FOLIA NUMISMATICA 31/2

Supplementum ad Acta Musei Moraviae Scientiae sociales CII 2017/Studie

NOWE SPOJRZENIE NA SKARB BRAKTEATÓW Z RADZANOWA(POW. PŁOCKI)

PAWEŁ MILEJSKI, ŁUKASZ SROKA, ROKSANA WAWRZCZAK

ABSTRACT: The hoard from Radzanowo (Płock county) is one of the classical find complexes of hohlpfennigsfound on Polish lands. Verification of statements of first researchers of the hoard of Radzanowo allowed to geta new view on this find. Considerations made in this periodical have been supplemented by analysis of results ofme tallographic studies of 31 coins (including coin blanks).KEY WORDS: hohlpfennig, Radzanowo, hoard, overstriking, Middle Ages

WSTĘP

Brakteaty guziczkowe obiegały Europę Środkową mniej więcej od połowy XIII dopołowy XIV wieku, przeżywając się na niektórych terenach aż do początku XV wieku.Zarówno długi okres produkcji oraz wielkość emisji odzwierciedla się w znajdowanych naterytorium Polski znaleziskach gromadnych. Obecnie znane są przynajmniej cztery kla-syczne skarby brakteatów guziczkowych, które dla współczesnych numizmatyków stanowiąanalogie katalogowe dla odnajdywanych monet: Wieleń;1 Brzegi;2 Sarbsk3 i Radzanowo4.W ramach projektu badawczego Corpus polskich brakteatów guziczkowych (połowa XIII –początek XV wieku)5 odbyliśmy kwerendę w Muzeum Mazowieckim w Płocku oraz naZamku Królewskim w Warszawie. W trakcie wizyt studyjnych zadokumentowaliśmywszystkie posiadane w zbiorach polskie brakteaty guziczkowe oraz monety wiązane zeskarbem z Radzanowa. Dokładne zapoznanie się z tymi monetami pozwoliło nam na kry -tyczną analizę dotychczasowych opracowań dotyczących tego skarbu.

HISTORIA SKARBU, OPRACOWANIA

Depozyt, liczący pierwotnie prawdopodobnie ok. 2000 monet, został odkryty w 1885roku podczas wiosennej orki na skraju wsi Radzanowo niedaleko Płocka w woj. mazo -wieckim6. Brakteaty, według relacji świadków, znajdowały się w niewielkim naczyniu, które

1 K. Beyer, Wykopalisko wileńskie (Filehne), Warszawa 1876.2 M. Gumowski, Wykopalisko monet z XIII w. w Brzegach nad Nidą, Kraków 1917.3 H. Dannenberg, Zwei unweit Leba gemachte Münzfunde, I., Der Brakteatenfund von Sarbske, Zeitschrift für

Numismatik, 1885, t. 12, s. 280–306. Reedycja w tegoż: Studien zur Münzkunde des Mittelalters (1848–1905),Leipzig 1984.

4 Gumowski 1937, s. 1–23; Jędrysek-Migdalska 1976. 5 Narodowe Centrum Nauki Opus 8 nr. DEC-2014/15/B/HS3/02196; kierownikiem projektu jest prof. Borys

Paszkiewicz.6 Echa Płockie i Łomżyńskie, 21 (9) grudnia 1898 r., R. I, nr 76, s. 1.

227

nie przetrwało do dzisiejszych czasów. Większość monet została przekazana właścicielcedóbr radzanowskich Mariannie Hołyńskiej, córce Floriana barona Kobylińskiego. Częśćdepozytu wybrał do swojej kolekcji archeolog Franciszek Tarczyński. Nie wiadomo jednak,co stało się z pozostałymi brakteatami. Gdy w 1907 roku reaktywowano w Płocku To -warzystwo Naukowe, którego statut przewidywał stworzenie muzeum, Marianna Hołyńskazdecydowała się przekazać tam swoją część skarbu – dzięki temu część depozytu znalazłasię w zbiorach Muzeum Mazowieckiego w Płocku7.

Pierwsze naukowe opracowanie radzanowskiego skarbu zostało opublikowane w 1937roku przez Mariana Gumowskiego. Analizie poddano 224 monety (204 całe i 20 połówek),które zostały udostępnione Gumowskiemu przez Płockie Towarzystwo Naukowe. Samautor już na pierwszej stronie swojej pracy zauważa, że opracowane monety reprezentująpojedyncze, dobrze zachowane egzemplarze, co mogło by wskazywać, że ma on do czy -nienia nie z całym depozytem lecz jedynie z jego charakterystyczną częścią8. Prawdo -podobnie była to kolekcja Franciszka Tarczyńskiego, który pisał w „Echach Płockichi Łomżyńskich“: Wykopalisko to całe oglądałem, w zbiorze moim znajduje się 200 sztuk resz-ta we dworze9. Brakteaty przymocowane były do tekturowych tablic, stąd też w publikacjiGumowskiego nie ma informacji na temat wag i średnic poszczególnych egzemplarzy10.Monety te nie zostały opisane zbyt dokładnie, brak również danych dotyczących ilościmonet poszczególnych typów. W publikacji z 1937 roku podano również błędną miejsco -wość odkrycia skarbu, wskazując na Radzanów nad rzeką Wkrą. Ta informacja zostałapowielona przez Elżbietę Jędrysek-Migdalską, która blisko 30 lat później ponownie zainte -resowała się skarbem brakteatów guziczkowych z Radzanowa11. W 1978 roku autorkaskorygowała błędną nazwę miejscowości na Radzanowo, powiat płocki, publikując krótkąwzmiankę na ten temat na łamach Wiadomości Numizmatycznych12.

W 1969 roku utworzono w Muzeum Mazowieckim w Płocku Gabinet Numizmatycznyco spowodowało ponowne zainteresowanie radzanowskimi brakteatami. W pudełkachznajdowało się 1209 zabytków z omawianego depozytu, na które składały się 982 czytelnemonety, trzy blankiety mennicze, okruchy srebra i brakteaty nieczytelne. Waga całościwynosiła 306,673 g13. Skarb został opracowany przez Elżbietę Jędrysek-Migdalską, a wy -niki jej badań opublikowano w 1976 roku w Roczniku Muzeum Mazowieckiego w Płocku.Autorka podzieliła brakteaty na sześć grup – polskie, krzyżackie, niemieckie, czeskie i mo -rawskie, węgierskie oraz monety nieokreślone14. Wyodrębniła 340 typów monet, określającprzy tym, że najstarszą monetą w omawianym zbiorze jest brakteat bity w Pegau, któryzostał zaliczony już przez Mariana Gumowskiego do emisji opata Zygfryda von Rekkin(1185–1214), zaś najmłodszymi są dwa brakteaty krzyżackie datowane przez EmilaWaschinskiego na lata 1290–141015. Autorka zaobserwowała zbieżność niektórych monet(zwłaszcza ułamków) z tymi, które zostały opracowane przez M. Gumowskiego. Niewyklucza ona jednak, że podobieństwa mogą być przypadkowe, co może oznaczać, że

228

7 Tryka 2013, s. 196; http://www.muzeumplock.eu/pl/historia-muzeum <dostęp: 26.05.2017>. Pierwsze płockiemuzeum powstało w 1821 roku, jednak już w latach 30. XIX wieku jego działalność całkowicie zamarła.Pomysł reaktywacji tego ośrodka pojawił się w 1907 roku, lecz pierwsze sale dla zwiedzających zostały otwar-te dopiero pięć lat później. W 1928 roku muzeum otrzymało nazwę Muzeum Mazowsza Płockiego im. prof.Ignacego Mościckiego.

8 Gumowski 1937, s. 1–24.9 Echa Płockie i Łomżyńskie, 21 (9) grudnia 1898 r., R. I, nr 76, s. 1.

10 Gumowski 1937, s. 1.11 Jędrysek-Migdalska 1976, s. 8.12 Ibidem, s. 218–219.13 Ibidem, s. 7–8.14 Ibidem, s. 60.15 Ibidem, s. 60–65.

229

prace Jędrysek-Migdalskiej i Gumowskiego odnoszą się do dwóch różnych części tegosamego skarbu16.

Do dwóch wcześniej omówionych opracowań możemy dodać również artykuł LechaKokocińskiego, w którym opisanych jest kolejnych 10 brakteatów guziczkowych z radza-nowskiego znaleziska, które znajdują się obecnie w rękach prywatnych. Monety te zostaływyselekcjonowane ze zbioru za zgodą właścicieli tuż po jego odkryciu i reprezentują cha-rakterystyczne dla tego skarbu odmiany17.

Pierwszą kwestią poddaną weryfikacji był terminus post quem określony przez Jędry -sek-Migdalską na ostatnie lata XIII wieku na podstawie wówczas przypisywanej Wła -dysławowi Łokietkowi (1306–1333) i datowanej na lata 1296–1300 monecie „Uladizlaus“18

oraz na dwóch domniemanych monet krzyżackich określanych przez Emila Waschinskiegona lata 1290–141019. Jedną z nich jest brakteat z literą D, który został rozpoznany nie -prawidłowo. Najprawdopodobniej w polu tej monety znajduje się kroczący w prawo ptak20

(Ryc. 1). Na drugiej monecie pojawia się krzyż kawalerski, który Jędrysek-Migdalskapołączyła z odmianą Waschinski 172. Zestawiając jednak zdjęcie brakteatu z rysunkiemw publikacji E. Waschinskiego łatwo zauważyć, że ramiona krzyża na monecie z Radza -nowa są szersze, a ich kąty pozbawione są kulek w przeciwieństwie do odmiany W. 172(Ryc. 2). Borys Paszkiewicz zaznacza, że moneta ta znana jest jedynie z dawnej literatury,stąd nawet klasyfikacja tego typu monet jest na chwilę obecną niemożliwa21. Przy bliższejanalizie tablic z publikacji Waschinskiego22 zwraca uwagę moneta o numerze ka ta lo go -wym W. 179a znajdująca się pod rysunkiem wspomnianego brakteatu W. 172. W jej poluznajduje się krzyż grecki, którego końce ramion są rozszczepione. Moneta ta znaczniebardziej przypomina egzemplarz brakteata z Radzanowa, stąd można wnioskować o nie -fortunnej pomyłce Jędrysek-Migdalskiej, która źle zapisała numery analogii katalogowejw swojej publikacji. Współczesna literatura wyklucza jednak możliwość przypisania

16 Ibidem, s. 7.17 Kokociński 1995, s. 37–43.18 Gumowski 1960, s. 96; Jędrysek-Migdalska 1976, s. 22; Paszkiewicz 1986, s. 75–79.19 Waschinski 1934, s. 25–41.20 patrz Paszkiewicz 2009, s. 202, przypis 356.21 Ibidem, s. 102, 270.22 Waschinski 1934, Tafel 15.

Ryc. 1. Moneta W. 214 (bez skali) i MMP/N/6567 przed i po odpowiednim obróceniu.

odmiany W. 179a do emisji krzyżackich. Zdaniem Paszkiewicza monety te mogły powstaćna Mazowszu lub Kujawach23. Brakteat z krzyżem ze skarbu z Rad zanowa wykazujerównież podobieństwo do krzyżackich monet typu krzyż grecki III wg Paszkiewicza24,jednak ze względu na zły stan zachowania tego egzemplarza (moneta zachowana w ok. ½),należałoby zrezygnować z dookreślania datowania na podstawie tylko tej niepewnie roz -poznanej monety. Wracając jednak do brakteata z napisem „Uladizlaus“ – obecnie monetata będąca przedmiotem wielu kontrowersji25, przypisywana jest Władysławowi I Opol -skiemu (1246–1281/2), co również wyklucza proponowany przez Jędrysek-Migdalską tpqukrycia skarbu. Najostrożniej byłoby skłonić się ku rozszerzeniu datowania skarbu z Radza -nowa na 4. ćwierć XIII wieku, na podstawie pozostałych monet, co do których określenianie mamy wątpliwości.

Elżbieta Jędrysek-Migdalska we wstępie swojej publikacji zaznacza, że nie można jed -no znacznie stwierdzić, co stało się z monetami z Radzanowa opisanymi przez Gu mowskie -go. Zauważa jednak zbieżność między niektórymi brakteatami znajdującymi się w zbiorachGabinetu Numizmatycznego Muzeum Mazowieckiego w Płocku, a publi kacją z 1937 roku,co może świadczyć o tym, że część dawniej opisanych egzemplarzy zostało włączonychponownie do całości skarbu. Analiza rysunków wykonanych przez Gumowskiego jestutrudniona ze względu na ich schematyczność uzupełniania ubytków na reprodukowanychwcierkach26. Na podstawie innych charakterystycznych cech poszczególnych monet, takichjak zgięcia, wgniecenia czy pęknięcia, udało się wyróżnić monety, które pojawiły się w arty-kule z 1937 roku (Ryc. 3). Jednak w opracowaniu Gumowskiego wciąż da się zaobserwo -wać ok. 40 typów monet, których brak w publikacji Jędrysek-Migdalskiej27. Częściowomoże być to wina słabej jakości rycin, na których przedstawienia były częściowo re kon struo -

230

23 Paszkiewicz 2009, s. 166–167.24 Ibidem, s. 276–283.25 Paszkiewicz 1986, s. 75–79; Kopicki 1997a, s. 37–38; Paszkiewicz 1997, s. 142–146; Kopicki 1997b,

s. 167–169.26 Paszkiewicz 1997, s. 146, przypis 51. 27 Jędrysek-Migdalska 1976 – wskazuje na istnienie 42 dodatkowych typów w publikacji M. Gumowskiego. Tę

informację powtarza publikacja Kopicki 1997a. W publikacji Kubiak 1998, s. 43–48, z kolei możemy doli -czyć się 39 dodatkowych typów w publikacji Gumowskiego. Zestawienie to jednak w znaczący sposób różnisię od tego zaprezentowanego przez Jędrysek-Migdalską, Kubiak wskazuje na wiele innych podobieństwi różnic pomiędzy katalogami. Dokładna weryfikacja tych rozbieżności jest obszernym zagadnieniem.

Ryc. 2. Moneta W. 179a (bez skali) i MMP/N/6577.

wa ne, czego dobrym przykładem jest moneta Radzanowo 8, której opis brzmi: Krzyż z ra -mionami rozszerzonymi na końcach, w każdym jego kącie kula. Z prawej strony trójliść,z lewej krzyżyk. Pod krzyżem mała główka28. Jednak na zdjęciu wyraźnie widać, że to coprzez Gumowskiego i Jędry sek-Migdalską zostało zinterpretowane jako główka, w rzeczy - wistości jest dłonią w rękawicy trzymającą trzonek, na którym osadzony jest krzyż(Ryc. 4a). W publikacji Gu mowskie go na szczególną uwagę zasługuje moneta z wi ze run -kiem kroczącego w lewo lwa. Taka sama znaj du je się w zbiorach Muzeum ZamkuKrólewskiego w Warszawie (Ryc. 4b). Z infor macji uzyskanych w Zamku Królewskimudało nam się do wiedzieć, że wiele lat temu Marian Gumowski przekazał tam część radza -nowskiego skarbu29. Niewykluczone, że część monet opisanych i przechowywanych przezGu mowskie go rzeczywiście uległa rozproszeniu. Można z dużym prawdo podo bieństwemuznać, że większość monet opi sa nych przez niego została włączo na do składu częściskarbu przechowywanej obecnie w Płocku, a przepadły jedynie pojedyncze egzemplarze.

231

28 Jędrysek-Migdalska 1976, s. 10–11.29 Serdecznie dziękujemy za informacje Panu mgr. Michałowi Zawadzkiemu.

Ryc. 3. Porównanie rycin z opracowania Gumowskiego (bez skali) i monet z Muzeum Mazowieckiego w Płocku.

Kolejnego sprostowania wymaga informacja dotycząca pojawienia się w depozyciez Rad zanowa monet dwustronnych. Jedną z nich jest rozpoznany już wcześniej w radza-nowskim skarbie denar (Cach 904, Grossmannová 111) przypisany do emisji oło mu -nieckiego biskupa Brunona z Schauenburga, piastującego urząd w latach 1245–1281. Naawersie monety z analizowanego skarbu znajduje się ukoronowana głowa, na jej re wer siewidoczna jest jedynie ośmiopłatkowa rozeta30 (Ryc. 5a). Rozpoznanie drugiej monetyprzysporzyło znacznie więcej kłopotów. Jest to moneta dwustronna, na awersie którejznajduje się pastorał i bło gosławiąca dłoń w obwódce perełkowej, które na monecie nie sączytelne a na rewersie jest krzyż dwunitkowy, w którego przeciwległych kątach są gwiazdkii kulki. Dookoła znajduje się podwójna obwódka perełkowa. Moneta ta pochodzi z hrabstwaEmden, z czasów panowania biskupów Monasteru, od 1252 roku31 (Ryc. 5b).

Kwerenda w Muzeum Mazowieckim w Płocku pozwoliła nam zaobserwować po razpierwszy w omawianym zbiorze monety z przebiciami. Pojawiają się one na brakteatachdwóch typów. Pierwszy to moneta z przedstawieniem krzyża, w którego kątach znajdują sięlecące ptaki, typ Radzanowo 3. Przebito ją na monetę z długowłosą głową na wprostz przedział kiem biegnącym przez środek głowy i rozdwojoną szyją – typu Radzanowo 106(Ryc. 6a). Drugi przebity typ, Radzanowo 30, w polu ma krzyż, którego dwa prze ciwległeramiona zakończone są czterema liśćmi, a dwa pozostałe krzyżami o rozdwo jonych koń -cach ramion, zaś w każdym kącie krzyża znajduje się kulka – został również przebity nabrakteat z głową na wprost Radzanowo 106. Takich monet wyodrębniono aż osiem (Ryc. 6b).Taka osobliwość przede wszystkim rzuca światło na chronologię względną produkcji tychmonet – typy Radzanowo 3 oraz Radza nowo 30 z pewnością są starsze niż brakteaty typu

232

30 Grossmannová 2015, s. 27–28, 197; Cach 1974, s. 75.31 analogia: Künker 2007, nr 840.

Ryc. 4. a) Moneta Radzanowo 8 w publikacji Gumowskiego i Jędrysek-Migdalskiej (w obu bez skali) w porównaniu zezdjęciem (MMP/N/6408); b) Moneta z kroczącym lwem z publikacji Gumowskiego (bez skali) w porównaniu zezdjęciem (ZKW.N.8590/2).

233

Ryc. 5. a) Denar Brunona z Schauenburga (1245–1281); b) Denar biskupów Monasteru (od 1252) (MMP/N/6693).

Ryc. 6. a) Moneta Radzanowo 3 (MMP/N/6402/5), moneta Radzanowo 3 przebita na Radzanowo 106 (MMP/N/6516/24)i moneta Radzanowo 106 (MMP/N/6516/28); b) Moneta Radzanowo 30 (MMP/N/6432/2), moneta Radzanowo 30przebita na Radzanowo 106 (MMP/N/6516/23) i moneta Radzanowo 106 (MMP/N/6516/28).

Radzanowo 106. Możemy także przypuszczać, że przy wprowadzaniu do obiegu monettypu Radza nowo 106 panował taki pośpiech, że nie przetopiono monet innych typów(Radzanowo 3 i 30) i dokonano prze bicia na zimno. Tego typu zabiegi stosowano równieżby zmini malizować straty i koszty związane z przetopieniem starych brakteatów i wyko -naniem no wych monet32. W przy padku przebić następuje zatarcie pierwotnego rysunkuprzez odcisk wtórny. Często to odczytanie wtórnego wizerunku przysparza problemów.Dzieje się tak, ponieważ drugie wybicie odbywa się już na gotowej monecie, a nie na blan-kiecie men niczym33. Tego rodzaju działania obserwowane są zwłaszcza wśród brakteatówza chod niopomorskich z drugiej połowy XIII wieku34. Podobne zjawisko zarejestrowanom.in. na XII-wiecznych denarach ze skarbu z Głogowa, gdzie przebite na zimno zostałymonety Bolesława IV Kędzierza wego (1138–1173)35.

BADANIA METALOGRAFICZNE

Podczas kwerendy wybrano 28 monet i trzy blankiety mennicze, które zostały podda-ne badaniom przy zastosowaniu metody mikroskopii skaningowej SEM-EDS36. Dziękizastosowaniu dwóch metod analiz – SEM (scanning electron microscopy) oraz EDS (ener-gy dispersive spectroscopy) – możliwa jest jednoczesna analiza chemiczna pierwiastkówznajdujących się w próbce oraz jej obrazowanie. Zaletą techniki jest możliwość określeniaprzestrzennego rozmieszczenia pierwiastków w próbce37. Badania te posiadają jedną za -sadniczą wadę – są to analizy powierzchniowe, w przypadku których musimy liczyć sięz za nieczyszczeniami pojawiającymi się na zabytkach. Na powierzchni monet odna le zio -nych w ziemi możemy spodziewać się większej ilości pierwiastków takich jak żelazo, glinczy krzem. Często pojawiają się na nich różnego rodzaju produkty de gradacji, któreskutkują podwyższeniem poziomu chlorków i siarczków. Należy także pamiętać o po zo -sta łościach środków konserwatorskich na zabytkach poddanych analizie38. Często też ba -dacze pomijają kwestię tego, jaki wpływ na skład chemiczny stopu monety ma usunięciew to ku prac konserwatorskich skorodowanych warstw metalu39. W przypadku szacowaniaskładu pierwiastkowego monet sytuacją idealną jest możliwość dokonania odwier tów bądźprzecięć, co pozwala nie tylko na zebranie szczegółowych wyników ale także na poznaniestratygrafii omawianych artefaktów, a tym samym daje szanse na po zyskanie większejilości informacji na temat zaawansowania procesów degradacyjnych oraz techniki wyko-nania monet. W przypadku radzanowskiego skarbu pobranie tego typu pró bek było nie -możliwe, w związku z czym ograniczono się do niedestrukcyjnych badań powierzchnio -wych40.

Do badań wybrano trzy blankiety mennicze, dwanaście monet typu Radzanowo 106(długowłosa głowa na wprost, z przedziałkiem przez środek głowy), jedną Radzanowo 17(sześciopromienna gwiazda, pod nią półksiężyc), jedną Radzanowo 93 (brakteat „Ula -dislaus“), jedną Radzanowo 157 (domniemana litera D), jedną Radzanowo 190 (postać nawprost, w lewej ręce trzyma miecz, w prawej czterolistną gałązkę), po jednej Radzanowo

234

32 Kiersnowski 1964, s. 62.33 Więcej na ten temat: Milejski, Sroka, Wawrzczak 2016b [w druku]. 34 Suhle 1980, s. 114–115.35 Książek, Krąpiec, Łydżba-Kopczyńska, Młodecka 2013, s. 25, 43.36 Badania wykonała Pani dr Barbara Łydżba-Kopczyńska z Wydziału Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego,

której serdecznie dziękujemy za udostępnienie wyników badań i dyskusję nad nimi.37 Książek, Krąpiec, Łydżba-Kopczyńska, Młodecka 2013, s. 8–10.38 Craddok 2009, s. 497–501.39 Miazga 2015, s. 193–195.40 Książek, Krąpiec, Łydżba-Kopczyńska, Młodecka 2013, s. 8–10.

244 i 245 (na obu ukoronowana głowa na wprost, z zaznaczonymi uszami), dwie Radza -nowo 152 (ramię z proporcem), jedną Radzanowo 137 (popiersie na wprost w trój kąt nejinfule na głowie, w lewej ręce trzyma pastorał, w prawej krzyż), dwie Radzanowo 138 (dwapopiersia przedzielone pastorałem), dwie Radzanowo 107 (długowłosa głowa na wprost,z mocno uwydatnionym nosem, możliwe, że obol do Radzanowo 106), dwie połówkiRadzanowo 90 (orzeł na wprost z głową w lewo), jedną Radzanowo 78 (ptak z roz ło żonymiskrzydłami kroczący w prawo) i jedną Radzanowo 30 (krzyż z kulką w każdym z kątów,z dwoma ramionami zakończonymi trójliściem i dwoma zakończonymi czterema liśćmi).Każda z monet została poddana 6 pomiarom: dwóm pomiarom obszarowym, w któ rychzawierały się po dwa pomiary punktowe by jak najdokładniej oszacować składpierwiastkowy brakteatów. Ze względu na pewne uśrednienie wyników badań początkowoskupiono się na pomiarach obszarowych, które wydają się bardziej miarodajne w przy pad -ku monet średniowiecznych, gdzie często ma się do czynienia z niedokładnie wymieszanymstopem menniczym. Z powodu możliwości niedokładnego odczyszczenia powierzchni bla -szek ostatecznie zdecydowano się na zestawienie wyników badań obszarowych z średnimiwynikami pomiarów punktowych, mając nadzieję, że tak przeprowadzone analizy rzucąświatło na problematykę przeprowadzania powierzchniowych badań metalograficznych(Tabela 1).

235

236

Tabe

la 1

. Wyn

iki b

adań

met

alog

rafic

znyc

h w

ybra

nych

mon

et (

na n

iebi

esko

zaz

nacz

one

wyn

iki b

adań

obs

zaro

wyc

h).

237

238

239

240

241

242

Większość spośród 28 monet reprezentuje wysoki standard srebra oscylujący na pozio-mie 70–95% w obu badaniach obszarowych. Średnie wyniki pomiarów punktowych wahająsię natomiast od ok. 78% do ok. 95%. Aby w przejrzysty sposób omówić rezultaty badańzostały one podzielone na trzy grupy: wyniki analiz metalograficznych monet z prze bi -ciami, brakteatów o obniżonym standardzie srebra w badaniach obszarowych oraz blankie-tów menniczych.

Do pierwszej grupy omawianych monet wyselekcjonowano trzy brakteaty z głową nawprost typu Radzanowo 106, jeden typu Radzanowo 30, osiem przebitych z typu Rad za -nowo 30 na Radzanowo 106 i jedną monetę przebitą z typu Radzanowo 2 na Radza nowo106. W przypadku siedmiu monet w omawianej grupie możemy mówić o wysokiej za -wartości srebra od 80% do 95% w każdym z pomiarów. Wśród nich znajduje się równieżbrakteat o numerze inw. MMP/N6516-17, którego jedno z badań obszarowych wskazujenajwyższy udział procentowy srebra spośród wszystkich przebadanych monet (wy noszą cy95,6%). W przypadku sześciu pozostałych brakteatów obserwujemy obniżenie za war tościkruszcu do 70% (czy nawet 43%) przy jednoczesnym zwiększeniu udziału miedzi – cojednak warto podkreślić – niemal wyłącznie w przypadku badań obszarowych. Jedyniepomiar punktowy przebitej monety Radzanowo 106 o nr inw. MMP/N6516-25 (pomiarMMP/N6516-25(1)_pt2, patrz Tabela 1) wynosi nieco mniej niż 75% srebra, przy jed -noczesnej zwiększonej zawartości węgla (13,81%) i nieznacznie podwyższonym stę żeniumiedzi (9,58%). W przypadku pięciu monet jeden pomiar obszarowy wykazuje od chy lenieod normy, podczas gdy drugi utrzymuje oczekiwane ~90% w przypadku tej grupy monet.Jedynie wyniki brakteatu o nr inw. MMP/N6516-13, reprezentującej odmianę Rad zanowo106 bez śladu przebicia, zgodnie wskazują na obniżony standard srebra na poziomie58,01% i 71,26%. Należy przy tym zaznaczyć, że zredukowany poziom kruszcu przy ba -daniach obszarowych dotyczy zarówno monet przebijanych jak i nieprzebijanych repre -zentujących odmiany 106, 2 przebitą na 106 oraz odmianę 30 przebitą na 106. Na pod -stawie wyników punktowych zdecydowano się na obliczenie średnich wyników, któreprezentują się następująco. Brakteatem o najniższej zawartości srebra jest moneta o nr inw.MMP/N6516-25 (86,52%) Radzanowo 106 z przebiciem z Radzanowo 30. Tuż po niejplasują się nr inw. MMP/N6516-13 (87,68%) oraz nr inw. MMP/N6516-2 (87,88%) czyliRadzanowo 106 bez śladów przebić. Z kolei zabytkiem, w którym w wyniku badańpunktowych zaobserwowano najwięcej kruszcu jest nr inw. MMP/N6516-10 (94,79%) re -prezentujący monety z przebiciem z Radzanowo 30. Średnia pomiarów punktowychwszystkich monet w omawianej grupie wynosi ok. 91% srebra co świadczy o wysokiejjakości stopu, z którego były bite brakteaty odmian Radzanowo 2, Radzanowo 30 orazRadzanowo 106. Biorąc pod uwagę wszystkie wyniki badań – zarówno obszarowe jaki średnie wyniki punktowe – możemy uznać, że pewne odchylenia od normy powinniśmyłączyć z niedokładnym procesem oczyszczania fragmentów monet przed dokonaniem po -miarów. Stąd bardzo ostrożnie należy podchodzić do wyników badań powierzchniowychdokonywanych na średniowiecznych monetach.

Interpretacja ogólnie niskiej zawartości srebra, która została zaobserwowana w przy -padku badań obszarowych sześciu innych brakteatów wydaje się znacznie bardziej skompli-kowana. Do omawianej grupy należą dwie części monety Radzanowo 90 z wizerunkiemorła, brakteat z sześciopromienną gwiazdą i półksiężycem w typie Radzanowo 17, monetaz popiersiem na wprost w trójkątnej infule Radzanowo 137, Radzanowo 93 (czyli brakteat„Uladizlaus“) oraz dwa egzemplarze brakteatów Radzanowo 107 z wizerunkiem głowy nawprost. Nie należy tych typów rozpatrywać łącznie, ponieważ kwestia niskiej zawartościsrebra jest bardzo złożona.

W przypadku obu monet Radzanowo 107 możemy zaobserwować wysoką zawartośćmiedzi obserwowaną w badaniach obszarowych – wynosi ona od 52,47% do 67,09% przystosunkowo niewielkiej ilości srebra wahającej się od 29,05% do 44,27%. Odnotowanorównież śladowe ilości ołowiu. Pozornie jasna sytuacja komplikuje się przy zestawieniurezultatów badań obszarowych ze średnimi wynikami pomiarów punktowych, które wy -

243

noszą kolejno: 78,07% oraz 80,62% stężenia srebra przy jednoczesnym obniżeniu za -wartości miedzi do 18,86% i 16,68%. Różnice przeprowadzonych pomiarów są znaczniewiększe niż w przypadku wcześniej omawianej grupy monet z przebiciami. Wciąż jednakśrednia zawartość srebra w brakteatach Radzanowo 107 jest o ok. 10% niższa niż w przy-padku Radzanowo 106. W tym miejscu należy także podkreślić pewne podobieństwo stem-pla Radzanowo 107 do innego typu zaobserwowanego w skarbie z Radzanowa. Mowa tuwłaśnie o brakteatach Radzanowo 106 (Ryc. 7). Fałszerz produkując swoje monety starasię wpro wadzić w błąd użytkownika. W tym celu upodobnia ją do innego, znanego i pewne -go pieniądza41. Można przyjąć, że z taką sytuacja spotykamy się w przypadku typu Radza -nowo 107, który łudząco przypomina wykonane z bardzo dobrego srebra egzemplarzeRadzanowo 106. Czy jednak wyniki pomiarów obszarowych i punktowych są wystarczającomiarodajne do wysnuwania tego typu wniosków? W porównaniu do badanych tą samąmetodą fałszywych brakteatów spod Opawy wyniki w tamtym przypadku jednoznaczniewskazywały na brak srebra. Dodatkowo dane te można było zestawić z informacjami do -tyczącymi ordynacji menniczej w Zakonie Krzyżackim42. W przypadku brakteatów Radza -nowo 106 i Radzanowo 107 informacji na temat ówczesnej ordynacji nie posiadamy.Należy również z dużą dozą ostrożności podejść do samych wyników badań, które z jednejstrony mogą być rezultatem świadomie obniżonego standardu srebra, ale też niestaranniewymieszanego stopu menniczego, czy wreszcie niedokładnie oczyszczonej badanej po -wierzchni monety.

Z bardzo zbliżoną sytuacją mamy do czynienia analizując wyniki monet Radzanowo17, Radzanowo 90, Radzanowo 93 i Radzanowo 137, jednak we wszystkich tych przy pad -kach zostały przebadane tylko pojedyncze egzemplarze. W przypadku pierwszej z oma -wianych monet zawartość srebra w badaniach obszarowych wynosi kolejno 70,05% i 43,9%przy jednoczesnym, proporcjonalnym zwiększeniu zawartości miedzi (27,12% i 52,94%).Średnia pomiarów punktowych ponownie nie odpowiada danym zebranym z większej po -wierzchni – w przypadku tego brakteatu wskazuje 79,53% srebra i 16,45% miedzi. Moneta

244

41 Kiersnowski 1964, s. 66.42 Milejski, Sroka, Wawrzczak 2016a [w druku].

Ryc. 7. Monety Radzanowo 106 (MMP/N/6516/28 i Radzanowo 107 (MMP/N/6517/6).

Radzanowo 90 z wizerunkiem orła znajduje się w dwóch fragmentach. Zdecydowano sięna przeprowadzenie pomiarów obu części uzyskując dla tej monety cztery wyniki obsza -rowe i osiem punktowych. Średnia pierwszych pomiarów wynosi ok. 34% zawartości srebraprzy ok. 60% miedzi, natomiast w przypadku badań punktowych mamy do czynienia z sy -tuacja odwrotną – znacznie więcej zarejestrowano srebra (ok. 78,8%) niż mniej war tościo -wego metalu jakim jest miedź (14,9%). Brakteat „Uladizlaus“ (Radzanowo 93), który jestjednym z dookreślonych brakteatów z Radzanowa, w po miarach obszarowych srebra osiągawyniki 28,69% oraz 34,84%, natomiast średnie pomiary mniejszych pól wynoszą 84,25%(srebro) oraz 13,28% (miedź). Ostatnia moneta w omawianej grupie – brakteat Radzanowo137 o nr inw. MMP/N6547-5 – osiąga największą różnicę wyników po między oboma obsza -rami poboru próbek. W przypadku badań większych stref ilość srebra stanowi średnio20,54%, natomiast mniejszych – 86,83%. Tym samym rozbieżność między pomiarami wy -nosi aż 66,3%!

Tego typu wyniki uniemożliwiają wysnuwanie wiążących wniosków. W porównaniu doomawianej wcześniej grupy monet z przebiciami, mamy tutaj do czynienia ze znaczniewiększymi odchyleniami poszczególnych wyników oraz dosyć jednolitymi wynikami obsza -rowymi kontrastującymi ze zgodnymi danymi badań punktowych. Trudno stwierdzić, jakdokładnie oczyszczono monety przed badaniem. W tym przypadku należałoby zastanowićsię nad zastosowaniem bardziej zaawansowanych metod, które pozwolą na uzyskaniedokładniejszych wyników i skonfrontowanie ich z tymi, które na chwilę obecną zostałypozyskane. Niestety metody te posiadają jedną zasadniczą wadę, która wpływa na możli -wości ich zastosowania – w mniejszym lub większym stopniu wiążą się one z naruszeniemstruktury i zniszczeniem zabytków.

Ostatnimi przebadanymi obiektami są trzy blankiety mennicze. Wszystkie zostały wy -konane z dobrej jakości stopu. Wyniki obszarowe wskazują na stężenia w wysokości odokoło 86% do 93% srebra z niewielką domieszką miedzi – 4,62% do 10,16%. Średnie pomia-rów punktowych (kolejno: 89,69%, 88,57% oraz 91,42%) są zbieżne ze średnimi pomiarówobszarowych. Ich średnica wynosi od 18,3 do 18,5 mm a waga od 0,190 do 0,208 g. Takznaczne podobieństwo danych metrycznych i składu metalu może wskazywać, że z tychkrążków miały zostać wybite monety według tej samej ordynacji.

Wyniki wszystkich przebadanych monet dają podstawę ku dalszym analizom i poszerza -ją wiedzę na temat ordynacji menniczych w XIII-wiecznej Polsce. Skarb z Radza nowa jestwyjątkowym zbiorem, do którego badacze średniowiecznego mennictwa często powracają.Stąd tak ważne jest dokładne rozpoznanie poszczególnych elementów zna leziska. Uwagi,które poczyniliśmy, po zapoznaniu się z literaturą i skarbem, w szcze gólności te dotycząceprzebić, pomogą w dalszych badaniach na temat średniowiecznego mennictwa i chro -nologii względnej polskich brakteatów guziczkowych.

LITERATURA

Wykaz skrótów:CACH – František Cach: Nejstarší české mince III. České a moravské mince doby brakteátové, Praha 1974.GROSSMANNOVÁ – Dagmar Grossmannová: Denáry a brakteáty na Moravě ve 2. polovině 13. století, Brno 2015.Radzanowo – Elżbieta JĘDRYSEK-MIGDALSKA: Skarb brakteatów z Radzanowa nad Wkrą, Rocznik Muzeum

Mazo wieckiego w Płocku, z. 8, 1976.W. – Emil WASCHINSKI, Brakteaten und Denare des Deutschen Ordens, Frankfurt a. M. 1934.

BIBLIOGRAFIA

BEYER 1879 – Karol Beyer: Wykopalisko wileńskie (Filehne), Warszawa 1876.CACH 1974 – František Cach: Nejstarší české mince III. České a moravské mince doby brakteátové, Praha 1974.CRADDOK 2009 – Paul Craddok [ed.]: Scientific Investigation of Copies, Fakes and Forgeries, Oxford: Elsevier 2009.

245

DANNENBERG 1885 – Hermann Dannenberg: Zwei unweit Leba gemachte Münzfunde, I., Der Brakteatenfund vonSarbske, Zeitschrift für Numismatik, 1885, t. 12, s. 280–306. Reedycja w tegoż: Studien zur Münzkun dedes Mittelalters (1848–1905), Leipzig 1984.

GROSSMANNOVÁ 2015 – Dagmar Grossmannová: Denáry a brakteáty na Moravě ve 2. polovině 13. století, Brno 2015.GUMOWSKI 1917 – Marian Gumowski: Wykopalisko monet z XIII w. w Brzegach nad Nidą, Kraków 1917.GUMOWSKI 1937 – Marian Gumowski: Wykopalisko brakteatów w Radzanowie, „Wiadomości Numizmatyczno-

Archeologiczne“, t. XIX, 1937, s. 1–24.GUMOWSKI 1960 – Marian Gumowski, Handbuch der polnischen, Graz 1960.JĘDRYSEK-MIGDALSKA 1976 – Elżbieta Jędrysek-Migdalska: Skarb brakteatów z Radzanowa nad Wkrą, Rocznik

Mu zeum Mazowieckiego w Płocku, z. 8, 1976.KIERSNOWSKI 1964 – Ryszard Kiersnowski: Wstęp do numizmatyki polskiej wieków średnich, Warszawa 1964.KOKOCIŃSKI 1995 – Lech Kokociński: Trzecia część XIII-wiecznego skarbu brakteatów guziczkowych z Radza nowa!,

„Biuletyn Numizmatyczny“, nr 4, 1995, s. 37–43.KOPICKI 1997a – Wiesław Kopicki: Polskie brakteaty guziczkowe, 2. poł. XIII w. – 1. poł. XIV w. Próba interpretacji.

Warszawa 1997.KOPICKI 1997b – Wiesław Kopicki: W sprawie recenzji Borysa Paszkiewicza, „Wiadomości Numizmatyczne“,

R. XLI, 1997, z. 3-4, s. 167–169.KUBIAK 1998 – Stanisława Kubiak [przy współudziale Borysa Paszkiewicza]: Znaleziska monet z lat 1146–1500

z terenu Polski: Inwentarz, Poznań 1998.KÜNKER 2007 – Fritz Rudolf Künker: Auktion 121, Osnabrück 2007.KSIĄŻEK, KRĄPIEC, ŁYDŻBA-KOPCZYŃSKA, MŁODECKA 2013 – Krystian Książek, Marek Krąpiec,

Barbara Łydżba-Kop czyńska, Halina Młodecka: Skarb średniowieczny z Głogowa. Analizy specjalistycznei konserwacja wybranych zabytków, Głogów 2013.

MIAZGA 2015 – Beata Miazga: Badania archeometryczne a konserwacja skarbu z Oleśnicy, [w:] Paweł Milejski[przy udziale Beaty Miazgi], Skarb groszy praskich z Oleśnicy, Katowice 2015, s. 191–213.

MILEJSKI, SROKA, WAWRZCZAK 2016a – Paweł Milejski, Łukasz Sroka, Roksana Wawrzczak: Część skarbubrakteatów krzyżackich spod Opawy, „Numismatický sborník” [w druku].

MILEJSKI, SROKA, WAWRZCZAK 2016b – Paweł Milejski, Łukasz Sroka, Roksana Wawrzczak: Produkcjai kompozycja stempli menniczych na przykładzie wybranych brakteatów guziczkowych, „ArchaeologiaHistorica Polona“ [w druku].

PASZKIEWICZ 1986 – Borys Paszkiewicz: Mennictwo Władysława Łokietka, „Wiadomości Numizmatyczne“,R. XXX, 1986, z. 1–2 (monograficzny).

PASZKIEWICZ 1997 – Borys Paszkiewicz: Nowy Sącz, Trzebiatów, „ULADIZLAUS“. O interpretacji brakteatówguziczkowych, „Wiadomości Numizmatyczne“, R. XLI, 1997, z. 3-4, s. 137–166.

PASZKIEWICZ 2009 – Borys Paszkiewicz: Brakteaty – pieniądz średniowiecznych Prus, Wrocław 2009.SUHLE 1980 – Arthur Suhle: Der Münzfund von Karrin, Norddeutsches Jahrbuch für Münzkunde und verwandte

Gebiete, Band II, Hamburg 1980, s. 111–123.TRYKA 2013 – Grażyna Tryka: Zbiory Gabinetu Numizmatycznego Muzeum Mazowieckiego w Płocku, dzieje i cha -

rakterystyka, część I, „Warszawski Pamiętnik Numizmatyczny“, 2, 2013, s. 183–201.WASCHINSKI 1934 – Emil Waschinski, Brakteaten und Denare des Deutschen Ordens, Frankfurt a. M. 1934.

STRONY INTERNETOWE

http://www.muzeumplock.eu/pl/historia-muzeum <dostęp: 26.05.2017>.

NEW VIEW ON BRACTEATES HOARD FROM RADZANOWO (PŁOCK COUNTY) SUMMARY

Hohlpfennigs circulated in Central Europe more or less from the middle of 13th century to the middle of14th century, surviving on some areas even to the beginning of 15th century. We know at least four classicalhoards of hohlpfennigs, which are catalogue analogies for found coins: Wieleń in Greater Poland, Brzegi inCracow region, Sarbsk in Pomerania and Radzanowo in Mazovia. All mentioned bracteates finds, carefullydated back to the second half of 13th century, have been scientifically elaborated, however, because of manyreasons, these works do not meet the standards of modern numismatic publications. Therefore the sourcequery was conducted in Mazovia Museum in Płock and in Royal Castle in Warsaw. Its aim was full photo -graphic and descriptive documentation of the hoard from Radzanowo. This hoard was discovered in 1885 on

246

the periphery of the village Radzanowo near Płock (Masovian voivodship). In earlier publications was givenwrong place of discovery – Radzanów by the Wkra river. Originally the hoard could consist of more than 2000coins. However, to our times in museum collections survived around 1000 specimens. In 1907 they have beenhanded over to the Płock Scientific Society. The composition of the find is highly varied. We can distinguishPolish, German, Teutonic Order, Hungarian, Czech and Moravian bracteates, two double-sided Moraviandenarii and three mint blanks. Parts of the hoard from Radzanowo were describing by Marian Gumowski,Elżbieta Jędrysek-Migdalska and Lech Kokociński. Especially two first publications required verification, whatbecame possible thanks to the scientific project, funded by National Science Center1. It was possible i.a. toobserve nine coins overstrucked from coins of two another types. It was also possible to distinguish one dou-ble-sided pfennig. Considerations made in this periodical have been supplemented by analysis of results ofmetallo graphic studies of 28 coins and 3 coin blanks.

English by the author

247

1 Science research program NCN Opus 8, nr DEC-2014/15/B/HS3/02196.