Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15, ss. 311-334. SMAL HAKKI BURSEVNN KTB-I KEBR VE BURSEVDE VRDT KLTR Nuran Dner * Abstract smail Hakk Bursev, (d.1137/1725) is one of the famous sufis of the otoman period. He has drawn up, so many works in various subjects. Some of his books contains waridat which came to him from God and explanation of them. This study, aims at examining Kitb- Ke-brwhichisthatkindofbook.nthisarticlethatqestionswillbediscussed:whatis wridt according to Bursev? What kind of hearts take them ? When do they come? And How do they come? Keywords: Ismail Hakki Bursevi, varidat, sufism Giri Mutasavvflarn Bilgi Elde Etme Yollar Sfiler,slamlimlerininortayakoyduuselimhisler,doruhaberveakl1 bilgi elde etme vastas olarak kabul etmi, ancak bu yollarla elde edilen z-hir ilimleri yeterli saymam, Allah tanma ve Ona ulama noktasnda da-ha baka bilgi elde etme vstalar gelitirmilerdir. Bu bilgiler sufilere, silsi-le, rya, ilham gibi eitli yollardan gelebilir.Tasavvuftasilsile,tarikateyhlerininHzPeygamberekadaruzanan stadlarzincirinedenir.2Bilindiigibibirtarikatagirme,onunmridler zincirine balanma anlamna gelmektedir. Silsile bir ark, kanal olarak kabul edilir ve sfler, batn bilgileri bu vasta ile eyhlerinden elde ederler. Feyz-i sndkelimesidebunuifadeetmek iinkullanlr. Allahbilgisi adverilen

* U Sosyal Bilimler Enstits Doktora rencisi 1 Saduddin Mesud b. mer Taftazn, erhul-Akid, haz.: Sleyman Uluda, stanbul 1991, ss. 105 vd. 2 Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1995, ss. 233vd.; Ylmaz, Hasan Kmil, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1994, s. 339Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15312 marifetisflerbazenmmolaneyhlerindendealabilmektedirler.Silsile en son peygambere ve Ondan da Allaha ulat iin silsilenin ekii son-suzadr.3 Rya ise uyku halinde zihinde beliren dnceler ve olaylar olup,4 sflerbuyolladaeyhlerinden,Hz.PeygamberdenvehattaAllahtanbil-gileralabilmektedirler.5Hz.Peygamberinbirhadisinegresadkrya vahyinkrkaltdabiridir.6Buhadis,vahiydendkniteliklideolsailh kkenli mesajn ryalar yoluyla insanlara ulatrlmasnn hl mmkn ol-duunuimaetmektedir.Aynzamandao,ilhilhmnAllahdostlarna bahedilebileceinideifdeetmektedir.7Ryavastasylatasavvufaintisap edenyadaryasnkaynakkabulederekmanevihayatndzenleyen sflere tasavvuf tarihinde rastlamak zor bir durum deildir. nc bir yol olanilham,silsiledeolandurumunaksine,vastaszolarakdorudanAl-lahtanalnanbilgidir.Bubilgiye,marifet,irfan,kef,mkefe,muhdara, mhede,feth,feyz,levih,tavrkvridt,havtr,vkagibiisimlerde verilir.8Bubilgitraadavridtkelimesindenyolaklarakincelene-cektir. 1. Bir Bilgi Tr Olarak Varidt Arapa suya gitmek anlamna gelen vurd masdarndan treyen vridt, suya varan, ulaan, gelen manasna vridin ouludur. Ayn kkten tre-yen vird kelimesi de gnn suya gidilen ksmna, kular ve develerin suya gitmelerine, bunu alkanlk edinmelerine denir. Ayrca vird, Kurandan bir para ve ksmdr. Birisinin her gece, Kurandan okuduu blme de denir. Yine vird, kiinin gece eritii bir zaman dilimidir. Mevrid ise,(.mevrid) su kaynadr.9

Bir tasavvuf terimi olarak vridt ise; kalbe gzel htr trnden zahmet-

3 Lings, Martin, TasavvufNedir, ev.: Harun encan, stanbul 1986, s. 45 4 Uluda,Sleyman, Tasavvuf Terimleri szl, stanbul 1995, s. 443. 5 Kara, age, ss. 135-140. 6 Buhr, tabr, 26. 7 Sviri,Sara,YorumlanmveKaydageirilmiRyalar,ev.:hsanDurdu,KemalSa-yar, Sf Psikolojisi,stanbul 2000, ss. 189-214; Ayrca bk., Spegelman, J. Marvin vearka-dalar, Jung Psikolojisi ve Tasavvuf, ev.: Kemal Yazc - Ramazan Kutlu, stanbul 1997. 8 Kara, age, ss. 129 vd.; Ylmaz, age,ss. 234 vd.; Tasavvuf bilgi ve bu bilgiye yaplaneleti-rileriinayrcabk.,Uluda,Sleyman,Btnlmi,DA,c.V;Burckhardt,Titus,slm Tasavvuf Doktrinine Giri, stanbul 1982; Gngr, Erol, slm Tasavvufunun Meseleleri, stan-bul 1993. 9 bn Manzur, Lisnul-Arab, Beyrut, ts., c. III, ss. 456 vd.Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr313 sizce gelen manlardr. Her bir lh isimden kalbe gelen man hakknda da kullanlr.10Knyegrevridt,kulunkasdolmakszngaybdan (Haktan) kalbe gelen mnlar demektir.11 Vridt bazan hcum gibi aniden, bazan dadeiik baz almetlerle uu-ragelirvekalbinhazrlandbelirlibirvrideireteder.Vridkalbe ilimbrakarakorayterkeder.Onunieriiancakilimlesnrlandrlabilir vevridinart,bilgivermesidir.VridsonradanolmabireydeilseAl-lahlakularasndakivastalarnkalkmasylaanlalr.Budavech-ihssn tecellsidir. Vridin kuvvetiyle ilgili olarak da u durumdan sz edilebilir: 1.Vridbirksminsanlarniindebulunankuvvettendahabyktr veokiiyestngelir,halikiiyegliptirveokimse,onunetkisial-tndakalr. 2.Vrid kiinin kuvveti ile eit olur. Onda vridin kendisini etkilediine dair bir belirti grlmez. Gsterildii zaman, gizli bir ekilde hissedi-lir. Allahtan geleni alncaya kadar vride kulak verilmesi gerekir. Bu vridindurumu,seninlekonuanbirdostununhalinebenzerkio, seninlekonutuktansonrabirkonudabirdnceonualr,zihnini onayneltir,gzleridalarveseninkonutuklarnlailgilenmez.(Al-lahtan gelen bu ilham onu etkisi altna almtr) 3.Bazkiilerinkuvveti,kendisinegelenvridingcndendahafazla-dr. Bu kiiye vrid geldii zaman, o kii seninle konuurken sen onun vrid aldn ve kendisine gelen eyi hissetmezsin. Sfleregreilhhuzurabireliolanvridtyarhn,melekyada nr ve eytn olur. Vrid-i melek ile vrid-i eytn arasndaki fark, rhn vridtnelemdeillezzetvermesiveilimmeydanagetirmesidir.eytn vridt ise hayret, znt, elem ve arlk verir.12 2. Baz Tasavvuf Klasiklerinde Vridtn KullanmTasavvuf klasiklerinden Lumann yazar Serrc; vrid Tecellden sonra kal-begelenveonukaplayanbirhaldir,insanfiilininetkisiyoktur.Diyor.13 Sflerinenokkullandklarszlerdenbiridevridtkelimesidir.Vrid, kulunkastolmaksznkalbegelenhtrlardr.VridlerbazanHaktan,

10bn Arab, Istlhtus-Sfiyye, Beyrut 1411/1990, s. 61. 11 Abdurrezzak, Kn, Istlhtus-Sfiyye, Khire 1404/1984, s. 70; Uluda, age, s. 557. 12Refik el-Acem, Mevsatu Mustalahtit-Tasavvufil-slm, Beyrut 1999, ss. 1020-1023. 13 Ebu Nasr Serrc, Luma-slm Tasavvufu, haz.: Hasan Kmil Ylmaz, stanbul 1996, s. 335. Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15314 bazan ilimden (zhir ve batn bilgilerden) gelir. Buna gre havtrdan daha umm bir lafzdr. Vridt ise srr vrd, hzn vrd, kabz vrd, bast vrd gibi eitleri de ieren bir stlahtr.14 Bir baka ifde ile vrd manala-rn kalbe hull etmesi ve girmesidir.15 Kalbevridtvkolduundanefs,kulakhrszlyapar.Yanibuvri-dt duyup anlamaya alr. Eer bir ihsn- ilhye nail olacak olursa ist-ngstererektaknlabalar.Nefsinhementaknlkgstermesiilhl-tuflar ihta edecek genilikte olmamasndandr.16 Atullah skenderHikmetler kitabnda konu ile ilgili u bilgileri verir: Allahn sana feyiz ve ilham gndermesi, onunla Ona ulaman iindir. Allah Telnn sana vrid ve ilham vermesi, seni ayr elinden kurtarmak ve e-ynnklesiolmaktankurtarp,hrriyetekavuturmakiindir.HakTel sana vrid ve feyzi, seni vcut (eya) hapishanesinden karp mahede fe-zalarna ykseltmek iin vermitir.17 zerine ilh vrid ve keifler geldii zaman sendeki adetleri ykp mah-vederler. nk Hkmdarlar bir lkeye girdiklerinde oray ykp ifsd ederler. (Neml27/34)Vrid,KahhrolanHakTeldangeldiiiinkendisinedo-kunan her eyi yarar geer. Hayr, biz hakk btln stne atarz da, onun bey-nini paralar ve derhal can kar (Enbiy, 21/18) Manev meyva ve netice-sini bilmediin bir vrid ve ilhm sakn tezkiye edip temize karma! n-kbuluttanmurad,yamurdeildir,ondanmaksad,meyvalarnyetimesi veolgunlamasdr.lhvridtn,srlarnverdiktenvenurlarnyay-dktansonrabakvesreklikalmalarnisteme.nkAllahTelsenin iinhereydenmstandir,seniisehibireydenmstanklmad(Al-i mran, 3/97; Tegabun, 64/6).18

lhvridler,feyzveilhampekseyrekolarakanszngelir.Budurum, kullarn meseleyi istidat ve kabiliyetle izah etmemeleri, byle bir iddiada bu-lunmamalar iindir.19 Neticedesfler, sfliin vridtlaolduunu,evrdileolmadnifade

14 Abdulkerim,Kueyr,KueyrRislesi,haz.:SleymanUluda,stanbul,1991,s.220; Suhreverd, Tasavvufun Esaslar: Avriful-Marif, haz.: Hasan Kmil Ylmaz, rfan Gndz, stanbul, 1990, s. 581; Ayrca bk. Cebeciolu Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yay., stanbul 2004, ss. 688-699. 15 Hucvir, Keful-Mahcb: Hakkat Bilgisi, haz.: Sleyman Uluda, stanbul, 1996, s. 536. 16 Suhreverd, age, s. 349. 17 bn Ataullah skender, Tasavvuf Hikmetler, haz.: Mustafa Kara, stanbul 2003, s. 28 . 18skender, age, s. 46.19skender, ae, s. 30 . Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr315 etmilerdir.20 nk, vrid olmasayd, vird olmazd21 3. Bursevnin Vridt Tarzndaki Eserleri Sfler, genellikle eserlerindeki fikirleri kalplerine doan ve tasavvuf bilgiy-le zdeleen vridtla kaleme almlardr denebilir. Osmanl dnemi mel-lif mutasavvflarndan smail Hakk Bursevnin eserlerinde bu tarzn hakim olduu ifde edilebilir. Nitekim Bursev Dvnna Ftuht- Bursev adn vermitir.22 smil Hakk Bursev, zaman zaman kalbine doan vridt erh sadedinde baz eserler kaleme almtr. Bu eserlerinde vridt erhleri dn-dapekokmanzmevediertasavvufikonulardayeralmaktadr. Bursevnin tesbt edilebilen vridt tarz eserleri unlardr: 1.Vridt- Hakkyye: Zlkade 1114 - Safer 1115de yazlm vridt tr bireserdir.(BursaYazmaveEskiBasmaEserlerKtp.,(BEEK)Genel, no: 86, vr.111b-264a mellif hattyla) 2.Rislet Eyyhel- Blbl: Rebulevvel 1115te tamamlanm vridt t-rbireserdir.Blblilegnlkastedilmitir.(BEEK,Genel,no:86, vr. 84-110, mellif hattyla)3.Mecma: 1115 ve 1116 yllarna it vridt ve erhlerine dirdir. Mec-mann ba ve son tarafnda 1114-1118 tarihleri arasnda deiik kim-seler iin yazlan mektup ve iirler yer almaktadr. (Sleymniye Ktp., Pertev Paa, no: 645, mellif hattyla).4.Min Vridtil-Fakr sml Hakk min Evhiri Zilhicce: 1116 ve 1117 ylla-rndakivridtveerhlerinedirdir.(SleymniyeKtp.,HletEfen-di, no: 789, mellif hattyla).5.Mecmuatul-hutabvel-vridt:1118-1125tarihleriarasndakivridtn ihtiv eder.iirleri, dnceleri, bz yet ve hadislerin aklamalar, hayatileilgilibzbilgilervemektuplamalardayeralr.(BEEK, Genel, no: 85)6.Mecma:1I22ylndakihacyolculuu,MsrveHicazdabulunduu sradakivridtveerhleridir.BumecmadaMsrulemve meyihindenbirksmnahediyeettiirislelerdeyeralr.(Bayezid Devlet Ktp., Genel, no: 3507, mellif hattyla)

20 MollaCm,Nefahtul-ns:EvliyMenkbeleri,ev.:Lamielebi,haz.:SleymanUlu-da, Mustafa Kara, stanbul 1998, s. 416.21skender, age, s.30; Konu ile ilgili olarak, ayrca bk., Necmuddin Kbr,Tasavvuf Hayat, haz.: M. Kara, stanbul 1980. 22 Bursev, Dvn,haz.: Murat Yurtsever, Arasta Yay., 2000, s. 37. Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15316 7.el-Vridt:Eserinsonunda1130tarihikaydedilmitir.(BEEK,Genel, no: 66, vr. 70-138 ve Genel, no: 67, 150 vr. mellifin hattyla)8.Mecmua:amdaki(evvl1130-Zlhicce1130)bzvridtdr.( Ktp. TY. no: 9793, 42vr. mellif hattyla)9.Kitbd-Dreril- rfniyye: amdaki 1130 sonu 1131 ba bz vridt ve ksa erhlerine dirdir. ( Ktp. TY. 4019 63vr.) 10. Mecmatl-fevid vel-vridt:1130 yl sonlar ile 1131 yl balar ara-sndakibazvridtvegenellikleTrkeyaplanerhleriniierir. (BEEK,Genel, no:87, 184vr.) 11. Vridt: smail Hakknn 1131 yl Zlkade ayna ait vridt ve erh-lerine dair bir risaledir.(Sleymniye Ktp. irEf.No:165,vr.1-79a) 12. Mecma-i Hakk: 1132 ylndaki baz vridtlarn ierir. (BEEK, Genel, no: 41, 73vr.) 13. Kitb- Kebr: 14 Zlhicce 1132- 4 Rebul-hir 1133 tarihleri arasndaki vridt ve erhleridir. (BEEK, Genel, no: 71)14. Kitbz-Zikr ve-eref: 19 Rebulhir 1133- 7 Cemziyell 1133 tarih-leriarasndakivridtveerhleridir.(SleymaniyeKtp.,Hac Mahmud, no: 2752, 63vr.)15. Kitb el Hakkus-Sarh vel Kefs-Sahh: 1133 ylna it vridt ve erh-lerine dir hacimli bir eserdir. (Hac Selim Aa Ktp., Hdayi, no: 468, mellif hattyla).16. KitbNakdil-Hl:(eceratlyaknvet-tevhd).Zlkade1133-Rebiulhir1134tarihleriarasndakivridtveerhleridir.(Ktp., TY, no: 2153, 296vr).17. Kenz-iMahf:24Rebul-ahir,1134detamamlanmtr.(BEEK,Genel, no: 75, 88vr. Mellif hattyla). 18. Mteferrikt- Hakk: Cemziyell 1134-Receb 1134 tarihleri arasndaki vridtveerhleridir.(SleymaniyeKtp.,EsadEfendi,no:1667, 289vr. mellif hattyla).19. Mzll-Ahzn:Receb1134denitibren1134ylndakivridtve erhleridir.Vridttanbakabiroktasavvufikonularaveterimlere temas edilmektedir. (BEEK, Genel, no: 79, 263vr. mellif hattyla).20. KitbHaytil-Bl:1135ylndakiounluklaaban,Ramazanayla-rndaki vridt ve erhleridir. (BEEK, Genel, no: 84, 177vr.mellif hat-tyla).21. Kitbl-zzil-dem:Zlkade1135-Safer1136tarihleriarasndakiv-Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr317 ridt ve erhleridir. (tf Efendi Ktp., no: 1420).22. Kitbn-Netce: Safer 1136-evvl 1136 tarihleri arasndaki vridt ve erhleridir.(BEEK,Genel,no:64,mellifhattyla).Eksikbirnshas (MilletKtp.,eriye,no:973)bandamstensihtarafndanyazld anlalanNeticI-uslibresibulunduundanbazaratrmaclar tarafndan yanllkla baka bir eser olarak gsterilmitir. Ali Naml ve mdatYavatarafindanlatinharfleriyleneredilmitir(stanbul 1997).23 4. Bursevnin Vridt Tr Eserlerinde Vridtn Anlam ve Muhtevs Vridttrileilgiliaadayaplandeerlendirmeler,ncelikle BursevninvridttarzndayazmolduuKitb-Kebradleserinden alnmtr.AyntarzdayazlmolanKitbn-NeticeveVridt-Kb-rsndaki grlerinden de faydalanlmtr. a. Bursevnin Vridlere Balarken Kulland Kelimeler Bursev,vridtlarnabalarken,vridtlarnasliittiinivegrdn genellikle u kelimelerle ifade etmitir: Kle l (Bana denildi ki), verede (gel-di),sadare(meydanageldi),ulkiyer(kalbimegeldi),raeytu(grdm), semitu(iittim),kuriealeyye(banaokundu),veredevridunminel-vridt,minel-levih,minel-lyiht,rsimealel-hav(havayaresmedil-miti),raeytuhazl-kavl,kadrusimefil-musall(usznnamazklnan yereresmedildiinigrdm),raeytukadktibealvechis-sem(gky-zneyazlolarakgrdm),Bursevbuyazlolarakgrdkelimelerin gzel bir hatla, gzellii tarif edilemeyen latf, kaln bir kalemle ya da bazan ilhkalemleyazldndabelirtir.Bukelimeleriersindeenokklel ifadesi geer.b. Vridtn Anlam ve Mahalli Bursev, Gkten ve yerden rzk veren Allahtr (Ftr, 35/3) yetini Arapa olarak kaleme ald bir vridinde yle aklamtr: BirinciRzk,rhnsemdankulunalmasveherhangibirgayreti olmaksznkalbevridtolarakgeleneydir.kinciRzkise,yeryznde gayret ve alma ile meydana gelir. Bahse konu olan yette rhun ve cismin

23Bursevnin vridt trndeki eserleri ile ilgili yukarda verilen bilgiler iin bk. Naml, Ali,smail Hakk Bursev, stanbul 2001, ss. 217-218. Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15318 gdsolanhereyeiretvardr.Birincininulvruhla,dierininiseaa cisimleilgiliolmasndandolayoikirzktanbirisisemvdieriarzdir. Gkten inen rzkla, yerde meydana gelen rzk arasnda byk fark vardr. Latf gd, latf rh iin olan feyz-i ilhdir. Kesf gda ise kesf cisim iin olan yiyecek ve ieceklerdir. Fakat bazan kesf, latfe yaknl ile latf olabilmek-tedir.24 smal Hakk, mrdin eyhini ziyret ettiinde yere, ge ve eyhin kal-binebakmasnistemektedir.eyhinkalbinebakmaktanmurdise,eyhin kalbine inen feyzi Allahtan itikad etmektir. nk kayna yerde olup, asl gkten inen yamur misli, hikmet kayna da kalpte olup, asl gayb sem-sndadr.25 Bursev,yukardakiaklamalardandaanlalacazerevridt,feyzi suyabenzetmektedir.Biriirindefeyzianlatmakiinarapvesuyubirlikte kullanr: Cn u dilde olan letfet-i feyzCevher-ilal veya akarsudur26 Kitb- Kebrde suyun bozulmu olan her eyi iyiletirme zelliinden yo-laklarak,suolmayanyerinharbolacaifdeedilmektedir.Dolaysyla ilh feyzin slaklnnolmadgnldeharbbirdurumdadr.Feyzbu-radagnliyiletirme,gzelletirmearacolarakgrevyapar.Buanlamda bedenin yapt ibdetlerdeki ama ise, ilh blglere ulama ve feyz kaps-na girmektir.27 Meysiz ieden iesiz mey iste Hakk endieden bo gnlden iste anlamnagelenFarsabirbeyitte,ikisizolaniedenkastedilen,insann msivdantammenboalangnldr.iesizikidenkastedilendeilh srlar ve sonsuz feyzdir. Zr o, ienin kendisini iine almasndan uzaktr.28 BursevyeArapayazdbirvridttaapakgerekkaps(bbul-hakkl-mbn)kelimesisylenmitir.Bu;seninkapn,apakbirgerek kapsdr. Sen ve seni takip edenler, apak bir gerek zeresiniz demektir.

24 Bursev, Kitb- Kebr, vr. 44a-bEz e-i b-mey mey-i b-e taleb-kun Hak-r zi dil-i hl ez ende taleb kun 25 Bursev, age, vr. 56b-57a 26 Bursev, ae, vr. 91b 27 Bursev, ae, vr. 38a-b 28 Bursev, age, vr. 76a Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr319 Burada,Bursevyebalolanlariinsapknlktankurtulumjdesivardr. Kap, gerekte kalp kapsdr ve ondan vridt ve feyz girer. Bundan dolay bu, saplant ve bidatlerden korunmu yce bir kapdr. Vehm ve hayl kap-snagelinceo,Haktansapmtr.Bukapdangirenler,kendilerininhakol-duunu zannederler. Halbuki ondan uzaktrlar. nk bu, dairenin dnda olankapdr.nkonunsahibiveonabalolanlar,ierdendeil,dar-dan bilgi alrlar. Hariten bilgi alann haline de itibr edilmez. phesiz bu bilgilerinounefsnbilgilerveeytnvesveselerdir.Niceokapnnd-ndaduraninsanvardrki,direniniindeolankapyaldnzanneder ve iin dnda olduunu bilmez. Bunun durumu, her gece mirata olduu-nuiddiaedenkimsenindurumugibidir.Kendisinegelen,haylebenzeyen kelimelerdir.Buhrcimakm,ikirengiolansihirgibidir.Onunbiryz nra gtrr, bir yz de karanla gtrr. Allah, temiz olan pis olandan ayrr.29

Vridin,feyzingeldiiyerkalptir.YcebirsehervaktindeBursevye Hamdunlillahch-dilpkoldugitdihepkedermsravrdolmutur. Yani, su kuyusu temiz olmayan nesnelerden temizlendii gibi gnl kuyusu da,msvdantemizlenipOnatemizolanlardanbakasdokunamaz hkmgereince,mushaf-hakkklnmveilhfeyzinoluuolmutur. Zhirolduddeyeyenb-hikmetdenesermsraisegnltemizliinin netcesigibidir.Kaynak,sukaynadr.Hikmetiseeyannhakkatleriile ilgiliolanilhfeyzdirvekaynak,yerinzelliklerindenolmaklaunaiaret eder: nsannkalbi,alakgnlllkvekullukiletoprakmertebesinibulmadka,feyzkayna olamaz.Alak gnllkten murad riysete aykr ve bu anlam karlayan mandr. Mal ve mlk edinme ise alak gnllkten deildir zra mal mlk edinme zhir bir durum, tevz ise btn bir itir. Feyz ise, btnla ilgili olup, zhrle ilgili bir durum deildir. Beyitte iret edilen udur: nsann kalbi kuyu gibidir. Onun iin btn ilmi kuyuya benzetilmitir. Fakat, korunmu olmas ve rtl bulunmas yn ile kuyuya bezer yoksa bu ilim, semdan inmi damtlm, szlmsudan daha temiz ve daha tatldr. Kalbin kuyusu temiz olduunda, o kuyudan taan feyzin ta ise altndan olur.30 BursevninKitb-Kebrdekideerlendirmelerindenanlaldzere ilh bilgiyi almas ynnden kalp iki trldr: Biri kalb-i ayndr ki, mhede ehlidir ve dieri kalb-i haberdir ki, perde-lidir. nk istedikleri eyleri haberle kavrarlar ki, bu da vsta iledir ve v-sta,lhnbilgisiiinperdedir.AllahTelilevstaszkonuanvstaile

29 Bursev, ae, vr. 14b-15a 30 Bursev, ae, vr. 100a-100b Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15320 konuan gibi deildir ve btn deimeler, kararszlklar, perdeden ileri ge-lir. Onun iin keml sahiplerinin kalpleri Allah Teldan bakasnda (vs-tada) karar klmaz. Ayn da hakkatte tektir fakat tecellleri oktur. Kalbin iki yzvardr.Biryzruha,biryzbedenedorudurvebedeninHakka ynelmesiibdetileveruhnynelmesimarfetledir.Makblolanmarfet iseeribdetledir.Buadanibdetdahimarfethkmndedir.Bundan dolay beden Hakka ulamada tek bana deildir.31 Bursev kalbi daa benzetir. Dalar, her zaman temiz ve tze olmakla, in-sann btnna iret eder. nk insann gnl de ilh feyzden dim ter tzeolup,glentecellleriaslakurumaz,halbahelerisolmazvebaharlar hazn olmaz.32 nsann kalbi, Hakkn kalbi gibidir. Zr Hakkn ceml ve celline maz-har olan insandr ve mazhariyetinin srr kalpte ortaya kar. nk gerekte ilh emnetleri tayan kalptir. Kalp, cell ve cemli toplamakla ilhn kalbi gibi oldu gya ki insan Haktr ve insann kalbi Hakkn kalbidir.33lh fey-zi alan kalbin durumu ise u beyitte aklanmtr: Seng-i hr-y dil olur feyzin ile n gher Hr- cn zre biter gl-gonce-i b- rem34 Slikin kalbi fen ile toprak mertebesinde olmadka orada feyz hsl ol-maz.35 Bursev,Dimryzt edenin Dery gibi feyzi taar36 dese de, riyzetle birlikte eyhin yardm da gereklidir: n mrd dil-i huls ile kard erbain eyh elinden Hak Tel ad ona feyz-i der Yni mrdin krk gn halveti tamam olup sret halvethne kaps al-dgibieyhintedvisiyledahifeyzkapsald.nkmrdinkalbine, engelleyici perdeler sebebiyle feyz kaps kapaldr. O kapy amada msta-kil olan Allah u Teldr fakat eyhin aracl ile alr ve buna kr gere-kir.eyh,hakkatteHakknsuretiolmaklaeyhinyzndenolanalma,

31 Bursev, age, vr. 38a-38b 32 Bursev, ae, vr. 22a 33 Bursev, age, vr. 45a 34 Bursev, ae, vr. 119a 35 Bursev, ae, vr. 56b-57a 36 Bursev, ae, vr. 40b Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr321 yine Hakktandr.37 Bursev,Vridt-Kbrsndabiribrikresmiilebirliktekonumuzuilgi-lendiren u husslara yer verir: 1.briiniitarkateirettir.Tpkibriiniinin,suyuiermesigibi tarkatiniideilhfeyzintrleriniihtiveder.Ftrat,zevkvekr bilgisigibi.Hepsimarifetvehakkattendir.Naslkicenne,beden kemle ulamadan ruh flenmiyorsa, eriat ve tarkat kemle ulama-dan ona mrifet ve hakkat ruhu flenmez. Bunu bil ve amel et. T ki senin zerine feyz aktlsn. 2.brinkulpu,sapasalameriatkulpudur.Kimonasarlrsaibriin iindekihikmetvemrfetfeyzindenbireyenailolur.Okulpda peygamberler ve ilh feyz shibi vrislerin elindedir. Allah bize onla-rn saf ve vehb ibriklerinden aktsn.3.briinbaitikdvertyeridir.nkakannehirler,eratlereve hkmlereirettir.Onlarzhirdirve hkmleriummdir.Kuyular ve ibrikler ise marfet ve hakkatlere irettirler. Onlar btndr ve h-kmlerihussdir.Ehliolmayanlardanperdelenmesivciptir.nk yolperdeyoludur.Buyol,demdenhr-izamnakadarenbiyve evliylarn yoludur. 4.briinaz,kmilinsannazgibidir.O,suyunakmayeridir;tpk insn-kmilinaznn,hikmetinaktyerolmasgibi.Resllullah (s.)in u sz buna delalet eder: Kim krk sabah Allaha hlis klarsa hikmetprltlarkalbindenlisnnazuhreder.Bufeyzitendir. phesiz o hikmet, ehl-i salt ve susayan insan vb. iindir. Bunu kavra ve btn ehlinden ol ki senin zerine de feyz aksn.38 nsanCemveelindecmgnldrki,vridt-ilhyyeonafeyzdir. Feyz,tapdklmeyederler.Heryerdeisebyletapdklmeolmaz. Feyz-iilhninevvelizayfyamurunbalangcgibidir.Sonrakbiliyetine gre,kmilevliyyatapdklr.Dkldbudurkikalbesmad zaman fazlas geri dner ve tekrar gelmesi baka bir zamana kalr. Her fey-zin zel bir vakti vardr ki, vakti gelmedike faydalanlmaz. O dnen ksm iseunutulmuryagibiolur.Bununmislidkocukgibidirkibelirli olanmddetinitamamlamadanrahimdendervevarlndanfaydaol-

37 Bursev, age, vr. 100b-101a 38 etin,Taner,smilHakkBursev,Vridt-Kbr,(TranskripsiyonluMetin),USBE,(Ba-slmam Yksek Lisans Tezi), Bursa 1999, s. 84. Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15322 maz. 39 Kitbsanageldiizamanonuyaz,yoksaonutalebet.Kitbdan muradilhnmedirki,vridttrveonuyazmaksayfalarzerinenaket-mektirki,marfeterbbnadevamlbirdelilolsun.Kitbettecell,talebise perdelenmehlineirettir.Kitbet,okeskidirnceliklekalem-ialnn levhe kitbetidir. Ve eer bu kalem onun az olmasayd ilh ilim Hakkn ztndagizlikalrd.Bukalemdirki,oilminaznatveztsyletti.Ve onunanlatmaveyazmasndanlemehkkatkaplaraldvemanlarn cevherleri sald.Allah u Tel kalemle retti (Alak, 96/4) buyurdu. Ka-lem gerekte Muhammed (s.)in vcdudur.40 c. Vridtn geldii zamanlar Kitb-KebrindeBursev,kitababalarkenvesonundatarihinibelirtir. Arada baz zel geceleri de tarih belirterek verir. Bazan da herhangi bir g-n tarih belirterek verir. Fakat Bursevnin vridtlarndazaman ifde eden kelimelere ek olarak tarih verdii ok nadirdir. Mesel Kitb- Kebrinde be yerdetarihbelirtilmitir:Balarken,14ZilhiccePerembe1132tarihiniver-mivedaha sonravridtyazmtr(vr.3b).2 Muharrem1133tekivridle, 1133 senesi vridt balar (vr. 14a). 1133 Are gecesi (vr. 26a), 1133 Hazret-i Peygamberin doduu gece (vr. 57a), 3 Rebul-hir Cuma 1133 (vr. 131b), 8 Rebul-hirSal1133(vr.134b)diervridttarihleridir.Vridt-Kb-rsndayediyerdetarihvererekzamanbelirtmitirki,1131/1719tarihleri-dir.Bursev ounlukla kesin tarihler vermese de, incelediimiz kitaplarnda vridleriiinuzamanlarvermitir:Leylets-slsi(SalGecesi), Leyletl-Hams (Perembe Gecesi).Gece yars kelimesi en ok geen ke-limelerdendir. Vridtlar genellikle gece gelmitir denilebilir. Gecelerle ayn sklktakullanlankelimeseher-ialdr.Ayrcasabahvakti,akamna-mazndan nce, abdest almaya baladnda, abdestten sonra, uyku ile uya-nklk arasnda, fecr vaktinden az nce, yatsdan sonra, derviler tevhd mec-lisinde iken, yats ezan vaktinde, yatsdan nce, seher abdestini alrken, bir cumartesigecesiakamveyatsarasndabirhastalkvearsebebiylebir elbiseye brnm yatarken, gurb vaktinden nce, vird ile megulken, tat secdesinde iken, duh namaznda iken, rak vakti gibi vakitler, Bursevnin

39 Bursev, Kitbn-Netce, c. I, s. 355. 40 Bursev, age, c. II, s. 162. Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr323 vridtlarn geldiini not ald zamanlardr. VridtngeldiieniyizamanolarakeyhSeyyidl-aktbOsmanl-hdenunuiitmitir:Vridtvefeyzseher-ialdandahve-isur(ince kuluk) ya gelince kuvvetli sonra zayftr.41 Semya ve trka yemin ederim. Trkn ne olduunu sen nereden bileceksin? O prl prl parlayan bir yldzdr ayetinde (Trk, 86/1, 2, 3) tark aslnda ayak ile yere vurmaktr. Burada iret yzndenilhm-ilhvevrid-irahmnninkalpzerinevkolmasndanibarettir.Ve gecelerdevridtokmeydnagelmeklegeceyetahsiseyleyipsemyvenecmidahisy-lemitir.42

Fakat Bursev, vridt zamanlarna u beyitleri ile noktay koymaktadr: Kne m kne deyip ceffel-kalem syler veli Feyz-i Hak kesilmez ehline m u seher 43 d. Vridtn Geldii Meknlar ve Geli ekilleri Kendisine vridtn geldii mekanlar Bursev bazan vridtlarna balama-danncebelirtmitir.Bu meknlardanbazlar unlardr:Seccdezerinde, yatanda uzanrken, yatandan kalkarken en gizli gayb tarafndan, amda kitap odasnda iken ve Kbede bulunduu zamandr.Bursevninvridtngenelliklehtif-i gayblisnndanya dahitbyolu ilegelmesiszkonusuolduundanncehtifkelimesisonradabugeli ekli zerinde durulacaktr. Szlkteuzatarakbarmak,seslenmekanlamnagelenhetfmastarn-dan treyen htif kelimesi baran, aran, seslenenanlamna gelir. slmdan nce Araplar, lde dolarken bazan kayna belli olmayan bir sesiittiklerinisyler,gremedikleribusesinshibinemnd,htifder-lerdi.Gibdengelensesleriiitme,peygamberleringrevlerineyenibala-dklarsralardarastladklarbirdurumdur.Resl-iEkreminvahyemuh-tapolduuilkzamanlardaHiramaarasndabutrsesleriittiirivyet edilir. II. (m.VIII.) yzyldan itibren baz zhid ve sflerin htiften ses iit-mesi olaylarna ska rastlanmaktadr. rnein bu ses, ilk sflerden brhim b. Edhemin (.161/777) Hakka ynelmesine sebeb olmutur. Htiften gelen sesinkabuledilipedilmemesikonusunutartanslamlimleriikiyeayrl-mlardr. Bunun hak olduunu kabul edenlere gre Allah kulunu uyarma-yabirhtifisebepklabilir.Bazenhatiftenbahsedilirkenkalbimenidve

41 Bursev, age, c. II, ss. 77, 122. 42 Bursevi, ae, c. I, ss. 39-40. 43 Bursev, Kitb- Kebr, vr. 101a. Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15324 ihtrolundugibikelimelerdekullanlr.Byle ifdeler,butrseslerind lemdendeil,rhunderinliklerindenkopupgeldiinicankulaylaiitil-diini ve iiteni cidd bir ekilde etkilediini gsterir. Her halde htif, madd deil,manevbirnitelikteolup,mutasavvflarndahaokHaktangelen htr veya melekden gelen htr dedikleri htr trndendir.44 Tasavvufhaytngelitiidnemlerdecismnkulaklarlaiitilmeyen sesler zerinde ok durulmu, bu sesler ilhm kayna olarak kabl edilmi-tir.XVIII.YzylOsmanldevrimutasavvflarndanolanBursevdedebu tarz seslerin ilham kayna olduu grlmektedir. Onun vridtn kalbe geli ekillerini belirttii ifdeler genellikle hal dili, rh dil, Gibden gelen ses kelimelerini karlar ki unlardr: Lsn- hlden, htf-igayb lisnndansdroldu.Canb-igaybden ifdeolundu,herhangi biralmaveabaolmadanvridoldu.Hitb,tesliyeyoluilevridoldu, zebn-rhtan,zebn-hldenvridoldu,hitbndapheolmayangayb leminden yakaza hlinde iken vrid oldu, ihtiyrm olmadan gayb lisnn-danbuTrkemsrasyledim,ihtiyrolmaksznlisn-hlntkolduki, gzlerim kapalyken bu Arapa satr havada yazlm olarak grdm ki, bu akamdan az nce idi. e. Vridt Yerine Kullanlabilecek Dier Kelimeler Bursevnin, zellikle Kitb- Kebrinde vridtla ayn anlama gelen feyz ke-limesini,vridtlafzndandahaskkullandsylenebilir.Hikmet,ilham, feth, kef, marfet, havtr, mhede, mkefe, levih gibi kelimeler de ay-n manada kullanlan kelimelerdir. f. Bir Vridt Tr Olarak Kitb- Kebrin Genel zelliklerismil Hakk Bursev, baz eserlerinde gnlne doan varidleri erh etmitir. Kitb-Kebrdebuuslzeremeydnagelenbirkitaptr.Kitb-Kebrismi eserebalarken(vr.3b)krmzmrekkepleyazlmveyeryerkullanlm-tr.(Bk. Vr. 39b verede... f hazl- Kitbil-Kebr) Kitapta az da olsa vridt d-nda baz beyit ya da ibreler de aklanmtr.Aklanan 150den fazla v-ridtvardr.BuaklamalarTrkeolduugibiArapadaolabilmektedir. HattabazanFarsabeyitlerdekullanlmtr.Bursevningnlnegelenbu vridt genellikle bir yet-i kerme olmaktadr. Bursev, kendisine bir ayetin

44 Uluda,Sleyman,Htif,DA,c.XVI.Sflerinhtifleuyarlmalarkonusundabk., Kelbz, Taarruf: Dou Devrinde Tasavvuf, ev.: Sleyman Uluda, stanbul 1992, s. 210.Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr325 denildiini sylemekte sonra o yetin iret etti anlam aktarmaktadr. Yo-rumlardahads-ierflerdekullanlmaktadrki,eserde50yiaknhads mevcuttur.Bursev,bazanbirbeytyadaszaklamaktadr.iir,msra veyabirrubdorudanvridolmakta,Bursevdeonlarnnemanifde ettiini anlatmaktadr. Bazantek bir msra Bursevye vrid olmakta, kendi-sidahasonraomsraiirhlinegetirmektedir.(bk.vr.6a-6bve50b-51b) Konularnanlatmndansonragenellikleokonuileilgilidncelerinina-zmladaifdeetmektedir.Vridtaklamalarndayetlervehadslerden bakasfbyklerininszlerine,sfolmayankesiminszvegrlerine Trke ve Arapa atasz ve deyimlere de yer verilmektedir. yet gerekirse vridlerdeki anlalmayan kelimeler zerinde de aklamalar yapmaktadr. Bursev,bazandaryasndagenelliklebiryetinyadabakabirlafzn semyaveyabirkadagzelbirhatlayazldngrmekteveonlarsf dncesine gre aklamaktadr.(bk.vr. 16a ve 26a-b). Eserde servi ekillerinin olduu bir blm vardr. Burada resmettii ser-vilerBursevyelem-imandaylecetemslvetasvrvevaraktayazl isimler ile tesmiye ve tarif olunmutur. O, daha sonra bunlarn ne anlama geldiini anlatmtr. (bk.vr. 24b-25a). smilHakk,bazan anlatlankonularanlamanndemearifemyesser olamayacan, erbbnn bileceini, baz ince meseleleri ehlullahn anlaya-can belirtir.KitbnsonsayfalarndayeralanbirvridegreBursevlmnnya-knolduunadirbiriretalmtr.Buradaanlamtamanlalamayaniki kelime vardr: Biri yatmak anlamna gelen rakade kelimesi ve zerinde Frisrakamlarla284saysdieriiseHe-R-Vv-Zharflerindenoluanbir kelimedirki,kelimeArapaveFarsaSzlklerdebulunamamtr.Zten BursevdebuirettenmurdnneolduunuAllahnbileceiniifdeet-mitir(vr.134b-135a).YineeyhiOsmanFazlninKefveCmharflerinin adedince gzetici (rakbun) olduunu ifde etmitir (vr. 129a).45 g. Kitb- Kebrde Yer Alan Konular Burseveserindeounluklatasavvufkonularayervermitir.Fakatbazan tasavvuf d meseleler da eserde zikredilmitir. Ruyet, irde ve teklfbyle konulardr. Eserde yer alan baz balklar unlardr:

45 Ayrca Tuhfe-i Atiyyede de Bursev, eyhinin yirmi sene kutup olduunu beynla Kf ve Cm harflerinin hesbnca kutup olmutur der. Bk. Bursev, Tuhfe-i Atiyye: Kbe ve n-san, haz.: Veysel Akkaya, stanbul 2000, s. 137.Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15326 Darb-hne-i Kudret, Ak, Kf, Glge, Zikir, Acz, Tevhd, Kerem, ns, e-rat,Feyz,Kalbul-Hak,SrrnGizlenmesi,KadirGecesi,ZikirlerinNeticesi, Oru,Vahyvelham,taat,btil,Evrd,GamveSrr,ElemveLezzet, Ruyet, Sesin Ykseltilmesi, Nazm ve Nesir, Ter-i Nbvvet, rde ve Tek-lf,Medih,lmveZum,UmmTecellveNefes-iRahmn,Hilfet,s, zdivc,Ubdiyyet,Hayrvenfk,nsn,Nr,FurknveKurn,kn, Vcd- Mkemmel. h. Kitb- Kebrde Yer Alan Bursev le lgili zel Vridler Bursevningnlnegelen,iinedoanvridtnbirksmdorudanahs ileilgilidir.BazvridttaBursevninaffedildii,onayardmedildiigibi hususlar bildirilmi, o da bunlar eserlerine almtr. Aada bu vridlerden bir ka rnek verilecektir: smail Hakk bir pazar akam akam namazndan nce seccde zerinde kbleye ynelip, gzyalar ile Hazret-i Allahtan nefsinin ilemi olduu ku-surlar affetmesinive dierkullarlailgilizerindekihaklar yerine getirme-sini istemitir.Bu talebin ardndanVe emsekt klle m emsekeh Ve afevt klle eyin zalemehbeytivridolmuturkibuAllahnfakrHakkkuluhakknda,onunyap-mamayaaltgnahlardanuzakdurmasveonucezlandrmamasan-lamna gelmektedir. nk gemi bir gnah veya bir maslahat gerektirme-dike cezalandrmak hikmetin dndadr. senin Rabbin kullarna zulmedi-cideildirbuyrulmutur.Allahdaonunnefsindensdrolanherzulm affetmitir, ona gam yoktur. Hak Tel geni rahmet sahibidir ve tevbe eden kiilerinzhirvebtnlarileilgilikkgnahlar,affediciliiningerektir-mesi yznden balamtr.(vr. 5a-5b). Birpazargecesiyatandauzanrkenkendisiniefendimlafzile teheccdiintenbheylemilerdir.Ayrcaoseherdeevhalkiinharcanan malndagnahlarakefretveyksekdereceleresebebolduukef olunmudur. Sal gecesi vrid olan bir beyt de yledir: Beni tarh eyleyip telere n yakdlar zhir O dmen dillerin btnlarnda yakd ol khir BazzhirilersebebiyleBursevyiyakpeziyetetmilerdir.Oatean-cakonunzhirinedokunur,HallPeygamberinateigibibtnnatesret-mez. Fakat nrniyeti sebebiyle ol ate ona glistn olur. Dmanlarna ise, Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr327 kendisine cef etmeleri sebebiyle ism-i kahhrn eserleri zuhr edip hem z-hirleri, hem de btnlar yanar.(vr. 66a). BakabirpazargecesikendisineyMsbuiingyeticnnvecez-bedirsonraillallahzuhredercmlesivridolmutur.Msdanmurd smilHakkdirnkonundoasndadaMsPeygambergibihiddet vardr.Bursevbirmddettenberilmnbeklemektedirveilhiretin bir taraf da onu iret eder. (vr.84a-84b) Yine bir sabah u leme geleli bir nesneyealkaetmedimuryngeldimveuryngittimcmlesihldiliyle cr olmutur. Bu kelimede de lmnn yakn olduuna dir iret vardr. (vr. 90b-91a). Bir cumartesi gece yarsnda u Trke hitb vk olmutur: Cemi hal-kn kebr ve sarine feyz senden gelir velkin kimsenin haberi yoktur. 1133 senesiRebiul-hirayPerembegnsabahnamazvaktindemelektle-minecezbedilmibirhaldeiken,zahmetsizce,elindeolmayarakuTrke cmlevkiolmutur:senedirkullarntamamstmzdedir.Buan-cak havssa aklanabilen gizli ilerdendir. Bu cmleyi destekleyen bir cm-le daha nce gemitir; leme feyzin ondan gelmesi sz bunu desteklemek-tedir. Kimsenin bundan haberi yoktur derken de havstan ok az kii hari olmak zere avm ve havs kastedilmitir. Allah birini dierine tantmad srece kiilerin nitelii belirsiz kalr. (vr. 108a, 128b-129a). Bir pazartesi gecesi Bursevnin hatrna dnyada ekilen elem geldiinde kendisini tesell iin u beyt vrid olmutur: ekersin zahmeti Hakk Rahmetine erince Burada rahmetten murd cennettir. (vr.118a) YinebirsehervaktindeonunnakmahvolursenoturursunTrke ibresiniiitmitir.Buuanlamagelmektedir:skdardakiMahmut Hdy derghnda halfe olarak bulunan chilin vcdu lemden gider ve sen seccde-nin-i mehat olursun. (vr.126a) 1133senesiRebul-hiraynnncgnCumagecesisanahilfet verildiszvridolmuturvebuvridindevamndaBursevkendisinin neb(s.a)insoyundanolduunungerekliinibelirtir.(Enterkun-nebiyyi (vr. 131b). 5. eyh Bedreddin Vridt ve Bursevnin Bu Eserle lgili Dnceleri Simavna Kadsolu eyh Bedreddin de Vridtnda farkl zaman ve mekan-lardayaadnbelirttiibazmistikhalvemhedelerdenbahseder.Bu Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15328 bakmdan eyh Bedreddin, Bursev ile ve dier mutasavvflarla mistik hayat vehalleriasndanbenzemektedir.FakatBursev,eyhBedereddinVri-dtn muhtev ynnden eletirerek u ifadelerde bulunmaktadr: Ve onun Vridt nm kitabnda baz sakat nesne vardr, velkin irfn ve vicdn tam olma-yanonavkfolmazveonuseddkyseder.Veezcmle,Hz.syarh-mcessem dediidir. Bu ise galattr. Zr, rh- mcessem Cibrl gibidir ki, hakkat-i melekiyyesi ze-rinebkikensret-iDihyedegrnrd.sisebyledeildir.BelkiMeryemden tevelld etmitir ki, Meryem beerdir. Pes onun rh olduu galebe-i rhniyyetledir, yoksa hakkat-i beeriyyeden hric olduu yoktur.46 6. Kitb- Kebrdeki Dier Konulara. Kitb- Kebrde smi Geen Sfler Bursev,inceleneneserdebaztasavvufahsiyetleriismenzikreder.Bu bazan szlerinden alntlar yaparak olur, bazan da herhangi bir konuyla ilgi-lihogrmediibirdurumuanlatrken,rnekvererekolur.Bursevbazan da dorudan tasavvuf yolunu baz isimlerin glgesi altnda ekillendirir. Kitb-Kebrdeismigeensflerunlardr:EbYezdBistm (.262/875)(vr.13b),EbSleymanDrn(.216/830)(vr.32a),ibl (.334/945) (vr.34a),Kendisine Seyyidul-AktbdadediiOsman Fazllh (.1102/1690) (vr. 46a), Azz Mahmd Hdy (.1038/1628) (vr. 47b), ftde (.988/1580)(vr.47b),HacBayramVel(.833/1429)(vr.47b),Hmid Aksary(.815/1412)(vr.47b),AbdulkdirGeyln(.561/1166)(vr.47b), bnl-Arab(.638/1240)(vr.117a),Sadrul-Konev(.673/1274)(vr.47b), CneydBadd(.297/909)(vr.52b),brhimb.Edhem(.161/777)(vr. 52b), Hallc (.309/921) (vr. 78a), Nesm (l.821/1418 ) (vr. 78a), ihbuddin

46 Bursev, Kitbn-Netce, c. II, s. 157 ; Edirne yaknlarnda bugn Yunanistan topraklarnda bulunan Simavna kasabasnda doan eyh Bedreddin, Osmanl dneminde yaam nl bir fakh ve mutasavvftr. zellikle kendi ismiyle anlan bir isyan ve ihtilal hareketinin de balatcsolarakbilinir.lktahsilinebabasnnyanndabalayanBedreddin,bnul-Askalnden hadis okumu, mantk, astronomi,felsefe gibi akl ilimler de tahsil etmitir. TasavvufyolundaAhlatleyhHseyineintisabederekonungzetimindeilesinidol-durmu ve daha sonra eyhlik makamna gemitir. A.Yaar Ocaka gre, eyh Bedreddinin yazd krk kadar eserden yalnzca Vridt -ki onun da eyhe ait olduu phelidir- incelenmitir ve en azndan doktrin bakmndan ar-pcbirzgnniteliesahipolmadsylenebilir.AyrcaBedreddininbirslamalimi olarak deer ve nemi, mutasavvf kiiliinden daha orijinal ve daha ileridedir. eyhBedreddinveeserlerihakkndabk.DindarBilal,eyhBedreddin,DA,c.V,ss. 331-334; Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17. Yzyllar), stanbul 1998, ss.136vd. ;Michel Balivet, eyh Bedreddin, Tasavvuf ve syn, ev.: Ela Gn-tekin, stanbul,2000, Kaygusuz, Bezmi Nusret, eyh Bedreddin Simven, zmir 1957. Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr329 Maktl(.587/1191) (vr.78b),Kemlmm(l.880/1475)(vr. 78b),Ynus Emre(l.?XIV.yy)(vr.81b),GedyBaba(l.?18.yy)(vr.82a),Gazl (.505/1111) (vr. 94a). b. Bursevnin Eletirdii ahsiyetler Bursev, mezkr eserde ilim iinde cehl vardr; yani bildim diyenin bildii yokturdiyerekAllahbilenindilininkrleeceiszn(menarefallahe kellelisnih)elealr.Evliynnszdebusebeplerumuz,irtveicml-den ibrettir. Meyihin szn terceme etmek gerekse bile, aklamay ksa tutmak lazmdr. Kelimelere ve kaleme aklama izni vermek, giyinmi olan birisinin zerinden elbisesini karmak gibidir. Hads-i Kuds de Byklk benimizrm,ululukdaridmdrbuyrulmutur.Szedilenbumakm-larda edebi olmayan kimseler ise belya uramlardr. Bu kiiler de Hallc, Nesm, Suhreverd Maktl ve Keml mm gibi kiilerdir.47 Bursevisimvermedendebazsflerhakkndafikirbeynetmektedir ki,Kitb-KebrinyazmesnsndaHdaysitnesindeeyholanBilecikli Osman Efendi (.1140/1728) bunlardan birisidir. Celvetiyenin Selmiyye ko-lununkurucusuSelmAliEfendi(.1104/1692)ninhalfelerindenolanOs-manEfendi11301140tarihleriarasndaHdaysitnesindeeyhlik yapmtr:48

BursevyeSeher-ialdaTrkebiribreileOnunnakmahvolur senoturursundenilmitir.YaniHdysitnesindeoturanchilinvc-dunun nak lemden ekilir ve sen seccde nini meihat olup, sadra otu-rursundemektir.DahancegeenbirvaridttakiAyyzlolanbiradam gelecek ibresidebunadelleteder.Zroradaki sinfizkyaknlde-il,zamanasndayaknlbelirtir.Yanio,MahmudHdyhn-ghna gelirveorayaeyholurdemektir.Ayyzlolmakilegneyzlolmak arasndakifark,aktr.Gnegibiolmak,ilerleme,ykselmeileilikilidir. Ay gibi olmak, shibinin sft olmasn, gne gibi olmak ise, shibinin zt olmasn gerektirir.49 Bursev,deccllarnotuzolduunusylediibirblmdeuaklama-larda bulunur: Her nebinin davet ve intiklinden sonra bir mehd ve bir dec-cl gelmitir. Mehd, o nebinin eriati zerine istikmete yol gsterici, deccl ise inhirfa arcdr. Dnyada mazhar- melek ve mazhar- eytan vardr.

47 Bursev, Kitb- Kebr, vr. 78a-b.48 Ylmaz, Hasan Kmil, Azz Mahmud Hdy, stanbul 1999, ss. 272-273 49 Bursev, age, vr.126a, 122a-122b. Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15330 Mazhar-melekolankiyehd,mazhar-eytanolanaisedecclderler. Ahirzamandaotuzkadardecclgelsegerekdiyesahihbirhadistebildi-rilmitir.Ayrcahads-ierfdeBendensonrahilfetotuzsenedirbuyrul-mutur.OtuzsenedrthalfeveHz.Hasannaltayhilfetiyletamamol-mutur. Bu otuz senenin her biri mukbelesinde bir deccl gelse gerek. By-lecedecclhadisihilfethadsiniteyidedernkherdecclakarbir mehd-mereb olmas kararlatrlmtr. Otuz deccl bir ayn gnlerine denk gelir ki, ehir hretten olduu gibi deccllar da halk saptrmakla hret bu-lurlar. smil Hakk bu fakrin zamannda o deccllardan biri katl olunmu-tur der.50 sim vermeden belirttii bu kii, Ali Namlnn ifhen dier eser-lerindenyolakarakverdiibilgiyegreeyhlislamFeyzullahEfendi (.1115/1703) olmaldr.51 c. Etkilendiisimler Bursev bahse konu olan eserinde sevmedii kiileri isim vererek zikretmese de,sevdii,etkilendiikiileriismenkitabneitliyerlerindezikreder.s-mil Hakk bir vridtnda u vezinli szn kendisine okunduunu iitir: Rahmet olsun ecddnaHep geldiler imddna Bu szde ecdd ile kastedilen, kendisinin meyih-i tarkatmz dedii tarikat eyhleridir ki onlar da eyhi Osman Fazl, Hdy, ftde, Hac Bay-ram, Hmid-i Aksary, Abdulkdir Geyln, Hatmul-Evliy (bn Arab) ve Sadreddin Konevdir. Bunlar tarkatte Bursevnin bykleridir ve dman-lar zere ona yardma gelmilerdir. Bu sebepten smil Hakk zhir ve btn dmanlar zerine temiz ruhlar ile kuvvet bulmutur.52 BuisimleriindeBursevninenfazlaetkilendii,fikirlerinitakipettii kiiphesizbnArabdir.BursevonuHatmul-Evliyolarakkabuleder vebusfatlaKitb-Kebrininbirokyerindezikreder.smilHakk,onun zel bir tarkat olmadn, Halvetiyye, Kdiriyye, veysiyye ve benzeri hak

50 Bursev, ae, vr. 119b 120a 51 XVII-XVIII.DnemOsmanleyhlislamlarndanolanFeyzullahEfendi,eyhMehmed VniEfendininrencisivedamaddr.AileceHalvetliemensuptur.eyhlislaml zamanndakanEdirneVakasadlisyandabykroloynamveisyn,Feyzullah EfendiVakasolarakdaanlmtr.Genibilgiiinbk.,Tay,M.Serhan,Feyzullah Efendi, DA, XII, stanbul, 1995, s. 527; zcan, Abdulkadir, Edirne Vakas, DA, X, s-tanbul1994,ss.445-446;OlaylailgiliolaraksmilHakknndeerlendirmeleriiinbk. Naml, age ss.82-84. 52 Bursev, age, vr. 47b Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr331 tarkatlarn hepsini kapladn ifde eder. Bursev ismi geen eserinde zel-likleiirleridolaysylabnArabdenalntlaryapar.Vahdet-iVcdd-ncesininiseKitb-Kebrdekivaridtnhemenherkonusundamerkeze alndsylenebilir.Onunakladhususlar,bnArabninifdelerinin erhedilmi eklidir. Bursev bu eserinde onunla ilgili iki iir kaleme almtr. Bunlardan birka beyit yledir: eyh-i ekber emsdir kim her veldir n kamer yinedir eyleyen izhr- nr- Kibriy 53 Akl- evvelden beri eynn oldur vlidi Oldu heb ins melek vildn- eyh-i Ekber Hakky kutb- cihh grmek istersen eer Tutagr ihlsla dmn- eyh-i Ekber 54 Bursev, bn Arabiden baka dier sf byklerinden de alntlar yapar, eyhinintavsiyeleriniaktarr.ncelediimizeserdeenokismigeenikinci ahs, Hdydir denebilir. Bursev her frsatta onu anar. Eserinin sonlarna doruHdyninkabriniziyretegittiinisyler.OradakendisineNebi (s.)in soyundan olduu ve daha nce vrid olan Sana hilfet verildi sz-nn doru olduu sylenir. 55 smil Hakk, nazm ve nesir konusunu ele ald blmde Ynusa ben-zettii Gedy Babadan szeder : Nazm cem ve nesr ise farktr. Bu cem ve farkamazharolankiinekadarmmisede,nazmvenesirkonusunda mahretliolabilir.Ynus Emrebuna rnektiro,cemvefarkamazharoldu-undanbuikisinibaarmtr.smilHakk,buynyleYnusabenzeyen Bursal Gedy Babadan bahseder. Gedy Baba, okuma yazma bilmeyen bir kii olduu halde, Ynusun iirlerine benzer iirler sylemitir. Gedy Ba-babirgnakamdannce,Bursevyevedederekevinegiderveakam namazn klarken secdede rhunu teslim eder. 56

53 Bursev, age, vr. 52b. 54 Bursev, ae, vr. 130b-131a 55 Bursev, ae, vr. 131b 56 Bursev,ae,vr.81b-82a,Kitb-KebrdehakkndabukadarbilgiverilenGedyBabann ismi,KadirAtlansoyunhazrladBursairlerindeveKmilKepeciolununBursa Ktnde gememektedir. Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15332 d.Kitb-KebrdeGeenKitapsimleriveBursevninEseriKaleme Alrken Faydaland Kitaplar ncelenen eserde Bursevnin Rhul-Beyn isimli tefsiri (vr. 43a) ve yine ken-disinin Kitb-ecv isimli eseri (vr. 117b) bn Arabnin Ftht- Mekkiyyesi (vr. 43a) ile Tecelliyt- Ekberiyyesi (vr. 52b) bir defa geer. Bursevnin, eyh-i ekberin iirlerinden ok fazla alntlar yaparak en fazla kulland kitap, D-vn- Ekberdir. Bursev, hatml-evliyann Dvnnda gelir ki, ya da D-vn-EkberdegelirkidiyerekbirbeytverirvedahasonraobeytiTrke yadaArapaolarakaklar.BursevninKitb-KebirdekifikirleribnAra-bnindivanndakibeyitlereksenindeekillenmitirdenilebilir.Bursev Kitbu-ecv57den, hzne dir kaleme ald bir eser olarak bahseder. 58 Sonu slmlimleribilgieldeetmeyollarnduyuorganlar,doruhaberveakl olmak zere grupta toplamlardr. slm kltr ve medeniyetinde tasav-vufunbilgikonusundakiiddiasonunbalcazelliklerindenbiriniolutu-rur.Buiddiailmbilgieldeederkenkullanlananalitik,diskrsifyolunsa-dece grnen eyleri verebileceidir. Bilgi esas itibariyle duyu verilerini kul-lanr.Bunakarlkmistisizminsezgidediibilgi,trlduyuverilerini uzun uzun tetkik ederek onlardan eyann zn vstasz ve derhal kavra-ma imkn vermektedir. Aracsz olarak dorudan Allahtan alnan bu bilgi, btnbilgidir.Bunuifdeiinayrcavridt,kef,ilhm,marifet,ilm-ile-dn gibi terimler de kullanlmtr.Mutasavvflar,zamanlakalplerinedoanbubilgilerikitaplarayazarak, tasavvufaintisabedenyadailgisiolankiileribunoktadabilgilendirmek istemilerdir.Fakatbubilgiyigenelinbilmesigerekmediinden,herkesin anlayacatarzdadaanlatmamlardr.Bursevdebusflerdenbirisiolup yzakneseresahiptir.Eserlerindenbazlarvridthakknda-yzeysel deolsa-bilgisahibiolmamzdahadakolaylatrmaktadr.O,zelliklebaz eserlerinde vrid oldu ki diye balayarak vridin yerini, zamann belirte-rekadetabirgnlkkalemealrgibikalbinedoanbubilgileribizlereak-tarmtr. Bu almada bu tr eserlerden biri olan Kitab- Kebr yakndan in-celenmeye allmtr. Bursevyegrevridt,rhnsemdankalbegelenbilgidir.Allahver-

57Bursev, Kitb-ecv, Sleymniye Ktp., Hlet Efendi, no: 789/1,bk. 1-25. varaklar 58 Bursev, Kitb- Kebr, vr. 117b. Nuran Dner / smail Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr333 gisiolanbubilgininmerkezikalptir.smilHakkilhbilgiyialmasy-nndenkalbinikitrlolduunuifadeeder:Biribubilgiyihaberlekavra-yan kalptir ki, haberle kavranan, vasta iledir ve vasta da lhn bilgisi iin perdedir.Dierimahadeehliolankalptir.Bukalp,vastaszdorudan bilgi sahibi olur. Sfler bilgilerini gayb semasndan kefle, vridtla alrken zhir alimler ise bilgiye eitim ve retimle ulamaya almaktadr. Ayrca ruhavebedenedoruolmakzerekalbinikiyzvardr.BedeninHakka ynelmesi ibadet ile ve ruhun Hakka ynelmesi marifet iledir. Marifete yol ise eribadetlerdengemektedir.Buitibarla sfler batanberieriatavur-guyaparakbuilmineriatatersdmediinibelirtmilerdir.Batnilmiko-nusundazhirleelimemeyiesasalarakukaideyikoymulardr:Zhire muhalif her batn batldr. Bylece kalbe doan vridtn doruluu husu-sunda Kuran ve Snnet mihenk olarak kabul edilmitir.Buradabelirtilmesi gerekenbirhususdasfninirfn,alarak kazan-lan bir bilgi deildir fakat kazanlmas iin bir takm hazrlklarn yaplmas gerekmektedir.Bunlarzhd,mchede,murkabe,zikirgibiirdteknik-lerdir. Sfnin tasavvuf yoluna slk etmesi ile ilh bilgiye ulamas nokta-sndaennemliaraunsur,aktr.Bursevyegrezhid,kagrepest-pyedir.Mevlakbirzgerbtadrvemarifetisminevstadr.Akla birlikteMuhammed(s)debubilgikazanmndaoldukanemlidir.Kalem bu bilginin azn amtr ve zt syletmitir. Kalem gerekte Muhammed (s.)in vcdudur.Yinevridtlailgilideerlendirmelerdebubilginin bazzamanlardada-hafazlageldiigrlmtr.Buvakitler,geceyars,sehervaktiveseher vaktindenincekuluakadarolanzamanlardr.Bubilgilerinnaslgeldii konusunda da Bursevnin ifdeleri aktarlmtr. Gaybden, hl dili ile kalbe gelenbubilgilerleilgilimisllemi(hayllemi)teriminemkazanmak-tadr. Bursev eserinde kendi ahs ile ilgili baz vridtlara da yer vermitir ki, bunlardan bazlar ayr bir balk altnda verilmitir.Buaradasflerinaslndaoknemliolanbirkonuyu,kendilerineveri-lenbuilminobjektiflii-subjektifliikonusunutartmadklarsylenebilir. Onlaragrevridtlar,okkesinyaknderecesindeeldeedilenilhbilgi-lerdir.Fakatmistikbilgi,duyuorganlarylaveonlarnverilerinikullanan aklla elde edilmedii iin, tam olarak ifadesi imkanszdr ancak sezgi sahibi bundanemindir.Buradasflernoktaytatmayanbilmezszilekoy-maktadrlar. yle grlyor ki, tadanlar, yaamakta ve bilmekte, tatmayan-larsa bu bilginin ne olduunu tartmaktadr. Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15334 zet smail Hakk Bursev, (.1137/1725) Osmanl Dneminin nemli sfilerinden birisidir. eit-likonulardabirokeserkalemealmtr.KitaplarndanbazlarAllahtankendisinegelen vridtveonlarnerhleriniihtiveder.BualmabylebireserolanKitb-Kebriince-lemeyiamalamaktadr.Bursevyegrevridtnedir?Vridthangikalpalr?Vridne zaman gelir? Nasl gelir? gibi sorulara cevap aranacaktr. Anahtar kelimeler: smail Hakk Bursev, varidt, tasavvuf