E

Ochrona powietrza

Powietrze uchodzi za dobro niewyczer-palne i w pełni odnawialne. Koniecznośćochrony powietrza na obszarach wiejskich,jest znacznie mniej zauważalna w porówna-niu z potrzebą ochrony wód. Powszechnieuważa się, że na wsi mamy „czyste” powie-trze. W rzeczywistości powietrze, zarównow dolnych, jak i górnych warstwach atmos-fery, jest często zanieczyszczone pyłami,mikroorganizmami i pyłkami roślin, a takżelotnymi substancjami o charakterze nieorga-nicznym i organicznym. Głównymi substan-cjami zanieczyszczającymi powietrze, mo-gącymi pochodzić z rolnictwa, są pyły(cząstki gleby) i dymy oraz różne związkigazowe, w tym związki o przykrym zapa-chu, zwane w skrócie substancjami odoro-wymi.

Większość wytwarzanych w rolnictwiegazów zaliczana jest do tzw. gazów cieplar-nianych (dwutlenek węgla, metan i tlenkiazotu) powodujących ocieplanie klimatu.Największym producentem metanu, któryjest wydzielany w procesie trawienia sązwierzęta przeżuwające. Metan i tlenki azo-tu wydzielane są w czasie spalania resztekpożniwnych, jak również z miejsc składo-wania odchodów zwierzęcych. Emisja tlen-ków azotu ma również miejsce z gleby,w czasie stosowania nawozów organicznychi mineralnych, jak również podczas biolo-gicznego wiązania azotu. W ogólnej puliemitowanych gazów cieplarnianych w Pol-sce około 25% metanu i 60% tlenków azotupochodzi z rolnictwa. Udział rolnictwaw ogólnej ilości emitowanego dwutlenku

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E 1. Wstęp

67

Ochrona powietrza

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E

68

węgla podczas spalania olejów napędowych jest bardzo niewielki i wynosi poniżej 0,5%.Polska jest zobowiązana porozumieniami międzynarodowymi do zmniejszenia emisji gazówcieplarnianych z terenu naszego kraju. Wobec wysokiego udziału rolnictwa w emisji metanui tlenku azotu rolnicy powinni podejmować działania ograniczające ilość tych gazów, po-wstających na terenie gospodarstwa (patrz rysunek). Poza aspektem ochrony atmosfery po-zwala to na obniżenie kosztów produkcji rolnej.

Źródła gazów cieplarnianych z rolnictwa

Dw

utle

nek

węg

la,M

etan

Dw

utle

nek

węg

la

Tle

nkia

zotu

Dwutlenek węgla, Tlenkiazotu, M etan

Rośliny Zwierzęta

Nawozy naturalne

Paliwarolnicze

Nawozy mineralne

Atmosfera

Gleba

Dwutlenek węgla jest nie tylko wydzielany, ale przede wszystkim pobierany przez rośli-ny w procesie fotosyntezy (gruba strzałka na rysunku).

2. Zapylenie i zadymieniepowietrza

1. Zapylenie powietrza powstaje w wynikuerozji wietrznej, ruchu maszyn i narzę-dzi rolniczych po powierzchni suchejgleby, transportu i stosowania niektó-rych nawozów, szczególnie wapna na-wozowego i superfosfatu pylistego, orazprac żniwnych. Długotrwałe zapyleniei zadymienie powietrza jest uciążliwedla otoczenia, a w skrajnych przypad-kach stwarza zagrożenie dla zdrowia lu-dzi i zwierząt.

2. Aby unikać zapylenia powietrza należy:

wszystkie zabiegi agrotechniczne,a szczególnie uprawowe, wykonywaćprzy optymalnej wilgotności gleby,

nawozy stałe, przewożone luzem, za-bezpieczać przed rozsypaniem orazpyleniem,

nawozy produkowane w formie pyli-stej rozsiewać w okresach bezwietrz-nej pogody i stosunkowo dużej wil-gotności względnej powietrza, najle-piej w godzinach wieczornych,

utrzymywać powierzchnię gleby podokrywą roślinną przez maksymalniedługi okres w ciągu roku.

3. Mimo przestrzegania tych zaleceń nieda się zupełnie wyeliminować zapylaniapowietrza w procesie produkcji rolnej,np. w okresie prac żniwnych czy we-wnętrznego transportu.

69

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E

Ochrona powietrza

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E

70

4. Zadymienie stanowi znacznie większąuciążliwość dla otoczenia niż zapyleniepowietrza. Problem ten narasta ze wzglę-du na coraz większą ilość odpadów po-wstających w gospodarstwach rolnych,które likwiduje się poprzez spalanie.W czasie spalania wydzielają się częstosubstancje toksyczne oraz zawieszonew powietrzu niedopalone części sub-stancji organicznych w postaci ciemne-go dymu.

5. W celu ograniczenia zadymienia należy:

spalać tylko tę część odpadów, którychnie można zagospodarować w żaden in-ny sposób, a w czasie spalania nie bę-dzie powstawał dym zawierający tok-syczne substancje,

proces spalania powinien odbywać siępod stałym, odpowiedzialnym nadzo-rem,

śmieci i odpady, które mogą byćpoddane kompostowaniu, powinnybyć wprowadzane do wtórnego obie-gu substancji na miejscu w każdymgospodarstwie,

nabywać artykuły w opakowaniachoraz folie, które ulegają procesowibiodegradacji w sposób bezpiecznydla środowiska (np. folie do sianoki-szonek),

wyroby z tworzyw sztucznych, którenie podlegają ponownemu wykorzy-staniu powinny być dostarczane doodpowiednich składowisk lub spa-larni.

6. Jeśli spalanie na otwartej przestrzeni jestjedynym sposobem pozbycia się mate-riałów i przedmiotów zbędnych, należy

postępować w taki sposób, aby ograni-czyć emisję dymu i uciążliwość dla oto-czenia oraz przestrzegać zasad bezpie-czeństwa przeciwpożarowego:

nie spalać wyrobów plastikowych, gu-mowych, opon oraz innych materia-łów wydzielających toksyczny dym,

materiały spalane powinny być suche.Nie należy spalać zielonych części ro-ślin oraz materiałów nie podlegają-cych pełnemu spaleniu lub spalają-cych się bardzo powoli,

ognisko rozpalać w bezpiecznej od-ległości od budynków, drzew, pryzmsłomy, dojrzałych łanów zbóż, ścier-niska itp.,

ogniska nie można rozpalać w pobli-żu dróg publicznych, aby zadymie-nie nie powodowało zagrożenia dlaich użytkowników,

nie należy rozpalać ogniska w czasieprzedłużającej się suszy i wietrznejpogody,

spalanie na otwartej przestrzeni musiodbywać się pod nadzorem odpowie-dzialnej osoby, aż do momentu całko-witego zlikwidowania zarzewia ognia.

7. Odpady niebezpieczne (np. opony i innegumowe produkty) powinny być spala-ne wyłącznie w miejscu do tego wyzna-czonym, w odpowiednich urządzeniachtechnicznych w składowiskach odpadów.

8. Opakowania, które nie mogą być po-wtórnie wykorzystywane, np. po środ-kach ochrony roślin, powinny być od-bierane przez producenta lub dystrybu-tora.

Ochrona powietrza

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E

71

Składowisko zużytych opon

9. Zabronione jest wypalanie roślinnościna łąkach i pastwiskach, nieużytkachoraz rowach i na pasach przydrożnych,jak również wypalanie ścierni i słomyoraz łętów ziemniaczanych.

10. W niektórych gospodarstwach słomamoże być wykorzystana jako tanie źró-dło energii do ogrzewania pomieszczeńdomowych i gospodarskich. Aby unik-nąć nadmiernego zadymiania, do spala-nia słomy wymagane są odpowiedniejkonstrukcji piece instalowane w profe-sjonalny sposób.

72

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E 3. Substancje odorowe

11. Najbardziej uciążliwe są substancje odo-rowe, pochodzące z budynków inwen-tarskich, obornika i zbiorników na gno-jowicę. Uciążliwość ta zależy od:

odległości od sąsiadów i topografiiterenu,

liczby i rodzaju zwierząt (najbardziejuciążliwe są chlewnie),

przeważającego kierunku wiatru w sto-sunku do domów,

typu i wielkości zbiorników na gno-jowicę i płyt obornikowych,

sposobu żywienia zwierząt.

12. Należy maksymalnie ograniczać ilośćuwalnianych, przykrych zapachów, któ-re są uciążliwe dla otoczenia. Nie jestniestety możliwe całkowite wyelimino-wanie przykrych zapachów w trakcie pro-dukcji rolniczej, a w szczególności z po-mieszczeń dla zwierząt oraz miejsc prze-znaczonych na kiszonki.

13. Podstawą w ograniczaniu rozprzestrze-niania się przykrych zapachów jestutrzymywanie na wysokim poziomiehigieny w pomieszczeniach inwentar-skich i czystości w ich otoczeniu. Ko-niecznym wyposażeniem tych pomiesz-czeń są sprawne urządzenia wentylacyj-ne, które będą utrzymywały temperatu-rę i wilgotność powietrza oraz koncen-trację gazów na poziomie zapewniają-

Ochrona powietrza

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E

73

cym dobre samopoczucie i zdrowie zwie-rząt.

14. W szczególności należy przestrzegać na-stępujących praktyk:

jeśli istnieje taka możliwość, wska-zane jest codzienne usuwanie gno-jowicy / obornika z budynków in-wentarskich na miejsce ich składo-wania,

wszystkie utwardzone powierzchniewewnątrz i na zewnątrz budynkuutrzymywać w czystości,

utrzymywać w stanie sprawności po-idła automatyczne,

w oborach ściółkowych stosować do-stateczną ilość suchej słomy, gdyżzwierzęta zabrudzone odchodami sądodatkowym źródłem substancji odo-rowych,

budynki inwentarskie powinny byćczyszczone i poddawane okresowejdezynfekcji,

szczególnie dokładnie i często po-winny byćmyte pomieszczenia, w któ-rych przechowywana jest aparaturado doju oraz mleko.

15. Źródłem nieprzyjemnych zapachóww gospodarstwie mogą być niewłaści-wie przechowywane pasze, zarównokoncentraty jak i kiszonki. Pasze pół-płynne (wywar, melasa), wydzielającesilny zapach, powinny być przechowy-wane w szczelnych pojemnikach lubsilosach.

16. Wycieki soków kiszonkowych, ze wzglę-du na zapach, nie powinny być wywo-

żone na pola sąsiadujące z terenem zabu-dowanym ani na pola przylegające dowód powierzchniowych ze względu namożliwość ich zanieczyszczenia.

17. Nie wolno mieszać soków kiszonkowychz gnojowicą, z uwagi na wydzielanie siętoksycznych gazów.

18. System wentylacyjny w budynkach in-wentarskich oraz miejsce wyprowadze-nia ich wylotu (im wyżej tym lepiej) z bu-dynku wpływa na stopień rozproszenianieprzyjemnych zapachów wydostają-cych się z pomieszczeń inwentarskich.

19. Największa emisja substancji odoro-wych następuje w chwili rozprowadza-nia odchodów zwierzęcych (obornika /gnojowicy) na polu i zapach ten możebyć wyczuwalny na dużą odległość,w zależności od rodzaju odchodów, wa-runków pogody i używanego sprzętu.

20. Aby ograniczyć wydzielanie substancjiodorowych w czasie mieszania gnojo-wicy w otwartych zbiornikach naziem-nych należy mieszać ją bezpośrednioprzed opróżnianiem zbiornika. Warun-kiem jest posiadanie bardzo efektywne-go / wydajnego mieszadła, które będziew stanie rozdrobnić warstwę osadu po-wstałą na dnie zbiornika. Czynność tęnajlepiej jest wykonywać przy po-chmurnej pogodzie, aby jak najmniejsubstancji odorowych przedostawałosię do atmosfery. Dobrze jest zwrócićuwagę na kierunek wiatru w stosunkudo sąsiadujących domów.

Ochrona powietrza

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E

74

21. Największa ilość lotnych substancji odo-rowych uwalnia się z gnojowicy rozlewa-nej z beczkowozów wyposażonych w płyt-ki rozbryzgowe, które powodują roz-drabnianie strumienia na małe krople.Taki system rozlewania gnojowicy po-winien być stosowany na polach odle-głych od terenów zamieszkałych.

Beczkowóz z płytką rozbryzgową

22. Gnojowicę i obornik najlepiej wywozićna pole w czasie pochmurnej pogody,używając roztrząsaczy i beczkowozów.Gnojowicę i gnojówkę powinno sięwprowadzać pod powierzchnię nieob-sianej gleby lub w międzyrzędzia roślinuprawnych za pomocą węży rozlewo-wych, wyposażonych w odpowiedniekońcówki.

Wprowadzanie gnojowicy lub gnojówki podpowierzchnię gleby

23. Nie należy dopuszczać do przeładowa-nia roztrząsaczy obornika lub przepeł-nienia beczkowozów, aby nie następo-wało zanieczyszczenie dróg w czasietransportu na miejsce przeznaczenia.

24. Produkcja zwierzęca jest głównym źró-dłem emisji amoniaku do atmosfery.Amoniak ulatnia się z budynków inwen-tarskich, miejsc składowania odchodóworaz w czasie ich rozprowadzania napolu. Straty azotu w formie amoniaku z na-wozów organicznych obniżają ich war-tość nawozową.

25. Amoniak w formie gazowej lub soli amo-nowych opada wraz z deszczem na po-wierzchnię wód powierzchniowych, po-wodując ich zanieczyszczenie, a jonyamonowe ulegając procesowi nitryfikacjiprzyczyniają się do zakwaszenia gleby.

26. Ze względów środowiskowych i ekono-micznych straty azotu, w tym przedewszystkim amoniaku z produkcji zwie-rzęcej, powinny być minimalizowane.

27. Podstawowym sposobem zmniejszenia stratamoniaku z odchodów zwierząt (kał, mocz,pomiot kurzy) jest przestrzeganie zasadhigieny w pomieszczeniach inwentar-skich. W płytkich oborach i chlewniachstałe odchody należy regularnie usuwaćna płytę gnojową, a nadmiar moczu po-winien szybko odpływać do zbiornikana gnojówkę. W oborach i chlewniachbezściółkowych odchody powinny, moż-liwie szybko, dostawać się przez rusztai podłogi szczelinowe do kanałów odpły-wowych.

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

75

4. Amoniak

E

Ochrona powietrza

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E

76

28. Rozmiar strat amoniaku z odchodów zwie-rząt jest proporcjonalny do powierzchni,na której odchody te zalegają i straty terosną wraz z wysychaniem odchodów.

29. Największe straty amoniaku z nawo-zów organicznych do atmosfery zacho-dzą w czasie wywożenia ich na polei w okresie następnych 24 godzin. Na-wozy organiczne powinny być wymie-szane z glebą (przyorane) najlepiej w cią-gu kilku godzin i nie później niż w okre-sie 1 doby po wywiezieniu na pole.

30. Straty amoniaku mogą być ograniczanepoprzez zwiększenie efektywności wy-korzystywania białka podawanego zwie-rzętom w paszy.

31. Dopasowanie diety, w żywieniu świńszczególnie, do zapotrzebowania w róż-nych fazach wzrostu (żywienie fazo-we), może redukować ilość wydzielane-go azotu. Stosowanie paszy o stosunko-wo niskiej zawartości białka możezmniejszać ilość azotu wydzielanegow odchodach, przy zachowaniu produk-cji na odpowiednim poziomie.

32. Zwiększenie efektywności wykorzysta-nia białka zawartego w paszach przezprzeżuwacze jest znacznie trudniejsze.Konieczne jest przede wszystkim za-pewnienie odpowiedniej proporcji paszbiałkowych i węglowodanowych w ży-wieniu tej grupy zwierząt.

33. Straty amoniaku mogą następować rów-nież z nawozu mineralnego jakim jestmocznik stosowany przedsiewnie, dla-tego po zastosowaniu nawóz ten wyma-ga natychmiastowego wymieszania z gle-

bą. Nie należy stosować mocznika naglebach o odczynie obojętnym i alka-licznym oraz w roku, w którym prze-prowadzono zabieg wapnowania, gdyżdochodzi wówczas do znacznych stratamoniaku.

34. Pogłównie można stosować mocznikw okresie wczesnej wiosny, gdy glebajest wilgotna, a średnie temperatury dzien-ne nie przekraczają 10oC. W praktyceogranicza to stosowanie pogłówne mocz-nika do zbóż ozimych, rzepaku i pierw-szej dawki azotu na użytkach zielonych.

77

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E 5. Gazy cieplarniane

35. Gazy te nagromadzają się w górnychwarstwach atmosfery i powodują stop-niowe ocieplanie się klimatu kuli ziem-skiej. Gazami cieplarnianymi, pocho-dzącymi w dużej mierze z rolnictwa sąmetan, tlenki azotu i dwutlenek węgla.

36. Metan - bezwonny i bezbarwny, a więc„niewidoczny“, ale palny gaz, jest wy-dzielany, podobnie jak amoniak i tlenkiazotu, w wydalinach gazowych zwie-rząt gospodarskich – szczególnie prze-żuwaczy. Niewielkie ilości metanu sąuwalniane przez bakterie z gnojowicyi obornika. Emisja metanu jest najwięk-sza od krów mlecznych, ze względu naich wysokie wymagania energetyczne.Możliwości ograniczania wydzielaniametanu przez zmianę diety dla przeżu-waczy są niewielkie.

37. Kontrolowana fermentacja beztlenowanawozów organicznych w szczelnychzbiornikach, może służyć do produkcjimetanu jako źródła energii w gospodar-stwie rolnym. Urządzenia takie, zwanebiogazowniami, spotyka się niestetybardzo rzadko.

38. Rolnictwo ma większe możliwości ogra-niczania emisji tlenków azotu niż meta-nu do atmosfery. Bardzo istotną sprawądla rolnictwa jest ograniczenie emisjitlenków azotu z nawozów naturalnychi z gleby. Jedynym w praktyce sposo-bem ograniczenia strat azotu z gleby w

Ochrona powietrza

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

E

78

formie gazowej, jest stosowanie nawo-zów azotowych (mineralnych i organicz-nych) w sposób dostosowany do aktual-nego zapotrzebowania roślin, wówczasstraty azotu są minimalne.

39. Uwalnianie tlenków azotu z gleby, któ-re zachodzi na glebach nadmiernie uwil-gotnionych, można regulować poprzezpoprawę stosunków powietrzno-wodnych,czyli melioracje.

40. Na terenach użytkowanych rolniczo,w czasie różnorodnych prac i transpor-tu, uwalniany jest do atmosfery dwutle-nek węgla, powstający podczas spalaniamateriałów pędnych oraz wypalaniazbędnej roślinności. Ograniczanie emi-sji dwutlenku węgla z terenów użytko-wanych rolniczo jest możliwe poprzez:

zakaz wypalania roślinności,

zmniejszenie zużycia paliw (traktoryo niższej mocy oraz ograniczanie pu-stych przejazdów i zabiegów uprawo-wych), systematyczną wymianę fil-trów powietrza i wtryskiwaczy pali-wa,

wykorzystywanie niekonwencjonal-nych źródeł energii do ogrzewania(biogaz, energia słoneczna, siła wia-tru i wody),

redukcję strat ciepła z budynków po-przez właściwy system wentylacji.