцрлцйя вя узунуна тулланмаг, низя атмаг вя саир цчцн йерляр йцнэцл атлетика бюлмясиндя йерляшдирилир. Гачыш йолунун ики (мейданчанын шимал вя ъянуб щиссяляриндя) дюнмя нюгтяси олмалыдыр. Схемдя А вя Б мяркязляри айдын эюстярилмишдир. Дюнмя нюгтяляри щямин мяркязлярдян 36 метр, А вя Б мяркязляри ися мейданчанын мяркязиндян 43 метр аралы олмалыдыр.

Гачыш йолларынын щяр биринин ени 2,5 метр (ики няфярин йанбайан гача билмяси цчцн) олмалыдыр. Амма цч няфяр идманчынын йанбайан гачмасы цчцн ени 3,75 метр олан йол дцзялдилмяси мягсядя даща чох уйьундур. Гярб щиссясиндяки гачыш йолунун узунлуьу 127-130 метр олур. Бурада ясасян 100-110 метр мясафяляря гачыш йарышлары кечирилир. Гачыш йоллары щамар олмалыдыр.

Шякил 97. Атлетика бюлмяси.

Page 446: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

449

Щяндбол мейданчасы Щяндбол ойунунун ики нювц вардыр. Щяр командада 7

няфяр ойунчунун чыхыш етдийи нюв даща чох йайылмышдыр. Бу ойун цчцн мейданчанын юлчцсц 20х40 метр олмалыдыр.

Гапыларын щцндцрлцйц 2 метр, узунлуьу ися 3 метр олур. Идман гурьуларыны инша едяркян шцбщясиз, бу сащядя

бюйцк тяърцбяйя малик олан йолдашлар, мемарлар вя идман мцтяхяссисляри сизя йахындан кюмяк едяъяк вя мяслящятляр веряъякляр.

Щяр бир коллективин юз идман базасы олмалыдыр. Бу бядян тярбийяси вя идманы севян щяр бир эянъин девизиня чеврилмялидир.

Шякил 98. Щяндбол мейданчасы.

Page 447: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

450

РЕЗЮМЕ Учебное пособие «Подвижные и национальные

детские двигательно-интеллектуальные развлекательные игры» впервые разработано для студентов «Географического факультета и подготовка молодежи до призыва» по специальности «Физическое воспитание и подготовка допризывников».

В пособии отражены некоторые педагогические контуры процесса физического воспитания, в частности, компоненты, обеспечивающие регулирование деятельности при обучении физическому воспитанию, а также основные условия, стимулирующие применения методов и средств преподавания этого предмета; изложены механизмы реализации интерактивных методов обучения, указаны анатомо-физиологические и психологические особенности учащихся; раскрыты цели, задачи, содержание и методики преподавания, виды, организация и проведение подвижных игр учащихся общеобразовательных школ.

Особое внимание уделено национальным двигательно-интеллектуальным играм, являющимся составной частью культуры народа. Впервые в пособии освещены также 78 Азербайджанские национальные, двигательные, развлекательно-интеллектуальные игры, способствующие содержательному проведению досуга учащейся молодежи в условиях внешкольной среды.

В приложении даны организация и проведение занятий, нормативы и механизмы выполнения техники виды упражнений комплекса «Готов к защите Родины».

Page 448: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

451

SUMMARY

Active national amusement child games is the first book

for the students studying in the faculty of “Geography and Physical Military Preparation of the Youth till appeal”.

In this book has been shown some pedagogical aspects of the physical education process especially the components providing the regulariting activity at the time of physical education training, as well the main terms, stimulating the usage of methods and ways of teaching this subject: here is shown mechanisms of realizations interactive methods of training, also anatomy-physiological and psychological features, of the participants, classified the aims, problems, the contents and methods of teaching, types the organizations and realizations of dynamic games for the secondary school pupils.

A special attention is paid to the national dynamic intellectual games, which is an important part of Azerbaijan national culture. It is the first time that seventy eight Azeri national dynamic entertainment-intellectual games are shown in the book which help the youth development.

In this book is explained the organization and ways of activity, the mechanisms and technical types of the exercises complex “Ready for the Motherland Defence”.

Page 449: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

452

РЕСУРСЛАР

Azərbaycan dilində

1.Азярбайъан Милли Олимпийа Комитясинин йаранмасынын ониллик йубилейи щаггында Азярбайъан Республикасы президентинин сярянъамы. Бакы шящяри, 12 декабр, 2000-ъи ил. 2.Щейдяр Ялийев вя Азярбайъанда Олимпийа щярякаты. Лайищянин рящбяри:Илщам Ялийев, мцяллифляр: Ч.Щцсейнзадя, Ъ.Рящимов. Бакы, 2002-ъи ил. 3.Азярбайъан Республикасынын Конститусийасы. Бакы.1998-ъи ил. 4.Азярбайъан Республикасынын Тящсил щаггында Гануну. Бакы. «Юйрятмян» няшриййаты. 1993-ъц ил. 5.Тящсил щаггында Азярбайъан Республикасынын Гануну. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 7 сентийабр, 2009-ъу ил. 6.»Бядян тярбийяси вя идман щаггында» Азярбайъан Республикасынын Гануну. Бакы, Азярбайъан Республикасы Эянъляр вя Идман Назирлийинин няшри, 2009-ъу ил. 7.Ялийев Р.З. Мяммядов Г.З. Цмуммилли лидеримиз Щейдяр Ялийевин Азярбайъанда бядян тярбийяси вя идманын инкишафында хидмятляри. Бакы. Елм няшриййаты. 2010-ъу ил. 8.Гулийев Б.С. Мцтящяррик ойунлар вя онун тядриси методикасы. («М.010500 – Физики тярбийя вя эянълярин чаьырышагядяр щазырлыьы ихтисасы цчцн). Бакы, 2005-ъи ил. 9.Сяккизиллик вя Орта мяктяб програмлары. Бядян тярбийяси (Ы-ХЫ синифляр цчцн) тяртибчиляр-Гулийев Б.С., Нясруллайев М.Я. Бакы, 1981-ъы ил. 10.Орта цмумтящсил мяктябляринин В-ХЫ синифляри цчцн бядян тярбийяси програмлары. Бакы, 1996-ъы ил. 11.Ибтидаи синиф мцяллиминин столцстц китабы. (Бурахылыша мясул Профессор Й.Кяримов), Бакы, 2001-ъи ил. 12.Казымов Н.М., Щяшимов Я.Ш. Педагогика. Бакы «Маариф» няшриййаты, 1996-ъи ил. 13.Казымов Н.М. Мяктяб педагогикасы. Бакы, «Чашыоьлу» няшриййаты, 2002-ъи ил.

Page 450: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

453

14.Ящмядов Б.А.Рзайев А.Г. Педагоэикадан мцщазиря конспектляри. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1983-ъц ил. 15.Талыбов Й.Р., Аьайев Я.А. вя б. Педагогика. Бакы. «Маариф» няшриййаты, 1993-ъц ил. 16.Ящмядов Щ. ХЫХ яср Азярбайъан мяктяби. Бакы «Маариф» няшриййаты, 1985-ъи ил. 17.Пашайев Я.Х., Рцстямов Ф.А.Педагогика. Бакы, «Чашыоьлу» няшриййаты, 2002-ъи ил. 18.Musayev İ.B.Fiziki tərbiyənin əsasları. Bакы, 1991-ъи ил. 19.Quliyev B.S. İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi. Bакы, “Maarif” nəşr, 1974-ъц ил. 20.Quliyev B.S. İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi dərsləri. Bакы, “Maarif”nəşr, 1977-ъи ил. 21.Quliyev B.S.Acalov E.F., Məmmədov H.N., Nəsrullayev M.Ə. Bədən tərbiyəsinin tədrisi təcrübəsi. Bакы, “Maarif” nəşr., 1978-ъи ил. 22.Quliyev B.S., Acalov E.F., Nəsrullayev M.Ə. Ümumtəhsil məktəblərində bədən tərbiyəsi tədrisinin təkmilləşdirilməsi yolları. Bакы, “Maarif” nəşrиййаты, 1982-ъи ил. 23.Quliyev B.S., Bədən tərbiyəsinin şərh və göstərmə metodları. Bax: Təlim metodlarının təkmilləşdirilməsinin nəzəri və praktik məsələləri. Bакы, “Maarif” nəşrиййаты, 1981-ъи ил. 24.Quliyev B.S. Fiziki tərbiyə dərsinin səmərəliliyini yüksəltməyin bəzi şərtləri. (Bax: Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professor-müəllim heyətinin 82-ci elmi konfransının materialları. III buraxılış) s.298-299, B, ADPU-2002-ъи ил. 25.Гулийев Б.С. Ялийев Р.З. Идман фянляринин тядриси заманы мцяллим вя тялябялярин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя фяал (интерпктив) тялимин тятбиги механизмляри (Бах: Азярбайъан Дювлят Бядян Тярбийяси вя Идман Академийасынын 80 иллик йубилейиня щяср едилмиш бейнялхалг конфрансын материаллары). Бакы. 2010-ъу ил.

Page 451: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

454

26.Quliyev B.S. Tələbələrin orta məktəbin I-VIII siniflərində bədən tərbiyəsi və kütləvi idman işlərinin təşkilinə hazırlanması məsələləri. B, ADPU-nəşrиййаты, 1994-ъц ил. 27.Nəsrullayev M.Ə.Məktəblilərin fiziki tərbiyəsi. Dərs vəsaiti. Bакы, 2003-ъц ил. 28.Hüseynov Ə.H. Təbii və fiziki amillərin sağlamlığa təsiri. B., “Uşaqgəncnəşr”, 1959-ъу ил. 29.Nərimanov B.Ə,,Əlyeva S.Ə.,Nərimanov E.Ə.İdman gimnastikası. Bакы “Müəllim” nəşrиййаты, 2004-ъц ил. 30.Babayev Ə.A, Əliyev S.Q. Bədən tərbiyəsində həkim nəzarəti və idman travmatizmi. Bакы “Maarif” nəşr, 1965-ъи ил. 31.Аьайев Щ.Щ. Азярбайъан мцтящяррик ойунлары. Бакы. «Ушагэянъ няшр, 1958-ъи ил. 32.Аьайев Щ.Щ. Ушаг идман ойунлары. Бакы. «Эянълик», 1982-ъи ил. 33. Аьайев Щ.Щ. Ойунлар. Бакы, «Эянъликняшр» 1971-ъи ил. 34.Ağayev H.H., Hüseynov S.S.Azərbaycan uşaq mütəhərrik oyunları. Bакы, “Maarif” nəşrиййаты, 1989-ъу ил. 35.Rəsulov R.Y, Baxşəliyev R.M. İbtidai siniflərdə mütəhərrik oyunlar. B., 1985-ъи ил. 36.Abasov T.T. İdman və mütəhərrik oyunlar. Bакы, “Maarif” nəşr, 1987-ъи ил. 37.Аьайев М.М, Садыгов Я.С. «Ушаг ойунлары». Бакы. «Эянълик няшр» 1967-ъи ил. 38.Аьайев М.М, Сямядова С.С. «Ушаг ойунлары». Бакы. «Эянълик няшриййаты» 1969-ъу ил. 39.Aslanov İ.Ə.Ümumtəhsil məktəblərində bədən tərbiyəsi. “Maarif”nəşrиййаты, 1976-ъы ил. 40.Əbdürəhmanov S.H. İdman üzgüçülüyü. Bакы, 1999-ъу ил. 41.Qasımov H.İ., Cəfərov Q.T. İdman təbabəti, müalicə bədən tərbiyəsi, massaj. Bакы, “Mütərəcim”, 2002-ъи ил. 42.Həsənov M. Günüuzadılmış məktəbdə, qruplarda təlim-tərbiyə işləri. Bакы, “Maarif” nəşrиййаты, 1976-ъы ил. 43.İsmayılov A. Günüuzadılmış qruplarda tərbiyə işinin məzmunu. Bакы, “Maarif” nəşrиййаты, 1975-ъи ил.

Page 452: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

455

44.Бахшялийев Р.М.Физики вя щярби-тятбиги тялимлярин физиоложи ясаслары. Бакы, 1977-ъи ил. 45.Салманова Н.Б. «Вятянин мцдафиясиня щазырам» комплекси Бакы, 2004-ъц ил. 46.Щяшимов Я., Садыгов Ф. Азярбайъан халг педагоэикасы антолоэийасы. Бакы, 1993-ъц ил. 47.Нябийев А.М. Ел няьмяляри халг ойунлары. Бакы, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, 1988-ъи ил.

Rus dilində

48.Физическая культура в школе. Методика уроков I-III классах.Под.ред.Г.П.Богданова.М.,изд. «Просвещение», 1971 г. 49.Б.М.Качашкин. методика физического воспитания. М, изд. «Просвещение», 1979 г. 50.Гимнастика и методика преподавания. Под общ. пед. Б.М.Смолевского.М.,изд.«Физкультура и спорт», 1987г. 51.Плавание. Под общ. ред. Н.И.Булгаковой. М. изд. «Физкультура спорт», 1984 г. 52.Л.В.Былеева., И.М.Короткова. Подижные игры. М., изд. «Физкультура и спорт», 1982 г. 53.Е.Р.Вилькин, Т.М.Каневец. Организация работы по массовой физической культуре и спорту. М., изд. «Физкультура и спорт», 1985 г. 54.Физическое воспитание в группах школах продленного дня. Пособие подготовлено: Т.А.Третиловой, П.Е.Бураком и др., М. изд. «Просвещение», 1979 г. 55.А.Р.Лаптев, А.А.Минх. Гигиена физической культуры и спорта. М., изд. «Физкультура и спорт», 1979 г. 56.Физические воспитание учащихся подготовительной медицинской группы. Под ред. З.И.Кузнетцовой. М. изд. «Просвещение», 1970 г.

Page 453: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

456

МЦНДЯРИЪАТ Юн сюз ................................................................................ 3.

Биринъи юлмя Физики тярбийя тялиминин бязи педагожи контурлары.

Ы Фясил Физики тярбийянин тялиминдя фяал стимул йарадан принсип,

метод вя формалары. 1.1.Физики тярбийянин тялими просесиндя фяалиййятлярин тянзимлянмясини тямин едян компонентляр ........................... 5. 1.2.Физики тярбийя цзря цмумтялим нятиъяляринин реаллашдырылмасынын башлыъа мейарлары ................................... 18. 1.3.Физики тярбийя тялиминин стимуллашдырылмасынын метод вя васитяляри ........................................................................... 22. 1.4.Физики тярбийянин тядрисиндя фяал (интерактив) тялимин тятбиги механизмляри .................................................................... 31. 1.5.Физики тярбийянин тядрисиндя фяал (интерактив) тялимдян истифадянин психоложи аспектляри ............................................ 35.

ЫЫ Фясил Шаэирдлярин бязи физиоложи вя психоложи хцсусиййятляри онларын физики тярбийя просесиндя реаллашдырылмасы.

2.1.Цмуми вя там орта тящсил пиллясиндя шаэирдлярин бязи физиоложи имканлары вя онларын физики тярбийянин тялиминдя тятбиги ........ 40. 2.2.Цмуми орта тящсил пиллясиндя шаэирдлярин психоложи хцсусиййятляри онларын физики тярбийянин тялиминдя нязяря алынмасы............................................................................. 42. 2.3.Там орта тящсил йаш дюврцндя шаэирдлярин психоложи хцсусиййятляри онларын физики тярбийянин тялиминдя реаллашдырылмасы ......................................................................................... 51.

Икинъи бюлмя Мцтящяррик ойунлар

ЫЫЫ Фясил Мцтящяррик ойунларын педагожи мащиййяти вя тяшкили йоллары

3.1.Мцтящяррик ойунларын ящямиййяти ....................................58. 3.2.Эюркямли педагоглар ойунлар щаггында ......................... 60. 3.3.Ойунларын тяшкили йоллары................................................ 64.

Page 454: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

457

ЫВ Фясил Мцтящяррик ойунларын нювляри, характеристикасы вя мейдана

эялмяси 4.1.Мцтящяррик ойунларын нювляри ....................................... 70. 4.2.Мцтящяррик ойунларын педагожи характеристикасы .............. 77. 4.3.Ойунларын иътимаи-сийаси щадися кими мейдана эялмяси .. 80. 4.4.Мцтящяррик ойунлар физики тярбийянин мцщцм васитяси кими .................................................................................. 80. 4.5.Азярбайъан милли мцтящяррик ойунлары мядяниййятимизин тяркиб щиссясидир ................................................................. 82. 4.6.Милли мцтящяррик ойунларын тяснифаты .............................. 87.

В Фясил

Мцтящяррик ойунларын тялими методикасы, принсип вя методлары.

5.1.Ойунларын сечилмяси ..................................................... 90. 5.2.Ойун цчцн щазырлыг ишляри .............................................. 91. 5.3.Ойунларын кечирилмяси формалары .................................... 91. 5.4.Ойун тялими просесинин мащиййяти ................................. 92. 5.5.Ойун тялиминин принсипляри ............................................ 94. 5.1.Ойун тялиминдя идейалылыг вя елмилик принсипляри ............ 94. 5.2.Шцурлулуг вя фяаллыг принсипи ......................................... 96. 5.3.Ардыъыллыг принсипи ......................................................... 97. 5.4.Ойун тялиминдя мцвафиглик принсипи .............................. 98. 5.5.Ойун тялиминдя фярди йанашма принсипи.......................... 99. 5.6.Ойун тялими принсипляриндян вящдятдя истифадя олунмасы ......................................................................... 101. 5.7.Ойунларын мязмунунун шярщи..................................... 102. 5.8.Мцтящяррик ойунлар цчцн ойун мейданчасынын дцзялдилмяси ....................................................................................... 103. 5.9.Ойун мейданчасынын вя идман залынын ишаря олунмасы . 103. 5.10.Ойун лявазиматларынын щазырланмасы .......................... 104. 5.11.Ибтидаи тящсил пилляси цчцн мцтящяррик ойунлар Ы синиф .............................................................................. 106. ЫЫ синиф ............................................................................. 122.

Page 455: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

458

ЫЫЫ синиф ............................................................................ 132. ЫВ синиф ............................................................................ 146. 5.12.Цмуми орта тящсил пилляси цчцн мцтящяррик ойунлар В синиф ............................................................................. 154. ВЫ синиф ............................................................................ 158. ВЫЫ синиф .......................................................................... 163. ВЫЫЫ синиф ......................................................................... 167. ЫХ-ХЫ синифляр цчцн тювсийяляр .......................................... 171.

Цчцнъц бюлмя Физики тярбийя вя кцтляви идман-саьламлыг ишляри.

ВЫ Фясил Физики тярбийя-саьламлыг вя кцтляви идманын тяшкили вя

кечирилмяси 6.1.Тядрис эцнц режиминдя физики тярбийя-саьламлыг ишляри 1.1.Ибтидаи тящсил пиллясиндя физики тярбийя-саьламлыг ишляри .. 173. 1.2.Цмуми орта тящсил пиллясиндя физики тярбийя-саьламлыг ишляри ............................................................................... 205. 6.2.Синифдян вя мяктябдянхариъ физики тярбийя вя идман-саьламлыг мяшьяляляри. 2.1.Синифдянхариъ физики тярбийя-идман саьламлыг мяшьяляляри ....................................................................................... 213. 1.1.Синифдянхариъ мяшьялялярин мягсяди ........................... 213. 1.2.Ибтидаи тящсил пиллясиндя физики тярбийя-саьламлыг мяшьяляляри ..................................................................... 215. 1.3.Цмуми орта тящсил пиллясиндя физики тярбийя идман-саьламлыг мяшьяляляри ..................................................................... 221. 2.2.Мяктябдянхариъ физики тярбийя идман-саьламлыг тядбирляри ....................................................................................... 258. Ушаг йарадыъылыьы бирлийи вя мядяниййят евляриндя бядян тярбийяси вя идман тядбирляри ............................................ 258. Истиращят вя мядяниййят паркларында бядян тярбийяси вя идман ишляри ............................................................................... 258. Мянзил-истисмар сащясиндя вя бялядиййя идаряляриндя бядян тярбийяси ................................................................ 259. Эязинти, йцрцш вя екскурсийалар ........................................ 259.

Page 456: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

459

2.3.Цмуммяктяб бядян тярбийяси-саьламлыг вя кцтляви идман тядбирляри ......................................................................... 262. Цмуммяктяб саьламлыг эцнляри ...................................... 262.

В-ВЫЫЫ синифляр Идман байрамларынын тяхмини тематик планы ....................... 264. Бядян тярбийяси байрамлары .............................................. 267. Идман йарышлары ................................................................. 268. Планлашдырма вя учот ........................................................ 268. Бядян тярбийяси вя кцтляви идман ишляринин тяшкилинин тяхмини планы .................................................................. 270.

ВЫЫ Фясил Бядян тярбийяси коллективляриндя идман ишляринин тяшкили

Бядян тярбийяси коллективинин йарадылмасы ......................... 284. Коллективдя ишлярин планлашдырылмасы .................................. 286. Идман базасынын йарадылмасы ............................................ 289. Идман йарышлары ................................................................. 296. Бядян тярбийяси вя идманын тяблиьи ................................... 305. Клуб вя мядяниййят евляри .............................................. 308. Бядян тярбийяси вя идман цзря мцщазирялярин тематикасы .. 309. Валидейнляр цчцн мцщазирялярин нцмуняви тематикасы ....... 311.

Дюрдцнъц бюлмя Асудя вахт цчцн щяряки-интеллектуал яйлянъяли ойунлар.

ВЫЫЫ Фясил Щяряки-интеллектуал яйлянъяли ойунлар.

8.1.Азярбайъан милли ушаг ойунлары ............................... 314. Тап эюряк ........................................................................ 314. Ял цстя кимин яли .............................................................. 315. Ъызыьа эирмя .................................................................... 315. Ики тяряфли вурушма ........................................................... 317. Кяндири чяк ..................................................................... 319. Кяндири эютцр .................................................................. 320. Торбаны гачыр ................................................................... 321. Мяря тутду ...................................................................... 322. Чилинэ аьаъ ...................................................................... 323. Дайан ............................................................................. 325.

Page 457: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

460

Ики шящяр .......................................................................... 326. Гачды тутду ...................................................................... 328. Эюзбаьлыъа ...................................................................... 329. Балыг ову ......................................................................... 330. Картоф якирик ................................................................... 332. Цчцнъц гач ..................................................................... 333. Гачаны гов ...................................................................... 334. Топла гачаны вурмаг ........................................................ 336. Топ кимя дяйся ............................................................... 336. Дюрдбуъаг («Йертутма») ................................................. 339. Байраьы тап эюрцм ........................................................... 339. Эизлян сяни эюрмясинляр ................................................... 342. Топла атышма .................................................................... 346. Гяляндяр, ай Гяляндяр .................................................... 346. Тракторчулар ..................................................................... 347. Бостанда ......................................................................... 347. Ким эютцряр .................................................................... 349. Нахгули ........................................................................... 350. Эцзэц ............................................................................. 351. Эизлян баъ ....................................................................... 351. Учду-учду ....................................................................... 352. 8.2.Ев шяраитиндя ойунлар Шамы сюндцрмя ................................................................ 353. Сапан эцлц....................................................................... 354. Щярфляр ............................................................................ 354. Гойма отурсун ................................................................ 354. Щя йох ............................................................................ 355. Йазылы суал ъаваб ............................................................. 356. Цзцк-цзцк ....................................................................... 356. Тап нядир ......................................................................... 358. Тясвир ............................................................................. 358. Ня охшары вар ................................................................... 359. Сечим гаршысында .............................................................. 359. Сюз дцзялт ....................................................................... 360.

Page 458: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

461

8.3.Мязщякяли азщярякятли ойунлар ................................. 361. Бярк цфцр ......................................................................... 361. Юзцнц сахла ..................................................................... 362. Йай-ох ............................................................................ 363. Ял-яля вурма ................................................................... 364. Гыфлы чярпярянэ ................................................................ 365. Улдуз чярпярянэ .............................................................. 366. «Эюз-эюз» ....................................................................... 367. Сапанд иля даш атма ......................................................... 368. Дцзэцн атмаг ................................................................. 369. Йайла тулланмаг .............................................................. 370. Учан шар .......................................................................... 371. Нохуд сал! ....................................................................... 371. Билйард ............................................................................ 372. Шары гапыдан кечирмяк...................................................... 373. Щалгадан кечир ................................................................. 374. Тез эютцр ......................................................................... 375. Щалга салма ..................................................................... 376. Нишан ал ........................................................................... 377. Фырлаьан («Фыр-фыра») ......................................................... 378. Беш даш ............................................................................ 379. Аьаъ цстя эязмя ............................................................. 381. Щярякят едян нишан .......................................................... 382. Щалгалардан тутуб эязишмя ............................................... 383. Цч пийаля ......................................................................... 384. Графини галдыр ................................................................... 385. Тора шары салма ................................................................ 386. 8.4.Яйлянъяли бядян щярякятляри Ким эцълцдцр? ................................................................. 387. Спичганын бир ялля йандырылмасы ......................................... 388. Архасы цстя ял вя айаг цзяриндя йеримяк .......................... 389. Бядяни шух сахламаг ....................................................... 390. Илк чыхыш вязиййятиня даща тез гайытмаг ............................ 391. Бядяни галдырыб ендирмя .................................................. 392. Бардаш гурмагла дурмаг .................................................. 393.

Page 459: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

462

Гычлары бир-бириня баьламагла йцйцрмяк ........................... 394. Аьаълардан маили сятщляр дцзялдиб щямин манеяляря дырманыб ашмаг .............................................................................. 395. 8.5.Йай ойунлары «Чобанлар вя кечиляр» ...................................................... 397. Ким тапар? ...................................................................... 397. Суда йарыш........................................................................ 398. Аста эет, тез чат! .............................................................. 398. 8.6.Мцсабигя-йарыш ойунлары Даирядя гачмаг .............................................................. 398. Тулланма ......................................................................... 399. Топу манеялярдян кечирмяк ............................................ 400. Баскетбол сябятиня топ атмаг ........................................... 401. Манеялярля гачыш ............................................................. 403. 8.7.Дцнйа ушагларынын ойунлары Италийа «Юз йерини тап!» ............................................................... 404. «Байраьы эютцр» ............................................................... 404. Кипр «Буъаглар» ...................................................................... 404. Полша «Ким ъялддир» ................................................................. 405. Куба «Ойун рягс» .................................................................... 405. АФР «Ким диггятлидир?» .......................................................... 405.

Ялавяляр Ы «Вятянин мцдафиясиня щазырам» бядян

тярбийяси комплекси 1.1.ВМЩ комплексинин мягсяди вя вязифяляри .................. 407. 1.2.ВМЩ комплекси цзря сынагларын нювляри ...................... 409. 1.3.ВМЩ комплекси цзря ишлярин тяшкили ............................ 410. 1.4.ВМЩ комплекси цзря тяблиьат тяшкилаты ишлярин планы ..... 411. 1.5.ВМЩ комплекси групларында мяшьялялярин тяшкили ....... 412. 1.6.Тящлцкясизлик гайдалары .............................................. 416.

Page 460: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

463

1.7.ВМЩ комплексинин нормативляри цзря ъядвялляр .......... 418. Ы пилля 10-14 йашлылар цчцн ъядвял 1 ................................... 418. ЫЫ пилля 15-18 йашлылар цчцн ъядвял 2 .................................. 420. ЫЫЫ пилля 19-27 йашлылар цчцн ъядвял 3 ................................ 422. ЫВ пилля 28-39 йашлылар цчцн ъядвял 4 ................................ 424. В пилля 40-60 йашлылар цчцн ъядвял 5 ................................. 426. 1.8.ВМЩ комплекси цзря щярякят техникасы 8.1.Турникдя дартынма ..................................................... 427. 8.2.Эимнастика скамйасында голларын бцкцлцб ачылмасы ..... 428. 8.3.Гачышын техникасы ........................................................ 428. 8.4.Йериндян узунуна тулланмаг ...................................... 429. 8.5.Теннис топунун атылмасы .............................................. 430. 8.6.Гумбаранын атылмасы .................................................. 431. 8.7.Эцлля атыъылыьы ............................................................. 432. 8.8.Цзэцчцлцйцн юйрядилмяси техникасы ............................ 433. •Синя цстя крол цзмя цсулу ............................................... 434. •Архасы цстя крол цзмя цсулу ............................................ 437. •Брасс цзмя цсулу ........................................................... 438. •Делфин (Баттерфлйай) цзмя цсулу ...................................... 440. ЫЫ Идаман гурьулары ....................................................... 445. Резюме ........................................................................... 450. Summary ..............................................................................451. Ресурслар ........................................................................ 452. Мцндяриъат .................................................................... 456. Биографик информасийа .................................................... 465.

Page 461: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

464

Балоьлан Гулийев-75 .

Биографик информасийа Педагожи елмляр цзря фялсяфя доктору, досент Гулийев

Балоьлан Сары оьлу 1937-ъи илдя Фцзули районунун Ашаьы Ябдцррящманлы кяндиндя анадан олмуш, орта мяктяби битирдикдян сонра тящсилини АДБИА-да давам етдирмиш вя бядян тярбийяси мцяллими ихтисасыны алмышдыр. Б.С.Гулийев Йунан-Рома эцляши цзря ССРИ Идман устасы, Азярбайъан Републикасынын «Фяхри Бядян Тярбийяси вя Идман Ишчиси», ямяк ветераны вя баш елми ишчидир. Б.С.Гулийев 1961-ъи илдян 1971-ъи илядяк техники вя орта мяктябдя бядян тярбийяси мцяллими ишлямиш, сонралар Азярбайъан Дювлят Елми-Тядгигат Педагожи Елмляр Инистутунда (индики Тящсил Проблемляри Инистуту) аспирант, кичик елми ишчи, бюйцк елми ишчи «Бядян тярбийяси вя щярби щазырлыг» шюбясинин мцдири вязифясиндя елми-педагожи фяалиййятини давам етдирмишдир.

О, физики тярбийя сащясиндя Азярбайъанда илк яйани тящсил аспирант олмагла йанашы, физики тярбийянин нязяри-методик мясялялярини милли зяминдя нцмуняляр ясасында ишлямиш тядгигатчы алимдир. Б.С.Гулийев 1979-ъу илдя АДПУ-нун Мцдафия Елми Шурасында «Физики тярбийя цзря нязяри мялуматлары мянимсямяйин шаэирд шяхсиййятиня тясири (Азярбайъан мяктяби ибтидаи синифляринин материаллары ясасында)» мювзусунда диссертасийа мцдафия едяряк педагожи елмляр намизяди алимлик дяряъяси елми адыны алмышдыр (13.00.01-Педагоэика нязяриййяси вя тарихи).

Б.С.Гулийев Елми-Тядгигат Инистутунда чалышдыьы дюврдя орта мяктяб цчцн бядян тярбийяси програмыны Азярбайъан дилиня сялис тяръцмя едилмясиндя фяал вя апарыъы мцтяхяссис олмуш вя илк дяфя олараг 1976-ъы илдя няшр едилмиш програма манеяляря вя ъидди чятинликляря бахмайарг 23 милли мцтящяррик ойунлары, гызлар вя оьланлар цчцн рягс щярякят елементлярини дахил етмишдир (Ы-ЫВ синифляр цчцн).

Page 462: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

465

BALOĞLAN QULИYEV-75 Йаддан чыхармаг олмаз ки, щямин иллярдя програмлар

Москвадан эюндярилир, она дяйишиклик вя ялавяляр етмяйя гадаьалар гойулмушду.

Бу бир данылмаз щягигятдир ки, Б.С.Гулийев 1976-ъы илдян башлайараг чап едилян «Мяктябдя бядян тярбийяси» мяъмуясинин илк мцтяхяссис редактору, еляъя дя онун формалашмасында, юзцнц доьрултмасында, республика орта вя али мяктяб мцяллимляринин столцстц китабына чеврилмясиндя, севилмясиндя, хцсусян нязяри методики вя практик бахымдан йцксяк тялябляр сявиййясиндя щазырланмасында онун явязсиз ямяйи олмушдур. Бир чох мцтяхяссислярин йцксяк елми рцтбяйя вя дяряъяйя чатмасында мяъмуянин данылмаз ролуна щеч кясин шцбщяси ола билмяз.

Б.С.Гулийев 1983-ъц илдян АДПУ-нун досенти, 1983-ъц илдян 1996-ъы илядяк щямин университетин «Тякнювлцлцлк вя эимнастика» кафедрасынын мцдири вязифясиндя чалышмышдыр. Онун «Щярби вя физики тярбийя» ихтисас факцлтясиндя ишлядийи мцддятдя онларла идман усталарынын щазырланмасында зящмяти олмушдур. Бунларын арасында сярбяст вя Йунан-Рома эцляши цзря Дцнйа, Авропа, ССРИ вя Азярбайъан чемпиону, бейнялхалг турнирлярин, Гран-при йарышларынын галибляри дя вардыр. Елман Ясэяров, Етибар Гурбанов, Мухтар Новрузов, Рамин Язизов, Фаиг Щябибов, Сцъяддин Сяфяров, Сямяд Ъябрайылов, Яли Оруъов, Рювшян Гулийев, Илщам Мустафайев вя б. эюстярмяк олар.

Б.С.Гулийев Гарабаь дюйцшляриндя мярдликля вурушуб шящид олмуш Азярбайъан Республикасынын Милли Гящряманлары Мирялякбяр Ибращимов вя Мятляб Гулийевин Йунан-Рома эцляши цзря мцяллим-мяшгчиси олмуш, онларын щярби вятянпярвярлик рущунда тярбийясиндя юз имканларыны ясирэямямишдир. О, юлкямиздя вя онун щцдудларындан кянарда физики тярбийя вя идманын нязяри-методики вя практик проблемляриня аид 155 адда ясяр няшр етдирмишди.

Page 463: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

466

BALOĞLAN QULИYEV-75

Бунунда 38-и дярс вясаити вя тядрис програмлары, 93 журнал мягаляси вя тезисляри, 24 гязет мягалясидир.

Б.С.Гулийевин ССРИ дюврцндя бейнялхалг, цмумиттифаг педагожи мцлащизяляриндя вя щазырда педагожи мювзуларда елми-нязяри, методики-практик конфранс вя топлантыларда дяфялярля чыхыш етмяси вя мцкафатландырылмасы, йцксяк ихтисаслы кадрларын щазырлаанмасында билаваситя иштиракы диггятдян йайынмыр. О, мцдафия Шураларында оппонент вя ряйчи кими фяалиййят эюстярир, бир чох диссертантлара зярури тювсийяляр верир, цмумтящсил мяктябинин бядян тярбийяси мцяллимляри иля сых ялагя сахлайыр, ихтисасартырма вя йенидянщазырланма курсларында мцлащизяляр охуйур, семинар вя практик мяшьяляляр апарыр.

Б.С.Гулийевин эцляшмя фяалиййятинин аз бир мцддятдя олмасына бахмайараг о сямяряли вя мящсулдар кечмишдир. Эцляшмя юмрцнцн гыса олмасына сябяб (ъями 5 ил) онун цзяриндя щярби хидмятдя оларкян Одесса шящяриндя госпиталда ъярращиййя ямялиййатынын апарылмасы олмушдур.

Б.С.Гулийев 1956-ъы илдян 1962-ъи илядяк Йунан-Рома эцляши цзря Азярбайъан 1-ъилийи вя ССРИ шящярлярарасы чемпионатларында дяфялярля эцляшмишдир. Хцсусян, «Буревестник», «Нефтчи», «Динамо», «Ещтийат Ямяк Гцввяляри» ъямиййятляри йарышларында даим эцъцнц сынамышдыр. 1960-ъы илдя «Буревестник» тялябя Кюнцллц Идман Ъямиййяти Республика Шурасынын чемпиону адыны газанмыш, еляъя дя щямин ил Азярбайъан ССР Идман Ъямиййятляри вя Тяшкилатлары Иттифагы Шурасы Спаркакидасынын галибляри сырасында олмуш Азярбайъан ССР Назирляр Советинин призиня лайиг эюрцлмцшдцр.

Page 464: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

467

BALOĞLAN QULИYEV-75

B.S.Qulиyevиn nəşr edиlmиş əsərlərи

1.Tədrиs proqramlarы

(Uşaq bağçası, ümumtəhsil, orta ixtisas və ali məktəblər üçün)

1. Ümumtəhsil məktəblərinin hazırlıq sinifləri üçün

nümunəvi proqramlar. Bakı, Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyinin nəşriyyatı, 1977, 160 s. (Y. Kərimov və b. ilə birlikdə).

2. Xüsusi tibbi qruplara daxil olan məktəblilər üçün bədən tərbiyəsi proqramı. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” методик məcmuə. 1977, №3, səh 9-23.

3. Xüsusi tibbi qruplara daxil olan məktəblilər üçün bədən tərbiyəsi proqramı. Orta ümumtəhsil və səkkizillik məktəb proqramları. Bakı, Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyinin nəşriyyatı, 1979, 30 səh. (M. Nəsrullayevlə birlikdə).

4. Bədən tərbiyəsi. Səkkizillik məktəb proqramları. İbtidai siniflər. Bakı, Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyinin nəşriyyatı, 1980, səh. 74-102.

5. Fiziki tərbiyə. Orta ixtisas təhsil müəssisələri üçün proqram. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 1980, 33 səh.( E.Acalov, M.Nəsrullayevlə birlikdə).

6. Səkkizillik və orta ümumtəhsil məktəbləri üçün bədən tərbiyəsi proqramları. Bakı 1981, Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyinin nəşriyyatı, 84 səh. (E.Acalov, M.Nəsrullayevlə birlikdə).

7. Uşaq Bağçası üçün fiziki tərbiyə proqramı. Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1985, 66 səh. (S.Əfəndiyeva ilə birlikdə).

Page 465: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

468

BALOĞLAN QULИYEV-75

8. Программа курса. Спортивная борьба. Баку, Изд. АПИ, 1986, 13 səh. (Ə.Mehdiyev, D.Novruzovla birlikdə).

9. Классическая борьба. Программа педагогических институтов. Баку, АПИ, 1986, 52 səh. (Я.Мещдийев, D.Novruzovla birlikdə).

10.Программа для слушателей подготовительного отделения педагогических институтов. Баку, Изд. АПИ, 1986, 11 səh. (С.Məmmədov, İ. İsrafilovla birlikdə).

11. Программа курса «Спортивная борьба» Баку, АПИ, 1987, 16 səh. (Ə. Mehdiyevlə birlikdə)

12. Плавание и методика преподавания. Программа педагогических институтов. Баку, Изд. АПИ, 1987, 8 səh. (С.Məmmədovla birlikdə).

13. Летние учевно-лагерные сборы. Программа педагогических институтов. Баку, Изд. АПИ, 1987, 11 səh. (R.Baxşəliyev, C. Məmmədovla birlikdə).

14. Azərbaycan Milli güləş вя эцляшin tədrisi metodikası. Pedaqoji universitetlər üçün proqram. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 1993, 18 səh. (Ə.Mehdiyev, G.Quliyevlə birlikdə).

15. Üzgüçülük və tədrisi metodikası. Pedaqoji universitetlər üçün proqramı. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 1993, 18 səh.

16. Bədən tərbiyəsi. Universitet və institutlar üçün proqram. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 1994, 89 səh. (K.Kəbrlinski, R.Rəsulovla birlikdə).

17. Üzgüçülük və tədrisi metodikası. Pedaqoji universitet və institutlarda bakalavr hazırlığı üçün. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 1998, 14 səh. (Ə.Muradov, S.Allahverdiyevlə birlikdə).

18. Bədən tərbiyəsinin tədrisi metodikası. Bakı, 1999, 12 səh.

19. Üzgüçülük və tədrisi metodikası. Pedaqoji Universitet və Institutlarda bakalavr hazırlığı üçün . Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2002, 14 səh.(Muradov, Ş.Allahquliyevlə birlikdə).

Page 466: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

469

BALOĞLAN QULИYEV-75 20. Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası. Pedaqoji

universitet və Institutlarda bakalavr hazırlığı üçün. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2005, 21 səh. (G.Б.Quliyevlə birlikdə).

21. Mütəhərrik oyunlar və onun tədrisi metodikası. Pedaqoji universitet və institutlarda bakalavr hazırlığı üçün. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2005, səh. 14. (Ə.Muradovla birlikdə).

22. Əlbəyaxa döyüş və onun tədrisi metodikası. Pedaqoji universitet və institutlarda bakalavr hazırlığı üçün. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2005, 12 səh. (G.Б.Quliyevlə birlikdə).

23. Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası. Pedaqoji universitet və institutlarda bakalavr hazırlığı üçün . Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2009, 8 səh. (G.Б.Quliyevlə birlikdə).

24. «Fiziki tərbiyə və onun tədrisi metodikası» fənn kurikulumu. Pedaqoji universitet və institutlarda bakalavr hazırlığı üçün. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2011, 28 səh. (R.Rəsulovla birlikdə).

Page 467: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

470

BALOĞLAN QULИYEV-75

2.Дярслик, дярс вясаити вя методик китаблар.

25. İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi. Bakı, “Maarif”

nəşriyyatı, 1974, 103 səh. 26. İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi dərsləri. Bakı,

“Maarif” nəşriyyatı, 1977, 111 səh. (K.Ağalarovla birlikdə). 27. Uşaqların məktəbə hazırlanması. Bakı, “Maarif”

nəşriyyatı, 1978, 72 səh. (E.F.Acalov, H.N.Məmmədov, M.Nəsrullayevlə birlikdə).

28. Bədən tərbiyəsinin tədrisi təcrübəsi. Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1978, 72 səh. (E.F.Acalov, H.N.Məmmədov, M.Ə.Nəsrullayevlə birlikdə).

29. Altı yaşlı uşaqların məktəbə hazırlanması. Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1980, 226 səh. (N.M.Kazımovun ümumi redaktəsi ilə, Y.Ş. Kərimov, V. C. Xəlilov bə b. ilə birlikdə)

30. Müəllimin ideya-siyasi pedaqoji hazırllığı. Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1981, 158 səh. (Z.İ.Qaralov, Y.Ş.Kərimov və b. ilə birlikdə).

31. Təlim metodlarının təkmilləşməsinin nəzəri və praktik məsələləri. “Maarif” nəşriyyatı, 1981, 216 səh.(Z.İ.Qaralov, Y.Ş.Kərimov və b. ilə birlikdə).

32. Azərbaycan Elmi Tədqiqat Pedaqoji Elmlər institutu (1931-1981). Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1981, 168 сящ. (Y.Ş.Kərimov və b. ilə birlikdə).

33. Ümumtəhsil məktəblərində bədən tərbiyəsi tədrisinin təkmilləşdirilməsi yolları. Bakı. “Maarif” nəşriyyatı, 1982, 147 səh. (E.F. Acalov, M.Ə.Nəsrullayevlə birlikdə).

34. Оптимизация подготовки баскетболистов и спортивных секциях вузов. Баку. Изд. АПИ. 1984, 39 səh.(Ю.А.Подколозин. R.M.Baxşəliyevlə birlikdə).

Page 468: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

471

BALOĞLAN QULИYEV-75 35. Построение тренировки волейболистов и

гандболистов в группах повыщения спортивного мастерства вузов. Баку. Изд. АПИ. 1984, 62 səh.(А.Н.Касаткин, R.M.Baxşəliyevlə birlikdə).

36. Tələbələrin orta məktəbin I-VIII siniflərində bədən tərbiyəsi və kütləvi idman işlərinin təşkilinə hazırlanması məsələləri. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 1994, 81 səh.

37. Fiziki tərbiyənin nəzəri-metodik və praktik işlərinin əsasları. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2010, 659 səh.

38. Mütəhərrik və əyləncəli oyunlar. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2011, 489 səh.

Page 469: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

472

BALOĞLAN QULИYEV-75 3.Республика вя хариъи юлкя журналларында

дяръ олунмуш мягаляляр 39. Məktəbdə bədən tərbiyəsi dərslərinin planlaşdırılması.

“Azərbaycan məktəbi” yurnalı, Bakı, 1969 №2, səh. 44-45. 40. Şagirdlərin fiziki tərbiyəsində ekskursiyaların rolu.

“Azərbaycan məktəbi” yurnalı, Bakı, 1970 № 10, səh.44-48 (T.İsmayılovla birlikdə).

41. Fiziki tərbiyə dərsinin təxmini planlaşdırılması. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1971, № 5, səh 26-31.

42. I sinifdə hərəkət və oyunlarla əlaqədar nəzəri məlumatların verilməsi. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə, Bakı, 1972, № 3, səh. 36-39.

43. Nəzəri məlumatların verilməsi zamanı müəllimin şifahi şərhi. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı 1972, № 6, səh.20-22.

45. İbtidai sinif şagirdlərinin fiziki inkişafının bəzi xüsusiyyətləri. Bakı, AETPİ-nin elmi əsərləri, XXII buraxılış 1973, səh. 246-254.

46. Fiziki hərəkətlər üzrə nəzəri məlumatların verilməsi. “Azərbaycan məktəbi” yurnalı, Bakı, 1974, № 7, səh. 28-33.

47. Bədən tərbiyəsi və idman yeni tələblər səviyyəsinə “Azərbaycan məktəbi” yurnalı, Bakı 1974, № 9, səh.14-19 (Y.Məmmədovla birlikdə).

48. Fiziki tərbiyə üzrə nəzəri məlumatların öyrədilməsi zamanı demonstrasiya və illustrasiyadan istifadə. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı 1975, № 3, səh. 48-50.

49. Fiziki tərbiyə üzrə nəzəri məlumatların verilməsi zamanı nümunənin şəxsiyyətin formalaşmasında rolu. “Azərbaycan məktəbi” yurnalı, Bakı, 1976, №4, səh. 22-25.

Page 470: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

473

BALOĞLAN QULИYEV-75 50. Məktəbdə bədən tərbiyəsi. “Azərbaycan məktəbi”

yurnalı, Bakı, 1976, №6, səh. 52-53. 51. Fiziki tərbiyə üzrə nəzəri məlumatların

mənimsənilməsinin şagird şəxsiyyətinə təsiri. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı 1976, №1, səh. 45-47.

52. Bədən tərbiyəsi (I-III siniflər). “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №3, səh. 50-74.

53. Altıyaşlı uşağın fiziki hazırlığı. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №1, səh. 43-46.

54.Йени програма аид бязи методик гейдляр. «Мяктябдя бядян тярбийяси» методик мяъмуя. Бакы, 1976, №1, сящ. 12-17.

55. Bədən tərbiyəsinin inkişafına partiya qayğısı. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №2, səh. 3-5.

56. ƏMH nişançıları starta. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №2, səh. 37-40.

57. Sovet cəmiyyətinin ictimai-iqtisadi inkişafının mühüm amili. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №3, səh. 3-6.

58. Güləş dərslərində gigiyenik məlumatların verilməsi. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №3, səh. 15-18.

59. II Ümumittifaq elmi konfransı və fiziki tərbiyənin inkişafının bəzi məsələləri. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №3, səh.35-41.

60. Bakı Bədən Tərbiyəsi Sovetinin təsis konfransı və onun vəzifələri. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №3, səh.41-42.

61. Ümumittifaq yüngül atletika yarışının finalı. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №3, səh.46-48.

Page 471: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

474

BALOĞLAN QULИYEV-75 62. Yay istirahətinin səmərəsi təşkili . “Məktəbdə bədən

tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1974, №6, səh.3-5. 63. Mütəhərrik oyunların məzmunu, təşkili və keçirilməsi.

Bakı, 1976, №4, səh.9-16. 64. Fiziki tərbiyə üzrə nəzəri məlumatların verilməsinin

bəzi pedaqoji-psixoloji əsasları. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1974, №6, səh.17-23.

65. Pioner düşərgəsində fiziki tərbiyənin təşkili. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1976 №4, səh.24-31.

66. Yeni tədris ilində bədən tərbiyəsi və idman. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı 1976, №5, səh.3-7.

67. Azərbaycan xalq rəqs hərəkətləri. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı 1976, №5, səh.14-25.

68. Polşada beynəlxalq elmi-metodik konfrans. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı 1976, №5, səh.37-44.

69. Məktəblilərin XİV ümumittifaq konfransı. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı 1976, №5, səh.43-44.

70. Bədən tərbiyəsi tədrisinin təkmilləşməsi yolları. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı 1976, №6, səh.3-7.

71. Kross hazırlığı. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı 1976, №6, səh.8-16.

72. ƏMN kompleksi üzrə nəzəri məlumatların məzmunu haqqında. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1976, №6, səh.18-33.

73. Bədən tərbiyəsi. Hazırlıq sinifləri üçün proqram materiallarının planlaşdırılması. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №2, səh.58-60.

Page 472: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

475

BALOĞLAN QULИYEV-75 74. Bədən tərbiyəsindən şagirdlərin fiziki tərbiyə üzrə

müvəffəqiyyətinin qiymətləndirilməsi. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №4, səh.44-45.

75. İdman. Uşaq bağçasında tərbiyə proqramına dair metodik göstərişlər. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №5, səh.3-6.

76. Sovet fiziki tərbiyə sisteminin proqram və normativ əsasları. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №1, səh.3-6.

77. ƏMN Respublika Kopnfransı. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №1, səh.24-27.

78. ƏMN kompleksini inkişaf etdirməyin elmi pedaqoji əsasları haqqında. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı 1977, №1, səh.28-31.

79. Təbliğatı işi yeni tələblər səviyyəsinə. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı 1977, №1, səh.35.

80. ƏMH kompleksi üzrə nəzəri məlumatların məzmunu haqqında. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №2, səh.17-27.

81. Pioner düşərgəsində planlaşdırma və uçotaalma. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №2, səh.28-37.

82. Uşaq bağçasında fiziki tərbiyə. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №3, səh.40-44.

83. Həyatımızın əsas qanunu. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №5, səh.3-6.

84. Qüvvədə olan proqramda dəyişikliklər. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №5, səh.21-30.

85. Altıyaşlı uşaqların ailədə mütəhərrik oyunlarının məzmunu və və təşkili. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №6, səh. 27-33.

Page 473: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

476

BALOĞLAN QULИYEV-75 86. 1978-80-cı illərdə “MBT” metodik məcmuəsində dərc

ediləcək materialların təxmini mövzuları. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1977, №6, səh.45-56

87. Методическая помощь учителям. Журналь “Физическая культура в школе”. Москва, 1977, №5, səh. 6-7 (Ə.Ağayevlə birlikdə).

88. Плодотворное сотрудничество. Журнал “Физическая культура в школе”. Москва, 1977, №6, səh. 31 (C. Həmidovla birlikdə).

89. Əxlaq tərbiyəsi və hərbi-idman oyunları. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı 1978, №1, səh. 45-46.

90. ƏMH kompleksi coxnövçülüyü üzrə Respublika birinciliyi. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1978, №1, səh. 48.

91. Bədən tərbiyəsi dərsinin əsas xüsusiyyətləri “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1979, №1, səh. 8-12.

92. İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi üzrə proqramlarda edilməli dəyişikliklər və ixtisaslar. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1979, №2, səh. 28-31.

93. Fiziki tərbiyə üzrə qabaqcıl təcrübə və bəzi çatışmazlıqlar barədə. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1979, №4, səh. 12-20 (M. Nəsrullayevlə birlikdə).

94. Bədən tərbiyəsi proqramları 60 ildə “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1979, №6, səh. 3-11 (H. Məmmədovla birlikdə).

95. Bədən tərbiyəsi və hərəkətli oyunlar. Hazırlıq siniflərində məşğələlər. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1979, №4, səh. 14-19.

96. Məktəblilərin XV ümumittifaq spartikadasının yekunlar. Bakı, “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1979, №6, səh. 45-46.

Page 474: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

477

BALOĞLAN QULИYEV-75 97. Bədən tərbiyəsi proqramlarının layihəsi haqqında.

“Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1980, №2, səh. 20-29.

98. Günü uzadılmış qruplarda fiziki tərbiyə üzrə məşğələlərin təçkili “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1980, №4, səh. 7-12.

99. Hərbi vətənpərvərlər yetişdirəк. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1980, №6, səh. 30-37.

100. İnkişafımızın əsas istiqamətləri və təkmilləşdirilmiş bədən tərbiyəsi proqramı üzrə vəzifələr. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə, Bakı, 1981, №1, səh. 5-10.

101.Ailədə uşaqların fiziki tərbiyəsinin təşkili. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1981, №4, səh. 28-36.

102. Səhər və dərsəqədər gimnastikanın təşkili. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1982, №1, səh. 14-22.

103. Güləş üzrə nəzəri məlumatların məzmunu haqqında . “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1982, №3, səh. 37-41.

104. İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi dərslərinin quruluşu, məzmunu və onun hazırlıq hissəsinin təşkili. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1983, №1, səh. 22-31

105. Güləşçinin və məşq yerinin gigiyenası. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1983, №5, səh. 3-9 (H. Məmmədovla birlikdə).

106. Məktəbdə bədən tərbiyəsi üzrə sinifdənxaric sağlamlıq işinin təşkili və keçirilməsi. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1984, №2, səh. 34-41.

107. Məktəb reforması və şagirdlərin fiziki tərbiyəsinin təkmilləşdirilməsi məsələləri. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1981, №2, səh. 3-9.

108. Güləş üzrə yarışların hakimlik qaydaları haqqında “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1985, №6, səh. 23-31(H.Məmmədovla birlikdə).

Page 475: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

478

BALOĞLAN QULИYEV-75 109. Orqanizmin hərəkətə olan ehtiyacı olan və onun

ödəmə metodlarına dair. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1987, №1, səh. 5-11 (R.M.Baxşəliyevlə birlikdə).

110. Məktəbyaşlı uşaqların qüvvə əzələlərinin bəzi inkişaf xüsusiyyətləri və onlarin bədən tərbiyəsi prosesində nəzərə alınması. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1987, №4, səh. 18-22. (R.M.Baxşəliyevlə birlikdə).

111. Yüngül atletikanın öyrədilməsinin bəzi pedaqoji- metodik məsələləri. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1987, №6, səh. 3-6.

112. Yüngül atletika üzrə bölmə məşğələlərimin təşkili. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1988, №3, səh. 30-34.

113. X sinifdə güləş elementlərinin öyrədilməsi. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1989, №1, səh. 3-5(Ə.Mehdiyevlə birlikdə).

114. Ümumməktəb kütləvi bədən tərbiyəsi və idman tədbirləri barədə. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1990, №1, səh. 27-35.

115. V-VI siniflərdə bədən tərbiyəsi dərsləri üzrə əsas biliklərin məzmunu. “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məcmuə. Bakı, 1990, №5, səh. 3-12.

116. İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi üzrə əsas biliklərin məzmunu. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1991, №2.

117. III-IV siniflərdə bədən tərbiyəsi. “İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə” metodik məcmuə. Bakı, 1991, №3 səh. 15-19.

118. Redaktordan. Çağırışaqədər dövrdə gənclərin güləş üzrə məşğələlərinin təşkili. Bakı, ADPU-nun nəşriyyatı, 2005, səh. 3-10.

Page 476: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

479

BALOĞLAN QULИYEV-75 119. Məmməd müəllim gənclikdə neçə olmuşsa, indi də elə

görünür – İdman və elmin fədaisi. Bakı, “Avropa” nəşriyyatı, 2007, səh.205-209.

120. Fiziki tərbiyə üzrə tədrisin nəticələrinin reallaşmasının mühüm meyarları. «Məktəbə qədər və ibtidai təhsil» elmi-metodik jurnalı. Bakı, 2011, №1, səh. 68-71.

Page 477: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

480

BALOĞLAN QULИYEV-75

4. Бейнялхалг вя Республика елми вя елми-методик конфрансларınда чыхыларыn тезисляри

121. О роли и месте теоретических сведения на уроках физической культуры в 1-3 классах. Тезисы Всесоюзной конференции по физическому воспитанию детей и подростков. М.1972. стр. 37-38.

122. Роль теоретических сведений к подготовке учащихся к обшественно-полезному труду. Тезис доклодов 2-ой Казахской Республиканской научно-теоретической конференции преподователей физического воспитания и специалистов в области спорта. Павлодар, 1973. стр.30-31.

123. Результаты эксперименталной проверки методики изучения теоретических сведений по физической культуре в 1-3 классах. Материалы ХХХ итоговой конференции Азерб.ГИФК по проблеме физического воспитания и спорта. Баку, 1974. стр. 11-12.

124. Результаты эксперименталной проверки методики изучения теоретических сведений по физической культуре в 1-3 кл. Материалы 3-ей Международной научно-методической конференции по вопросу «Физическое воспитание детей в возрасте-перед периодами созревания», Польша, Познань, 1976. стр. 242-244.

125. Совмесная работа школы и семьи по привитию учашимся теоретических знаний по комплексу ГТО. Материалы 2-ой Международной научно конференции ГТО, туризм и подвижные игры, как массовые формы физ. Вос. Населения (ГТО), Минск, 1976. стр.43-45.

Page 478: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

481

BALOĞLAN QULИYEV-75 126. Некоторые аспекты определения содержания

теоретических сведений по борьбе. Баку, Изд.АПИ, 1984. стр.20-21 (Щ.Мяммядовла бирликдя).

127. Пути рацианалной организации занятий по плаванию со студентами неумеющими плавать. Вопросы физвоспитания студентов, сборник научных трудов Баку, АПИ, 1985. стр.45-46 (Ъ.Мамедовла бирликдя).

128. Педагожи факцлтялярин тялябяляри иля апарылан физики тярбийя мяшьяляляринин оптималлашдырылмасы. Вопросы физвоспитания студентов, сборник трудов Баку, АПИ 1985, сящ. 57-67.

129. Чаьырышагядяр щярби вя физики щазырлыг ихтисасы цзря мцяллим щазырлыьынын тякмилляшдирилмясинин ясас шяртляри. Педагожи пешяйюнцмцнцн актуал проблемляри мювзусунда елми-практик конфрансын материаллары. Бакы, АДПУ, 1993. сящ. 58 (Я.Мещдийевля бирликдя).

130. Физики тярбийя дярсинин сямярялилийини йцксялтмяйин бязи шяртляри. АДПУ-нун профессор-мцяллим щейятинин 62-ъи елми конфрансынын материаллары. Бакы, АДПУ 2002, ЫЫЫ бурахылыш. сящ.298-299.

131. Идман фянляринин тядриси заманы мцяллим вя тялябялярин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя фяал (интерактив) тялимин тятбиги механизмляри. Азярбайъан Дювлят Бядян Тярбийяси вя Идман Академийасынын 80 иллик йубилейиня няшр едилмиш бейнялхалг конфрансын материалы. Бакы, 2010-ъу ил, сящ. 100-103 (Р.З.Ялийевля бирликдя).

Page 479: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

482

BALOĞLAN QULИYEV-75

5. Гязет мягаляляри.

132. Мустафа Олимпийачыдан мящарятлидир. «Азярбайъан бядян тярбийячиси» гязети, 26 октйабр, 1965, 0,1. ч.в.

133. Бядян тярбийясиндян йени програмлар. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 19 ийул, 1968, 0,1. ч.в.

134. Орта мяктябдя бядян тярбийяси. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 5 феврал, 1971, 0,1. ч.в.(Ъ.Йагубовла бирликдя).

135. Бядян тярбийяси. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 10 сентйабр, 1971, 0,1. ч.в.

136. Физики тярбийяйя диггят артырылмалы. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 22 декбр, 1972, 0,1. ч.в.

137. Мцасир тялябляр сявиййясиня. «Идман» гязети, 17 нойабр, 1973, 0,1 ч.в.

138. Эцнцн тялябляри сявиййясиня. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 19 сентйабр, 1975, 0,1. ч.в.

139. Идмана бюйцк йол. «Азярбайъан пионери» гязети, 23 йанвар, 1976, 0,1. ч.в.

140. Бядян тярбийяси цзря йени тядрис програмы. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 31 март, 1976, 0,1. ч.в.

141. Бакы мяктяблиляринин ХХХЫВ Спартакидасы. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 23 ийун, 1976, 0,1. ч.в.

142. Физики тярбийяйя диггяти артырмалы. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 15 октйабр, 1976, 0,1. ч.в.

143. Хцсуси тибби груп шаэирдляринин физики тярбийяси щаггында. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 10 август, 1977, 0,2. ч.в.

144. Бядян тярбийяси програмларында бязи дяйишикликляр. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 18 нойабр, 1977, 0,1. ч.в.

Page 480: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

483

BALOĞLAN QULИYEV-75 145. Ибтидаи синифлярдя физики тярбийянин эцнцн тялябляри

сявиййясиня. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 12 йанвар, 1979, 0,1. ч.в.

146. Тялябялярин физики тярбийяси, саьламлыг иши диггят мяркязиндя. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 25 ийул, 1980, 0,2. ч.в.

147. Бядян тярбийясиндян тякмилляшдирилмиш програмлар. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 11 феврал, 1981, 0,1. ч.в.

148. Ваъиб васитя. «Достлуг» гязети, 11 ийул, 1981, 0,1 ч.в.

149. Идейаъа мятин эянъляр йетишдиряк. «Эянъ мцяллим» гязети, 20 май, 1983, 0,1 ч.в.

150. Кцтлявилийин инкишафы йолунда. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 10 йанвар, 1986, 0,3. ч.в.

151. АДСД-нин йерли тяшкилатларында. «Эцнай» гязети, 14 август, 1997, 0,2. ч.в.

152. Мцяллимлийя щазырлыг педагожи тяърцбядян башлайыр. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 13-19 апрел, 2000, №15, 0,3. ч.в.

153. Идман цзэцчцлцйц. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 7-13 сентйабр, 2000, 0,1. ч.в.

154. Физики тярбийя фянни цзря илк дярслик. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 4-10 ийул, 2003, 0,1. ч.в.

155. Бядян тярбийяси вя идманын инкишафы барядя дяйярли китаб. «Азярбайъан мцяллими» гязети, 18 ийун, 2004, 0,1. ч.в.

Page 481: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

484

BALOĞLAN QULИYEV-75

«Azərbaycan müəllimi» гязети

Azərbaycan SSR maarif nazirliyinin və maarif, ali məktəb, elmi idarə işçiləri həmkarlar ittifaqı respublika komitəsinin orqanı 1 yanvar 1980-ci il

ZİRVƏ YOLU

Baloğlan müəllim ilk dəfə Ümumiittifaq konfransında iştirak edəndə aspirant idi. Mövzusu bədən tərbiyəsi dərslərində nəzəri məlumatların verilməsi məsələsinə həsr olunmuşdu. Pis qarşılanmadı. Amma bu barədə heç kimə bir kəlmə də olsun demədi. Axı, ilk müvəffəqiyyət hələ çox şeyi doğrultmur...Bir ildən sonra professor Nurəddin Kazımov Baloğlanı yanına çağırıb dedi:

- Səni Rostova çağırıblar, uşaq və yeniyetmələrin fiziki tərbiyəsinə həsr olunmuş V Ümumittaf konfransına, Tezislərin bəyənilib.

Düzü, həyəcanlandı, xeyli götür-qoy etdi. Məruzə ətrafında düşündü, müddəalarını nəzərdən keçirdi. Problemin qoyuluşu və eksperimantal həlli onda şübhə doğurmurdu. Lakin elmi məclisin, necə dəyərlər, öz “zəhmi” var. Bir də konfransda Sovet İttifaqının demək olar ki, ali və elmi-tədqiqat institutlarından yüzdən artıq mütəxəssis iştirak edəcəkdi. Demək, mülahizələr haçalana bilərdi...

Page 482: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

485

BALOĞLAN QULИYEV-75 Hər şey yaxşı keçdi. Bir neçə gündən sonra

professor H. Kazımovla görüçdü. Ətraflı söhbət edir məsləhət aldı. Hər şey Baloğlan müəllimin istəyincə oldu. “I-III siniflərdə bədən tərbiyəsi dərslərində nəzəri məlumatların yeri və rolu” mövzusunda çıxışı diqqəti cəlb etdi.

Ümumittifaq konfransları Baloğlan Quliyevi daha inamla tədqiqat aparmağa ruhlandırdı.

Minsk şəhərində keçirilmiş II Ümumittaf elmi konfransı da B.Quliyev üçün uğur gətirdi. Şagirdlərin ƏMH kompleksinin yerinə yetirilməsində məktəb və ailənin birgə işindən bəhs edən şıxışı konfrans iştirakşılarını qənaətləndirdi. Məruzə tezis şəklində nəşr olundu. Minsk konfransı B.Quliyevin həyatında izsiz qalmadı. 300-dən artıq məruzə işərisində Baloğlan müəllimin xüsusi təqdir olunması onun müvəffəqiyyətləri idi. “Физическая култура в школе” jurnalında (1976) bu haqda ətraflı yazıldı.

Ümumittaq “Pedaqoji mühazirələr” də o, aktual bir məsələ ilə əlaqədar iştirak etdi. “Şagirdlərin fiziki tərbiyəsində məktəb və ailənin birgə işi” adlı məruzəsi müvəffəqiyyət qazandı.

Ümumittaq konfransları Baloğlan müəllimin yolunu elmin zirvəsinə doğru aparır. İlkin müvəffəqiyyətlər məsuliyyətini artırdı, tədqiqat dairəsini daha genişləndirdi.

Baloğlan müəllim həqiqi mənada inadkar tədqiqatçıdır. O, fizik tərbiyə sahəsində ən məhsuldar alim-metodistdir. “Ibtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi dərsləri”, “Bədən tərbiyəsinin tədrisi təcrübəsindən”, “Uşaqların məktəbə hazırlanması” kitablarının, tədris proqramlarının və 50-dən artıq elmi əsərin müəllifidir. Bu isə elə-belə yaranmır. Axtarışların, zəngin məktəb təcrübəsinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi nəticəsində meydana gəlir. Bir faktı da deyək ki, Baloğlan Quliyev “Məktəbdə bədən tərbiyəsi”

Page 483: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

486

BALOĞLAN QULИYEV-75 məcmuəsinin redaktor müavinidir, Azərbaycan ETPEİ-nin elmi şurasının, respublika fənn komissiyası və metodik şurasının, proqram komissiyasının, pedaqoji və psixoloji (Azərbaycan) tədqiqatlar üzrə şagird və tələbələrin fiziki tərbiyəsi problem şurasının üzvüdür. Bütün bu işlər ondan gərgin yaradıcılıq tələb edir.

Baloğlan müəllim apardığı tədqiqatın nəticəsi olaraq “Fiziki tərbiyə üzrə nəzəri məlumatların mənumsənilməsinin şagird şəxsiyyətinə təsiri” adlı namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etdi. Əsər haqqında pedaqoji elmlər doktorlarından Yusif Talıbov, Yəhya Kərimov, dosentlərdən İsa Musayev Hidayət Məmmədov və başqaları müsbət fikir söyləmişlər.

Baloğlan Quliyevin elmi nailiyyətlərində görkəmli alimimiz professor H.Kazımovun ayrıca xidməti olmuşdur. Bu tələbkar və həssas alim dissertasiyanın sanballığına təkcə bir elmi rəhbər kimi yox, həm də qayğıkeş pedaqoq kimi əmək sərf etmişlər. H.Kazımov: “Dissertasiyanın mən yalnız üç cəhətini qeyd etmək istəyirəm. 1. Dissertasiyada olan yenilik. 2. Onun mənasını və əhəmiyyəti. 3. Dissertantın şəxsiyyəti – fikri çox şeyi aydınlaşdırır..

Baloğlan müəllim sevincini dost-tanışla, xeyirxahı ilə bölüşdürməyi xoşlayır. (Axı, sevinc təkcə sənin deyil) Mənə zəng vurdu və kövrək səslə dedi: “Moskavadan şad xəbər gəlib, Dissertasiyamı təsdiq ediblər...”

Bəli, bu dost sevinc idi, elmi yaradıcılığa verilən qiymət idi. Baloğlan müəllimin dissertasiyası SSRİ Nazirlər Soveti yanında AAK-sı tərəfindən təsdiq edilimişdir.

Elmin zirvə yolu genişdir. Bu yola öz əməyi öz səsi ilə çıxan gənc alımımızə müvəffəqiyyətlər arzulayıram.

Allahyverdi Eminov

Page 484: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

487

BALOĞLAN QULИYEV-75

“ARAZ” qəzeti

Azərbaycan KP Füzuli rayon komitəsi və rayon xalq deputatlari sobetinin orqani

8 sentyabr 1981-ci il Həmyerlilərimiz _____________________________

“Tələsən damla daş dələr”

Baloğlan Quliyev...-

Bu ad familiya pedaqoji ictimaiyyətə yaxşı tanışdır. “İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi”, “İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi dərsləri”, “Ümumtəhsil məktəblərinin hazırlıq sinifləri üçün proqramlar”, “Xüsusi tibbi qrupa daxil olan məktəblilər üçün bədən tərbiyəsi proqramları”, “Altı yaşlı uşaqların məktəbə hazırlanması” adlı proqram və kitablar, 100-ə yaxın elmi-metodiki məqalə onun qələmindən çıxmışdır.

Xüsusən orta məktəblərimizdə çalışan ibtidai sinif və bədən tərbiyəsi müəllimləri B.Quliyevi yaxşı tanıyırlar, əsərlərinə, pedaqoji, metodik məsələlərin elmi-nəzəri və praktik həllində onun üslub və şərh manerasına yaxşı bələddirlər.

Page 485: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

488

BALOĞLAN QULИYEV-75 Onun əsərlərini füzulilərdə oxumuşlar. Onlar da

bədən tərbiyəsi dərslərində, idman üzrə əlavə məşğələlərdə Baloğlan müəllimin əsərlərindən istifadə etmişlər. Lakin çoxu bilmir ki, bədən tərbiyəsi dərslərində nəzəri məlumatların öyrədilməsini zəruri sayan və bunun elmi-praktik şərhini verən Baloğlan Quliyev Füzuli rayonundandır. O, Aşağı Əbdürrəhmanlı kəndində anadan olub. Təbiətin qoynunda böyüyən “kəndli” uşaq çevikliyi, idmana marağı ilə seçilib.

Sarı kişinin ortancıl oğlu orta məktəbi bitirəndə fikrində qəti idi: sənədlərini S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi İnstitutuna verdi. Ali təhsil illərində məşğələlərdən yorulmadı, mühazirə və seminardan qalmadı. Uğurlar, xatirələrlə salnamələşən tələbəlikilləri arxada qaldı. O, Bakının müxtəlif məktəblərində müəllim işlədi, şagirdlərdə idmana maraq və meyl oyadan gözəl pedaqoq, bacarıqlı məşqçi kimi diqqəti cəlb etdi. Bunu indi Baloğlan Sarı oğlunun səliqə ilə saxladığı Fəxri Fərmanlar, yazılı təşəkkürlər də təsdiq edir.

İllər bir-birinə qovuşduqca onu arzuya yaxınlaşdırırdı. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunun acpiranturasına daxil oldu, “Fiziki tərbiyə üzrə nəzəri məlumatların mənimsənilməsinin şagird şəxsiyyətinə təsiri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası üzərində axtarışlar başlandı.

Bir qisminin adını qeyd etdiyimiz proqram və metodik vəsaitlər, elmi-pedaqoji məqalələr bu axtarışların nəticəsi tək nəşr edildi, pedaqoji ictimaiyyət tərəfindən razılıqla qarşılandı.Özünün praktik fəaliyyəti, əsərlərinin təcrübədə, pedaqoji işdə tətbiqi ilə yetişmiş metodist, pedaqoq olduğunu sübut edən Baloğlan Quliyev 1979-cu ildə namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etdi.

Page 486: Балоьлан Гулийев(Милли Курикулум) цмумтящсил мяктяби цзря тялимин нятиъяляри, мязмун стандартлары,

489

BALOĞLAN QULИYEV-75 Bu kiçik yazıda elmi rəhbər, professor H.Kazımovun,

opponentlər- pedaqoji elmlər doktoru Y.Talıbov və dosent İ.Musayevin əsər haqqında rəylərində sitat vermirik, ölkəmizin müxtəlif yerlərindən alınmış təqdiredici fikirlərdən söhbət açmırıq. Od olmasa, tüstü çıxmaz deyiblər. Dissertasiyanın elmi-nəzəri və praktik dəyərə malik olması Ali Attestasiya Komissiyasının göndərdiyi otkrıtkanın gətirdiyi müjdə ilə təsdiqləndi.

Pedaqoji elmlər namizədi B.Quliyevin nəinki Azərbaycanda, böyük Vətənimizdə, hətta Polşa Xalq Respublikasında belə məqaləsi dərc olunub. Onun tədqiqat işi aktualllığı ilə diqqəti cəlb edib.

Hazırda B.Quliyev Azərbaycan ETPEİ-nin “Fiziki tərbiyə və ibtidai hərbi hazırlıq” bölməsinin müdiridir, “Məktəbdə bədən tərbiyəsi” metodik məqalələr məcmuəsi redaktorunun müavinidir.

Hər ötən il bir hadisə ilə xatirələşir, xatirələrlə salnamələşir. Ötən il onun həyatında dissertasiyanın təsdiq olunması xəbəri ilə səciyyələnib. Qarşıda isə illər durur və bu illər ərzində onu həlli vacib neçə problem, idman və bədən tərbiyəsinin aktual nəzəri məsələləri gözləyir. İnanmırıq ki, bu illər də onun ömür kitabına əməkdə doğan sevinclə, elmi-pedaqoji uğurla naxışlanacaq. SSRİ idman ustasının torpağa bağlı qəlbinin duyğuları fiziki kamilliyi şəxsiyyət üçün başlıca keyfiyyətlərdən saymış babaların fikir və duyumları ilə çulğalaşacaq. Yeni-yeni əsər və məqalələr Azərbaycanda idman və bədən tərbiyəsini inkişaf etdirməyin optimal yollarından söhbət açacaq, imzanı oxuyacağıq:“Baloğlan Quıliyev, pedaqoji elmlər namizədi...”

O, daim tələsir, axtarır, “Tələsən damla daş dələr..”deyiblər.

Şamxəlil Məmmədov, “Azərbaycan müəllimi” qəzetinin əməkdaşı.