Ocjene i prikazi

OCJENE I PRI KAZI

285

A. I. Zahidi, Milasir iiriib dilindii tilrk miinšiilisozliir. Azarbajgan SSR Elmlar Akademija­si:, Baki:, 1977, 147 str. (na azerbajdžanskomjeziku)

Premda još uvijek nije publikovan inte­gralni etimološki rječnik osmansko-turskogjezika, njegov leksički nivo odavno je pred­met interesa brojnih turkologa. Ova se kon­statacija posebice odnosi na riječi arapskogi perzijskog porijekla, tj. na onaj leksički fondkoji je, po mišljenju J. Nemetha, II osman­skom fungirao kao zasebni, paralelni seg­ment jezika na svim njegovim nivoima. 1 Na­suprot tome, broj naučnih priloga koji sebave riječima turskog porijekla u arapskomi perzijskom jeziku neuporedivo je manji;ako se, pak, ograničimo na arapski jezik, onje, koliko mi možemo prosuditi, gotovo za­nemarljiv. Izuzevši knjigu koju ovom prili­kom želimo· predstaviti, u posljednjih neko­liko godina pojavili su se radovi E. Prokoschai T. Halasi Kuna o osmanizmirna u arapskomjeziku Egipta, Sudana i u savremenim si­rijskim dijalektima.2 Posebno interesantanaspekt ovoga problema obrađuju S. Vocke iW. W.aldner u radu o rječničkom fondu a­rapskog jezika u Anadoliji. 3

Knjiga A. I. Zahidija Milasir iiriib dilin­dii turk miinšiili sozliir (Riječi turskog po­rijekla u savremenom arapskom jeziku) sas­toji se od tri veće cjeline: 1. O historijskimvezama Arapa i Turaka (str. 13-34); 2. (1)Lingvistički tretman riječi stranog p~a

1. J. Nemeth: Zur Kenntnis der Mischs­prachen (das doppelte Sprachsystem desOsmanisch). Acta Linguistica Hungarica·III. 1-2. Budapest, 1953, str. 153-199;

2. E. Prokosch: Osmanisches Wortgut imAgyptisch-Arabischen. lslamkundlicheUntersuchungen 78, Berlin, 1983, 141 str.;Isti autor: Osmanisches Wortgut im Su­dan-Arabischen. lslamkundliche Unter-

(str. 35-53) i (II) Fonetske promjene u pre­uzetim riječima turskog porijekla' (str. 53­90); 3. Rječnik turskih riječi u savremenomarapskom jeziku (str. 91-139). U uvodu (Ki­riš, str. 3-8) autor ističe da ne postoji odgo­varajuća studija o turskinl riječima u arap­skom jeziku (u pitanju je, naravno, perioddo 1977. godine), te da je, upravo zbog to­ga, u svojoj knjizi nastojao podrobnije obra­diti sljedeće, za ovu problematiku relevantne,momente: a) historijske veze Arapa i Turaka,b) pitanje iz kojih turskih jezika vode po­rijeklo preuzete riječi, c) pitanje njihove fo­netsko-fonološke adaptacije i grafije u arap­skom jeziku. Za izradu ove studije korištenje korpus koji sačinjavaju raznovrsni teks­tovi: naučna i književna djela, novine, tjed­nici, rječnici i drugo.

Po mišljenju A. I. Zahidija, bilo je višeprelomnih momenata koji su uslovili tijesnekulturno-civilizacijske i jezičke, kontakteArapa i Turaka. Na prvom mjestu su po­java islama, arapska osvajanja prostora nakojima su živjeli turski narodi (Azerbajdžan iCentralna Azija) i njihova islamizacija. Tuspada i inkorporiranje turskih odreda u arap­sku vojsku i tjelesnu gardu arapskih halifa(str. 19,38). Drugi značajanperiod otpočinje

prevlašću Turaka, odnosno stvaranjem tur­skih država (Veliki Seldžuci, Anadolski Sel­džuci i Osmanlije), a nastavlja se osvajanjemSirije i Egipta u vrijeme Selima I. Utjecajiturskog (osmanskog) jezika na arapski jezikkulminiraju u vrijeme politike centralizacije

suchungen 89, Berlin, 1983, 75 str.

T. Halasi-Kun: The Ottoman elements inthe Syrian dialects .. Archivum Ottomani­cum (den Hag) 7.1982 (1983), str. 117­267.

3. S.. Vocke - W. Waldner: Der Wortschatzdes anatolischen Arabisch. Erlangen,1982, LXIV + 471 str.

286 Ocjene i prikazi

državnog aparata za vladavine sultana Mah­muda II (1808-1839). Pozivajućise na nauč­

nike koji su se bavili ovom problematikom,A. I. Zahidi ističe da je broj turskih riječi

u arapskom jeziku u 18. i 19. stoljeću biodois~a velik, o čemu svjedoče i, primjerice,bejrutske novine ijadiqat al-Ahbar, koji suIzlazile sredinom 19. stoljeća. Isto tako, uSiriji i Egiptu moguće je i danas čuti psovkei basfemične izraze turskog porijekla (str.39). Po prirodi stvari, broj turskih riječi da­nas je veći u zemljama u kojima žive Turci,npr. u Iraku. Ova konstatacija naročito vrije­di za govorni jezik (str. 46-47).

U poglavlju o vrstama preuzetih riječi,

autor studije naglašava da su na prvom mjes­tu imenice (ratna terminologija, državna'uprava i administracija, trgovina, životne re­alije i dr.), dok su pridjevi (npr. sag - sag,baš - ba~), brojevi (npr. al-tekk - tek, tugguz- tokuz/dokuz, beš - be~) i prilozi (npr.šindilšimdi - ~imdi, jawaš - yava~ bašga ­ba~ka) dosta rijetki. Interesantno je napome~nuti da u arapskom jeziku postoji stanovitbroj glagola, denominaInih i deverbalnih, učijoj su osnovi riječi turskog porijekla, npr.tabawwaga »ključati«, od tur. bugu »vodenapara«;jaggama »(o)pljačkati«,od yagma(k);ba~ama »udariti pečat«, od basma(k); garaša»miješati se«, od karl§ma(k) i dr. (str. 47-50).Kad su u pitanju modusi preuzimanja ovihriječi, Zahidi konstatira da se može govoritio dva osnovna puta kojima su· one ulazile uknjiževni arapski jezik, a to su: a) govorniili tzv. kolokvijalni arapski jezik, b) književni(osmanski) jezik. Drugi način je, po mišljenjuautora ove studije, bio znatno češći.

Kao što je to slučaj i sa srpskohrvatskimjezikom, i u arapski jezik su prešli sufiksi-siz, -gi (tur. -ci/-~i) i lik. Međutim, primjerikoje A. I. Zahidi navodi pokazuju da se spo­menuti sufiksi susreću kao organski dio deri­viranih turskih leksema, što ostavlja otvore­nim pitanje njihove stvarne produktivnosti uarapskom jeziku (str. 50-53)~ Napominjemoda je identičan slučaj i sa perzijskim prefiksi­ma i sufiksima u osmanskom jeziku.

Budući da se radi o studiji lingvističke

prirode, najviše pozornosti privlači pqglavljeo fonetskim promjenama turskih· riječi u

4. I u ovome slučaju se radi o utjecaju os­manske grafije; naime, u novijoj epohi tur­skog jezika (novoosmanski jezik) došlo jedo obezvučenja nekih inicijalnih fonerna,

arapskom jeziku. U vezi sa tim, A. I. Zahiditurske konsonante dijeli u dvije velike grupe:a) one koji ne postoje u arapskom, a tu spa­

daju: ~ (prenosi se kao »g«, »š«, »k« i»s«), P (kao »b«), perzijsko G ili kef-ifarsi (kao »k«, »g«), V (kao »W«, ~>f« i»b«) i diftong NO (kao ;>n + k«);

b) konsonantske foneme koje imaju približ­ne ili odgovarajuće ekvivalente u arap­skom jeziku; za ove foneme autor konsta­tira da su prenošene izravno ili, pak, uZizvjesne modifikacije koje su posljedicanjihovog prilagođavanja fonetsko-fono­loškom sustavu arapskog jezika. Primje­rice, turska fonerna N prenosi se kao »n«,»1«, »m«, fonerna M kao »m«, »n«, »b«,fonerna L kao »1«, »n« itd. (str. 57-61,67-68 i dalje).

Nama se čini da autor u ovome poglav­lju svoje studije pravi izvjesne pogreške za­nemarivši činjenicu da izučavanje riječi tur­skog porijekla (koje su u velikoj mjeri, kaošto to i sam konstatira, ulazile u arapski je­zik posredstvom p i s a n e riječi) zahtijeva sas­vim drugi metodološki pristup s obzirom nadva bitna momenta: 1. da su se oba jezikaiako sa dijametraino oprečnim fonetsko-fo­nološkim sustavima, služila jednim te istimpismom, 2. da je bilježenje turskih vokala ikonsonanata arapskim pismom u osman­skom jeziku bilo uslovljeno vokalsko-konso­nantskom fizionomijom određene riječi. Ilu­striraćemo to sljedećim primjerima: turskafoneme T se, kako kaže A~ I. Zahidi, prenosiu arapski jezik kao »t«, »t« i »d«. Premdabi se, recimo, moglo prihvatiti da se fonernaT u određenoj fonetsko-fonološkoj konste­laciji ozvučuje u fonemu »d« u arapskom je­ziku.4 Ostaje sasvim nejasno otkuda njenartikulacioni pomak ka emfatičnom »t« akose ne uključi i dijahroni aspekt, tj. ukoliko sene pokaže da je promjena T> »t« posljedicadirektno preuze~e osmanske grafije konkret­ne riječi. Naime, poznato je da su u osman­skom jeziku bilježeni i neki alfoni.. Tako jealfon foneme T u riječima sa vokalima zad- .njeg reda bilježen znakom za arapski emfa­tik »t« iako se, po prirodi stvari, izgovaraosasvim neutralno. Dakle, turske riječi taz, tasu arapskom se jeziku. pišu kao luz, !a~ isklju-

koje su se u osmanskom obično bilježile usvojoj zvučnoj varijanti, npr.: tepe (osm.depe), turlu (osm. durlu) i dr.

Ocjene i prikazi 287

čivo ,zbog toga što su na isti način bi­lježene u osmanskom jeziku, iz kojega su ipreuzete. Isti slučaj je i sa fonemonl D (u ar.»d«, »!«, »t«) u riječi dogru (osm. togri: ar.tugri) , fonemom S (u ar. »s«, »~«) u riječi

sag (osm. ~ag, ar. ~ag), fonemom K (u ar. »k«,»k«) u riječi takim (osnl. takim. ar Takim) itd.U ostalim slučajevima (npr. S> »š«, »s«,L'> »1«, »n«, M > »m«, »n«, >~b«, N > »n«,»1«, »m« itd.) doista se radi o fonetsko-fo­nološkim adaptacijama koje je lako objasnitii koje nisu osobene isključivoza arapski jezik(str. 60-71).

Identičan propust pravi A. I. Zahidi ikod nekih vokalskih fonema. Naime, i ovdjeje osmanska grafija odigrala presudnu uloguzbog toga što su arapski znaci za duge voka­le (elif, waw, ya) u osmanskom služili zabilje­ženje kvantitativno i kvalitativno različitih

fonema: elijom se bilježio vokal »a« i (rjeđe)vokal »e«, wawom labijalizirani vokali »0«,»U«, »6«, »ii«, a pomoću ya vokali »i«, »1«.Upravo zbog toga se turski kratki vokali, uarapski jezik često prenose kao dugi, npr:boluk > ar. buluk, suba§i" > ar. subaši,kavun> ar. qawun itd. (str. 71-85). Ovdjese, dakle, ne može govoriti o transformacijiturskog kratkog vokala u dugi vokal (odnos­no, o promjeni koja bi iz nekih razloga mora­la biti uslovljena fonološkim sustavom arap­skog jezika), nego o presudnom utjecaju os­manske grafije na izgovor nekih turskih fone­ma u ar.apskom jeziku.

Potvrdu da je najveći broj riječi turskogporijekla ušao u arapski jezik posredstvomadministrativnog i književnog osmanskog je­zika nalazimo kod onih leksema koje su umatičnom jeziku pisane na specifičan način.

Tako je, recimo, u riječi ~eri fonema »e« češ­

će bilježena pomoću elija, Zbog čega je Arapipišu i izgovaraju kao šari »vojska« (str. 84­85). Primjeri koje Zahidi navodi pokazuju

5. Riječ je o vulgarnonl poistovjećivanju ne­kih turskih riječi sa odgovarajućim arap­skim paradigmama, dakle, o pojavi kojaduboko zadire i u morfološki nivo jezika.Ilustrativan je primjer za to riječ yeni~eri;

pošto se diftong NG prenosi u arapski

da se odstupanja i kolebanja u grafiji osman­skih riječi u arapskom jeziku susrećuu sljede­ćim slučajevima:

a) ukoliko je konkretna riječ i u osmanskomjeziku bilježena na više načina;

b) ukoliko se radi o riječi koja je toliko ušlau arapski jezik da se ne osjeća stranom;

c) ukoliko se radi o leksemi koja nije izravnoiz osmanskog jezika preuzeta putem pisa­ne riječi, nego je iz kolokvijalnog arapskognaknadno inkorporirana II arapski knji­ževni jezik.

Druga glava studije završava se opisomnajčešćih fonetskih promjena: vokaiske ikonsonantske elizije, dodavanja vokalskih ikonsonatskih fonema5

, metateze i dr. (str.85-90). Posljednju (III) glavu studije čini

dosta opširan riječnik turskih riječi u savre­menom arapskom jeziku, u kojem autor nas­toji, uz navođenje većeg broja primjera, re­zin:tirati najznačajnije rezultate svoga rada(str. 91-138).

Bez obzira na spomenute nletodološkepropuste, a tu prvenstveno mislimo na za­nemarivanje dijahrone perspektive problemai činjenice da najveći broj turskih riječi' usavremenom arapskom jeziku vodi porijekloiz osmanskog jezika (A. I. Zahidi gotovo sveosmanizme analizir~ iz fonetsko-fonološkogaspekta savremenog azerbajdžanskog jezi­ka), studija Muasir arab dilinda turk man­šali sozlar predstavlja značajan doprinos izu­čavanju riječi turskog porijekla u arapskomjeziku. Napor koji je uložen u prikupljanjegrađe, njeno klasificiranje i analizu iz svihrelevantnih aspekata, počevšiod historijskogi kulturno-civilizacijskog pa sve do filološ­kog, lingivističkog i sociolingvističkog as­pekta, rezultirao je publiciranjem studijekoja je i za turkologe i za arabiste podjedna­ko korisna i zanirrlljivo naučno štivo.

E. Čaušević

kao dvije foneme (n + k) a vokal »e« (bi­lježen elifom) kao dugo »a« (9,eri + šari),dodavanjem protetičkog elifa stvara se uarapskom jeziku oblik 'inkišari, koji sevulgarnom analogijom poistojvećuje saarapskim masdarom VII vrste.

288 Ocjene i prikazi

Dr Teufik Muftić, Arapsko pismo (razvoj,karakteristike, problematika). Izdavač: Ori­jentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1982.,295 str.

Orijentalni institut u Sarajevu izdavač jeknjige našeg istaknutog orijentaliste dr Teu­fika Muftića pod naslovom »Arapsko pismo(razvoj, karakteristike, problematika)«. Kaošto je poznato, dr. Muftić je, pored ostalog,i autor obimnog arapsko-srpskohrvatskogrječnika.

Knjiga »Arapsko pismo« je prvo opšir­nije djelo ove vrste kod nas. U njemu jeprikazan razvoj arapskog pisma, njegove os­novne karakteristike i grafijska problema­tika. U vezi s načinom obrade, pretenzijamai prirodom ovog rada autor kaže:

»Sadržajno se rad oslonio na odabranustručnu literaturu od koje autoru, na žalost,možda izvjesna i važnija djela nisu bila pris­tupačna. On inače ne pretenduje na neku is­traživačku originalnost, naročito u pogleduosnovnih podataka i činjenica, ali je doneklebio samostalniji pri obradi izvjesnih pitanja,načinu njihova izlaganja, raspodjeli građe,

donošenju određenih zaključaka, te u nasto­janju da po mogućnostida zaokruženu, cjelo­vitu sliku arapskog pisma u njenim osnov­nim, najbitnijim obrisima.« (str. 12). .

Prema klasifikaciji pisama, arapskopis­mo spada u islamsku grupu zapadno-azijskesfere. To je konsonantsko-glasovno pismosa 28 osnovnih suglasni~k~h (i samoglasnič­

kih) simbola. Slova se u riječi međusobno ve­zuju, usljed čega su se razvile 1igature i raz­ličiti pozicioni oblici. Arapski tekst je obično

bez oznake kratkih vokala. Dugi vokali suoznačeni, ali se oni, zapravo, bilježe simbo­lima odgovarajućih konsonanata. Oznake zakratke vokale stavljaju se iznad i ispod odgo­varajućeg slova, ali najčešće samo u slučaje­

vima kada treba izbjeći netačnosti nejasnoćuu čitanju. Ovu osobinu arapskog pisma drMuftić u svojoj knjizi komentariše ovako:

»Međutim, izostavljanje vokalizacije idrugih pomoćnih'grafičkih znakova, kolikogod uproštava pismo (ubrzava ga, ušteđuje

na prostoru i troškovima), toliko opet stvara,u najmanju ruku, nesigurnost u čitanju i naj­boljim poznavaocima arapskog pisma, a dane govorimo o onima koji nisu dobro upućeni

u prebogatu arapsku leksiku i finese arap­ske sintakse (pa makar to bili i rođeni Arapi).Tako je, suprotno'praksi u drugim jezicima,u arapskom potrehno prvo razumjeti tekst da

bi se tek poslije toga mogao pravilno proči­

tati, a nikako u obrnutom smislu!« (str. 253)Arapsko pismo "je sinistrorsa (piše se s

desna na lijevo) i dijeli se na dva osnovnatipa: kufijsko (uglato) i nashi (okruglo, kur­zivno). Pored ovih, postoji i cijeli niz iz njihrazvijenih podvrsta, o čemu ćemo detaljnepodatke naći u ovoj knjizi. Za arapsko pis­mO'je isto tako karakterističnonjegovo kali­grafsko uobličavanje i upotreba u dekora­tivne svrhe, tako da su se bile razvile posebnevrste ovog pisma čija je primjena bila prven­stveno estetske prirode. Valja napomenutida se arapska kaligrafija proširila i bila prih­vaćena i na našim prostorima, tako da su usvoje vrijeme mnogi od ovdašnjih kaligrafastekli ugled vrlo cijenjenih majstora ove vješ­tine. U knjizi »Arapsko pismo« dva su po­glavlja posvećena razvoju kaligrafske formearapskog pisma i njenom širenju. na našemtlu: »Osvrt na vrste i njihovo kaligrafskouobličavanje« (str. 190-196) i »Osvrt nanaše kaligrafe« (str. 139-147).

Čitajući ovu knjigu mogu se primjetititri sadržajne cjeline (izuzimajući, naravno,ilustrativne priloge i iscrpnu bibliografiju nakraju knjege): 1. kratak uvodni dio; sažetpregled postanka arapskog pisma; 2. podacikoji se odnose na inventar osnovnih i po­moćnih znakova arapskog pisma; oblici slo­va, njihov razvoj, brojna vrijednost slova, po­zicioni oblici, veličina i geometrijske pro­porcije; pravila relevantna za kombinovanjesimbola, pitanje velikog slova i interpunkcijeu arapskom prismu; prvobitni postupak pisa­nja, morfologija osnovnih tipova arap~kog

pisma, njihov razvoj, odnosno kaligrafskouobličavanje (uključujući i posebno poglavljeo najznačajnijim imenima arapske kaligrafijena našem tlu); 3. pisanje stranih riječi uarapskom; širenje i prilagođavanje arapskogpisma na glasovne sisteme drugih jezika;osvrt na problem transkripcije arapskog pis­ma pomoću latinice (odnosno ćiriličnih zna­kova).

Što se tiče treće sadržajne cjeline, trebaistaknuti da možemo govoriti o posebnom,arapskom tipu pisma, kao što govorimo olatiničnom i ćiriličnom tipu. Naime, arapskopismo je doživjelo izuzetnu ekspanziju i op­služuje pored arapskog i druge jezike, kao:perzijski, afganski, urdu, berberske jezike,itd. 'Od posebnog značaja za naše čitaoce

ovdje će biti onaj dio koji ima za predmet no­taciju našeg fonološkog sistema znacimaarapskog alfabeta, tj. onaj način pisanja koji

Ocjene i prikazi 289

se kod nas obično nazivao »arebica«. U vezis ovim, osim što je dat kratak istorijat are­bice, sunlirani su i načini obilježavanja njo-me. »Turci su P~~~~~.~!Y()~~Y9E.i~~i~a~<,ka-·koČita-iJ.~~~ ovoj knjizi, »ali svakako dijelomi posredstvom islanla i arapskog jezika, a neš­to i posredstvom perzijskog, donijeli u našekrajeve i arapsko pismo. Ono je na taj način

vremenom postalo pristupačnovelikom bro­ju muslimanskog stanovništva. Postepeno, anaročito od strane pojedinih učenih i obrazo­vanih ljudi, počelo se upotrebljavati i za pi­sanje na našem jeziku.« (str. 239) Posebnoje izložen i pregled tzv. »matufovice« kaorezultat najuspjelije, a ujedno i posljednje re­forme arebice. Postavlja se pitanje zbog čega

je istaknut značaj ovog poglavlja. Odgovortreba potražiti prije svega u činjenici što tzv.alhamijado literatura, tekstovi pisani arap­skim pismom, ali na našem jeziku, u posljed­nje vrijeme sve više privlači pažnju naukekod nas i stoga je razumljivo što ·poglavlje»Arebica« (str. 239;....245) dobija "na značaju.

U okviru ove sadržajne cjeline autor po­svećuje pažnju i problemu ·pisanja stranihriječi u arapskom jeziku. Dat je i posebanpregled najčešćih postupaka ove trans­kripcije. O tome kako je pristupio prikazuovih postupaka autor kaže:

»Da bismo što jednostavnije objasnili tenajvažnije načine transkripcije, i bez mnogihponavljanja, nismo polazili od jezika iz kojihsu uzimane tuđice u arapski. Nismo polazi­li ni od slova (arapskih ili stranih), jer onačesto imaju vrlo različite glasovne vrijednos­ti. Građa je ovdje poredana prema pojedi­nim glasovima (fonemima), i to onim koji sejavljaju u većini tih jezika ili su, pak, karak­terističniza pojedine od njih, ne ulazeći, ipak,u sve moguće nijanse njihova izgovora.« (str.198).

Razmatrajući činjenice presudne za gra­fijski tretman kod riječi preuzetih iz stranihjezika, autor polazi od stava da u tom pogle­du možemo razlikovati: a) tzv. posuđenice,

tj. riječi stranog porijekla koje su doživjelepotpunu fonetsku adaptaciju i tako stekle sveuslove·da budu i grafijski usvojene, i b) tzv."tuđice, tj. riječi koje se, i pored djelimične

fonetsk~ adaptacije, osjećaju kao strane i nataj način, kako ističe autor, predstavljaju svo­jevrstan ortografski problem. »Tuđicama« jetom zaslugom i poklonjen najveći dio paž­nje u poglavlju »Pisanje stranih riječi u arap­skom« (str. 197-209). Što se tiče primjerakoji su navedeni u ovom poglavlju sa za-

datkom da približe, odnosno ilustruju naj­češće načine transkripcije u arapskom, autorje građu potražio među antroponimima i to­ponimima, ~j. riječima koje se najjasnije pre­poznaju kao sklopovi preuzeti iz nekog dru­gog jezičkog sistema. Napominje se da »na­čin njihova pisanja sadrži iste karakteristikekao i kod ostalih stranih riječi, samo štose vlastita imena i slične tuđice izgovarajupo mogućnosti što bliže originalnom izgo­voru što će zavisiti od jezičke kulture, ste­pena poznavanja stranog jezika onoga kojiupotreblJava strana imena te njegove željeili potrebe da takav izgovor i pokaže.« (str.198) Svi podaci, koje je autor iznio u vezi saovim, problenl čine zaista dovoljno »intri­gantnim« za dalja razmatranja i nadamo seda će se u njima naći mjesta da se neujed­načenosti i nedosljednosti arapske ortogra:­tije, kada je riječ o tuđicama, osmotre i uvezi sa načinom na koji su ušle u književnijezik.

Što se tiče osvrta na problem transkrip­cije arapskog pisma latiničnim (odnosno ćiri­

ličnim) znakovima, on je napravljen ponaj­prije sa gledišta naučne transkripcije. Valjalobi napomenuti da su iznijete i primjedbe,»radi upoređenja«, o postupku transkripc.ijeu svakodnevnom životu, kako u praksi našegtako i nekih drugih evropskih jezika.

Ako pođemood toga da je jedino oprav­danje postojanja. pisma da prikaže' i doku­mentuje govor, dolazimo pred krupnu dile­mu koju nam nameće diglosija u arapskom(rascjep na dvije osnovne, međusobno razli­čite forme arapskog: a) »pisani« arapski - je­zik štampe, literature, naučnih djela i uopštesvake pisane riječi i formalnog iskaza, i b) go­vorni arapski - jezik svakodnevne govornekomunikacije u svim sredinama). Arapskopismo je, naravno, samo i prije svega pismoknjiževnog jezika, a tek u najnovije vrijemenjegov repertoar slova počinje manje stidlji­vo prenositi i kolokvijainu riječ. U vezi s ovimstoji činjenica da je ovaj pisani ili »pravilni«arapski, zapravo, jezik II kojem je »tiranijaslova« (izraz koji je upotrijeb~Sosir), mož­da, više no igdje našla svoje~ mjesto., Gra­matičko pravilo je sveto kada je u pitanjuinformacija prezentirana pismom. Zašto jepisana riječ imala gotovo nestvarnu moć na~

razvojem arapskog jezika i koliko Warapskopismo, obzirom na književni arapski jezik,sistem znakova koji reflektuje govor, odnos­no koliko ovdje uopšte možemo raspoznatičinjenicu da govor prethodi pismu?~

290

U ove veoma interesantne problemeautor nije ulazio, jer je rad koncepcijski bioorijentisan na grafijsku sliku ovog pisma.Pred sobom imamo pregled arapskog pismakoji registruje raznolikost grafijske slike injene vizuelno-estetske mogućnosti. Pismoje predstavljeno kao inventar formi koje ima­ju svoj izgled, porijeklo i promjene, bez ula­ženja u pitanje njegovog korespondiranja sagovornim jezikom; dakle, pismo uzeto zasebe i o sebi.

U uvodnom dijelu knjige autor kaže:»Kod nas se već pisalo o arapskom pis­

mu, ali u svemu vrlo malo, a naročito. su pritom bili zanemareni ili potpuno izostavljenineki njegovi aspekti kao što je historijat nje­gova razvoja, etape širenja i upotreba za dru­ge jezike (osim navedenih), njegovo grananjeu mnogobrojne vrste i podvrste, njegova kali­grafska pl;mjena te još neki manje-više važniproblemi u vezi s njim. Ne uzimajući u obzirpoglavlja o arapskom pismu u udžbenicimaarapskog jezika (a djelimično turskog i per­zijskog), a koja se prvenstveno bave pravo­pisom, mogu se istaknuti neki kraći radoviopće naravi koji tretiraju arapsko pismo kaošto su oni od Mehmeda Handžića, MateTentora i Zvonimira Kolundžića.« (str. 11).

Uzmemo li, dakle, s jedne strane svuobimnost problematike ovog pisma i s drugestrane činjenicu da je ovo kod nas prvi op­širniji rad o arapskom pismu koji uz to pre­tenduje da našem čitaocu približi jednu posvedaleku i malo poznatu problematiku, doći

ćemo do zaključka da je autorov zadatak bioveoma ozbiljan, osjetljiv i težak, i da neka pi­tanja, obzirom na prirodu i orijentaciju rada,nisu ni mogla biti obrađena. To nikako neumanjuje značaj i vrijednost ove knjige kojaje dala mnogo vrijednih, temeljito obrađenih

podataka i pružila materijale za dalju raz~

radu.

D. Kujović

Frančesko Gabrijeli, Arapska "-f}j~ževnost, sitalijanskog preveli Milana Piletić i Srđan

-Musić,strucIlafed.akcija prevoda Darko Ta­nasković, »Svjetlost«, Biblioteka »Cijeli svi­jet«, Arapska kultura, Sarajevo, 1985, 333+ /2/ str.

U okviru biblioteke »Cijeli svijet« poja­vila se 1985. godine i knjiga poznatog ita­lijanskog orijentaliste Frančeska Gabrijelija

Ocjene i prikaz i

pod naslovom Arapska književnost. Na ita­lijanskom jeziku doživjela je četiri izdanja,prvo još 1951. godine. Spomenuta knjigaprvobitno je imala naslov Istorija arapskeknjiževnosti, ali je iz formalnih razloga edicije»Le letterature del mondo« četvrto dopunje­no izdanje izašlo pod naslovom Arapskaknjiževnost.

Nakon Predgovora (str. 5-8) i Uvoda(str. 9-16), sadržaj knjige podijeljen je natri dijela: Preislamska poezija (str. 17-57),Arapsko-islamska srednjovekovna književ­nost .(str. 59-249) i Savremena književnost(str. 251-291). Na kraju slijedi studija DarkaTanaskovićaFrančesko Gabrijeli kao istori­čar arapske književnosti (str. 293-321) i po­govor istog autora pod naslovom O ovom iz­danju (str. 323-325). Osim nabrojanog, ovaknjiga sadrži i Odabranu bibliografiju (str.327-333) kojaje podijeljena nadvije cjeline:Radovi na stranim jezicima (str. 327-329) j

Radovi na srpskohrvatskom jeziku (str. 329·-333), pri čemu su Radovi na srpskohrvat­skom jeziku klasificirani na: I-Knjige, studijei članke (str. 329-331) i II-Prevode (str.332-333~.

U Predgovoru autor iznosi predmet svo­jih istrapvanja, objašnjavajućida se neće ba­viti pisanom riječju uopšte, već da će obra­diti književnost u užem smislu riječi, kaoi neka značajna djela iz drugih oblasti kojaimaju i književnu vrijednost.

Uvod sadrži kratak pregled razvojaarapske književnosti sa osvrtom na kulturno­istorijske prilike.

Prvi diO knjige, Preislamska poezija, po­dijeljen je na dva poglavlja: Opšta svojstva(str. 17-29) i Pojedini pesnici (str. 29-57).Govoreći o osobinama, značaju i karakterupredisiarnske poezije, njenom usmenom pre­nošenju i autentičnosti, Gabrijeli je posebnoistakao kasidu kao dominantnu formu togstvaralaštva.

Predisiarnske pjesnike Gabrijeli obra­đuje po grupama: pjesnici mualaka, pjesnici»očajnici« (salik) , dvorski pjesnici itd. Uovom poglavlju predstavio je velikane tepoezije kao što su Imru-l-Kais, Tarafa, An-'t~~~-Z~hei~,-Šanfarn~~Nabigai ostali. Pored

.. navođenja biografsk.ih podataka pjesnika,autor je ilustrovao'njihovo stvaralaštvo broj­nim prevodima što omogućuj~ d~_s~ izgradipotpunija predodžba o ovom periodu arap':­ske· knJIževnosti, a i o svakonl pjesniku po­naosob.

Ocjen:: iprikazi 291

Drugi dio knjige pod nazivom Arapsko­-islamska srednjovekovna književnost podi­jeljen je na četiri poglavlja: Kuran (str. 59­79), Doba Muhameda i Omajada (str. 79­115), Razdoblje Abasida (VIII-XIII vek)(str. 115-228) i Dekadencija (XVI-XIX vek)(str. 229-249).

Poglavlje Doba Muhameda i Omajadačine sljedeči podnaslovI: Islam i poezija, Os­vajanja i poezija, Svojstva omajadskog perio­da, Politička i keligiozna poezija,. Književniarhaizam i omafiUisJ{{r~a ~f[!jka,Lju-bavna poezija, Inkunabule poetskog »moder­nog stila« i Proza od Muhameda do Aba­sida. U ovom dijelu knjige Gabrijeli govori opojavi islama i njegovom uticaju na književnostvaralaštvo tog razdoblja, afirmaciji Arapa,razvoju »prigodne« poezije, pojavi erotskihpjesama nasuprot pjesmama koje odišu pla­tonskim shvatanjem ljubavi, o prozi u viduhadisa, hutbi i risala.

U Razdoblje Abasida (VIII-XIII vek),poglavlje koje potom slijedi, uvršteni su ovipodnaslovi: Poezija na Istoku: abasidska»moderna škola«, Najveći »Moderni«, Neo­klasicizam i el..Mutenebi, Abu-I-Ala el-Maari,Mistična poezija, Poezija na Zapadu, Pesniciklasične metrike, Strofična poezija i njeni uti­caji nq--r.omanski svet, Sicilijanski pesnici,Proza ~Adaba«, Strane kulture i Ibn el-Mu­kafa, El-Džahiz, Et- Tauhidi, Pripovedačka

proza i et-Tenuhi, Velike zbirke »adaba«,Kićena proza, Poetika i književna kritika,Istoriogf\afija, Istoriografija početaka i osva­janja:-Klasična analistika i istoriografija, Re­gionalne i lokalne istorije, Biografije i auto­biografije i Književni odrazi muslimanskenauke. Ovo poglavlje je i najobimnije budu­ći da se odnosi na period koji je trajao petvijekova, period značajan po prodoru stra­nog uticaja u arapsku svijest i kulturu, poprostranstvu koje je u to do1?a Arapsko car­stvo zauzimalo, po raznolikosti kultura po­korenih naroda kao i po činjenicida je međunajistaknutijim ličnostima bilo mnogo onihkoji nisu bili Arapi.

Sljedećepoglavlje je Dekadencija (XVI­XIX vek) i sadrži pet podnaslova: Poezija,Proza »Adaba« i enciklopedijska proza, Isto­rija, Ibn Haldun, Narodna pripovedačkapro­za i »Hiljadu i jedna noć«. Ovim poglavljemGabrijeli nam je omogućio uvid u istorijskiaspekt raspada Arapskog carstva i uticaj togpreokreta na zbivanja u sferi kulture, samogživota, svijesti Arap~, kao i u književnostiuopšte.

Treći dio knjige Savremena književnost,obuhvata razvoj savremene arapske književ-nosti od druge polovine XIX vijeka pa do50-tih godina XX vijeka. Savremena književ­nost je ,razvrstana u tri poglavlja: Opšte ka­rakteristike (str. 251-254), Književnost XIXveka (str. 255-259) i Književnost XX veka(str. 259-291). Pod Opštim karakteristikamaGabrijeli je iznio društveno-istorijske predis­pozicije buđenja nacionalne svijesti Arapa,uticaj Evrope na arapski duh, istorijsko-po­litičkupozadinu događaja reflektovanu u sfe­ri kulturnog života, evoluciji jezika i knji­ževnosti. U poglavlju Književnost XIX vekaautor je posebnu pažnju posvetio književnojobnovi kod Arapa i hronološki je locirao pozemljama i njenim nosiocima. Poglavlje Knji­ževnost XX veka ima nekoliko podnaslova:Poezija,- Esejistička, kritička i fantastičkaproza, Pripovedačkaproza i Pozorište. Unu­tar ovih podnaslova obradio je velikane po­put:. Emina er-Rihanija, Halila Džubrana,Ilije Abu Madija, Mihaila Nuajma, Marufaer-Rusafija, Taha Huseina, pjesnikinje Mej(Marijam Zijade), Mahmuda Tejmura, Teu­fika el-Hakima i dr.

Budući da je veoma obimnu raspoloži­vu materiju obradio na ovaj način, tj. hro­nološki, geografski i po žanrovima, Gabrijelinije mogao izbjeći izvjesna ponavljanja. Npr.Hiljadu i jednu noć pominje na više mj(fsta,a opširnije govori o njoj na 171. strani uokviru podnaslova Pripovedačka proza i et­Tenuhi, da bi joj zatim posvetio cijelu stu­diju unutar podnaslova Narodna pripove­dačkaproza i »Hiljadu i jedna noć« (str. 242­249). Na el-Džahiza se, takođe, vraća u višenavrata - a obradio ga je i posebno dajući

mu i podnaslov El-Džahiz (str. 162-165) ..:.._no kasnije ga ponovo proučava na str. 186­187 s aspekta Poetike i književne kritike. Po­daci o Mohamedu Tejmuru izneseni su, ta­kođe, u dva navrata: u okviru Pripovedačke

proze (na stranama 279-280) i Pozorišta (nastranama 287-288) itd. S obzirom na pome­nuti način izlaganja, od velike pomoći čitaocu

bili bi indeksi (preemetni, geografski, imen­ski) kojih, na žalost, u ovoj knjizi nema,premda bi mnogo olakšali čitanje naročito

onima koji knjigu koriste isključivo u potraziza određenim podacima.

Osim obilja informacija, ova knjiga sa­drži i mnogo ilustracija. - prevoda - koji ječine još bogatijom i omogućavaju stvaranjekonkretnije predodžbe o arapskoj književ­nosti.

292

Iscrpna studija Frančesko Garijeli kaoistoričar arapske književnosti Darka Tanas­kovića uveliko doprinosi kompletnijem sa­gledavanju FrančeskaGabrijelija kao orijen­taliste i književnog istoričara osvjetljavajući

njegove pojedine osobenosti u pristupu arap­skoj književnosti. Da je knjiga objavljena bezove studije, čitalac bi se mogao naći u dilemii dezorijentisan u pogledu pojedinih sudovakoje Gabrijeli u njoj iznosi. Veoma je impo­zantan i broj fusnota, kao i bibliografskih je­dinica, koje Tanasković navodi dokumentu­jući svoje stavove.

Pogovor O ovom izdanju objašnjavapredradnje u vezi s izborom ove knjige, rje­šenja izvjesnih tehničkih pitanja i opravda­nost njenog objavljivanja.

Uzevši u obzir broj jugoslovenskih ori­jentalista, interesovanje cjelokupnog društvaza arapski svijet i kulturu i sve veći brojmladih zainteresovanih za studij orijentalis­tike, pojava ove knjige u našoj javnosti veo­ma je značajna i korisna.. Informacije kojenam- pruŽa --mogl:i'-~amo-- da -pro·šire naša do-sadašnja saznanja i podstaknu na dalji radu ovoj oblasti.

E. Trifunović

Dr Safvet-Beg Bašagić, Bošnjaci i Hercegov­ci u islamskoj književnosti, prilog kulturnojhistoriji Bosne i Hercegovine. Priredili drDžemal Ćehajić i mr Amir Ljubović, Svjet­lost, Sarajevo, Biblioteka»Kulturno nasljeđe

Bosne i Hercegovine«, 1986, 452 str.

Sarajevska izdavačka kuća »Svjetlost«izdala je 1971. godine u biblioteci»Kulturnonasljeđe BiH« knjige pod naslovom Safvet­b~R13ašagić, Izabranar.!ie.(a.! ~!!j. I i I.~. J<::nji­ge, uz studiju Muhsina Rizvića o životu i raduS. Bašagića, sadrže izbor iz njegovog poet­skog stvaralaštva, prepjeve Hajjamovih Ru­baija, te nekoliko studija i članaka o knji­ževnosti. Ova izdanja, koja su imala za cilj»da se njihov tvorac predstavi u punoj fi­zionomiji i osvjetljenju svoje romantičke

književno-duhovne strukture, kao osoben isvojevrstan pjesnik, prevodilac i književniistoričar u okviru jugoslovenskih književnos­ti«. (M. Rizvić, knj. II, str. 298), kao da supodstakla interesovanje, posebno orijentalis­ta i istoričara književnosti, i za onaj dio Baša­gićevog rada kojim je on započeo i, slobodnismo reći, utemeljio istraživanje baštine naorijentalnim jezicima i orijentalistiku kodnas. Nakon ove dvije knjige uslijedilo je ne-

Ocjene i prikazi

koliko tekstova o tim manje poznatim c:Jj­menzijama Bašagićevog rada, među)rojhnatreba izdvojiti Uvod H. Šabanovića u knjiziKnjiževnost Muslimana BiH na orijentalnimjezicima (Sarajevo, 1973), u kojem je kratko,ali veoma informativno, predstavljen Bašagi­ćev rad na istraživanju baštine, te tekstoveobjavljene u Godišnjaku Instituta za jezik iknjiževnost (knj. VIII, Sarajevo, 1979) o nje­govom radu na istraživanju baštine (Dž. Će­hajić, str. 85-157), o njegovim prevodimaarapske poezije na naš jezik (N. Sušić-Meh­medagić, str. 159-201) i prevodima s turs­kog jezika (L. Hadžiosmanović, str. 203­221).

Treća knjiga Izabranih djela kojaje prednama, predstavlja nam dio Bašagićevog već

pomenutog pionirskog rada na istraživanjubaštine i to kroz dva njegova djela: Bošnjacii Hercegovci u islamskoj književnosti i Zna­meniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Tur­skoj Carevini.

Književno-istorijski pregled Bošnjaci iHercegovci u islamskoj književnosti - prilogkulturnoj historiji Bosne i Hercegovine jesrpskohrvatska verzija Bašagićeve doktorsketeze odbranjene 1910. godine na Bečkom

sveučilištu. Djelo je objavljeno u Sarajevu1912. godine i mnogi kritičari su ga još zaBašagićevaživota ocijenili kao njegovo naj­bolje i najznačajnije djelo. Uz analizu knji­ževnog stvaralaštva 130 pisaca porijeklom izBiH, koji su stvarali na orijentalnim jezici­ma, on u ovom djelu daje ujedno i pregledstvaralaštva u ostalim naučnim disciplinamatoga vremena: Svrstavajući pisce u četiri pe­rioda, od pada Bosne pod Turke do austro­ugarskog osvajanja Bosne, Bašagićodslikavakarakteristike svakog pojedinog perioda istvaralaca ponaosoq, ilustrujući tako razvoj,procvat i dekadenciju naše književnosti naorijentalnim jezicima (Adni, Hasan K~fi

el-Akhisari, Ali-dede el-Bosnevi, Hikmet).On daje kratke biografske podatke svakogpjesnika, navodi njegova djela, te daje citateznačajnijih pjesama i njihove prepjeve nasrpskohrvatski. Uz to navodi i pisce o čijim jeimenima i djelima našao pomena u literaturi,ali ih nije stigao obraditi (Ali b. Ahmedes-Saraji, Ibrahim el-Akhisari). I kao što se uBašagićevim prepjevima osjeća uticaj narod­ne lirike i srpskih pjesnika romantizma, takokroz karakterisanje pisaca i njihovih djelaprovejava Bašagićevo shvatanje poezije, nje­gova težnja ka lakoći jezika, jednostavnosti·izraza i jasnoći pjesničke slike. To je uzrok

Ocjene i prikazi 293

kritike pojedinih Ali-dedetovih djela i poh­vala upućenih Sabitu i Derviš-paši Bajezi­dagiću. Neke pogreške koje se -javljaju uovom djelu dijelom su posljedica oslanjanjana klasičnaorijentalna djela (tezkire-biogra­fije pjesnika i druga djela) u kojima nisuuvijek korištena sredstva koja zahtijeva mo­dema istoriografija" a dijelom su rezultatonovremenog nivoa naučnih saznanja. Ipak,ovo Bašagićevodjelo je imalo i ima ogromanznačaj, jer je dalo poticaja proučavanju našeknjiževne baštine na orijentalnim jezicima inaše, istorije osmanskog perioda uopšte.

Djelo je za ponovno izdavanje pripre­mio Džemal Ćehajić. Ne mijenjajućiosnovnitekst, on je dao ispravke pojedinih Bašagi­ćevih grešaka, te ujedno ukazao na djela ve­zana za istu tematiku, a rađena poslije Ba­šagića. Kao dodatak objavljena je i Ćehajiće­va studija»Bošnjaci i Hercegovci u islamskojknjiževnosti od Safet-bega Bašagića« (str.245-315), te bibliografija rukopisa i štampa­nih djela kojima se Bašagić služio i selektiv­na bibliografija radova o ovoj književnosti.

Drugo Bašagićevo djelo objavljeno u-o_vom izdanju je biografski leksikon Zna­meniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Tur­skoj Car~vini, objavljen prvi put u Zagrebu1931. godine. U leksikonu su ukratko izlo­ženi piografski podaci državnika, učenjaka,

pjesnika i drugih uglednih ličnosti u TurskojCarevini, a koji su bili porijeklom iz našihkrajeva. Jedna od slabosti ovog leksikona ješto pisac nije bio kritičan u odbiru ličnosti.

(Izostavio je neke vrlo bitne za koje je si­gurno znao (Muvekit), a opet unio one manjevažne.) Ipak, ovaj leksikon pruža čitaocu

značajne podatke o našim ljudima koji suostavili traga na društvenom, kulturnom iupravnom polju Osmanskog Carstva.

PriređivačBašagićevog leksikona, AnlirLjubović, svakako nije mogao ispraviti greš­ku u odbiru ličnosti, ali je zato ispraviopogreške u biografijama pojedinih ličnosti,

rječnik manje poznatih riječi nadopunio jeizrazima koji današnjem čitaocu nisu poznatii dodao indeks imena kako bi čitaocu olak­šao snalaženje u tekstu. Važno je napome­nuti i to da se priređivač odlučio priložitileksikonu originalan Bašagićev predgovornapisan za prvo izdanje, a koji, voljom ta­dašnjeg izdavača, nije štampan.

Pri procjeni rada priređivačau pripremiovog djela nameće se pitanje da li su mogliučiniti i više. S obzirom na današnji ste­

, pen do koga su došla istraživanja ove oblasti

kod nas i u svijetu, sigurno je da su raspo­lagali sa daleko više izvora i literature, atime i biobibliografskih podataka, nego što ihje svojevremeno imao Bašagić,Nešto od togaje svakako trebalo iskoristiti (uporediti, npr.Servi, str. 39 i 421). Ali, s druge strane,priređivanje djela iz oblasti u kojoj se sva­kodnevno dolazi do novih podataka i saz­nanja je vrlo nezahvalno, jer se od priređi­

vača zahtijeva da uz punu naučnu odgovor­nost ispravi najbitnije pogreške i propuste, a

. da istovremeno ne optereti tekst suvišnimfaktografskim podacima i ne bude suviše na­metljiv. Čini se da su priređivači u tomeuspjeli. Ispravili su većinu Bašagićevih po­grešaka, dopunili ovo izdanje potrebnimobjašnjenjima, ukazali na rezultate savreme­nih istraživanja i tako prilagodili ova djeladanašnjim naučnim potrebama.

Ova dva Bašagićeva djela pisana prije75 odnosno 55 godina, a sada korigiranai objavljena u ediciji »Kulturno nasljeđe«,

mogu poslužiti kao valjan priručnik za izu­čavanje naše književnosti na orijentalnim je­zicima sve do pojave neke savremene isto­rije književnosti na orijentalnim jezicima isavremenog leksikona pisaca.

S. Milić

Dr Lamija Hadžiosmanović i Salih Trako,Tragom poezije bosanskohercegovačkihMu­slimana na turskom jeziku, Gazi Husrevbe­gova biblioteka II Sarajevu, Sarajevo 1985,141. str.

Među knjiganla objavljenim u posljed­nje vrijeme iz domena kulturne baštine sva­kako treba sponlenuti i ovu koja po opreminimalo ne zaostaje za već porepoznatIjivimknjigama iz afirmisanih serija»Kulturno na­sljeđe sarajevskih izdavačkih kuća »Svjet­lost« i »Veselin Masleša«. Knjiga Tragompoezije bosanskohercegovačkih IV/uslimanana turskom jeziku, koju su priredili dr La­mija Hadžiosmanović i Salih Trako, pred­stavlja izbor tariha - kronostihova kao žanrakoji se u književnosti Muslimana Bosne iHercegovine na turskom jeziku veoma često

susreće.

Priređivačisu u Uvodnom poglavlju (str.7-19) dali kratak osvrt na istorijat nastanka ­rukopisne knjige - manuskripta koji je zaskoro svo vrijeme osmanske vladavine II na­šim krajevima ostao jedini način »izdavanja«

294

djela. »Prepisivanje knjige« - laiko to najednom mjestu kažu priređivači - »prerasloje u pravu zanatsku djelatnost, a mnogi pre­pisivači-kaligrafi izrasli su u prave umjetni­ke«.

Govoreći o književnosti bosanskoherce­govačkih Muslimana, pri čemu je samo mar­ginalno spomenuta i alhamijado literatura,dat je nešto širi osvrt na pjesničko stvara­laštvo i unutar njega istaknuta divanska poe­zija, destani (epovi) i tarihi - žanr koji će u9Voj knjizi biti predstavljen na osnovu djela/Tarih-i Enveri u kome je Muhamed EnveriKadić u 28 rukopisnih tomova pored istorij­ske građe donio i veoma bogat književno­-istorijski materijal.

Tarihi kao posebno. poglavlje u ovojknjizi počinju kratkim, esejističkim uvodom:koji ukazuje na vječnu ljudsku težnju da osta­vi nešt~Jrajno što će makar i posredno pro­dužiti njegov život preko izgrađenogzdanja,uklesanog natpisa ili pisane riječi. Tarihi, kaojedan od takvih vidova ljudskog trajanja, »pi­sana historija« kulture jednog naroda koji»govori kroz njih o sebi i svojoj sudbini« uovoj knjizi su podijeljeni prenla tematici, aunutar toga hronološki.

Tarihi ograđevinama (str. 25-44) obuh- .vataju 22 kronostiha, od kojih je 11 o izgrad­nji džamija u više bosanskohercegovačkih

gradova, tri o muvekithani u Sarajevu, dvao tvrđavama, a po jedan o građi mosta, pu­ta, česme, konaka, medrese i musafirhane.Među autorima ovih tariha nalaze se i poz­nata pjesnička imena kao Derviš-paša Ba­jezidagić,Fadil-paša Šerifović IŠakir Muido­vić, ali i pjesnik Kamili o kome nema poda­taka u literaturi, a ovdje je zastupljen sa tritariha spjevana krajem XVI i početkom

XVII stoljeća.

U Tarihe o historijskim događajima (str.45-53) uvršten je tarih Vusletije o zauzeću

Kamenice 1083/1685-86 (treba 1672-73!),Mejlijin tarih o pohodu na Silistru iz 1187/1773-4, zatim tarih zvorničkogmuftije Mu­hibbi-efendije o zauzeću Loznice' 1228/1813-14. i tarih Fadil-paše Šerifovićao bojusa Crnogorcima iz 129~/1876-77. Ovdje jenavedena i pjesma o bici na Krbavskom po­lju, iako nema tariha. Vjerovatno su priređi­

vači smatrali da/bl bilo interesantno da sedonese prevod ove pjesme posvećene jed­nom istorijskom događaju za koji se zna da sezbio 1493. godine, mada smo mišljenja daje nije trebalo uvrstiti u tarihe, jer ona to nije.

Ocjene i prikazi

Najbrojniji su Tarihi o značajnijim lič­

nostima (str. 55-81) u kojima su pjesmom ikronostihom izražena najčešće postavljenjapojedinih ličnosti na neki položaj. Ponekadsu spjevana po dva i tri kronostiha o jednompostavljenju, a kao autor tariha ovdje se, naj­češće susreće Fadil-paša Šerifović. Neki odnjih su već bili objavljeni u prevodu F. Na­metka (Fehim Nametak, Fadil-paša Šerifo­vić, pjesnik i epigrafičar Bosne, Sarajevo1980), što ovdje nije 'navedeno, a neki serazlikuju jedino po imenu .ličnosti, iako jeriječ o istom tarihu (vidjeti str. 66 i 68, od­nosno str. 165 kod F. Nametka).

Tarihi o značajnijim umrlim ličnostima

,(str. 81-99) predstavljaju kronograme osmrti poje~inih istaknutih ljudi određenog

vremena, a najviše ih je vezano za Sarajevo.Među autorima ovih kronograma spominjese, između ostalih, sarajevski pjesnik iz XVIIIstoljećaMehmed Mejli-Kurani sa dva tariha.Fadil-paša Šerifović je u ,ovoj grupi predstav­ljen sa četiri tariha napisana povodom smrti'pojedinih ličnosti - nj~govih savremenika.

Poglavlje pod naslovom Ostale pjesme(str. 101-119) obuhv~ta 15 pjesama različi­

tih po obimu i tematici koje su priređivači

odabrali kao ilustraciju stvaralaštva pojedi­nih pjesnika. Pažnju privlači prva pjesma ukojoj mostarski pjesnik Adli, savremenikDerviš-paše Bajezidagića,u 45 stihova pjevao mostarskim uglednicima.

Na kraju knjige je Rječnik manje poz­natih riječi (str. 121-128), Izvori i literatura(str. 129-130), Summary(str. 131), te Imen­ski registat (str. 133-138) Oi Geografski re­gistar (str. 139-141).

Kada čitalac ima pred sobom knjigu ukojoj se spominje toliko imena i toliko go­dina kao ovdje gdje je najviše kronograma,uvijek prvo uoči greške u preračunavanju go­dina sa hidžretskog na gregorijanski kalendarili u poistovjećivanju pojedinih ličnosti sadrugima istog imena, ali drugog vremenskogperioda. Takve greške su moguće, a kada sejednom naprave, kasnije se mahinalno po­navljaju. Ova knjiga Ima više grešaka te vrstei priređivači su ih sigurno svjesni sada kadaje cjelokupan tekst pred njima i pred čitao­

cima. Pa ipak, smatramo da su se sa malo višekontrole i provjere podataka mogli izbjeći

propusti nastali u knjizi koja svakako zaslu­žuje pažnju čitaoca i nudi interesantan knji­ževni i kulturno-istorijski sadržaj.

L. Gazić

Ocjene i prikazi 295

Dr Muhamed Huković,Alhamijado književ­nost i njeni stvaraoci, Biblioteka Kulturnonasljeđe Bosne i Hercegovine, Sarajevo,1986.

Nedavno se u izdanju Biblioteke »Kul-'tumo nasljeđe« pojavila knjiga »Alhamijadoknjiževnost i njeni stvaraoci« autora dr Mu­hameda Hukovića. Autor na više od 300stranica obrađuje književno stvaralaštvo nanašem jeziku pisano arapskim pismom.

Alhamijado književnost u Bosni nasta­jala je u periodu dužem od tri i po stoljeća.

Razvijala se uporedo sa književnošću na ori­jentalnim jezicima i narodnom usmen.omknjiževnošću. Književnost na našm jezikupisana arapskim pismom raznovrsna je i poformama i po temama. U pogledu formiprisutna su djela i u poeziji i u prozi. S te­matskog aspekta djela su najčešće vjersko­-didaktičkog karaktera, mada ima veći brojpjesama ljubavnog, političkog pa i satiričnogkaraktera.

U Uvodu (11-22), osim osvrta na alha­mijado književnost uopšte, autor se zadržao ina pravopisu tj. prilagođavanju arapskog'pis­ma našem jeziku što je bilo dosta teško zbognepodudarnosti- vokalnog i konsonantskogsistema našeg i arapskog jezika.

Slijedi dio pod naslovom Historija istra­živanja alhamijado književnosti (25-76). Oalhamijado književnosti na našem tlu prvuzabilješku je načinio Evlija Čelebi u svomPutopisu gdje spominje Hevaijin rječnik

»Potur Šahidija«. Prvi značajniji rad posve­ćen ovoj književnosti predstavlja knjiga Ke­mure-Ćorovića »Serbokroatische Dichtun­gen Bosnischer Moslims aus dem 17, 18 und19 Jahrhundert«. Zatim je autor nabrojio sveradove o alhamijado književnosti u histori­jama književnosti, hrestomatijama i zbornici­ma, te enciklopedijama - našim i stranim.

Središnji dio knjige odnosi se na pjes­nike i njihova djela. Pjesnici su poredani postoljećima. Navedeni su najprije biografskipodaci, a zatim radovi svakog pojedinogpjesnika.

Pjesnici 17. stoljeća su Mehmed Erde­ljac, čija pjesma Hirvat tiirkiisii predstavljanajstariji spomenik alhamijado knjiaevnostikod nas, zatim Muhamed Hevaija Uskufija,Hadži Jusuf Livnjak i Hasan Kaimi.ja. Naj­više prostora posvećeno je Hevaiji za kojegautor kaže da je najveći pjesnik alhamijadoknjiževnosti. Napisao je tursko-srpskohrvat­ski rječnik poznat pod nazivom »Potur Ša-

hidija«, značajan po tome što je jedan od na­ših najstarijih rječnika. Hevaijina »Molitva«je, kako autor navodi, »Najljepše što je na­pisano u prozi alhamijado književnosti«, anjegova pjesma »Poziv na vjeru« izazvala jediskusiju o tome da li pjesnik poziva »u vje­ru« (islam) ili »na vjeru« (časna riječ). Huko­vić se opredjeljuje za ovo drugo tumačenje

Hevaijine pjesme.Mula Mustafa Bašeskija, Muhamed Ve­

lihodžić Razija i Seid Abdulvehab Ilhamijasu pjesnici 18. stoljeća. Društvene i političkepojave ovog perioda u Bosni odslikane suu pjesmi >;Čudan zeman nastade« pjesnika­-buntovnika Ilhamije, dok su u pjesmamaBašeskije i Razije zastupljene religiozno-di­daktičke opservacije.

Među pjesnicima 19. stoljeća (FejzoSofia, Abdurahman Sirrija, Umihana Čuvi­dina, Mula Muhamed Mestvica, Arif Saraj­lija, Omer Humo, Salih GašeVić, Jusuf MulaRušović, Sulejman Tabaković, Jusuf-begČengić, Muhamed Rušdija, Dizdarević, Ah­med Karahodža) izdvajaju se pjesnici ljubav­ne poezije Fejzo Sofia i Umihana Čuvidina.

Ljubavna poezija je vrlo malo bila zastup­ljena u alhamijado književnosti tako da pjes­me Ašiklijski Elif-be, prvog autora, zatim Sa­rajlije idu na vojsku protiv Srbije i druge pjes­me Umihane Čuvidine predstavljaju pravoosvježenje. Zanimljiva je i ljubavna pjesmanepoznatog autora pod naslovom »Nutomoja čuda i ljute nevolje« čija leksika upu­ćuje na postojanje doticaja sa književnostiDubrovnika i Dalmacije.

Zatim su obrađeni radovi Alije Sadiko­vića, pjesnika na prelazu iz 19. u 20. sto­ljeće, kome je, po našem mišljenju, posve­ćeno više prostora nego što zaslužuje jedan·autor 20. stoljeća na uštrb nekih znač~jnijih

stvaralaca. Poslije ovoga autor se osvrće na. stvaralaštvo anonimnih pjesnika.

U alhamijado književnosti je malo proz­nih tekstova. U prozi su pisani vjerski udžbe­nici, a u kasnijim periodima kalendari i lis­tovi. Osim toga, zapisane su i neke priče,

legende i molitve. Ponegdje se može naići nanatpise na sakralnim objektima pisane nanašem jeziku arapskim pismom. Prozninltekstovima posvećen je četvrti dio knjige(213-225).

Peti dio knjige je Tipološki presjek žan­rova alhamijado pjesnika (229-234). Goto­vo sva alhamijado književnost sadržana je upjesmama. Najčešći žanrovi su ilahije i ka­side moralno-didaktičkog sadržaja, zatim

15-7779-109

111-181183-252

296

poslanice u kojima je izražena kritika napolitičko stanje u određenom vremenu, teljubavne pjesme.

Od 229-300 stranice autor daje prikazlistova»Tarik«, »Muallim«, »Misbah« i »Je­ni Misbah«. Prikaz je dat po godištima irubrikama. Objavljivanjem ovih listova kaoi dva godišta kalendara »Mekteb« upotrebaarapskog pisma produžena je sve do drugogsvjetskog rata.

Zaključkuprethodi kratak dio o stihovi­ma i strofama (303-308) u kojem autor po­kazuje da su se naši alhamijado pjesnici slu­žili stopom arapske versifikacije, koristeći

našu rimu i to prema vlastitom osjećaju a neprema nekom već utvrđenomsistemu.

Knjiga se završava bogatim spiskom lite­rature, registrom imena ispiskom turcizama(317-339).

Na kraju ističemo da je zasluga autorašto je alhamijado književnost, koja ima velikikulturno-historijski značaj, po prvi put pred­stavio studijom takvog opsega i kvaliteta.Hrestomatijom alhamijado književnosti drAbdurahmana Nametka i ovom knjigomdr Muhameda Hukovićaalhamijado književ'­nost je u znatnoj mjeri bliža čitaocu. Daljestudije u ovoj oblasti trebale bi ići u detaljnijaistraživanja pojedinih književnih žanrova.

K. Fi/an

Prof. dr Nimetullah Hafiz, Kosova turk halkedebiyatz metinleri, Kosova Oniversitesi Pri­~tine, Felsefe Faktlltesi, Priština 1985.

Turska narodna književnost na Kosovustvarana je od prvih vremena kada su seTurci doselili u ove krajeve pa do danas.Obično se prenosila usmenim putem. Pone­kad je bila zapisivana pa se danas tekstovimogu naći u antologijama, medžmuama ili naodvojenim listovima papira. Ipak, veliki dioje zauvijek izgubljen. Nekada su ove narodneumotvorine bile sastavni dio večernjih sje­deljki i zabava. Izmijenjen način života učinio

je da se narodna književnost malo zadržavameđu mladim generacijama, pa umiranjemstarijeg stanovništva nestaje i ovaj vid stva­ralaštva.

U želji~da sačuva od zaborava bar dioturske narodne književnosti koja je nastala unašim krajevima, dr Nimetullah Hafiz je tek­tove narodne književnosti koje je objavio uovoj knjizi sakupljao nekoliko godina.

Ocjene i prikaz i

Sakupljanje tekstova ·autor je podijeliona četiri dijela:1. Usmena narodna književnost2. 'Lirske narodne pjesme3. Tekijska književnost4. Narodne bajke

Prvi dio sadrži brajalice (tekerlemeler).izreke (deyimler), poslovlce-{afasozferi), za-gonetke (bilmeceler), kratke narodne pjes­me (martifalar). Ovi oblici narodne književ­nosti među Turcima na Kosovu bili su veomarašireni.

Brajalice su književni oblik koji pomažeda djeca brže i lakše progovore. Autor jesakupio 63 brajalice i podijelio ih .u četiri

grupe:A) brajalice koje. se izgovaraju da se djeca

poduče govoruB) brajalice koje se izgovaraju da se djeca

naljuteC) brajalice koje se odnose na dječije igreD) brajalice - bajke

Karakteristično je da brajalice koje sunastale na Kosovu nemaju uvijek logičko

značenje.

Zagonetke se sastoje. iz jednog ili višestihova kazanih u prozi ili u polustihovnojformi. U zagonetkama se nailazi na skraćeni­

ce ili na nakna,dne dodatke. U knjizi je na­vedeno 278 zagonetkL Podijeljene su u šestgrupa:

A) zagonetke koje se odnose na prirodu iprirodne pojave

B) zagonetke koje se odnose na biljkeC) zagonetke koje se odnose na životinje<;) zagonetke koje se odnose na čovjeka

D) zagonetke koje se odnose na duhovne ivjerske elemente, i druge pojmove.Izreke su poredane po abecedi prema

početnom slovu prve riječi. Autor navodi daneki izrazi u argou podsjećaju na izreke, aliu ovu knjigu nisu uvršteni. Navedene su samoone koje se u pravom smislu riječi smatrajuizrekama. Sadrže od dvije do nekoliko riječi.

Poslovice se književna vrsta koja se naKosovu rado upotrebljavala. Autor' smatrada za poslovice nije moguće sa sigurnošću

tvrditi da su naStale na Kosovu jer su pre­nošene iz jednog kraja u drugi i prilagođa­

vane su određenom dijalektu. U knjizi su,kao i zagonetke, poredane po abecedi. .

Najrašireniji oblik narodne književnostina Kosovu su kratke pjesme koje se u Tur­skoj zovu »maniler« a na Kosovu »marti-

Ocjene i prikazi 297

falar«. Ove pjesme se sastoje od četiri stihai skoro svaki stih ima sedam slogova, madaima stihova sa manje odnosno više slogova.Ove pjesme su po sadržaju obično ljubavnekao i maniler u Turskoj. Neke od ovih pjesa­ma su se pjevale uz pratnju saza.

Drugi dio knjige sastoji se iz dva dijela:ninniler (uspavanke) i tiirkiiler (narodnepjesme). Uspavanke su prema sadržaju po­dijeljene u šest grupa:A) uspavanke koje se odnose na rast' dje­

teta, njegov razvoj, odjeću i igračkeB) uspavanke koje iskazuju ljutnju prema

djetetuC) uspavanke u kojima se dijete plaši živo­

tinjama i pticama(:) uspavanke koje sadrže kritiku ili pohvalu

porodice djeteta. D) uspavanke vjerskog sadržaja

E) uspavanke u obliku martifa.Narodne pjesme su također podijeljene

u šest grupa:A) ljubavne pjesmeB) pjesme koje govore o tuđini, vojevanju i

zatvoruC) pjesme satiričnog ili humorističkog sa-

držaja(:) pjesme sa temom iz istorijeD) tužbaliceE) pjesme sa različitim temama.

Treći dio sadrži tekstove tekijske knji­ževnosti. Ovi književni oblici su sačuvani uvećem broju nego usmeni oblici narodneknjiževnosti i lirske narodne pjesme, jer sučesto bili zapisivani u medžmua,ma i antologi­jama. Pisani su u slogovnom i aruz metru.Pošto ova knjiga nije mogla obuhvatiti svetekstove, autor se opredijelio za one pisaneslogovnim metrom jer su bliži duhu stareturske poezije. Tekstovi su podijeljeni u dvijegrupe: muammalar idestanlar.

Muanima, pjesma sa skrivenim znače­

njem (zagonetka), pjevala se na svadbamai drugim svečanostima u cilju da zabavi pri­sutne, stavljajući im u zadatak da odrede zna­čenje koje pjesma nosi. Zabilježene su četiri

muamme.Destani su podijeljeni na četiri grupe:

A) destani o ratuB) destani koji govore o događajima kao što

su zemljotres, požar, poplavaC) destani humorističkogsadržaja(:) dest~ni satiričkog ili kritičkog sadržajaD) destani vjerskog sadržaja~) destani sa različitim temama.

Destani na Kosovu sadrže 15-30 katre­na. Neki čak imaju 50 pa i 60 katrena. Uposlednjem stihu destana obično je kazanoime autora ili njegov nadimak. Ponekad jedoduše ime izostavljeno, a ponegdje, iako jenaznačeno, nije bilo mouće utvrditi ko jeautor destana i odakle je.

U četvrtom dijelu knjige dati su tekstovitrideset i jedne bajke. Bajke na Kosovu ne­maju uvod koji je uobičajen za turske baj­ke. Odmah nakon uvodne rečenice »Bi varimi§ bi yog imi§« priča se sadržaj bajke. Temaje obično junaštvo, marljivost, dobrota i ne­pravda.

Od strane 253-259 autor je dao rječnik

onih riječi čije se značenje razlikuje u kosov­skom dijalektu i u savremenom turskom je­ziku. Slijedi poglavlje Kaynaklar (izvori),gdje je navedena literatura u kojoj su pro­nađeni neki tekstovi kao i imena onih odkojih su tekstovi zapisivani.

Na kraju svakog objavljenog tekstaskraćenicom je označeno ime grada ili selagdje je tekst zabilježen. Skraćenice i znaci ko­rišteni II tekstu dati su na početku knjigeposlije Predgovora i Uvoda.

Ova knjiga, iako predstavlja nlanji dioturske narodne književnosti koja je nastalana Kosovu, pokazuje koliko je ona bila bo­gata i zanirnljiva. Zasluga je autora što suovi tekstovi prvi put sakupljeni. Smatranlo daće biti zaninljiva i sa stanovišta jezika i sastanovišta književnosti, tim prije što su tek-stovi donešeni na dijalektu. .

K. Fi/an

Sevim Pili-čkova, Makedonya Sosyalist Cum­huriyetinde ya~ayan Turk/erin Mani/eri (Ma­ninjata kaj Turcite od SR Makedonija), Ma­kedonska knjiga, Skopje, 1986, 141. pp.

Mani je jedna od najstarijih i n~jrašire­

nijih formi u turskoj narodnoj poeziji. Sastojise od sedam slogova i četiri polustiha i kaoforma raširena je od Kutadgubiliga, najsta­rijeg turskog književnog sponlenika do da­nas. I savremena turska narodna književnostnjeguje ovu poetsku formu. Treba istaći daje mani ostavio dubokog traga u kulturi tur­skih naroda šironl azijskih prostranstava iBalkana. Uočljivo je još u Kutadgubiligu dase ova vrsta četveraca zove mani. Lako jezaključiti da se radi o iskrivljenonlobliku

298 Ocjene i prikazi

arapske riječi »ma'ni«. Ovaj poetski oblikegzistira i danas u mnogim turskim naro":dima, ne samo pod imenom mani nego i poddrugim nazivima: kod Kazaka i Kirgiza podnazivom »aytipa« ili »kayim iilenk«, kodkrimskih Tatara »činik« ili »činig«, kod Uz­beka »ašula« ili »košma« itd. Pjesničkonl

vrstom mani kod Turaka u Makedoniji i naKosovu bavili su se kod nas Marija Đuka­

nović, Galaba Palikruševa, Nimetulah Hafiz idrugi. Međutim, cjelovitiji pregled ovogusmenog narodnog stvaralaštva kod Turakau Makedoniji nalazimo u knjizi Sevim Pilič­

kove »Manije Turaka u Makedoniji«. Nakontemeljitog pregleda dosadašnjeg proučava­

nja ove književne vrste u Turskoj, u Evropii kod nas, Sevim Piličkova predstavlja ovuknjiževnu vrstu u njenom vrenlenskom tra­janju od najranijih vremena do danas i ugeografskom dijapazonu od krajnjeg istokaturskih naroda do krajnjeg zapada u koji spa­daju i Turci u Makedoniji. Specijalno su ko­rišteni rezultati istraživanja koje je obavioznameniti turski historičar književnosti i fol­klorista Pertev Naili Boratav, profesor Sor­bone, ali nisu zanemareni ni drugi izvori i li­teratura relevantni za ovaj problem.

U analizi manija u Makedoniji, SevimPiličkova je najprije dala pregled historijskogtrajanja ove književne vrste, a onda je pod­robnije predstavila sve podvrste manija uMakedoniji, te najzad, izvršila serioznu ana­lizu problematike koju manije tretiratiraju.Zanimljivo je poređenje varijanti istih ma­nija koja se pojavljuju u Anadoliji i Make­doniji. Data je temeljita analiza tih razlika spokuš~.jem objašnjenja usljed čega je do njihdošlo.

"Uvodna studija ove knjige data je naj­prije na turskom jeziku (str. 5-16), a ondana makedonskom jeziku (str. 17-30).

Od str. 37-130. donesene su manijezabilježene u raznim krajevima Makedonijei to u lijevoj koloni u originalu na turskomjeziku, a u desnoj u prijevodu na makedon­ski jezik. Prijevod manija je izvršila autori­ca. Treba napomenuti da neke od manijasadrže i notaciju iz čega se može zapazitida sve ove pjesme nisu pjevane na istu me­lodiju. Zato se može zaključiti da melodijazavisi kako od lokaliteta gdje je pjesma za­bilježena tako i od tematike pjesme.

Knjiga sadrži i rezime na francuskom je­ziku (str. 131-132), te popis 51 kazivača

(uglavnom žene) ovih pjesama (str. 133- _139). Ovaj popis je također dat na turskomi makedonskom jeziku.

U Rječniku (str. 141) dat je popis iobjašnjenje onih riječi koje su upotrijebljeneu prijevodu na makedonskom jeziku, a pred­stavljaju turcizme ili tehničke termine, manjepoznate široj čitalačkoj publici.

Knjiga Sevim Piličkove predstavlja zna­čajan doprinos folkloristici balkanskih na­roda, ali ne manji značaj ima i za turkolo­giju u širem smislu riječi.

F. Nametak

Džemal Ćehajić, Derviški redovi u Jugoslo­venskim zemljama, Orijentalni Institut, Sara­jevo, 1986. god.

Sa dolaskom Turaka Osmanlija u našekrajeve dolazi i do širnja islama, islamskeorijentalne civilizacije i kulture. Muslimaniiz Bosne pišu svoja djela na orijentalnimjezicima - tursko~l, arapskom ili perzijskom.Istovrenleno dolazi, kao što je poznato, i dopojave islamskog misticizma, odnosno sufiz­rna ili tasavufa kao duhovnog pokreta u isla­mu. Mistika u islamu, riječ (m"istika) koju idanas odbijaju zvanični pripadnici Vjerskezajednice, javlja se, kao i u ostalim religija­nla, kao svojevrstan vid pobune protiv reli­gijske ortodoksije i religijskog ~ormalizma.

Njenlački orijentalista Joakim Kisling vidi usvim derviškim redovima, kojih ima na dese-tine, prisustvo šiizma.. __ . --~~ ~ _

U Bosni, oduvIfek izrazito ortodoksnojsredini, razvijaju se oni redovi koji su naj­bliži sunitskoj varijanti islama: nakšibendije,kadirije, manje mevlevije, halvetije, a naj­manje uspjeha imaju rufaije, sadije, posebnobektašije. Ovi posljednji razvijaju se prven­stveno u Makedoniji i na Kosovu.

O svemu ovome govori knjiga DžemalaĆehajića Derviški redovi u jugoslovenskimzemljama koja je nedavno izašla iz štampe uizdanju Orijentalnog instituta u Sarajevu.

Poseban akcenat u knjizi dat je historijiderviških redova kod nas. Djelo se bavi pro­blemom svakog reda posebno, i u različitim

krajevima koji danas spadaju u SFRJ.Knjiga počinje Uvodom, u kome se iz­

nose opći stavovi osufizmu, mističkom po­kretu u okviru islama, o teorijskim raspra­vama o islamskom misticizmu, posebno onimkod nas, štampanim na srpskohrvatskom je-

Ocjene i prikazi 299

ziku i, najzad o, uslovno rečeno, »tvorcima«- sufijske misli i sufijskih koncepata svih onih /

historijskih ličnosti koji su doprinijeli, u teo­rijskom i praktičnom smislu, razvoju sufij­skih koncepata kao što su» Vahdet-i vudjud«(Jedinstvo Bića), sjedinjenje s Bogom (vus-

lat, fena), ljubav prema Bogu (nla!1ahhej. sa­vršen čovjek (al-insan-ul-kamil) i sl.

-, Krucijaini dio'knjige' odnosi sc na studi­ju derviških redova, ili tarikata, kao poseb­nom praktičnom vidu misticizma: mevle­vijski, nakšibendijski, halvetijski, kadirijski,rufaiski, bektašijski, hamzevijski, melamij­sko-nurijski. Tu se govori o krajevima u ko­jima su bili zastupljeni pojedini tarikati, na­kon što je dat kraći osvrt na posebnost sva­kog reda u odnosu na druge i pregled nji­hovog nastanka. Takođe se govori o"tekljamai o pjesnicima iz osmanskog perioda pripad­nicima određenih redova i o njihovim dije­lima napisanim na jednom od sponlenutihorijentalnih jezika.

Posebno pogladjc posvećeno .lc derviš­kim redovima i institucijama u Slavoniji iSrbiji. .

Kako sam autor djela kaže, ovaj rad jerezultat dugogodišnjeg istraživanja istorij­skih izvora, arhivskog materijala i literaturenapisane o sufizrnu. Kao ni od jednog djela,ni od ovog ne treba očekivati savršenstvo ikonačnu, svršenu studiju o sufizrnu u jugo­slavenskim zemljama, samim tim što mnogestvari ovdje nisu do kraja rasvijetljene, pa nipotkrijepljene primjerima. U knjizi ima ne­preciznosti, nedosljednosti i netačnih navo­da koji su možda nastali i kao rezultat greškipri štampanju. Navedimo samo neke:- u uvodu djela autor, pominjući hamzevi­

je, kaže da je koncepcija hamzevija kodM. Hažijahića, koji je, inače, najviše pisaoo hamzevijama, »pogrešna i neprihvat­ljiva« ali ne obrazlaže, zbog čega. Autortakođe pominje ortodoksne i heterodoks­ne redove, ali ne precizira šta podrazu­mijeva pod tim.

- neke termine-koncepte sufijske misli au­tor nedovoljno precizno, prevodi na našjezik: jena on naziva »nirvanom«, (p.9),zikr, derviškom molitvom, (p.9), i sl.;

- pišući o tekiji Hasana Kaimi Babe u Sara­jevu, (na str. 47. op. cit.) autor kaže daje ova tekija »pripadala halvetijskonl re­du, što saznajemo iz saopštenja MulaMustafe Bašeskije, koji kaže da je pro­čelnik Kaimijine tekije šejh Alija, kojipripada hal\'etijskom redu, u poodnlakloj

dobi otišao na vojnu i poginuo 1772.god.« Autor daje navode Bašeskijinogdjela Ljetopis i str. 152, na kojoj se po­minje šejh Alija, halvetija, ali ne i Kairni­jeva tekija nego samo »Tekija«'. Sličan

slučaj je i sa citiranjem sidžila br. 81, str.4. na kojoj nema pomena o bektašijskojtekiji u mahali Golobrdici u Sarajevu n'tio Šejhu Salahudinu što pominje Dž. Će­

hajić u svojoj knjizi (cf., p. 169; Sidjil br.81, p 4, iz 1261/1845, GHB biblioteka).

- neprecizan prevod Kaimijevih stihova(Cf., p. 169, op. cit.) i upotreba riječi

Esencija, kao i riječi perda-perde- umjes­to srpskohrvatske lekseme »veo«, »za-

. stor« (Cf. p. 142). Uz to treba reći daKaimi nije autor alhamiado pjesme »Tibesposlen nemoj hodit« (p. 147), kakočitamo kod Ćehajića prema citatu Ljubu­šaka, Mehnleda Kapetanovića.

- transkripcija u ovoj knjizi je nedosljedna imjestimično sporna: Ibn Arebi (nljestoIbn Arabi), Kaimija (mjesto Kaimi, s ob­zirom da je riječ o pjesničkom mahalsu).F. Koprulu (mjesto F. Keprili od K6pru­lu), promjena dede udedeta, Hamza-de­detova tekija (mjesto Hamza-dedeovatekija) itd.

Najzad pomenimo da se na kraju knjigenalazi neobično korisna bibliografija (»Qb­javljeni izvori i literatura«) i indeks ličnih

imena i geografskih pojmova što često ne­dostaje naučnim djelima objavljenim kodnas pa ostaju teško »upotrebljivi«.

Bez obzira na pomenute i druge pro­puste koje ovom prilikom nisu citirani, ovodjelo, treba ponoviti, predstavlja značajan

doprinos za izučavanje sufiznla iderviškihredova, ne samo kod nas, nego i uopšte, kaoi za razvoj naše orijentalistike.

S ovim u vezi pomenimo još jednu zn­ačajnu .studiju o derviškim redovima u svije­tu, nastalu u okviru okruglog stola posve­ćenom derviškim redovima, a održanom uParizu 1984. Djelo nosi naslov »Les ordresmystiques dans l islam «, priredili' su ga A.Popovic i G. Veinstein, a izdato je od straneEcole des Hautes Etudes en Sciences Socia­les, iz Pariza.

Mada je )i svijetu sve više naučnika­

orijentalista koji se bave izučavanjem misti­cizma II islamu kod nas, na srpskohrvatskomjeziku, postoje tek sporadični napisi i naučniradovi o islarpskoj mistici i jedna jedinaknjiga-prevod tekstova o sufizmu koji supriredili D. Tanasković i I. Šop, a koja je

300

izašla u izdanju beogradske kuće »Prosve­ta«, 1981. g. (knjiga nosi naslov Sufizan1).

. Utoliko je knjiga Džemala Ćehajića oderviškim redovima kod nas od izuzetnevažnosti. Ona može poslužiti svima onimakoji se bave ovim problemom kao drago­cjena baza za studiju islamske mistike kodnas.

J. Šan1ić

Les ordres mystiques dans l'is/am (Cherni­nement etsrtuaIionacT"uelle), pod rukovod,..stvom A. Popovića i G. Veinsteina, Editionde l'Ecole des Hautes etudes en Sciences

Sociales, Paris, 1986.

»Islam o kon1 će ovdje biti nJecI nIJeoficijelni islan1, legalni ; onaj koji priznajeKuran i Sunnu (tradicija) (... ), to nije islamkoji podrazumijeva zakone šarie, džamijeimujezine, ni onaj što se oslanja na »pet stu­bova islama« (... ), nego islam koji se, opće­

nito uzevši, ne želi suprostaviti ovom pome­nutom, nego se javlja više kao njegova na­dopuna.« Ovo su, u nešto skraćenom oblikuriječi Gila Veinsteina, jednog od sastavljača

ove značajne studije o islamskim mističkim

redovima u svijetu, njihovom kretanju, gdjeje akcent dat na sadašnjoj situaciji. Ova knji­ga, zbir studija najeminentnijih stručnjaka iz'cijelog svijeta za pitanja sufizma i sufijskihredova u pojedinim kontinentima i zemlja­ma, nastala je kao rezultat Okruglog stola,održanog 13. i 14. maja 1982. godine u Pari­zu, pod okriljem Ecole des Hautes Etudesen Sciences Sociales i uz pomoć Centre de laRecherche Scientifique. Da bi ispunili praz­ninu koja se osjećala kad je riječ o studijuislamskih mističkih redova danas, da bi dalipotpuniju sliku i panoramu u najširem geo­grafskom smislu, francuski islamisti su, kakose~kaže'-'u--~Uv()duovog djela, pozvali struč-

njake iz cijelog svijeta da izlože svoja zapa­žanja i rezultate dugogodišnjih istraž'ivanja.

, Ovaj »islam«, kome su posvećene stu­dije četrnaestorice stručnjaka prisutnih utom času za Okruglim stolom, jeste islamkoji izučava »redove« određene arapskimterminom turuq (jednina: tariqa - put,).Djelo govori o razvoju mistike na velikomdijelu svijeta, od Evrope do Dalekog istoka,računajući tu SSSR, Afriku, Indiju, Kinu,itd. Mistički redovi u Iranu svjesno su izos­tavljeni jer je ne tako davno objavljena stu­dija Richarda Gramlicha o šiitskim redo-

Ocjene i prikazi

yin1a u Persiji, obimno djelo u 3 toma, ko-o me, kako smatraju autori ove studije nemazasad ništa više da se doda pogotovo ako seuzmu u obzir i prikazi Annemarie Schimmeli Fritza Meira. U razmatranje ovaj put nisuuključena ni Saudijska Arabija i Jemen gdjesu se nametnule takve islamske tendencije,kao što su Vahabiti, u prvom slučaju i Zay­diti u drugom, koji kategorički isključuju po­stojanje derviških mističkihredova (poznatihkao i sufijski redovi).

Studija »paralelnog islama«, kako gajoš nazivaju autori ovog djela, počinje za­pravo objavljivanjem studije Josepha Flet­chera o sufijskim redovima u Kini danas.Tu je dat kraći historijski pregled uslova uKini od 13. vijeka »islamske situacije« uovoj .zemlji, u kojoj »se počinje osjećati uti­caj redova (tl!.ruq) pod mongolskom domi­nacijom«. Ovdje je takođe riječ o nakšiben-dijanui;' r njihovim »frakcijarria KufiyYa.«(pristalice Ma Laichi-a, i »Đahriyya«, pri­stalice Ma Mingxin-a (ovi posljednji prakti­kuju glasni zikr za razliku od ortodoksnihnakšibendija koji imaju tajni zikr (khafi)).Autor ove studije primjećuje i postojanjekadirija, šazilija i suhraverdija kao i političkeprobleme koji su se javili kad je riječ o raz­voju redova, a to su prije svega »moderni­zam, nacionalizam i komunizam«, kako ka­že J. Flecher. »Često se smatra da je »kines­ki islam« dekadentan i odsječen od onog»autentičnog«. Opšte je mišljenje da je ki­neski islanl ostao izoliran u toku historijskograzvoja zenlIje od velikih događaja koji suuzdrmali ostali dio muslimanskog svijeta.Studija sufijskih redova (tllruq) u Kini poka­zuje da je~tajstav pogrešan.«, završava svojtekst J. Fecher.

Veoma ~ zan'imljive studije AlexandraBennigsena i Chantal Lemercier-Quelque­jay bave se pitanjima derviških redova u So­vjetskom Savezu. Njihova djela rezultat sudugogodfšnjeg .istraživanjaii'aaa~u Zemlja­ma SSSR-a i bazirana su prvenstveno, kakosami autori kažu, na »sovjetskim izvorima«.Ono je što je potrebno odmah reći, to jeda su ovi redovi danas zvaničnozabranjeni uSovjetskom Savezu, ali da bez obzira na to,postoje i djeluje najčešće tajno, zavisno odpodručja.

U tri oblasti Sovjetskog Saveza osjeća

se, zapravo, uticaj i prisustvo sufizma: uCentralnoj Aziji, Sjevernom Kavkazu iSrednjoj Volgi. I ovdje, kao npr. u Jugo­slaviji, zvanični islam kontrolira »poklonike

Ocjene i prikazi 301

kulta«. »Ukoliko se može reći da se islanl­ska vjera ipak održala u SSSR, kao način ži­vota i religijska praksa, to je prvenstvenozahvaljujući derviškim redovima (turuq)«kaže A. Benigsen u svom članku. On se, na­dalje, pita, konstatirajući razvoj sufizrnauprkos zabranama, da li je taj razvoj favori­ziran odsustvom oficijelnih institucija ili jeoficijelni islam u padu zahvaljujući upravoaktivnosti derviških redova.

Od redova koji postoje u SovjetskomSavezu A. Benig~-en nabraja kubravije, jese­vije, nakšibendije i kadirije, redove kao naj­prisutnije, dok Chantal Lemercier kao pri­sutne redove danas na Kavkazu pominjekadirije i nakšibendije.

Ovi redovi i njihovi predstavnici nazi­vaju se najčešće u' sovjetskim izvorima (kaošto su anti-religijska literatura, socia-religij­ske studije, dnevna lokalna' štampa, izjavesovjetskih rukovodioca) najčešće »paraziti­ma« i »anti-socijalnim elementima«, a ne­rijetko i »fanaticima«, »reakcionarima«,»anti-sovjetskim«, »anti-komunističkim' ianti-ruskim elementima«, pa čak i onda kadje riječ o nakšibendijama kao najurnjere­nijim među redovima, Centri sakupljanjaovih ilegalnih grupa najčešće Sll tajne dža­mije ili sveta mjesta. Ono što iznenađuje,za­ključuju pomenuti autori, jeste sve veći brojintelektualaca koji se pridružuju sufijama,»dok su prije Revolucije redovi bili isklju­čivo ruralni«. Na Kavkazu takođe treba pri­mijetiti »apsolutnu simbiozu tarikata saklanskom strukturom koja se odjžala kodČečena, Inguša i Dagistanaca (... ) Danas sečitav religiozni život odvija u okviru malegrupe murida koji, što je vrhunac paradoksa,broje i članove Komunističke partije i so­vjetske administracije. Lojalnost pre~a kla­nu čini se jačom od partijske discipline«,kaže autorica teksta o kavkaskim sufijama.

Nakon Sovjetskog Saveza, u ovoj veli­koj studiji se govori oderviškim bratstvimau Turskoj, u kojoj je, kao što je poznato,svako praktikovanje sufizma zabranjenozvanično od 1925, dolaskom Kemala Ata­turka, ali čija aktivnost se ipak nastavlja idanas, manje više u tajnosti, u »post-kemali­stičkoj« Republici.

O ovome izvještava Klaus Kreiser utekstu »Bilješke o sadašnjosti i prošlosti mi­stičkih redova u Turskoj.«

.Veliku i iscrpnu sintezu o postojanj~

redova na Balkanu, posebno Albaniji i J u­gosiaviji, dao je Alexandar Popović u studiji

»Mistički redovi muslimanski Jugoistočne

Evrope u post-osmanskom periodu«. Ovajrad rezultat je prvenstveno izučavanja na»licu mjesta«, putovanja po krajevima Ju­goslavije. Nakon što je sakupio obinlan ma­terijal (koji, kako kaže, nije bilo moguće is­crpsti u jednoj jedinoj studiji) autorkonsta­tuje postojanje dvanaest derviških redova uovim krajevima: ahmedije, bektašije, kadi­rije, halvetije, melamije, mevlevije, nakši­bendije, rifaije, sadije, šazilije, sinan ije i ti­djanije. U Jugoslaviji su redovi zastupljeni,naime, u Bosni i Hercegovini, u Makedonijii na Kosovu, a broj postojećih tekija blizu jestotini.

Autor takođe 'pominje zabranu posto­janja ovih redova, zatvaranje tekija u BiHi njihovu ilegalnu aktivnost, postojanje za­jednica ZIDRA u čije okrilje, pak, ne spa­daju tri tekije na Kosovu koje pripadajuredu melamija - nurija. »Sve tekije su je­dnake, i među njima nema hijerarhijskihrazlika«, kaže A. Popović. Svaki red imasvoju matičnu tekiju »asitane«, koja instru­ira i postavlja nove šejhove, a izvjestan brojmatičnih tekija, kod nekih redova iz J ugo­slavije, nalazi se u inostranstvu: Damasku,Kairu i Istanbulu, na primjer.

U okviru Okruglog stola bili su prika­zani i filmovi;· snimljeni o dervišima i njiho­vima ritualima u Jugoslaviji. Radi se, boljerečeno, o pet dokumentarnih filmova kojiilustruju malamijski zikr, aktivnost jednoghalvetijskog ogranka (karabaši) i najzad ·trifilma o rufaijama. Prva dva realizovala jefilmska ekipa iz G6tingena iz »Institut furden Wissenschaftlichen Film«. Dodatna po­pratna objašnjenja o ovim filmovima i o ri­tualima koji su snimljeni dao je Darko Ta­nasković.

Marc Gaborieau dao je značajan dopri­nos pojavi, razvoju i sadašnjoj situaciji su­fijskih redova Indije, sa tabelom koja ilustri­ra postojanje ovih radova od 8-19.v. (Bri­tanski period) i njihovu zastupljenost s obzi­rom na ortodoksne redove, gdje su najvišeprisutni kadirije, nakšibendije i suhraverdijei s obzirom na heteredoksne' kalenderije,rufaije, madatije, benavije, itd.

Nakon kratkog osvrta Freda de Jonga oredovima u Sii Lanki (nakšibendije, čistije

djufrije, kadirije), Denisa Lombarda o re­dovima na indonežanskim otocima:' Indone­ziji, Maleziji od 17. do 20 vijeka, NicoleGrandin se bavi redovima u Sudanu, RoguAfrike i orijentalnoj Africi gdje je najviše

302

govora bilo okadirijama, šazilijama i tidja­nijama. (O ovom posIfednTem--redu- veomaživo govori posljednja studija iz ove knjige ­radi se zapravo o tidjanijama koji potiču iz19. vijeka iz islamske Gane i Togoa. Autorovog teksta je B. G. Martin).

Fred De Jong, dalje, daje široku slikuArapskog Mašreqa - Egipta, Sirije, Libana,Palestine i Jordana, Iraka i Arapskog zalje­va, Fanny Colonn se bavi pak mističkim re­dovima Auresa (»doprinos socijalnoj histo­riji religijskih snaga Alžira«) dok NicoleGrandin tretira pitanje mističkih musliman­skih redova u Libiji. Ovaj posljednji rad od­nosi se, u stvari, na period do 19. vijeka iništa, nažalost, ne znamo o eventualnom taj­nom postojanju libijskih redova danas. Na­kon ovoga slijede studije o sufijama Zapad­ne Afrike (J. L. Triauda) i već pomenuti rado tidjanijama (B. G. Martina).

Na samom' kraju knjige zastupljen je. tekst Gila Veinsteina, »pokušaj sinteze«, ukom su iznesene osnovne stvari i opšta slikapostojanja' svih redova danas u svijetu.

»Korjeni redova u srcu društva u koji­ma su se razvijali brojni su i duboki, a is­kustvo govori da se zvanične zabrane teškosprovode u djelo. Tako je, od nekog vreme­na, čak i Saudijska Arabija primorana da to­leriše zikr na svetim mjestima.« Ovim rije­čima se i završava zbirka pomenutih studijakojima će čitaoci i stručnjaci širom svijetaobogatiti svoja saznanja o derviškim redo­vima (tarikatima) u svijetu.

Skup o mističkim redovima, čiji je re­zultat ova knjiga, nije ostao i jedini. Madasu u planu organizatora bili nakon ovogokrugli stolovi posvećeni redovima nakši­bendijama, bektašijama i tidjanijama, do sadsu održana dva posvećena p.akšibend i bek­taši redu, dok je treći skup predviđen za juni1987. godine, u Istanbulu i biće posve­ćen, umjesto tidjanijanla, redu malamija-bajramija. .

Najzad, recimo i to da se na kraju knjigenalazi Indeks imena i pojmova koji je sa­stavio Marc Gaborieau.

J. Šamić

Mevlana Dželaludin Runli, Mesnevija,I, Sara.jevo, 1985.

Nedavno je izašla prva knjiga prevodavišetomnog djela Mesnevi turskog pjesnikakoji je pisao na perzijskom jeziku ili perzij-'

Ocjene i prikazi

skog pjesnika koji je živio u Turskoj Mev­lana Dželaludina Rumija. Prevod je načinio

Fejzulah Hadžibajrić, šejh Sinanove tekijeu Sarajevu koji radi kao naučni istraživač uGazi Husrev Begovoj biblioteci u Sarajevu.Štampanje knjige finansirali su derviši spo­menute tekije, kao i simpatizeri derviškihredova iz Bosne i Hercegovine, posebno izSarajeva. '

Nepotrebno je pominjati značaj Mev-'lana Džaluludina Rumija kao praoca der­viškog reda mevlevija, kao značajnog misti­ka i prije svega izuzetnog pjesnika čija po-,pularnost ne blijedi ni danas u svijetu i kojije inspiracija mnogim modernim pjesnicimana Zapadu. Posredno, poezija Mevlana Dj.Rumija našla je refleksije i u pjesmama ne-'

, kih jugoslovenskih savremenih pjesnika, kaošto su slovenački pjesnik Tomaž Šalamun ibosanskohercegovački pjesnik SlobodanBlagojević, koji su se upoznali s djelom ovogautora preko engleskih prevoda i to, prven­stveno, preko Nickolsonova prevoda, kojido danas spada među najbolje, najtočnije inajljepše prevode Rumijeve poezije (Lon­don, 1977.)..

Naši izdavači nisu pak ni ovaj put imalisluha za nešto što po njihovim mjerilimanije »literarno provjereno« (što često i pr­venstveno govori o njihovo,m kulturnom ni­vou), pa je i ovaj prevod imao svoju »odise­ju« o kojoj ponešto saznajemo i iz poglavlja»Obavijest o našem prevodu Mesnevije«.Knjiga je ponuđena izdavaču u Sarajevu .(nevidinlo kojem) godine 1973., a izašla je na­kon više od deset godina u vlastitoj nakladiderviša. Knjiga se sastoji od dva dijela. Prvidio je prevod (str. 5-213) a.drugi dio se od­nosi na komentare prevedenih stihova imnogih pojmova iz islamskog civilizacijskogi religijskog kruga (str. 215-310).

Na samom početku djela data je kratkabiografija pjesnika i mistika Mevlana Dj.Rumija, zatim dolazi obavještenje o djelu,Mesneviji, podatak da se sastoji od šest to­mova i 25000 stihova, o sadržaju, izdanjimai prevodima Mesnevije na Istoku i na Zapa­du i obavještenja o prevodu na srpskohr­:vatski jezik. Ovaj informativni uvod napisaoje Halid Hadžimulić, a kratki predgovor dje­lu sa istorijatom prevoda napisao je prevo­dilac Fejzul~h Hadžibajrić. U svom pred­govoru, H. Hadžimulić naziva prevodiocavelikim »alimom« - učenjakom, u čije po:­znavanje Mesnevije, sufizrna i općenito djelaDž. Rumija ne treba ni sumnjati. Važno je,

Ocjene i prikazi 303

međutim, istaći ovdje nešto što je bitno zaovaj prevod: ličnos~ Dž. Rumija, njegovodjelo, a posebno Mesneviju, cijene i slavederviši, pripadnici svih s,ufijskih redova, bilioni mevlevije lli ne. Rumi se u svijetu dervi­ša javlja kao jedna vrsta poslanika, on je du­hovni vođa - pir - nad drugim pirovima, anjegovo djelo Mesnevija ima možda isto to­liko značenja koliko i Kur'an. Zahvaljujući

didaktičkoj i alegorijskog osobenosti Mesne­vije, ovo djelo i jeste svojevrsna sveta knjigasvih de(viša. Stoga od 1969. god. i biva ofor­mljena tzv. »Katedra za Mesneviju« gdje ujednoj prostoriji Sinanove tekije u Sarajevušejh Fejzulah Hadžibajrić drži predavanja izMesnevije. Ova predavanja sastoje se i danasiz čitanja Mesnevije na p.erzijskom jeziku,prevođ~.nja na srpskohrvatski i objašnjenjastihova. Iz ovih razloga, dervišima iz Sara­jeva bilo je stalo da pod svaku cijenu izdajuovo djelo. Oni su se pri tome rukovodilisamo svojim vlastitim potrebama, nemajući

u vidu i širu čitalačku publiku, zanemarivšipri tom čak i one koji se zanimaju za Runlija

.i njegovo djelo s naučnog stanovišta. Stogaovaj prevod vrvi od arhaičnih, izraza, nesamo od turcizama, nego i od arapskih riječi

kojih nema u srpskohrvatskom jeziku, a kojiimaju isključivo religijske konotacije. Tu jeprisutan sav onaj vokabularski registar kojikod islamskih vjernika iz Bosne ima čisto

obilježje religioznosti i što ih, vjerovatno ponjihovom mišljenju, čini većim vjernicima ibližim Mevlani, Mesneviji, pa i Bogu. Iz istihrazloga F. Hadžibajrić, prevodilac ove knji­ge, nazvan je alimom, a ne običnim učenja­

kom, jer alim ima konotaciju vjerskog i sufij­skog učenjaka; iz sličnih razloga je upotreb­ljena strana riječ ders - čas, predavanje, smanje »religijskog« opravdanja nego ranijepomenuta leksema alim, zatim sintagma»dinski nasihati« unljesto »vjerski savjeti«, iniz drugih izraza, potpuno nerazumljivihobičnom čitaocu 'srpskohrvatskog jezičkog

područja. Mnogi, pak, tehnički termini izsufizrna dati su u prevodu u zagradi, (mene­vijat-duhovnost, p. 143) kao i neka koleba­nja u leksici (npr. baščovan - vrtlar, p. 72)što nam se (ovo posljednje) čini suvišnim.'

Iz ovih pobrojanih razloga, prevod je!laprosto »nečit1jiv« i ostaje. usko namjenskiza vjernike, posebno sufije. To je velika šte­ta s obzirom na značaj Rumijeve poezije'koji je istaknut na početku ovog napisa. Uzvaljanu lekturu, korekturu, ovo djelo bi do:",bro došlo širokoj čitalačkoj publici, mada i u

ovom sadašnjem obliku može koristiti mno­gim orijentalistima i posebno onima kojiizučavaju derviške redove isufizam.

J. Šamić

Okrugli sto o nakšibendijskom redu održanu Parizu maja 1985. godine

Šta znamo o derviškom redu nakšiben­dijarna, pored tog da mu je osnivač Nak­šibendi, da su suniti koji slijede »usul AbuBekra« i da su rasprostranjeni od Balkanado Dalekog Istoka. Ono što ovaj red imazajedničko s drugim derviškim redovimajeste ideja o sveprisutnosti i svemoći Boga, oVahdet-i vudjud (Jedinstvu Bića), ideja oljubavi prema Bogu i nastojanje da se odri­canjem od ovozemaljskih i prolaznih strasti,dugim vježbama, idući pravim putem i pre­lazeći određene faze i potrebna stanja (ma­kam i haZ) što više »prib1iži« Bogu. Ono štobi ovaj red trebalo da razlikuje od ostalih re­dova u formalnom pogleclu jeste prije svegaobred - zikr - koji je kod nakšibendija »taj­nj« (haji).

Da bi se što bolje upoznao ovaj red,Ecole des Hautes Etudes en Science So­ciale, Centre National de la Recherche

.Scientifique, Centre d'Etudes des RelatjonsInternationales la Maison des Sciences deI'Homme i Ministaire de l'EducationNa­tionale, predvođeni stručnjacima orijentalis-'tima A. Popovic, C. i M. Gaboriau, V. Graffi C~ Poujol, organizuju početkom maja1985. g. Okrugli sto posvećen nakšiben­dijama (»Table ronde sur les Naqshban­jis«).

Preko stotinu stručnjaka iz čitavog

svijeta uzelo je učešće u ovom izuzetno in­teresantnom, korisnom i dobro organizova­nom naučnom skupu. Skup je trajao tri da-­na, svaki dan od 9 h do 18 h, sa oko- t~naestreferata dnevno. Izlaganja su bila organizo­vana tematski, prema oblastima i premapodnebljima. Prvog dana, nakon pozdrav­nog govora Prof. Louis-a Bazin-a, DirektoraTurkološkog instituta u Parizu, bilo je riječi

najviše o spiritualnim aspektima ovog sufij­skog reda. U tom pogledu je zapaženo izla­ganje Michela Chodkiewicz-a iz Pariza-(EH:ESS2~~e~~IE a~pektima duhovne_prak--

304

se kod nakšibendija (»Quelques aspects destechnique~ ~pirituelles dan~)~, N'aqshbadiy­ya«), posebno o tevadjuhu kao »usmjerenos­ti srca. 'prema BOgli«. Vrlo obavještajno~l

sintetičko izlaganje dao je A. G. Ravan Far­hadi (Univ. de Paris III) o djelima na perzij­skom jeziku u vezi sa nakšibendijama (»Ob­servations sur les ouvrages en persan et entaiik concernant les Naq~hbandis«).

--~~'Popodnevne rasprave su tille nešto višespecijalizovane i odnosile su se posebno nanakšibendije u SSSR-u. Značajna predava­nja, iz kojih smo saznali o nepovoljnom sta'"tusu svih sufijskih redova u Sovjetskom Sa­vezu, o njihovom progonu, o bunama ovogreda u 19. vijeku protiv carizma, a kasnijeprotiv sovjetske vlasti (ovaj r~d djeluje uSSSR-u u tajnosti od 1923. god.), o utica­jima među redovima, imitaciji i simbiozi ri­tuala, izložili su Alexandre Bennigsen(EHESS, Paris) i Chantal. Lemercier-Quel­q_lljeay (EHE~S, __ Paris).

Sljedeća dva dana biloj-e, iZmeđu osta­log, govora o. političkim aspektima istorijenakšibendijskog reda (Hamid Algar, Ber­keley University, USA), o nakšibendijamaiz Indije, Indonezije, Kine (na pr. Fran~oiseAubin, CNRS, Paris), Egipta i Sirije (Fredde Jong: »Les confreries Naqshbandis enEgypte et en Syries: passe et present«), onakšibendijama i bektašijama nakon 1826.god. (Irene Melikoff, Univ. de Strasbourg),itd. Ilustracija o istanbulskim tekijama saslajdovima (Klaus Kreiser, Univ. de Bam­hexgJ o~'yje~il(l je ru'tinu ytj_ča~ta.

PoSljednji sairovog Okruglog stola bilisu posvećeni nakšibendijskom redu u bal­kanskim zemljama, posebno nakšibendija­ma iz Makedonije i Kosova (Darko Tanas-

. ković, Univ., Beograd) i Bosne i Hercegovi­ne (J. Šamić i Dž. Ćehajić). Uvod o nak­šibendijama Južno-Istočne Evrope u post­otomanskom periodu (u-kazavši na činjenicu

da ovaj red postoji na Balkanu samo u neko:­liko zemalja: Rumuniji, Bugarskoj i Jugo­slaviji) dao je Alexandre Popovic, (CNRS,Paris). On je iznio i neke metodološke pret­p6stavke izučavanja ovog derviškog reda idao značajne prijedloge i reference u vezi st!m.

Ovaj trodnevni skup je- po~azao ne sa­mo velik broj zainteresovanih stručnjaka zanakšibendijski red, nego i rasprostranjenost

Ocjene i prikaz i

ovog reda u svijetu, kao i njegovu šarolikosti posebnost s obzirom na zemlje u kojima senalazi. U nekim krajevima svijeta ovaj redje izgubio svoja osnovna obilježja, nakšiben.;.dijski ritual je danas često »glasni i ekstatičkizikr« (djahri) umjesto »tajnog, nijemog zik­ra« (hafi). U mnogim zemljama ovakav zikrje pod uticajem kadirija.

U nekim zemljama, kao u Siriji, na pri­mjer, ima i žena okupljenih oko nakšiben­dija. F. de Jong je takođe pokazao da se uovoj zemlji nakšibendije »'modernizuju« dotL' mjere da imaju svoje klubove, bazene,terene za "port. i sl.

o svim probleinima vezanim za ovajderviški red o kojima se govorilo tri danau Sevres-u kod Pariza moći će se saznati izpublikovanih referata. Organizator je, na­ilne, naumio da objavi sva izlaganja, kao idi"kusiju koja je vođena tih dana za Okrug-li.!TI stolom. '--

1. Šamić

IV internacionalni kongres ekonomskih isocioloških studija (1071--1920) (Minhen)

Nedavno je, tačnije od 4. do 8. augusta1986. godine, održan četvrti po redu Među­

narodni skup ekonomskih i socioloških stu­dija (IV Internationnaler Kongress fiir Tur­kische Wirtshaft und Sozialgeschichte).Ovaj put mjesto skupa bio je Minhen. Orga­nizator Kongresa, na čelu sa Prof. H. G.Majerom pripremio je izuzetan doček i pro­gram. To je bila jedna od najboljih organi­zacija među posljednjim turkološkim kon­gresima.

Učesnicima koji su radili u četin sekcijeod kojih je svaki dan jedna bila specijalnai sadržavala posebno predavanje nekog zna­čajnog turkologa u trajanju od jednog sata,imali Sll na raspolaganju štampani Programkao i brošuru sa štampanim sadržajima pre­davanja.

Kongres je počeo svečaninlotvaranjem

j pozdravnim riječima Organizatora, uvod­nim riječima Hansa Stachela, Hansa GeorgaMajera i Bernarda Lewisa, i najzad prcda~

Ocjene i prikazi 305

vanjem prof. Halila Inalcika iz Čikaga »Mu­kattaa i Iltizam«.

Na kraju ovog dijela je odata poštaumrlim profesorima Kisslingu, Hansu Joa­kimu i Va.nči Boškovu.

Na Kongresu je bilo prisutno prekodvjesta gostiju, a pGsebne referate održaloje blizu dvije stotine turkologa, nleđu kojinlai~ bilo_desetak. Jugoslovena.

Teme, kao što se vidi i iz kongresnognaslova, kretale su se u okviru sociološkihi ekonomskih istraživanja, bilo da su ona zabazu imala historijska dokumenta i literatu-

.ru ili su bila kombinovana sa ispitivanjem naterenu. Između ostalog, ovdje je bilo riječi oreligioznim grupama u Osmanskom Carstvu(Klaus Kreiser), o taksama, o trgovini i pro­duktivnosti, takođe za vrijeme OsmanskogCarstva, o socijalnim pokretima, o školstvu,o relacijama muslimana i hrišćna u vremenuu kom je ž:vio pjesnik Djalaludin Rumi, ovezama Mletaka i Tursko-Osmanske Impe­rije, o položaju uleme u osmanskom sistemuu vrijenle refornli. »Zašto nije bilo industrij­ske revolucije u Osmanskoj Imperiji« bilaje tema H. Gerbera, dok je E. Debus, npr.govorio o osmanskoj ekonomiji u periodu-.9~ 1908-1920. ~dine.

Bilo je takođe riječi i o Mustafi Kemalu,turskom nacionalisti, i islamu za vrijeme rataza nezavisnost (1919-1920.).

Jedan broj tema bio je posvećen Jevre­jima kao i cionizmu turskih Jevreja, dok jeu okviru treće sekcije bilo govora o sufijski'mredovima, običajima i tradiciji, gledano sasociološkog ·aspekta. Tu· su- pomenuti bek­tašije i njihova veza .sa janičaritna, kao i der­viši iz Bosne i njihova, poseono, para~psi­

hološka aktivnost.

U okviru Okruglog stola, koji je takođe

bio organizovan, podneseno je nekoliko du­žih referata, više u formi predavanja, o San­džaku (D. Geza), Centru i periferiji u Os­manskom Carstvu (I. M. Kunt), dok je M.Ursinus imao rad: »The Qaza as the Fra­mework for Research on Ottoman RegionalStudies«. Okrugli sto predvodio je prof.Berryard Lewis iz Prinstona (SAD).

Bilo je riječi o gradovima za vrijemeosmanske vlasti, najviše o Istanbulu, ali iKairu i drugim arapskim gradovima (A.Raymond) i specifičnostima života u njima,

o ulozi ne-muslimana, posebno u trgovini uto vrijeme, kao i o odnosu Mladoturaka iJevreja.

Dok je B. Fleming raspravljala o odno­su između osmanske historije, historije Tu­rske i hi~torije Latinskog Orijenta, analogif~irazlike, dakle o jednoj posve opštoj tenli,

!jugoslovenski turkolozi su svoja izuča\·anja

bazirali više na »domaćim« temama kojerasvjetljavaju kulturnu, sociološku i eko.­nomsku histo.riju jugoslovenskih zemalja.

Ovo su bile samo nekolike teme odmnogobrojnih koje su bile zastupljene naovom skupu o historiji Turaka sve do Re­publike, koji je protekao u petodnevnomradu.

J. Šamić

Turski katastarski popisi nekih područja za­padne Srbije - XV i XV) vek, knj. I, str.1-640, Čačak 1985; knj. II, str. 1-491; knj.III, str. 1-563, Čačak 1985. Izdavači: Isto­\rijski arhiv Kraljevo, Međuopštinski istorij­'ski arhiv Čačak i Istorijski arhiv Titovo Uži­ce. Priredio: Ahmed S. Aličić.

Turski izvori, kako je poznato, imajuprimaran značaj za proučavanjeprošlosti na­~ih naroda od kraja XV do sredine XIX sto­ljeća. Oni su skoro jedina ostavština za upoz­navanje·sa unutrašnjom organizacijom i živo­tom u našim zemljama iz vremena osmanskevlasti. Iako imaju tako veliki značaj, može seslobodno reći da je njihovo p~ezentiranje ši­roj javnosti ·u vidu preved~nih izdaJ)ja do·sada išlo sporo. To se naročito odnosi nanajznačajniju vrstu turskih izvora, katastar­ske popise ili tzv. deftere. Mogla bi se skorona prste jedne ruke nabrojiti izdanja defterau jugoslavenskoj izdavačkoj djelatnosti, iakoje poznato da je sa raznih strana ogromnapotražnja za objavljivanjem prevoda deftera.~ito je, onda, da postoji veliki raskorakiimeđu mogućnostipripremanja ovih izvoraza izdavanje i potrebe za tim izvorima. Usuštini, dvije su stvari koje stoje kao zaprekabržem izdavanju deftera: prvo, malobrojanstručni kadar koji bi radio na njihovoj bržojpripremi i prevođenju i drugo, nedostatakfinancijskih sredstava. Poznato je, naime, dasu za izdanje samo jednog deftera potrebnavelika sredstva jer se uvijek radi o kvantita­tivno velikim izvorima od po nekoliko sto-

'tina stranica. To nam upravo pokazuje i izda­nje koje je pred nama.

306

. l! metodološkom pogledu dosadašnjaIzdanja deftera kod nas su u jednom identič­

na. Radi se uvijek o izdavanju jednog kom­pletnog deftera za jednu administrativnuobl~st k~ja je u vrijeme sastavljanja dotičnog

popIsa bIlo na snazi (Krajište Isa-bega Isha-.kovića, Vilajet Vlk, defteri za Crnu Goru).U metodologiji samih izdanja ima izvjesnihrazlika. Najkarakterističnije su sadržane utome da li se uz prevod daje faksimil ori­ginalnog teksta, kao što je slučaj.izdanjadef­tera za Vukovu oblast (Vilayet-i Vlk) ili sedaje štampani turski tekst arapskim pismom~o"~ako..kako je da.o prire<tivač, .u izdanju

..Kra~šte Isa-bega Ishakovića.(l) Iako je izda­vanJe prevoda sa faksimilima originala naj":'prihvatljivije, s obzirom da to iziskuje i do­datna materijalna sredstva i time znatno pos­kupljuje izdanje, to se u posljednje vrijemeodustaje od takvih izdanja.

Sada smo, međutim,dobili jedno izdanjedeftera koji se unekoliko razlikuje od dosa­dašnjih. Oydje se ne radi o prezentiranjukompletnog deftera za jednu cijelu admini­strativnu oblast (sandžak), nego se dajuizvaci više deftera i~.r~?!1ih.gq~~I!a~a.današ­nje područje zapadne Srbije.(2) Ovakav pri~

stup priređivačadiktiran je činjenicomda suneke ustanove sa tog područja došle do saz­nanja da se ne može dalje izučavati istorijanavedenog kraja bez objavljenih prevodadeftera, koji kao takvi postaju dostupni širo­kom krugu istraživača, te su udružili sredstvada bi se priredile ove tri knjige. Sa naučnog

aspekta ovo sigurno i nije pravi pristup, alidanas, kada je ipak glavna zapreka za izdava­nje izvora materijalne prirode, i ovakav način

pripremanja deftera za štampu treba pozdra­viti. Možda bi ovakav način finansiranja mo­gao biti i primjer za dalje, što brže objav­ljivanje izvora i za druge krajeve II našojzemlji.

1. Hazim Šabanović, Kraji,5te Isa-begaIshakovića, zbirni kataswrski popis iz 1455.godine, Orijentalni institut u Sarajevu, Sa­rajevo 1964~ Isti, TUFski i\'::ori za istorijuBeograda, katastars~kijjo[JlsiBeograda Tok"o­line, Istorijski arhiv Beograda, Beograd 1964~

GrufJa autora, Obia,'·t Brankovića, opširnikatastarski popis iz 1455. godine, Orijentalniinstitut, Sarajevo 1972; Branislav Đurđev,

Dva deftera Crne Gore iz doba SkenderbegaCrnojevića. ANUBiH, Sarajevo 1968.

2. Slično ranijem izdanju Turski izvoriza iSfonjll Beograda.

Ocjene i prikazi

~ Kao izdavači ove publikacije pojavljujuse Istorijski arhiv Kraljevo, Međuopštinski

istorijski arhiv Čačak i Istorijski arhiv TitovoUžice. U realizaciji ideje o prevođenju i pu­1:?likovanju navedenih popisa učestvovalesu iRepublička zajednica SR Srbije II zajednicf

sa osnovnim zajednicama nauke regionaKraljevo i Titovo Užice i samoupravnim in­teresnim zajednicama kulture Kraljevo, Raš­ka, Vrnjačka Banja, Trstenik, Čačak, GornjiMilanovac, Lučani, Titovo Užice, Požega,Arilje, Bajina Bašta, Kosjerić, Čajetina,Kra­gujevac i Topola. Treba još naglasiti da seoriginali ovih objavljenih deftera nalaze uArhivu Predsjedništva vlade Republike -T~~~

ske u Istanbulu i u Nacionalnoj biblioteci uBeču. Kopije te građe nalaze se u Orijen­talnom institutu u Sarajevu, a priređivač kojije i sam radnik tog Instituta, pri raduje koristio ove kopije.

Ovim korupsom građe obuhvaćena supodručjazapadne Srbije ili, preciznije, oblas­ti Čačka, Kraljeva, Titovog Užica i Gornjeg~~l~E~vca.Taj j~ teritorij u istorijskom smis­lu predstavljao i iapadili-a.mnek-adašnjeg"sme­denivskog sandžaKa-ulojisuspaoale-nani.je:"Rujna, Užice, PožegailiČčlčak,Maglič, Rud­nik, Rudnička Mo~av"a--i bstavlca(SlVcr-lc-e~

Hisar). Šteta je što nisu uzete u obzir jošdvije najzapadnije nahije smederevskog san­džaka, Osat i Sokol, koje su se protezale uzsamu desnu obalu Drine nizvodno od BajneBašte. To je područje koje se danas zoveAzbukovica, te bi time bilo pokriveno cijelopodručje zapadne Srbije sve do Dl;ne. Ova­ko je u obradi deftera ostala jedna geograf­sko-teritorijalna prazJlina. Priređivač se dr­žao principa da uzima nahije kao cjeline,pa iako je u nekim popisima dolazilo doprebacivanja pojedinih sela iz jedne nahije udrugu, uzimana su u obzir sva naselja kojasu bila popisana u navedenim nahijama, bezobzira da li pripadaju teritorijalno današnjimpodručjima koja su spomenuta. Isto tako,ako se dogodilo da su sela iz ovih nahijaprebačena u druge nahije koje se ovdje neobrađuju,ona nisu uzimana u obzir jer je za­stupan princip da se obrađuju nahije kaocjeline.

U tri publikovane knjige obrađeni sudijelovi iz devet deftera koji obuhvaćajuvre­mensko razdoblje između 1476-1572. go­dine. Materijali iz ovih deftera su poredanihronološki, sa dva izuzetka. U prvoj knjizi suobrađena tri deftera: etaljni popis smed6.­revskog sandžaka iz 1476. g. (str. 21-272),

Ocjene i prikazi 307

detaljni popis smederevskog sandžaka "iz1516. g. (str. 273-374) i detaljni popis sme­derevskog sandžaka iz 1525. g. (str. 375­-619). U drugoj knjizi su isto tako tri def­tera: sumarni popis iz 1523. g. /remeti sehronološki red, trebalo bi da ovaj defter do­đe prije onog iz 1525. g.l (str. 5-28), po­imenični popis vlaha smederevskog sandža­ka iz 1528. g. (str. 29-230) i detaljnijipopis sandžaka Smederevo posljje 1528. g.(str. 231-476). I u trećoj knjizi su, također,

tri deftera: detaljni popis sandžaka Smede­revo iz 1559/60. g. (str. 5-168), detaljnipopis sandžaka Snledere.vo iz 1572. g. (str.169-448) i detaljni popis sandžaka Smede­tevo iz oko 1540. g. (str. 449-538). Ovajposljednji bi po hronološkom redosljedu tre­balo da dođe prije onoga deftera iz 1559/60.g. Međutim, u knjizi je dato objašnjenje dasu ga raniji obrađivači stavljali u vrijemeposlije 1572, pa je on tako i stavljen kaoposljednji, ali je u toku sanlog rada na nje­mu ustanovljeno da je mogao nastati oko1540. g. U prvoj knjizi je data uvodna stu­dija sa osnovnim diplomatičkim karakteris­tikama svakog od obrađivanih deftera (str.7-20). U trećoj knjizi je na kraju donesenRegistar termina (str. 557-563), a svaka odtri knjige sadržava na kraju Registar ličnosti

i Registar geografskih imena.Prikazujući ovo izdanje katastarskih popi­

sa, u prvom redu se mora istaknuti ogronlantrud koji je priređivač morao uložiti da biprezentirao ovako veliki materijal. Da bi sepripremilo izdanje ovakve vrste izvora u triknjige sa skoro 1.700 stranica morala je.postojati i velika volja i dugotrajna upornost.S druge strane, ova veoma obimna, sada već

izdata građa, predstavlja veliki doprinos ju­goslavenskoj istoriografiji i trebalo bi da bu­de podsticaj za dalja slična izdanja. I sampriređivač je bio svjestan rizika u,koji ulazipripremajući tako obilnu građu, pogotovošto je poslu pristupio na do sada neuobičaje­

ni način pripremajući materijal iz više def­tera, jer su se pri takvom poslu mogle do­goditi i određene manJkavosti. Određenih

nedostataka i ima, ali upoređujući ih sa cje­lokupnim značajem izdanja može se reći da .oni nisu preveliki, te da su više tehničke

nego stručne naravi.S,:,akome ko se bavi čitanjem deftera po­

znati su problemi u deŠifrovanjuiiTihova' tek­sta, P9gotovo II slučajevima kada pisar riijebilježio dijakritičke znakove, a takvih sluča­

j~eva ima mnogo. Ovo se naročito odnosi na

čitanje vlastitih imena, a posebno na čitanje

naziva lokaliteta. U čitanju vlastitih imenapredviđač se ovdje oblučio uvijek samo zajednu od više mogućih varijanti, ali je uuvodu dao varijante čitanja najkarakteris­tičnijih i najčešće pojavljivanih imena (naprimjer: vlastito ime Rajko može se još či­

tati i Ranko i Ratko, ili ime Janko još kaoNiko, Tonko, Žarko, Ružko, itd.). U čitanju

naziva lokaliteta, također se odlučivao zaonu varijantu koju je smatrao najbližom na­šem izgovoru, ali je ponekad u zagradi do­nosio i još poneku moguću varijantu. U slu­čaju naziva l~kalitetanajbolje bi bilo u pri­premanju ovakvih izdanja, kada bi se uz sva­ki naziv donosio i originalni, arapskim pis­mom ispisani tekst. Međutim, kako našeštamparije ne raspolažu arapskim slogom, toje teško izvodljivo. Inače, prevod i čitanje

teksta su korektni, a cjelokupan materijal jedat pregledno, sa mnoštvom bilješki o ubi­kaciji toponima. Na početku prve knjige, uReči Redakcije, istaknuto je da je ubikacijatoponima izvršena u granicama tolerantnimza ovakvu vrstu posla, što nije sasvim jasno,jer se ne vidi kakvim se sve pomagalimapriređivač koristio (specijalne geografskekarte, imenici mjesta i sL).

Kako je već naprijed rečeno, u izdanjuovih katastarskih popisa ima i određenih

manjih nedostataka. Radi boljeg sagledava­nja ovog izdanja, ali i radi toga da bi senedostaci u budućim izdanjima izbjegli ilisveli na nešto manju mjeru, ukazuje se naneke od njih. Kroz cijelo izdanje uz nazivelokaliteta često se pojavljuje upitnik (?) čija

upotreba nije uvijek jasna i koji se nedo­sljedno stavlja uz određene nazive, što či­

taoca može dovesti u zabunu. Evo primjera:na str. 119 prve knjige stoje nazivi za sela:Kutila (bez upitnika)' i sa naznakom nepoz­nato iPribilovina ? (dakle, sa upjtnikom) isa istom naznakom nepoznato. Kako se radio danas nepoznatim naseljima ni samo čita­

nje oba naziva ne može biti sigurno, pa se uoba slučaja to moralo označiti upitnikom.Isto tako Ima slučajeva kad je upitnik stav­ljen sasvim bespotrebno uz neki naziv: naprimjer, selo Vruci ?, iako je u bilješci reče­

no da se radi o danas poznatom selu Vrutci,pa posto nema nikakvih dilema, jasno je daje upitnik suvišan (I, str. 122), ali i suprotanprimjer: selo Duta (bez upitnika), a u bilješcise kaže »Duta i sl.« što znači da se može či­

tati i drugačije pa je tu očito upitnik bio po­treban; u ovom slučaju se radi o današnjem

308

selu Dona uz desnu obalu Drine nizvodnood Bajine Bašte (I, str. 117). Naveden je sa­mo po jedan primjer, ali se ovakvi slučajevi

sa nedosljednoIYi primjenom upitnika pro­vlače kroz sve tri knjige, što tekstu daje od­ređenu dozu nejasnoće.

U Registrima geografskih naziva u svetri knjige unesena su sva naselja bez obzirana to da li su ubicirana i da li postoji kakvanesigurnost u čitanju, što se u registru ne vi­di. Možda je nazive neubiciranih naseljaovdje trebalo na neki način obilježiti, takoda bi to i u samom registru bilo odmahuočljivo.

Konačno, postoji nejasnoća oko nazivaRegistar termina, kada se ovdje radi zapravoo rječniku i to ne samo termina nego i »obič­nih« riječi koje se pojavljuju u izdanju, a ko­je ne predstavljaju nikakve termine. Ako semislio praviti registar termina, morali su seuzeti u obzir stvarni termini i uz njih nazna­čiti i broj stranice na kojoj se pojavljuje, čegaovdje nema. Isto tako se mora reći da je ovajrječnik opterećen tumačenjima riječi koje suu sanlom tekstu izdanja korektno prevedenei njihovo tumačenjeu riječniku je sasvim bes­potrebno, jer se nigdje ne pojavljuje njihovaturska (arapska) verzija (na primjer: a/ef =

zob, a'nul = s/~iep, bag = vinograd, gumu§ =

srebro, delni,. = željezo, Jehudijan = Jevreji,itd.). Također II Registru (rječniku) ima iz­vjestan broj riječi uz koje nema nikakvo"objašnje-nJe~~(na primjer: matardii, ~ mesak,

dže/at =, itd.). Još treba reci da je uz nekeriječi trebalo dati objašnjenje da se ne radi oriječima turskog, nego nekog drugog po­rijekla, a koje su kao termini ušli u turskuadministraciju (rataj, teklič, knez, primlćursu riječi slavenskog porijekla, šuster je riječ

njemačkogporijekla, i sl.) što bi bilo korisnoza čitaoca.

U zaključku 'ovog prikaza nlora se jošjedanput ponoviti da je naša istoriografijaobogaćena jednim velikinl prilogom koji bitrebalo da posluži kao osnovica za izučava­

nje osmanskog perioda istorije zapadne Sr­bije, ali da bude i podsticaj i primjer zaslična izdanja ove vrste izvora i za drugejugoslavenske krajeve, bez obzira na uočene

sitne nedostatke koje bi trebalo izbjeći ueventualnim budućim izdanjima. Treba po­zdraviti ideju i akciju izdavača i ostalih in­stitucija koje su materijalno učestvovale Ul

pripremi za publikovanje ovih deftera, ali iupornost i ulo·ženi trud priređivača. Među

tim, ubuduće bi ipak trebalo nastojati da se

Ocjene i prikazi

izdaju defteri u cjelosti za jedn sandžak, jerje to mnogo prihvatljivije nego izdavanje iz­voda iz više deftera za jednu geografskuoblast. Ali, ukoliko se ukaže -mogućnost fi­nansiranja i ovakvog načina izdavanja, trebaga pozdraviti i prihvatiti.

F. DŽ. Spaho

Dva pi"va popisa zvorničkog sandžaka iz/5/9. i /533. godine. Dešifrovao, preveo iob~adio: Adem Handžić, Iizdali] Akademijanauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine iSrpska akademija nauka i umetnosti, KnjigaXXVI, Odjeljenje društvenih nauka, Knjiga22. Sarajevo, 1986.

U zajedničkonl izdanju ANUBiH i SA­NU objavljena su dva nq.jstarija popisa zvor­ničkog sandžaka iz 1519. i 1533. godine uobradi Adema Handžića, koji je te deftereradio kao redovni zadatak u Orijentalnominstitutu. To je prvi put da se objavljujuturske katastarske knjige za navedeni san­džak. Kako se iz naslova vidi, radi se o dvapopisa iz različitih godina. Oba popisa su su­nlarni. tj. defteri koji su nastali kao rekapi­tulacija opširnih popisa koji nisu sačuvani.

Svi elenlenti popisa turskih katastarskih knji­ga dati su zbirno. Otuda su oni, bar kad setiče istorijskih istraživanja, donekle manj­kavi, ali u nedostatku poimeničnih popisaoni pružaju izuzetno važne istorijske podat­ke. Na osnovu njih se može pratiti admi­nistrativna organizacija neke oblasti, raspo­red feudalne klase, u nekima i demografskakomponenta, konfesinalna i socijalna struk­tura i zbirni iznos" prihoda. S obzirom nakarakter ovdje objavljenih knjiga' i njihovobim, sasvim je ispravno i korisno što sedva različita izvora objavljuju zajednički, jerjedan drugi dop.u!1javaju.

Ovo je također prvi put da dvije nauč­

nt; institucije zajednički objavljuju turske ar~

hivske izvore. To je dobar put da se višei redovnije izdaje ova građa, jer Orijental­ni institut u Sarajevu u svojoj ediciji Monu­menta Turcica nije u mogućnosti da publici­ra tu građu u v~ćem obimu. Možda se moglorazmisliti da i ovo iziđe u seriji MonumentaTurcica bez obzira na izdavače. U Beogr"adu,na jednom od skupova orijentalista i istori­čara o osmanskim izvorima, upravo se ras­pravljalo o takvoj mogućnosti i opravdanostida sve takve izvore imamo ti jednoj ediciji

Ocjene i prikazi 309

za cijelu Jugoslaviju. Ali, ova saradnja nave­denih akademija u SVakOITI slučaju je dobarprimjer kako treba da se sarađuje u ovoj idrugim oblastima nauke.

Knjiga sadrži:

Uvod na srpskohrvatskom i 5-20 str.engleskom jezikuI Defter 21-75 str.II Defter 76-211 str.Registar geografskih naziva 213-227 striRegistar ličnih imena 229-233 str. \Faksimile deftera I i II sa zasebnom pa­ginacijom, odnosno sa paginacijom originaladeftera.

U uvodu autor je raspravio' vrijenle na-stanka, način sastavljanja i elemente kojedefteri sadrže. Uporedio je oba deftera i po­kazao ono što ih razlikuje i ono što ih izjedna­čava. Posebno se zapaža da je utvrdio činje­

nicu o padu pod osmansku vlast sjevernihdijelova zvorničkogsandžaka. To se dogodilooko 1520. godine, a ne 1512. godine kakose do sada u nauci uzimalo.

Što se tiče sanlog originala deftera.Handžić je obavio poslove koji su u naslovunavedeni: dešifrirao. preveo i obradio. Obra­da se sastoji pretežno iz ubikacije toponima.a mnogo manje ima elemenata kritike defterau cjelini. Međutim, prema usvojenoj Konven­ciji o izdavanju orijentalnih izvora, zahtijevase nešto šira i dublja obrada ovakvih izvora.

Ali kako je autor završio ova dva defteraprije nego je Konvencija usvojena, to nije nimogao postupiti po njoj. Inače, obrađivač

je korektno obavio svoje poslove koliko jeto bilo nl0guće i koliko je bilo do sada uobi­čajeno za ovu vrstu izvora. Kao i u drugimslučajevima kad je u pitanju tursko-osman­ska grafija i mogućnost prenošenja i upisiva­nja naših toponima i homonima i ovdje se os­jeća da je autor bio često u dilemi kako raz­riješiti neku ligaturu. Ipak te dileme su u do­puštenim granicama. Kako je i Handžić ista­kao, posebnu teškoću predstavljala je ubika­cija lokaliteta. Pri tOOle treba imati na umuda se kroz vijekove mnogo toga izmijenilo utoponomastici i ononlastici, kako zbog čestih

migracija stanovništva i guhljenj,! p()jec:iinihlokaliteta isto tako i usljed razvoja našega je,-·zIka. Mnoga su se naselja izgubila, mnogapromijenila svoje ranije nazive, a neka suprimila nazive susjednih naselja. To naročito

vrijedi za one krajeve gdje su bili nastanjenivlasi (stočari). Otudaje i kod Handžićaostaodosta velik broj lokaliteta neubiciran. Ali

znajući koliko Handžić poznaje ovaj kraj, nemože ....e ni posumnjati da nije učinio najvišešto je mogao i da će za sve druge istraži­vače, ono što je ostalo neubicirano kod Han­džića i za njih predstavljati teškoću. Moguće

je da se pronađe još izvjestan broj lokalitetaali to će moći učiniti samo dobri poznavaociterena. Naime, nije isključeno da su se odre­đeni lokaliteti sačuvali u nekoj površinskojtoponomastici, što je obrađivaču bilo nedos­tupno.

Kako je rečeno, ovaj materijal će pru­žiti mogućnost za rekonstrukciju administra­tivne podjele zvorničkog sandžaka koja seviše puta mijenjala. Isto tako, omogućiće

utvrđivanje feudalne klase i zbirnog iznosaprihoda koji se dijelio feudalnoj klasi u obli­ku tri kategorije: hasovi sultana, hasovi san­džakbega i timari spahija. Ovi defteri ne pru­žaju mogućnost utvđivanja nemenklatureproizvoda od kojih su poticali prihodi ilivrste novčanih davanja. Defter I ne pružamogućnostni demografskih istraživanja, dokje na osnovu Deftera II to moguće.

Obrađivač je cijel~ materiju dao vrlopregledno i dosta pedantno tako da istraži­vači neće imati problema s te strane. Na os­novu letimičnog pogleda na original defteramože se zaključiti, kao što je i sam autoristakao, da na određenimmjestima ima dile­ma oko čitanja, ali takve stvari identifici­rati ne bi bilo korektno. Umjesto toga trebaodati priznanje obrađivaču za uloženi trudi dobro obavljen posao. -

Na ovom mjestu osvrnuli bi se na faksi­mile koji su za oba deftera doneseni. Koliko­god se smatralo neophodnim da se donosefaksimili uz defter i makar to ušlo i u Kon­venciju o izdavanju orijentalnih ivzora kojaje prihvaćenaod svih institucija i pojedinaca,ipak se postavlja pitanje kada je to opravdanoi kada ima svrhe. Konvencija je predvidjelada se donesu faksimili u štrihu ali u takvomstanju da se može bez problema identificiratiukupan tekst izvora. Sa ovim faksimilimakoje je Handžić donio nije takav slučaj, po­sebno sa Defterom I. Kolacionirati osnovnitekst i tekst prevoda, bez obzira na to štoautorov prevod to olakšava nije moguće. Ponašem uvjerenju faksimili su čitljivi jedva50%. što nije dovoljno. Stoga i ono što nekarakterizira. ovo izdanje naučnim upravo ječinjenica da su doneseni faksimili. Po našemmišljenju, faksimile treba donositi u onimslučajevima kada defter ima mikrofilm, paizravno sa mirkofilma donijeti fotografiju, ili

310

ako je neki defter sasvim čist, kao što je bioslučaj sa Oblasti Brankovića. U suprotnom,ponovo je nužno konsultirati original foto­kopije iIi sami original deftera.

Treba nagI siti da se originali oba na­vedena deftera čuvaju u Arhivu Predsjeniš­tva Vlade Republike Turske.

I pored nekih dilema pa i nekih pogrešnorazriješenih podataka, autor zaslužuje po­hvalu jer je svojim trudom učinio pristupač­

nim tako značajne izvore kao što su dvanajstarija poznata popisa z\ orničkog san­džaka.

Salih Trako, Katalog per;'lj"skih rukopisaOrijenta/nog instituta u Saraiel'u, Orijentalniinstitut u Sarajevu, Posebna izdanja XII, Sa­rajevo 1986, 268 str.

Orijentalni institut u Sarajevu spada urijetke ustanove u kojima se do danas saču­

vao veliki broj rukopisa na orijentalnim je­zicima. Po broju sačuvanih manuskripatadolazi odmah poslije Gazi Husrev-begovebiblioteke kao najbogatije riznice ove vrsteknjiževno-istorijskog blaga kod nas.

Koliko je zadatak ove naučnoistraživač­

ke ustanove sakupljanje, čuvanje i obrađiva­nje rukopisne građe, isto toliko je i njenoprezentiranje javnosti putem izrade katalogarukopisnog fonda jedan od veoma značaj­

nih" zadataka u radu Orijentalnog instituta.Iako se radilo i dalje se radi na izradi

kataloga rukopisa, jedini do sada objavljenikatalog je rad Saliha Trake »Katalog rukopi­sa iz medicine, farmakologije i higijene uOrijentalnom in~itutu u Sarajevu« u kome jekataloški obrađen i naučnoj javnosti pred­stavljen 101 rukopis iz navedenih oblasti.Kako obim rada nije bio dovoljno velik zaposebnu knjigu, katalog je objavljen u časo­

pisu Prilozi za orijenta/nu fi/ologiiu (sv.XXXII/XXXIII 1982/83, Sarajevo 1984.str. 199-265).

Kata/og per;'ljskih rukopisu Oržjenw/­nog instituta II Sarajeni, djelo koje je prednama, predstavlja jedan od rezultata rada is­tog autora koji je svoje dugogodišnje iskus­tvo i znanje orijentalnih jezika posvetioobradi rukopisnih kodeksa iz svih oblasti pi­sanog stvaralaštva i na sva tri orijentalnajezika. Perzijski jezik. kao polazište za iz-

Ocjene i prikazi

radu ovog kataloga, uzet je iz praktičnih

razloga, jer, kako autor kaže u uvodu, »toje najmalobrojniji dio ove zbirke i mogućeih je obuhvatiti i opisati u jednoj knjizi«.

U Uvodu (str. 7-8) je predstavljen unajkraćim crtama istorijat t:lastanka cjelo­kupne zbirke rukopisa Orijentalnog institu­ta, s obzirom da je ovo, kako smo već rekli,prva knjiga iz buduće serije kataloga rukopi­sa ove naučnoistraživačke ustanove. Zatimje iznesena metodologija obrade: utvrđiva­

nje redoslijeda rukopisa. redni i inventarskibrojevi, naslovi, podaci o autoru, prepisiva­č'u i drugi podaci relevantni za obradu ruko-pisa. .

Izvori i literatura (str. 9) predstavljajupopis osnovnih kataloga koji su autoru slu­žili kao izvori za naučnu identifikaciju ruko­pisa tamo gdje se moglo vršiti upoređivanje.

Tu su navedene i kratice koje "su korištene ucitiranju pojedinih kataloga.

Sam kataloški dio knjige' (str. 11-241)sadrži obrađena 464 rukopisa poredana pre­nla naučnim disciplinama »kako je to uobi­čajeno u orijentalističkoj nauci«. Unutar tepodjele rukopisi su navedeni hronološkimredom nastanka djela i svakog pojedinogprimjerka. gdje je to bilo moguće utvrditi.Komentari ili superkomentari doneseni suuz osnovno djelo. Ovdje treba navesti da jeautor u ovaj katalog uvrstio i komentarepojedinih djela koji su pisani na arapskom iliturskom jeziku, kada je osnovno djelo napi­sano na perzijskom. To se, prije svega, od­nosi na djela perzijskih klasika FeriduddinAttara. Dželaluddin Rumija. Šejh Sadija,Hafiza i Džamija, čije je stvaralaštvo ko­mentirano od strane mnogih komentatora.

Naj\ iše prostora u katalogu pripalo je,)bradi rječnika i njihovih komentara. Preko170 jedinica (redni br. 85-257) spada uoblast leksikografije. bilo da se radi o arap­sko-perzijskim. perzijsko-turskim ili arap­sko-perzijsko-turskim rječnicima i njihovimkomentarinla. Najznačajniji rukopis iz teoblasti. s aspekta proučavanjanaše kulturnebaštine, svakako je autograf Šejh Jujinogkomentara na Šahidijev perzijsko-turskirječnik. K0l11entar nosi naslov Hu//u-i !Jum-"ZlllJ1a!l, a nastao je 1110/1698. godine (red­ni broj 179).

Katalozi rukopisa umnogome mogu do­biti ih izgubiti na vrijednosti ako imaju ilinenlaju odgovarajućeindekse koji pomažu ukorištenju ove vrst\.' djela. U tom pogledukatalog koji je pred nama predstavlja jedan

Ocjene i prikazi 311

od prImjera izuzetno dobro pripremljeneknjige iz ove oblasti. Doneseni su: Indek,nos/ova - arapskim pismom (str. 249-251)i u transkripciji (str. 253-256), Indeks auto­ra (str. 257-259). Indeks prepisil'oča (str.261-262), Indeks \'/asnika (str. 263-264) iIndeks geogrr~fskih l1azil'U (str. 265-266). te(h,ta/a /ična inlena- (str. 267-268).

Ovakav način izrade kataloga treba idalje praktiko\ati, jer omogućava uvid kakou jednu vrstu književno-istorijskog stvara­laštva kod nas. tako i u određen vid kul­ture koji se ogleda u sakupljanju, čuvanju

i korištenju ove rukopisne građe.

Bisera Nurudinović. Bib/iogrufiio ;"ugos/o­,'enske orijentalistike J9 J8--/945. Hihliogra­ph." f Yugoslav Orient{d Studics 1918-- J945.Orijen'alni institut u Sarajevu. Posebna iz­danja~ XIII, Sarajevo, 1986. 296 str.~ 24 cm.

U seriji »Posebna izdanja« Orijental­nog instituta u Sarajevu do sada su objavlje­ne dvije knjige bibliografije jugoslovenskeorijentalistike čiji je autor Bisera Nurudino­vić. Prva bibliografija. za period 1945-1960.objavljena je 1968. godine (Posebna izdanjaVI), a druga, za period 1961-1965. objav­ljena je 1981. godine (Posebna izdanja IX).Sada je pred nanla i treća knjiga istogautora. koja nam ovaj put prezentira raniperiod razvoja naše orijentalistike. od 1918­1945. godine.

Bibliografija je rađena po istom princi­pu kao i prethodne dvije. sa nekinl neznat­nim izmjenalTIa u rasporedu poglavlja, izvr­šenim u cilju što preciznijeg razvrstavanjagrađe. I ovdje je autor, Bisera Nurudinović.

dala iscrpne podatke uz svaki poj\. dini rad,što se moglo učiniti sanlO na temelju vlas­titog uvida priređivača u svaku bibliografskujedinicu.

Ova bibliografija je utoliko dragocjenijašto obrađuje stari period, stara izdanja, odkojih su prva štampana prije gotovo 70 go­dina i koja su danas postala' pravi raritet(pomenimo samo časopise Hikmct, Hrvatskidnevnik, Narodna pravda. Volja, Zetskiglasnik). Već i san1 P Ipis IJub/ikaci;'a ~str.

19-24) u kome su pobrojane 94 publika­cije objavljivane širom naše zerrllje. ukazujena napor koji je priređivač morao uložiti unjihovo prikupljanje, a da i ne pominjemokasniju bibliografsku obradu. Bisera Nuru-

dinović je u Uvodu (štampan na srpsko­hrvatskom i engleskom jeziku, str. 9-18) iz­ložila principe po kojima je bibliografija ra­đena, kao i teškoće koje je imala pri njenojizradi.

Što se samog razvrstavanja građc tiče.

ona je raspoređena u 17 poglavlja po stru­kama. ()p\ti dio (str. 27-35) sadrži prikazekataloga rukopisa. enciklopedija. raznih pe­riodičnih publikacija. te osvrte na rad orijen­talističkih ustanova. kongrese i druge nauč­

ne skupove. Radovi o islamskoj. filozofiji injenim nosiocima ohuhvaćeni su poglavljemFi/o;ofi;"o (str. ,37-41). U veoma opširnopoglavlje pod naslovom Is/mnistiku (str. 43­~6) uključeni su radovi o islamu uopšte. nje­govoj istoriji. izvoriIna (Kur'an i hadis). Mu­hammedu. isLlI11skom pravu. Poglavlje Et­nOL;ro/iiu (str. 87-90) i\latelJwlika. astro­nOlJlijo i hron%gija (str. 91-97) daju is­crpne podatke o malobrojnim radovima iznavedenih ohlasti objavljenil11 u OVOITI pe­riodu. Radovi o administrativnim i obrazov­nim ustanovama. tc ustanovama iz oblastinauke i kulture toga vremena obrađeni su upoglavlju Upra\'ne. pros\'/etl1e i hUlJu/ni/arne{{s{([nol'e (str. 99-114). Zatim slijede po­glavlja koja takođe obuhvataju manji brojbibliografskih jedinica, mada ne lTIanje zna­čajnih: Hedicil1a (str. 115-118) - o zdrav­stveniITI prilikama naših naroda u osman­skom periodu, medicinskim rukopisima.Unlletllosl (str. 119-126) - o islamskim kul­turnim spomenicima. zanatiIna. iluminaci­jama na orijentalnim rukopisima i minijatu­rama, ;Votpisi na arapskom, turskom i pL'r­sijskom jeziku sa sakralnih i javnih objekata(str. 127-131), ;V{{IJli;l71alika (str. 133-135)- o vrstama novca turskog porijekla koji jebio u opticaju II našim krajevima. Poglavljase dosta velikim brojem hibliografskih jedi­nica su .-irohis/ika (str. ]37-166). T{{rk%­gija (str. 167-184) i Iranistika (str. 185-197). Građa unutar ovih poglavlja raspo­ređena je preIna već ranije utvrđenim prin­cipilTIa autora. odnosno svako poglavlje ras­podijeljeno je na odjeljke koji sadrže radovenajprije iz filologije. lingvistike i leksikogra­fije svakog od ovih jezika, zatim radove oknjiževnosti i istoriji književnosti. te prevodeiz arapske, turske i perzijske književnosti ukojin1a je odvojena proza od poezije. Našaorijentalno klljiže\'llost oSlnanskog perioda(str. 199-2(7) sadrli radove posvećene bo­sanskohercegvačkimpiscinla osmanskog pe­rioda i njihovim djelima stvaranim na arap-

312

skom, turskom i pepsijskom jeziku. Radovivezani za istoriju naših zemalja u perioduosmanske vladavine, širenje islama i pro­blem bogumilstva, kao i radovi koji govore onašim gradovima osmanskog perioda, i raz­voju rudarstva, zanatstva i trgovine obuhva­ćeni su poglavljem ls/orija (str. 209-245).Putopisi (str. 247-252) sadrže najvećim

dijelom podatke o objavljenim prevodio1.afragmenata iz putopisa Evlije Čelebije. Pos­S1]ednjim--poglavfjem -13ioL~i'{~fJ]e i bi67iogra­{ije (str. 253-281) obuhvaćeni su radoviovog karaktl..ra posvećeni našiln ljudima kojisu ostavili traga na društvenom, kulturnomili upravnom polju Osmanskog Carstva i čija

se djela danas ubrajaju u našu kulturnu haš­tinu, kao i onima koji su se istraživanjem tebaštine bavili.

Bibliografija je dopunjena i vrlo iscrp­nim indeksom ličnih imena, koji pored ime­na autora i prevodilaca uključuju i, imenapriređivača. recenzenata, autora osvrta i ko­mentara, te ličnosti koje se spominju u nas­lovima ili objašnjenjilna.

Napomenimo još jedanput da je i ovabibliografija Bisere Nurudinovića rezultatdugotrajnog i strpljivog rada na prikupljanjui iščitavanju publikacija, odbiru materijala injegovoj bibliografskoj obradi. Sve biblio­grafske jedinice obrađene su vrlo studiozno.a čitaocu su čak dati i dopunski podaci kojiodređuju tematiku rada (kada se to iz nas­lova ne vidi) i napomene o eventualnimdodacima uz rad (fotografije, faksimili, re­cenzije rada, i sl.). Naslovi poglavlja. kao inaslovi radova. donešen i su i na engleskomjeziku, što će svakako doprinijeti lakšemkorišćenju ove biblidgrafije među orijenta­listima izvan naše zemlje.

Zahvaljujućiovim bibliografijama steklismo' uvid II stvaralaštvo jugoslovenskihorijentali-sta od 1918-1965. godine. Trebanapomenuti da je Bisera Nurudinović autorvećeg broja pojedinačnih hibliografija. Iz­među ostalih, tu su bibliografije radova Gli­še Elezovića, Hazima Šabanovića i Branisla­\'a Đurđeva, bibliografija »Bosanskih salna­ma« i PaF-a I-XXV (sve bibliografije oh­javljene su u različitim godištima časopisa

paF). Moramo istaći da je doprinos BisereNurudinović .i ugoslovenskoj orijentalisticiizu·zetno veliki. njene bihliografije, rađene

kao samostalni radovi. znalački i strpljivo,jedine su takve vrste u Jugoslaviji. S njimajc jugosJovenska orijentalistika postala jed­na od rijetkih naučnih disciplina koja ima

Ocjene i prikazi

svoju hibliografiju za tako dug vremenskiperiod (47 godina).

Ostaje nam još jedino da poželimo da serad na bibliografiji jugoslovenske orijenta­listike što prije nastavi. kako bi bili zabi­lježeni svi radovi orijentalista. od onih po­četnih. pa do najnovijih kojima naša orijen­talistika bilježi sve 7načajnije rezultate.

S. A1ilic

Dr Andrija Nikić, Franje\'ac"'ki arhi\', Izd.Franjevačka knjižnica u Mostaru. Mostar.1984. 204. str.

Pisanje historijskih monografija, pa irazmatranje manjih i jednostavnijih proble­ma u povijesti. pretpostavlja korištenje pr­voraZl-ednih izvora. Stoga se problemu sa­kupljanja, registriranja. prevođenja i inter­pretiranja izvora Inora posvetiti dužna paž­nja. Među naše najznačajnije arhive, biblio­teke i zbirke dokumenata za proučavanje

povijesti naših naroda pod osmanskom vlaš­ću spada i Arhiv provincijalata hercegovač­

kih franjevaca u Mostaru. Stoljećinla su unjemu skupljani dokumenti na orijentalnim izapadniln jezicima relevantni za proučavanje

historije naših naroda. Arhiv također posje­duje bogatu knjižnicu orijentalnih rukopisa,povelja, te veoma bogatu i po najsavreme­nijim principima sređenu biblioteku od pre­ko :;(LOOO svezaka knjiga. Katalog turskihrukopisa franjevačkih samostana u Bosni iHercegovini sačinio je Vančo Boškov i tajkatalog je još u rukopisu. Najveći dio ruko­pisa opisanih u tom katalogu je iz Franje­vačkog samostana u Mostaru.

Bogatu zbirku dokumenata. od kojih jevećina na turskom jeziku. predstavio je uregistrainoIn pregledu dr Andrija Nikić.

Dokumenti. čiji se sadržaj daje u OV()j knji­zi datirani su od 14'+6. do 1862. godine.Stoga oni mogu poslužit: za rekonstrukcijupovijesnih zbivanja od \Temena neposrednopred turska osvajanja Hercegovine do sed­me decenije XIX stoljeća. Njihov sadržaj jevrlo raznolik. Veliki je broj fennana. berata.bujuruldija, vakufnama, takrira. izvještaja.pisama. hudžeta i sl. Tako dr Nikić piše:»Na sliiedećim stranicama prvi put su pred­stavljel~i povijesni izvori. vrednovani mali.sitni, sekundarni papiri obilježeni »ožilj­cima« vremena i napisani rukaIna nama da­nas nepoznatih osoba. Oni pružaju mnoštvo

Ocjene i prikazi 313

podataka o jeziku. pismu. (ne)prilikama ipokazuju odjeke velikih povijesnih kretanjaII malinl sredinam.« .

Naročito su brojni kadijski hudžeti čiji

sc značaj ogledao posebno u tome što naj­veći broj kadijskih sidžila. u koji su inaĆeuvrštavani, nije sačuvan.

Regesta fonda Acta Turcaru1TI izradioje Hivzija Hasandedić. Dokumenti kojimase nije rnogao precizno odrediti datum nas­tanka. bez obzira na vrijednost informacijekoju pružaju. nisu uzeti u obzir Z~I regesta.

Značaj prezentiranja ove zbirke putemregesta dokumenata proističe otuda što su unjoj dati brojni pojedinačni dokunlenti odkojih svaki predstavlja unikat. Tako ova bib­lioteka sa svim svojim fondovima postaje do­stupna za korištenje znanstvenicin1a za razli­ku od nekih drugih naših zbirki, čiji su fon­dovi bogatiji od fondova Frenjevačkog ar­hiva, ali se zbog neobrađenosti·ne mogu ko­ristiti.

Autor dr Andrija Nikić i njegov sa­radnik na obradi turskih dokumenata Hiv­zija Hasandedić uradili su posao besprijekor­no i time učinili značajnu uslugu historijskojnauci kod nas.

F. Nametak

Codex Cumanicus de Geza Kuun

Depuis quelques annees nous nousoccupons de la langue comane du CodexCumanicus et nous pouvons pour ainsi direpretendre que nous connaissons bien Kuun,afin de nous permettre de nous exprimersur son livre: Codex Cumanicus bibliothecaead templum Divi Marci Venetiarum. Buda­pestini, 1880.

Bien entendu le Codex Cumanicus n'estpas le produit d'une ecriture actuellementinconnue, decouverte par Kuun, mais en ca­racteres latins-italiens et en partie alleman­ds medievaux ecrits avec des plumes čl po­ints larges et des encres de qualite qui ontresiste aux destructions inevitabies des sie­des. Malgre cela lire et apprendre une languedu 14e siecle qui n'est connue que presquede ce manuscrit n'est pas une tache facile.Kuun s'en est chargee.

Ce qu'attire l'attention du lecteur c'estavant tout son equite touchante - aucuneffort superflu pour expliquer le texte de­chiffre! Calme et pesant, il est impartial en-

vers les faits aussi bien clairs qu'obscurs.Ilne torture pas les donnees, afin de les ren­dre explicables. Il les lit et transcrit teHesquelles tout en exprimant parfois son eton­nement par une exclamation (sic!) ou sonhesitation par un point d'interrogation. Il estscrupuleux jasqu'čl l'extremite. Verse dansles langues latine, aHemande, persane et tur­kes, employees dans le codex, Kuun fut choi­si par la Providence čl labourer ce champ quiattendait depuis des siecles son expert.

- Qu'est-ce .que Kuun a fait?1. Kuun a lu et translittere d'une mani­

ere assez heureuse tout le Codex Cumanicus.Les mots delaisses sont rares et cela čl causede:

a) l'illicite. Par exemple du feuillet 59verso il a pu lire seulement:eruv vis čorhaa

čaman trege čuprak (p. 142)

La nous trouvons encore (Tazkar) tazqar»action de se souvenir: souvenir -? nom depersonne«; cf. tc. tezkar »ann1a« (OT) (ar.tezkar); (sare) sare,...., sari »ce qui est en mou­vement« (ar. sari id.), (vIus) glose latine decom. »sare« - usus« exercice, pratique«;

b) l'inadvertance. Par exemple com.(jelkuldeydir) allnl. (is slotirt) (82 r9 g) yel­kuldeyd'ir »il s'agite«. Ces omissions furentinserees .ladis par ses successeurs.

Il faut encore rendre compte des fautesd'imprimerie, dont la plupart furent remar­quees a temps et corrigees par G. Kuun per­sonnellement čl la fin de son livre.

2. Kuun a complete d'une maniere justeles abreviations qui accompagnes les graphieset les gloses latines, allemandes, persanes etcomanes. Par exemple: trla psona psetis idi­cativi moi nui sigulais (= tertia persona pra­esentis indicativi modi, numeri singularis)(p. 175);

3. Kuun a pu distinguer - ce qui tresdifficile dans les feuillets čl graphies comanes,glosees en allemand ou en latin, ou la placedes langues n'est pas toujours distincte - lesdo'nnees comanes de leurs correspondantesallemandes ou latines. Bien entendu il n'apas toujours reussi. Par exemple: (kula tusd gar gliich) (57 V33 g) deviennent chez Iui:

kula ogar gll1ch (p. 137) - sans(tus). PourIui kula est un mot coman signifiant »lan­ceola« (= »?«) (p. 266) et ogar est de memeun mot coman signifiant »fortuna prospera«(p. 256) et gll1ch est un mot allemand »for­tuna«, lequel il confere avec alIm. mod. Gliick

314

(p. 357). ~lors qu'o~ y a com. qula tus »step­pe« [KQZS qula tuz »qula duz« (= »step­pes«)] et allm. d(em) gar gliich (Gronbech)Puisque dans ces co]onnes les mots comanss'ecrivent ordinairement a gauche, Kuunprend (odim koralmadim) (82 V8d) pour troismots co~ans: Fortasse U.' JJ ' »lignum«,J~ »instrumentum«, LJ J ...... »me­tallum« (p. 233, no 18). Grdnbech lit le pre­mier element (odiui) de (lat. odir »hai:r«) etle prend pour le correspondant de com. k6­ralmadym, de kor-alma - nicht sehen wol­len, nicht ausstehen k6nnen, hassen: kor-al­madym »odiui«, ce qui est juste. En tradui­sant com. koralmadym par »je n'ai pas pu (le)supporter« [cf. kirg. men onu korolmodi/m»ja zavidova] emu, nemog ego terpit« - ichbeneidete ihn, konnte ihn nicht leiden «~Radloff)], on obtient une traduction plusJuste encore de lat. odiui.

C'est ici qu'il faut indiquer les difficul­tes surgies des lettres ecrites d'une maniereproche, ce qui trompe chaque specialiste.Ce sont en premier lieu c, t; g, s; n, u etc.Par exemple (bes bat ma) de (60 f 27) furentlus par Kuun beg mac ma et explique commebak manga »attende mihi« (p. 144, no 8).En realite on y a beš batman »5 batmans«determines par Bang!); (niat etki!) de (59 f 10d) furent lus par Kuun mac etkil et tra­duit par »invoco« (pp. 141,304), determinesplus tard par Drimba comme niyat etki! »pro­pose-toi (eventuellement decide-toi)«2).

Le dernier morpheme d'une graphie co­mane fut pris par Kuun pour la syllabe pri­maire d'une glose allemande: čovlamnanggisladenne(... ) - toutes laissees non traduites(pp. 137,357: gisladenne - allm.). Grdnbechaccepte· čovlan - »Hirmen« sans citation dela glose allenlande (ou ? latine). Driill nela cite pas de meme. Dans KQŽS on a čovlan

»šula«, čovlanmanyzqui vient au sens de »nefaites pas de tapage!«, ce qui est juste.

4. Kuun a muni les textes et les uniteslexicales translitteres par lui notes sous leslignes, ou il explique:

a) la situation graphique actuelle dumanuscrit. Par ex.: p.1 no 1: Vocis mesini-

l. W Bang, Ober die Ratsei des Codex Cu­rr:anicus, d~ns »Sitzungberichte der konig­hch-preussIschen Akademie der Wissen­schaften« Berlin, 1912, p. 342.

2. V. Drimba, Miscellanea Cumanica (IX),dans »Rocznik Orientalistyczny« XL, Z.1. 1978, pp. 29-30.

Ocjene i prikaz i

. dem post n sequens vocalis i erasa est;b) les additions supplementaires: p. 7,

colonne latine: alpergo hospitol et no 1»Hospito« tertia manus nitido charactere go­thica addidit;

c) les corrections supplementaires: p. 77colonne comane: t6(u)ra (sicl)6 et no 6: Se­cunda manus II delevit, o lineola transversa

signavit. cf. formam kaz. tura »judex« etčag. tora» lex«;

d) les fautes dans l'edition de Klaproth:p. 61, colonne comane: čipziklar

4 et no 4:Klapr. perperam čipzidaredidit;

e) les sens des mots: p. 63, colonnecomane: tirilmacl et no 1: Cf.~ t..L -»vi-vum esse«; ..~

f) l'origine etrangere des mots comans,ou il cite les mots originaires en caracteresarabes, persans, grecs, latins, slaves, hongro­is, hebrai:ques respectifs: p. 120, colonne co­mane: sufra iiI catra4 et no 4: Fortassegr. XaTE()ga;

g) les donnes historiques, geographi­ques: p.192 korking ienip( libanilo et no 10:

.Mons Libanus, cui scriptor cantici cantico­rum (cap. 5, v. 15) staturam hominis omninoperfectam similem dixit;

h) et determine l'originallatin d'un tex­te traduit en coman et cite la litteraturetheologique: p. 200 jertinči 9 titredi et no 9Le. jer tinči titredi (»moles tre«) »terraequies commota est«, apud Matthaeum »etterra mota est« (cap. XXVII. v. 51);

i) Parfois il traduit en latin toute unephrase comane: p. 193: ten isi sis9 tenli bol­di et no 9: Le. »sine corpore et calore cor­~~reum factum est«; Kuun prend (isi) pourlSl »chaleur«, mais on y a: ten išisiz tentiboldi"« (son Verbe) s'est incarne (litt. est de­venu corporel) sans l'oeuvre du corps (= sansaccouplement)« (Drimba pp. 269, 280);

j) Il fait des remarques sur le nombre?es.sylla~~sdans les vers: p. 188: bisni tiley]arh boldI et no 1: Haec quoque linea octosyllabas complectitur. .

5. Al'exception des deux dernieres stro­phes, Kuun a determine les vers de A ve portaparadisi (pp. 186-206), ou chaque strophe

3.. W. Bang, op. cit., p. 340.

4. J. Nemeth, Die Ratsei des Codex Cuma­nicus, dans »Zeitschrift der DeutschenMorgenlandischen Gesellschaft«. (Leip­zig), 1913, p. 587.

5. W. Bang, op. cit., p. 340.

Ocjene i prikazi 315

commen~ant par Ave, il n'a pas estime ne­cessaire de les separer, mais il parIe desstophes (par ex. no 2 de la p. 192). DoncKuun est le premier qui a pu extraire leplus grand texte poetique du CC (v. Ligetip. 18, no 22).

6. Apres Pater noster Kuun cite l'Ora­ison dominicale en tatare de Kazan, en al­talque et en osnlanli (pp. 71-73).

7. Kuun a ajoute 4 vocabulaires a la finde son livre: I Vocabularium cumanico-la­tin!1m. II Vocabul. persico-lat. II Vocabul.germanico-Iat. IV Vocabul. mediae et post­remae latinitatis. Le plus grand et le plusprecieux de ces vocabula.ires est le premier.Il contient a quelques exceptions pres, toutesles gloses comanes de la premiere partie duCC et les graphies comanes des dits et ce­rtains mots des textes. La Kuun non seule­ment emploie les correspondants latins ouallemands des mots comans, mais parfois off-re sa propre traduction: par ex.: ayran qui estla traduction comane du lat. stal/a, est tra­duit par Kuun par »trabes unum equum ahaltero dividens«, lequel il confere au čag. ay-­ran id. (p. 121, no 9). Il ne passe pas sansindiquer l'origine etrangere d'un enlpruntencoman. Par ex.: armut »pirum«, pers:..),..,.T,' I

(p. 250). '8. Tout cela -le Codex Cumanicus trans­

littere et les vocabulaires - est precede d'unepreface et des prolegomena (pp. I-CXXXIV),ou ~uun passe en revue l'histoire de I'etudedu CC, exprime son attitude envers la languecomane et cherche ses liens avec les languesturkes, expose la valeur des lettres emplo­yees par les scribes et par lui et fait le Cons­pectus codicis (pp. CXXXI-CXXXIV).

Avec ces lignes nous avisons un seulbut - de ne pas regarder au Codex Cuma­nicus de G. Kuun comme une oeuvre uni­quement bibliographique, au contraire nousdevons tenir toujours compte de ce qu'il adit (ainsi que fait Drimba dans ses Miscel/a­nea Cumanica) et de verifier sa contributionavec les interpretations de ses successeurs.Notre tache sera de soustraire les veritesdecouvertes par Kuun et de les sauver de lapoussiere des temps. Car:

1. Il a lu plus correctement que ses suc­cesseurs certains mots. Par ex.: Gani atma)(60 f 19) yani" atma »pour tirer I'arc« est tran­littere par Kuun: iani atma (p. 144), quidepuis Bang (quoiqu'il a remarque le j, maisil l'a pris pour une ligne) devient ani atma3)

et traduit par J. Nemeth par »Ihn zu erschla-

gen«4). Pl:lisqV'il y est q~e.stion de l'oiseau,n-ous nOllS Qemandions comment peut-on je­ter' un o:iseau? ~aintenant. que nous dis­posons, d;une'pliotoOOpie g~ r.nanuscrit nousvbyons queKuu~ '; ~' r~ison~ -Ligeti (p. 21)~ccepte qu~;-I<\l4n a' !?pl~s jl,\ste boyov »co­lour« contre bajOy.peGfd\l~ch[mais on y avraiment bayiow '(6\'2.$ c~l!onpe de gauche)].

2. Il a in~~rprete plu~ :~rrectement que~,es successeufs c~rtain$ :~ots. Par ex.: p.186 đbftor u<;la~či1 et pO'l~tf~ag.~J'..) ,.Siglum .super i in v~. »d.el)itor« vacat~Etdans son Yocabulain~ ~om.a~;,..latin il traduitudakč{ par »debitor« ~En,'eff~t on y a udiik­c[»debiteuf,filou«, absent ch'ezGrdnbech et_dans KQŽS.

3. Sa "semantisatisation est parfois plus, juste que celle des~su~~eurs. Par ex.:

pp. 166,,259 utlu tas )~sjl~<{~qui depuis Bangfut traduit paF»au~g~hohteStein5),mais ony a utlu taš »Silex«.,. " ';'

4. Sa serrlantisatiiin de~:'inots latins me­qievaux est.' aussi ~ plush~r~~se parfois que

"celle de ses successeurs.:",Pjlr ex.: (tobalakliarkfi)"de '(82f 30 d),: (tP,~lpk parkun) de(82V21 g)~ ou tobalak,-,fur tfanuit par lui par»loCus septus,«, »I)Qi.tus«:. (p. 288) et lat.parcu par ~locus'ci~&.ipi.dausus«(p. 362),dbnc tqbalaq »parc '{qn,d: clairiere ronde«traduit par Gronbech par »etwas rundes, hierwahrsch. Buckel«, KQŽS' »domalaq« (=»šar«). -

Dans se preface, Kuuns~adresseau lec­teur ave'cJes p~lfoles! ·Te autem candide Lec­tor! ora atq~e obs~l;o, 'ut ntihi defectus etmen.da sane muhaetrvi~ benigne ignoscas.C'est nous (ilui. ~ev0Jl$exeri1Jler devant sam.emoire gl~)rieuse ~o~ teqon",aissances pro­fnodes' pour son eOuVre apostolique et as­surer qu'elle sera iminoi-tel!~ parallelementavec le Codex Cumanicus meme. Et l'Aca­demie hongroise des sciences et la Societe deKorosi Csomaont prouve ~la en reprintantcet 'ouvrage qui etai.t.. deviti~ depuis long­temps !lne rarete bibl(ograPh;que. Ce qui estnouveau dans la nouvelleed1tion ce sont lesProlegQmen~ ·to th; Ćode,~ 'C:«manicus de L.Ligeti,"ou l'eminent Qrieht~listehongrois pa­sse en (evue 110n.·seQteme~t l'es merites deG. l(uun, mais offre, une ,:~I?preciation desrecherches sur le codex"aFc,ompagnee d'une

:analyse multilaterftle~personnelle du codex,aiiant jusqu'i l'etud~" de:. certains empruntsorientaux en latin, rencontres dans ce ma­nuscrit. on y trouve, encore l'indication enrriarges d~s pagesdu CC, f~i~e par l'editeur

316

E. Apor, ce qui facilite beaucoup le cher­cheur.

Abreviations

alIm. = alIemand kirg. = kirgizar. = arabe lat. = latinCC = Codex Cumanicus pers. = persancom. = coman tc. =turc

Drimba, V. Syntaxe Comane. Bucure§ti­Leiden, 1973.

Driill, D. Der Codex Cumanicus, Ge­schichte und Geselschaft. Stutt­gart, 1979.

Gr~nbech, K. Komanisches Worterbuch.Kopenhagen, 1942.

KQŽS A. K. Quryšžanov, A. K. Žu­banov, A. E. Belbotaev, Ku­manša-qazaqša žilllk sozdlk.Almaty, 1978.

Ligeti, L. Prolegomena to the CodexCllmaniclls, dans »Acfa Orien­taIia Academiae ·SclentiarumHung.« T. XXXV (1), 1981.pp. 1-54 et dans Codex Cu­manicus, Edited by G. Kuunwith The Prolegomena tu theCodex Cumanicus by LouisLigeti. Budapest, 1981.

RadIoff, W. Opyt slovarja tjurksix narečij.

- Versuch eines Worterbuchesder Turk-Dialecte. St.-peters­bourg, 1893-1911.

M. Mollova

Davoud Monchi-Zadeh, Das Persische imCodex Cumanicus dans »Acta UniversitatisUpsaliensis, Studia Indoeuropaea Upsalien­sia, 1«, Uppsala 1969,219 p.

A voir le titre du livre, on dirait qu'ilcontient une e.tude sur les gloses des colonnespersanes du Codex Cumanicus (= CC). Maisce n'est pas ainsi. Monchi-Zadeh y a intro­duit encore toutes leurs correspondantes co­manes existantes. Cela nous donne la causede traiter ce livre comme un ouvrage tou­chant la turkologie egalement.

Dans sa courte introduction l'auteur in­dique que les gloses des colonnes persane~

ont ete assurees aux Italiens par des infor-'mateurs comans (p. 14). Les plus grandschangements phonetiques attestes dans lesdonnees persanes il attribue aux particula-

Ocjene i prikazi

rites linguistiques comanes (pp. 14-17) ettres peu d'entre eux - au dialecte persan desCaucases (p. 18). Ainsi la publication deMonchi-Zadeh attire l'attention du turkolo­gue par ses deux faits: 1) l'introduction descorrespondants comans des mots persans (lamalgre la declaration de l'auteur »Bei derWiedergabe der K. W6rter folge ich genau K.Gr~nbech« (Bemerkungen)~ on vOit l'attitii~

de personnelle de Monchi-Zadeh, ce qui esttres positive); 2) les mots persans a la co­mane - ~onstatation qui donne aux iranistesla carte blanche pour la reconstruction libredes formes iraniennes.

Deux ans plus apparait The Persian Vo­cabulary of the Codex Cumanicus (Budapest1971, 235 p.) de A. Bodrogligeti qui a lemeine sujet. Une comparaison entre ces deuxouvrages montre que leurs auteurs prennentdes attitudes assez differentes envers les don­nees persanes, surtout dans la reconstruc­tion. Bodrogligeti s'arrete irregulierementsur les correspondants comans des mots per­sans, ou il emploie sa propre interpretation,avec des voyelles longues, de t (soItan »sul­tan«) dans les emprunts, ceux qui sont ab­sents chez Gn,jnbech et Monchi-Zadeh.

En lignes generales, Bodrogligeti se tientplus proche des gloses, alors que Monchi­-Zadeh se permet la reconstruction libre etsuit la; langue persane classique. Par ex.: lapl,laoul [les donnees du CC seront prises en~

tre II, ainsi que chez Monchi-Zadeh, chezBodrogligeit on a ( )] deviennent chez Mon­chi-Zadeh ab »Wasser«, chez Bodrogligetiap, aw. Respectivement (cfarzau) M.: ča­

dur(i) šab »Bettuch« et B.: čaršaw. Parfoisla difference entre l'interpretation de Mon­chi-Zadeh et celle de Bodrogligeti est tresgrande. Par ex.: Igureuel M.: joran (giiriib)'»Fusslappen«, B.: gurewe; /daruana/ M.:darman »Arznei«, B.: diiruhiina; (atraf) M.:i'tiriif »Bekenntnis«, B.: atref; /saapl M.:

žiij (za, ziig, zak) »Alaun«, B.: šap (ar. šabb);/saghtel M.: zaft »dicht«, B.: sahta. Nousne pouvons'pas'"prenore une -a:ttitUde'crifiqiie'sur la veracite des uns ou des autres. Bo­drogligeti est plus fidele aux donnees, maisces donnees sont toujours ala comane.

Les deux auteurs en etudiant pers. (ma­hul batal) M.: maxur »Trinker«~battal- sonsynonyme, transcrivent leur correspondantcoman /beylitan chertar/, laisse non-interpre­T€-Ifar 'Gi<iribe-ch:Selon 'MondlI~adeh 'on ya bejlikam-kertar »ein ausschweifender zii­gelloser Mensch«, de pers: be (bad)li;iim-

Ocjene i prikazi 317

-kirdar, de bad-ligam »gard-mouthed, head--strong« (p. 144), B.: belidan qfrtaq »idle«,Monchi-Zadeh prend Ibeylitanl pour Ibejli­canl e~ son interpretation nous parait plusjuste.

Le livre de Bodrogligeti se base dejasur les difficultes franchies par Monchi-Za­deh. Mais ni Monchi-Zadeh, ni Bodrdgligetin'expriment leur soup~on sur la presence detel ou tel comanisme dans les colonnes per­sanes. Seul Monchi-Zadeh en padant de Itix­gal tizga »Strumpfband« fait remarquer que:»(Das W. ist inl·P. nicht belegt.)« (p. 63).Et une autre fois il se pernlet d'echanger laplace des gloses dans la ligne suivante: lat.doctor pers. bflfsma com. osta (9 f 12), oulostal de la colonne comane devient pers.ustad »Meister« et (bflfsnla) com. bilišmen.Tandis que Bodrogligeti accepte bilišmanpour persanet osta pour coman. Dans labase de bilišman se trouve le mot turk biliš»connaissance, ...«, mais Imani peut bienetre turk et persan, remontant apers. -mand.Ce mot n'est pas connu dans les dictionnai­res des langues turkes que nous disposons.G. Doerfer ne l'introduit pas dans son Tur­kische und Mongolische Elemente im Neu­persichen. (Bd. II, Wiesbaden 1965). Alorson peut admettre que Ibilismal et (ostal sonten meme temps persans et comans.

Dans le CC plusieurs graphies latinesfurent traduites en persan et en coman parles memes gloses, ecrites de la meme manie­re, mais qui se transcrivent souvent diffe­remment par Monchi-Zadeh et Bodrogligeti.P~lfex.: - _.- -

lat. pers. com.caminum bochorich bochofch 50v24

fogorarius boghoric boghoric 53'9

M.: pers. buxari, com. boxorik »Ka­min«, B.: bo!1orik 1. »oven, stove«, 2. »openfireplace«, com. bogorik. Selon les graphieslatines, Bodrogligeti traduit ces gloses dedeux manieres, ce qui est juste. Mais nousne savons' pas laquelle de deux formes ­transcri.te (bob:orzk) et reconstruite (buxarl)est plus juste? En partant des donnees co­manes nous trouvons deux variantes coma­nes; boqor'ik ,...., boqoryq et box-oržk ,...., bo){o­ryq. GrQnbech: box-orik.

lat. inuidioxuspers. bachilcom. bachil vl jsarH is ko 50 f 19

M.: baxil »neidisch«, B.: ba!1l! (doncmeme transcription čl reconstruction),· mais

M.: com. baqyl (bayyI), B.: baljU. Bodrogli­geti ajoute encore isarli: absent chez 'Monchi­Zadeh (probablement par inadvertance). Cedernier mot de la colonne comane est tran­script yzarly < ~ par GrQnbech. Apres Ijsar­HI il y a encore 4 lettres: lS[- ]ko ou LE(-]k6E.Kuun (p. 117) les lit isi: isarli isi. Dans sonvocabulaire coman-latin il introduit isarli»invidus« et isi »invidus« (p. 255) separe­ment. Donc il les prend pour deux motscomans synonynliques. lisi! est absent chezles autres auteurs. Serait-il un mot comanou la traduction allenlande de Ijsarlf/, car cesderniers furent ajoutes par un scribe de la Zepartie (appelee ordinairement allemande).GrQnbech donne uniquement la graphie la­tine. Donc pour lui il serait un mot obscur.

En ce qui concerne la transcription decom. Ibachil/ c'est baqyl qui est juste; bayylest la transcription de GrQnbech de Ibagil/:lbagil kisi! de 66 f 3d, qui devait etre tran­scrit, a notre avis, bayyl; ar. II de babU estdevenu une fois q (!l>q) et une autre fois, ils'est conserve.

Le meme phenomene (!:l>q) s'observedans pers., com. Icharg/. M.: pers. xarj (=xarg), com. xarg (xarč) »Ausgabe«. B.: pers.har}, com. harI etar ma.n' »1 spent«. GrQn­bech a bien remarque que Ichargl fut cor­rige en Ichar~/. Voila pourquoi ille transcritde deux manieres xarg, xarč: xarč et- »aus­geben«. La correction est faite en grattant lesparties exterieures des g, qui sont devenus Eet non pas ~. Pour nous ~ est pour Č aussi,mais E, employe par les scribes de la 2e par­tie du CC, est pour e (ts); ch de la 1erepartie du CC, on le sait bien, est pour q, k.Alors on y a: (qarg et- ,....,) qarc et-.

Pourquoi ar. sarrag »sellier« figure dansla colonne persane du CC sous forme de(seraghag)? Monchi-Zadeh le transcrit di ..rectement sarraj (p. 102). Bodrogligeti l'etu­die dans deux paragraphes djfferents: § 16. b.i, 3, ou il pade de a> ii et §21. a. ii. 1., ou IIpade de la siWplification des consonnes ge­minees: saraj. Mais ni Monchi-Zadeh, niBodrogligeti .ne s'arretent sur laghl inorga­nique de Iseraghagi. Il faut dire que c'estencore le produit de la langue comane inter­mediaire: voyelle longue, etant absente (oupresente dans la conscience linguistique desComans sous deux formes - forme contrac­tee: a et forme non contractee: axa, aya)figure iei comme axa. Donc Iseraghagi estune forme aisee, comane (de saragi /sarragpersane): seraxagllserraxag. Le meme eas

318

represente liomahal ~om. yamaxa ~ pers.gama a notre aVis,. mais' M. (pp. 63-64):iama(i) xUiib /jomaha/ (st. jamahau?); B.:lamaha. .

Ipatial de 45v7 est pour Monchi-Zadehpaša »K6nig«, mais pour Bodrogligeti patya- non prouve: LaL Princep (chez Monchi­Zadeh princeps" ~ ? ~ fatite d'imprimerie),pers. IPfer uIPatia/,; com. IBegl de 45v9'deviennent chez Monehi-::Zadeh: pers. vazir»Wesir« et de houveaupaša, com.. beg; B.:psar < pers. pisa~ )So.~~(Pt?~a~l~m~,l2td~.t!:_'~h-~-d'un-motoompose}. Ainsi Ipaticil reste·suspect. Nous b~.if.s ..tlem~~doIls·S.t}~ 'copiste .n'a pas pris la·-ieltr~ I pou,r'i ? Alors Ipa1:falserait une form~'cć>m~ne- (Patša} de pef8.padšii. Mais (Iiaii~) apparelit #·?is f~is sous laineme forme, ,~tiqiii ne serait·pas,acddentel.

Malgre sa declaration de s~ivre Gn~n­

bech dans la transcription des gloses corna­nes, Monchi-Zadep. ~a ,etJa dorine sa propreinterpretation,. par~x.:: lat. ~,ortuna pers.

Bachat com. :Rox 'uI or,ozu"r de ~3v11. M~:

pers. baxt, com." roč, orocun' »Schichsal,.,Gliick«. Monchi~Z~deh associe roč au tk'.'oručl /orug »jelin~~<~et r~jette ~oz ~t oroz deGr<;jnbech; B.:.·p,~r,s~ buljat, c~nL:roz. oroz.Mais Ibachatl ~ temoigne'ol1vertement de ,com baqat-<-p~t~(b'p~!(r?'ufors~ x.'~ ej et l' a~­dition d'a; '/ro*'t~št devenu chez Monchi­Zadeh Irozl et~~f.la :'r6č,-:ce :qfu' n"est ~pas~'juste; lorozu'tl~st' translitt~e: p~r Kuun,orozung (p. 28).et ~st ttanscr,it par- Gr<)nbechorozull (2. Pers.).' Nous ,y voyons .une abre.\­viation latine~' ,di"ut, ·~Iilployee dans quel..ques mots coU#iriš<.~os~i,. ndii~. lof.ozuusrtranscrit oroc:u4f~'~'~rbC,..~~~t~nte ~Q"'~<: pers. ruz et tlf,'~us.~) ?phance«:< *uyus orotuus »chance« - h·~hdjadioln,. 'Ainsi dans celteligne on trouve' com. baqat:, ro~, Qroc uus,pers baxt. ,. .

lat. Tripod~~·pers. ~epa com. Tosacntgayagi (52 f 25). M;; pers.;~~pacotl). tošeknt1J.a jayy ein niedri~~(, Ti~ch ' mit~ .:3,: J~U~A;~worauf man das :Bettz~hg zusan1~~'~~cKt<t,

ce qui est tresj~~tr.. "M:()~chi:-~.~bis~argU~mente par la tra~tion:,pareilf(rd~~Zamax-'

šarI [dans Muqađdima Ji, al-Adab)] dum'otara~e mašgabet rej~tte: hi traduction deGr<)nbech par ::)~Nckhttisctl« (p.i05). :80­drogligeti mal_Qeureus~thept ne 'le' suit· pas..Pour lui sepa signifi~»tripod«~~·. .'

Monchi-Za?eh.:tr~<Mi.lem~f~omm~~au persan et au: cQ"'ari li8,9r:..biJrilj' par »Le...ber, Herz und t~i1g;~, tušatndien«, suivi di'la remarque suiv~i1t~,~>Or9hbechnimmt da~'

Ocjene i prikazi

nachste lat. W. budellum dazu iibersetzer diep. -k. Gl. als »Darm« (p. 65); B.: »lungs«.

Les noms des mois lunaires, arabes de lacolonne persane furent traduits d'une manie­re explicative et non pas en partant des gra­phies latines, alors que GrQnbech fait latraduction lexicale des noms correspondantsde la colonne comane (par ex.: sovunč aj»Freudenmonat«) et Bodrogligeti - la tra­duction. de la graphie latine (par ex.: rabi­awal »February«; M.: rabi'al-awwal »der 3.musI. Monat« (p. 90) - il fallait encore~jouter »qui correspondait a la date de latraduction de la liste des noms demois latinsdu ce aufevrler<;).- -- ,- '---, ,,~

Malheureusement le livre de Monchi­Zadeh souffre d'incorrections graphiques, defautes d'inlprimerie. Par ex.: k. to:raxu Ita­raxul »Wage« (p. 58), au lieu de tarazu [p.174: tarazu (tarazu)], lat. individiosus (p. 39)au lieu de inuidioxus. Parfois l'abreviationk~ (qui est pour coman) tombe. Par ex.: dam, .ay »Schlinge, Netz, Falle«, ou seul dam estpersan, alors que ay est coman et devaitetre precede de l'abreviation k. Le tilde secomplete toujours par n. (M. : N), au lieu dem aussi. Par ex.: ItakouII, M.: taqwim Ita­kouiNI »Lagerverzeichnis« (p. 60); B. (ta­koui) ~ sans tilde. Dans notre photocopie le~tilde y est present, mais tres pale. Dans latranscription de coman Ibutunluc birla/ bu-

.mn/uk bi(r)le »volstandig« (p. 60) Monchi­Z[ldeh'pouliai.t-1Jlen -ne-pas prendre entreparentheses (r), car blr/al Ibirla est la formeancienne de bir/e.

Ainsi le livre d~ Monchi-Zadeh est en­meme temps une etude sur les donnees co­manes de la 1ere partie du CC et les turko­'logues ne peuvent pas en passer sous silence.

Etant donne que les informateurs descolonnes persanes furentdes non-Persans,mais des Comans, vraiment le travail desiranistes s'avere beaucoup plus difficile quece'lui des turkologues. Les resultats, qu'ilsobtiennent par suite de la translitteration des

, formes classiques en caracteres arabes.-per­sans (ainsi qu'a fait 'Monchi-Zadeh) ou parsuite de la reconstruction-transcription (ainsi

. qu'a fait Bodrogligeti) ne sont pas toujours.certains et la contribution du CC al'histoire.du persan est peu significative.

A la fin on aurait reproche a Monchi­-Zadeh de lJ.'avoir pas muni son livre d'unindex des mots des colonnes persanes. Com­ment peut-on, deviner par exemple_que

Ocjene i prikazi 319

/ceasp/ peut figurer parmi les motsa r- de­venant ru!ab, »Datte« (p. 91)?

Muhammad Ibn 'Abd al-Karim aš-Šahrasta­ni, Kitab al-Milal va-n-nihal. Knjiga o religi­jama i sektama, I dio, Islam. Prevod saarapskog na ruski jezik, uvod i komentaris. M. Prozorov, Moskva 1984. godine

Među mnogobrojnim vrijednim djelimakoja govore o islanlu nalazi se i djelo »Ki­tab al-milal va-n-nihal« koje je napisao-.Šah­rastani, porijeklonl Perzijanac. Djelo je na­pisano na arapskom jeziku i, po mišljenjuS. M. Prozorova, predstavlja svojevrsnu enci­klopediju religije i religiozno-filozofskih uče­

nja naroda Bliskog istoka u periodu ranogsrednjeg vijeka. S. M. Prozorov, koji je ovodjelo preveo na ruski jezik, takođe smatrada se Šahrastanije.v traktat odlikuje realnimpristuponl bez pristrasnosti u izlaganju o bilokojem vjerskom učenju. Prvi dio spomenutogtraktata pod nazivom »Islam« sadrži opiseezoteričnog učenja kroz vjerska učenja mu­slimanskih sekti.

U drugom dijelu traktata izložena su fi­lozofsko-religiozna učenja Jevreja, Hrišćana,Manihejaca, Brahmana, Zoroastrovaca i Sa­bejaca kao i filozofija istaknutih grčkih imuslimanskih mislilaca (~poglavlju Abu 'AliIbn Sina).

Rukovođen tematikom djela i njenomvrijednošću, kao izvorom za izučavanje sektiu okviru heterodoksnog islama, ruski isla­mista S. M. Prozorov sačinio je prevod dijelaknjige »Islam«, u čijem uvodu govori o Šah­rastaniju kao o filozofu i pristalici isma'il­itskih stremljenja koji je, uprkos tome, napi­sao djelo,koje objektivno· karakteriše jednu

ar.

com.

lat.

pers.

tk.

B.

M.

Kuun, G.

Abreviations

arabe

coman

latin

persan

turk

~odr~gligeti - v. le commence­ment du compte-renduMonchi-Zadeh - v.le commence--­ment du compterendu

Codex Cumanicus bibliothecae adtemplum Divi Marci Venetiarunl.Budapestini 1880.

M. Mollova

od najvažnijih strana duhovnog života Musli­mana u to vrijeme. <

Naime, prevodilac S. M. Prozorov objaš­njava kako je Šahrastani smatrao neophod­nim sagledati glavne probleme teologije kojisu poslužili kao osnova za nastajanje razli­čitih doktrina u islamu i shodno tome nas­tajanju velikih škola (kadariti, sifatiti, ha­ridžiti i ši'iti) od kojih su se, kao od osnove,razvile sedamdeset tri muslimanske sekte. Potoj osnovi, prihvatanjem opšteg mišljenja kaoprincipijelnog' stava, pojedinci su formirali

sekte i njihovo učenje, pri čemu se Šahras­tani kao autor ne upušta ni u kakve po­lemike. O·n po nlišljenju S. M. Prozorova,samo iznosi osnovne karakteristike svakogod tih učenja ponaosob, zasnovanih,kako jepomenuto, na glavnim problemima teologije.Upravq, ova učenja pojedinih sekti su i sa­držaj §Vakog od poglavlja (npr. poglavljemu'taziUti) u kojima Šahrastani daje kratakistorijat nastanka sekte i njeno filozofsko­religiozno učenje.

Djelo Kitab al-milal va-n-nihal nastaloje 521/1127. god. i posvećeno je Abu-I-Ka­simu Mahmudu ben Muzaffaru, veziru nadvoru sultana Sendžera. Djelo je bilo vrlopopularno na tadašnjem muslimanskom Is­toku, o čemu govori i činjenica daje nekolikoputa prt)vedeno na perzijski jezik.

Zahvaljujući prevodu prvog dijela ovogtraktata na ruski jezik, koji je uradio ara­bista S. M. Prozorov, nastala je knjiga kojauz opširne komentare donosi .Šahrastanijevoučenje. Pored S. M. Prozorova, Šahrastanije­vim djelom su se bavili i drugi arabisti, fi­lozofi i teolozi iz oblasti islama pa je, kakokaže sam Prozorov, zbog toga niz opšte ter­minologije ostavljen bez prevoda. S obziromna specifičnostiovog djela, poseban, akcenatdat je tumačenju terminologije s ciljem da sešto bolje otkrije sadržaj orginalnog teksta injegovo značenje. Citati iz Kur'ana dati su uprevodu Kračkovskoguz izuzetak onih dije­lova koji su, po mišljenju S. M. Prozorova,zahtijevali preciznost i ponovno prevođenje.

Kompletan prevod .urađen je po tekstuizdatom II Kairu 1961. godine uz upoređi­

vanje sa izdanjem iz 1846. godine u Lon­donu (ovo izdanje je obnovljeno 1923. go­dine u Lajpcigu). S. M. Prozorov dalje objaš­njava da su mjesta na kojima se javilo razi­laženje između ova dva izdanja provjerenau jednom od najranijih rukopisa ovog trak­tata (rukopis iz 1233. godine).

Pored opširnog uvoda od četrdesetdvije

320

stranice, u kojem Prozorov u tri podnaslovagovori o ortodoksnom i jeretičkom u islamu,.zatim o muslimanskoj heterodoksnoj litera­turi od 8. do sredine 12. vijeka kao i o Šahras­taniju i njegovom radu na ovom traktatu,knjiga sadrži još sedam glava u kojima je,u svakoj posebno, riječ o Mu'tazilitima, Dža~baritima, Sifatitima, Haridžitima, Murdži­.itima, Šiitima i Furuitima. Zatim slijedi če­

trdeset i šest strana komentara koji dubioznozalaze u orginaIni tekst. Naime, u svojim ko­mentarima S. M. Prozorov objašnjava poje­dine riječi dajući nam njihovo šire značenje

i skoro doslovan prevod terminologije kojuje smatrao najasnom. Pored ovoga, u komen­tarima nalazimo i podatke o ličnostima čija

imena Šahrastani spominje u svom djelu.U posebnonl prilogu S. M. Prozorov

daje spisak skraćenica kao i spisak izvora ~

literature.

Ocjene i prikazi

Na posljednjih dvadeset stranica knjigenalaze se indeksi u knjizi sponlenutih religija,religioznih pravaca, filozofskih i teološkihškola i sekti, kao i indeks imena sponlenutihdjela i geografskih pojmova.

Knjiga »Kitab al-milal va-n-nihal« jenekoliko puta izdata u Evropi, Egiptu, Iranu,Turskoj i Indiji. Prevedena je na perzijski,turski,njemački i engleski jezik. Prevod nanjemački jezik je sačinjen prije 130 godina i,bez obzira na pojedine manje greške, u 'cje­losti odgovara orginalu. Prevod na engleskijezik je, po riječima S. M. Prozorova, sači~

njen neprofesionalno i sa puno grešaka. Ima­jući u vidu i to da ova dva prevoda nenlajukomentare niti bilo kakva objašnjenja kojabi olakšala čitanje, djelo »Kitab al-milalva-n-nihal« na ruskom jeziku u prevodu S.M. Prozorova možemo smatrati vrijednimdoprinosom evropskoj orijentalistici.

A. Damadžić

Tisak: Radna organizacija grafičke djelatnosti»ISKRA« Vinkovci