Norsk og norsk

8/13/2019 Norsk og norsk

1/53

GUSTAV INDREB

N O R S K og N O R S K

N O R E G S BOKLAGOSLO 1939


2/53


3/53

GUSTAV INDREB

NORSK og NORSKAHA

NOREGS BOKLAGOSLO 1939


4/53

Prenta hj Johansen Nielsen


5/53

I N ors k S ku le bla d nr. 8 og utet ter hev rektorD. A. Seip nokre artiklar um Vinning og tap vedden nye ret tskr ivn ingen. Underskr ivne ska l f setjafram nokre tankar um same emnet. I mangt ser e gonnorleis enn Seip. Innlegget ver t difor ymis t polemikk .I.

Ikkje freista avskipa noko i utrengsml.I sumt fell rektor Seips og mine synsmtar saman.Den grunnsetn ingi han set upp til s lu t t (nr. 13) , meiner eg er hei l t rett: Det er inn lysende at vi ikke brskifte u t noe i utrengsml, og vi m a ldr i avskaffe noevi ikke er t rygge p kan avskaffes. I Sverike hevtvo s o fra m s ta nd e fa gm e nn som professorane J . A.Lundell og Bengt Hesselman med s e r sulik syn p ny sta ving hvda kraftigt same tan

ken. Det va r e it misgr ip at ret tskr iv ingsnemndi fr1 9 1 7 , der D. A. Seip va r ein aktiv medlem, retta s e gfor lite etter den grunnsetningi.Norder lendsk er vidare enn dansk

Eg er og samd i at me br taka umsyn til norderlendsk samdrtte i mlpol i t ikken vr. Det er ei vinning, ein kulturell herlegdom som me br verdset jaovleg hgt, at dei norder lendske folki skynar skriftmal i t kvarandre, og tolleg bra normalta leml i o g .Alle Norder land i turvte koma dette i hug, og vara s e g


6/53

4

for styra inn i uturvande isoler ing som karm gjeraku l tu rsamkvmet tyngre mil lom landi .M en net tupp nr det gjeld det norderlendske, e r dersamstundes vik tug ul ikskap i grunnsynet til rektor Seipog underskr ivne.For det fyrste: Seip avgre ns ar d et nordiske umsynet i hovudsak til dansk, soleis at nordisk ogdansk gjerne vil verta synonyme i argumentas jonen hans, p same mten som ofte i danskt forretningsml (nordisk Selskab i danske f i rmanamn = =

dansk Selskab). Han synest t. d. rekna det for einordisk utv id ing i mlet, dersom nynorsk skifter u tf le ir ta lsformene oisor, hanar m ed viser, haner (=dansk) . Seip segjer ikkje dette endefram. M en ettersamanhengen o g heile tendensen i utgreid ing i avgrensar han umsynet til d et n ord erle nd ske soleis. Underskr ivne meiner, at nr me ta lar um norder lendsk,m me i mlvegen som elles ha alle Norder land i jnedi tanken. U t ifr den synsmten er former som viser,haner isolering, dei bryt sund sam anheng med denstrste og den viktugaste luten av det norderlendskeml- og kul tur-va ldet . Dei grammat iske hovudformene oisor, hanar der imot er dei som f remdar norderlendsk mlsamliv, og knyter saman strsteluten avden norderlendske ml-verdi (svensk, is lendsk, frysk, norsk hanar, sy., n. visor, isl., fr. visur ) .

For det andre: For rektor Seip veg umsynet tildet nordiske (i tydingi: dansk-tradis jonel le) s omykje at han fo r den sku ld er viljug til brjota sundtel ler gjera uk lr t det norske ortografiske systemet. N rdet gjeld reglane for e L d., er han viljug til gjera eit viktugt undantak fr ein stor og vidfemnandenorsk ortograf isk regel, og undantak a tt fr undantaket, til halda uppe konformi tet med dansk p e its e rs k ilt u m kve rve (ved e f ramfyre r; s jk her etterp sida 3 3 f.). Underskr ivne meiner, a t um umsynettil norder lendsk ml-samliv er viktugt (norderlendskteke i den fulle tydingi), m me ikkje fo r den sku ld


7/53

5brjota sund samanheng og system i det nynorske skriftmlet; me br tver t imot freista f det norske systemetinn i norskdansk o g . I det nemnde dmet med e meiner e g d at me br lata umsynet til den dansket radis jonen fara heilt, og ikkje skapa i r rasjonel le undantak og undantaks undantak a tt for denne tradisjonen skuld.

O g norsk er vidare enn sud austlandskDer er ein sk i lnad til i rektor Seips syn og underskr ivne sitt. Seip ynsk je r nok taka sumt umsyn tildet norske, attt at han vil berga s o mykje som rder av den t radisjon norsk-dansk og dansk hev i saman.M en her vil han avgrensa soleis at han tek um synhovudsakleg el ler oftast berre til mlfret i hovudstaden og nrmas t der ikr ing, til sudaust landsken.Ser-umsynet til sudaust landsk vil han lata gjelda ikkjeberre fo r skr ivemten, men for uttala og. H an gjevt. d. mei, dei, sei fyrerangen som skule-ut tala for pronomeni meg, deg, s e g i bokml. Det er logisk nokifr Seips synsstad at han dreg fram soleis den sudaust landske dialektgreini . Sudaust landsk hev mykjeservokster og hev i ymse viktuge t ing havt parallelvokster med dansk ; er difor let tast semja sam an m edden l i t terre t radisjon i norskdansk som Seip vil vernaum. M en underskr ivne meiner at det norske grunnlaget ver t fo r sterkt avgrensa nr ein ska l reknahovudsakleg eller berre med ei einski ld mlfregrein,og resul tat i ver t ofte ulaglege fr meir lmenn-norsksynsstad. Eg meiner at nr me ska l taka umsyn^ tilnorsk, br me taka m ed i rekn ing i norskt ta leml iheile landet. Landsluter utanfor sentrumsstaden i sudaust lyt koma med, j amve l dei mei r avsides landslutene.Dette r iksnorske kravet frer atter til at ein lytleggja hovudvekt i p dei sams systematiske grunndragii mlfri, og ikkje p fonetiske detal jar i einski ldemlfre.


8/53

6

Av d i rektor Seip legg slik vekt p den tradisjonelle samanhengen ifr dansk til norskdansk, vil ha nbyggja ml-framvoksteren i Noreg p d et n ors kd an skeskr i f tmlet (bokml). Underskr ivne vil byggja mlframvoksteren p det nynorske skr i f tmlet. Av d e s s e ul ikskapane i grunnsyn kjem ulikt synp sv rt mange t ing i det einski lde.

1 1 .Ivar Aasen. Uppgva peika u t le id i fo r honom.Seip og underskr ivne verdset o g Ivar Aasen og mlverket hans noko ulikt. Seip skr iv : Ivar Aasens landsm l fekk en sterk arkaisk karak te r utifr oppfatningen i den tid det ble t i l. I dette skulde l iggja: IvarAasen bygde s e g sjlvsagt og usjlvstendigt fo r mlsynsmtane t dei frande mlgranskarane i samt id i(her i Noreg P. A. Munch). O g av den grunn fekklandsmlet hans den form som det fekk. Underskr ivne meiner: Det er greidt at Ivar Aasen tok imotimpu lsar fr v i tskapleg teori i s i eigi t id. M en sak i erikkje brtt utgreidd med det. Ivar Aasen stod s a mstundes merk je leg s jlvs tend ig . Mykje sjlvstendigareandsynes s i tid enn t. d. mange norske f i lologar endtil i dag stend andsynes den ortografiske nyromantikken fr siste luten av fyrre hundradret . Eg trur endtil at han i sumt stod altfor kritisk. Hadde han stadenoko .minder kritisk andsynes P. A. Munch, s o haddeha n venteleg valt den t radis jonel le og fylgjerette skrivemten gera, henna, l ikso ve l som geit, hyra (Jfr.Ivar Aasen, Norsk Grammat i k 37) . O g me hadde nos tade sam an med heile resten av N o rd erla nd i u ni g, k

i sl ike ord, og e it ovvanskelegt ortograf isk problem,som hev plaga gram m atika ra r, re fo rmatora r og lresveinar m y kje, v ild e ha lege greidare til rettes fo r o s s .N o er det vanskelegt gjera noko med. P sume andre


9/53

7p unk t og kann heada han kunde ha kome til ve l soheppelege lysingar dersom ha n ikkje hadde vore sokritisk andsynes t idsst raumen. Det va r difor ikkjeserleg oppfatningen i samt id i som frde Ivar Aasentil den lysingi han kom til. Det va r fyrst og f remstsjlve den uppgva han sette s e g , ho tv in ga lys in gifram s o som ho vart . Ivar Aasen vi lde skapa ein skriftnorm som skulde ve ra o rgan isk generalnemnar for norsktala i dei ymse mlfre og ikkje berre ortograf isk k ld nad for e it e insk i l t mlfre. Ein sl ik syntet isk skriftnorm krev at ein legg vekt p det sams systemet i mlfri; f reistar finna vidfemnande typeformer. N o ergrunnformene ofte dei romslegaste organiske typeformene for fleire mlfre p ein gong. So frde uppgvalogisk og tv ingande til at Ivar Aasen o fte va ld e grunnformer til det grammat iske systemet sitt. Stundomformer i fonetisk samsvar m ed dia lektar i sentrale lu terav riket (t. d . hanar, hestar; kastar, lrer ) ; stundomformer i fonetisk samsvar med ikkje sentrale dia lektar(t. d . uisor). Bygdeml i va r t gode, ful lkomne i samem un som dei hadde ve lsk ikka og v idfemnande typeformer.Det er vitskapleg rad t uful lngjande forklranormal formi til Ivar Aasen berre m ed ei utvertes tilvising til t idsstraumen. Vi tskapsmannen hev sky ldnadtil freista skyna verket hans in na n fr, u t ifr uppgva han sette s e g , og ut ifr dei krav som spranglogisk fram av uppgva. Ti lsvarande krav hev meldts e g fo r deim i not id i som hev sku forma u t ei skr i f t legsam-form for de i lgtyske mlfri.N r me ser verket til Ivar Aasen soleis innanfr,f r det strre styrke og gi ldskap. Norma l fo rmi hansver t ikkje berre noko tilfellelegt og t idbunde; det ver tei samform utdregi systemat isk etter logiske krav ordei norske bygdemli . Ei samform som s o segjamtte verta um lag som ho vart. Dermed f r normalformi hans ankerfeste i noko var igt og fakt isk, i d e s s esame bygdemli.


10/53

M a n g t kann segjast vera norskt

Hovuduppgva for mlarbeidet i Noreg bde denny-norske mlrrsla og fornorskingi av norskdansk er skapa e it skriftml p n a s jona lt gr un n la g; ffrigjort Noreg fr det danske mlveldet. Fyrr me byrjar rkja etter m n mlreformi fr 1 9 3 8 f remdar dettehovudfy rem let, lyt me tala noko um t i lhvet mil lomnorsk og dansk ; um kva som er sk ilnad m illom norsk ogdansk, og um kva som rynleg f remdar norskdomen inormalmlet. Det er tu rvande tala um dette, for skilmerk i mil lom norsk og dansk er ikkje so lette definera greidt som kann henda mange trur. Det forvildrarikkje sjeldan folk, s o det ver t uk lr t for deim kvasom rynleg tener norskdomen. Det f re istar o g stundomdei halv lrde og j amve l ein og annan fagmannen til fara med formal-prosedure. Ein formalproseduresom er lite verdfull og er det motsette av rett leiding.M e ska l nemna nokre dme p at det ikkje er s oendefram definera m ed skarpe og atte rha lds lause ordsk i lmerk i mi l lom norsk og dansk. So at det ve l kannverta rd til prosedera for den som er huga p det.Me skr iv stein, aust, dryma i nynorsk i : skr i f tml ,o g i dansk er det sten, st, drmme. Er s o stein stenosb. e it greidt sk ilm erk je? N ei ikkje soleis at detgjeng ei skarp grensa i ta lemlet mil lom stein osb. pnorsk sida og sten osb. p dansk. De i segjer sten i eiheil rad med dia lektar sersk i l t aust langs svenskegrensa, og st, drmme i mange norske bygdeml, serskilt sudaus tnorsk (d rmme vidare enn st). O g detteer rot-norske former i dei fles te av d e s s e dialektane,fra m vaksne p orga nis k veg fr gamalnorsk, ikkje importera til d e s s e dialektane p l i t terr veg gjenomnorskdansk. Nynorsk t skr i f tml hev former som kastar, hes ta r, v isa , dans k hev kaster, Hes te, V is en . M enfolk segjer kaster p Upp land i o g , heste i Gudbrandsdalen, og d e s s e segjemtane hev vakse fram p d e s s e


11/53

9stadene fr gamalnorsk. I Bergen segjer dei visen, ogdet gjeng viss t e in t radisjonstrd um og noko tunn ifr denne not idformi i Bergen attende til gamalnorsk visan. Nynorsk t skriftml er: vatn, kvass, sag,skog, baka; dansk: Vand (utt. vann) , hvas, Sav, Skov,hage. M en Viki og Skagerak-s t randi hev o g vann, i sudaust-hyrna av N oreg segjer de i (h)va ss ; segjemtarsvarande til skr i f t formene sav, skov karm me f i rmasumstad bde p Agder og i ysterdalen; ja , um dets o er formi bage, som dei kasta u t or nors kda ns k fo r3 0 r s idan med hge rop um at ho va r dansk, so finnme henne a tt sumstad p Agd er m ed bde g og e , og g'engjeng vidare. O g a lt dette er ekte, rotva ks e n ors k t ogikkje importera til d e s s e dialektane p l i t te rr veggjenom det danske skr i f tmlet .M e kunde ha lda p telja upp soleis nr-sagt a ltsom f ins t i dansk, og syna at det er rotekte norsk pf leire eller frre stader.Eg skal nemna e it par setningar:Mor bager kager, o g r kjrer plooen me d ioheste.En sten falt ne(d) av tage(t) ude for dren, me(d)de(t) samme konen gikk ud.M e karm prova fo r alle ret tar at kvart ord i besetningane er norskt , soleis at kvart einsk i l t ord erinnfdt og nederv t norsk t i ta lemlet p den eller hinstaden i Noreg.N r me f r f ramsett sl ikt , skynar jne: Der er godtrom for provfring av mange slag. O g det er ikkjeso forunderlegt um folk ofte hev vorte forvildra av dengamle tala um at norskdansken er e it godt norsktm l bde sl ik som han hev vore (det sagde dei fyrr)og sl ik som han er i dag (det segjer sume no).


12/53

1

M en ikkje alle norske fo rmer er l ike godeM en me skynar samstundes: Det karm ikkje veranok berre prova at ei form er til innanfor dei norskemlgrensone. Der m vera ein feil i ei provfr ing somkarm fra til det resul tat at dei tvo setningane menemnde ska l gjelda fo r norske. For me kjenner p o s s :Um dei frer aldri s o mange prov for kvart einski l tord, so er ikkje d e s s e tvo setningane som heilskapnorske.Kvar l igg d feilen?N r me ska l freista svara p det, ver t me fyrst tvingatil s l fast ein reint negat iv t ing: Um me legg samannors kt p lus norskt , er det ikkje sagt at summen ver tnorsk. Dette heng saman med ei onnor negat iv setning,som gjev o s s svaret p spursmlet vrt : Ikkje allenorske former er like gode. De i er like godev i tskapleg st. O g dei er like gode p den mten atdet kjennest like heimelegt og gjvt fo r ein romer ik ingt. d. segja st, viser, som for ein hal l ing segja aust,Disu(r). Like natur legt og k j r t for ein bergensar s egja ga ten som for ein nordf jord ing segja gata. M endeierifcfcjelikegodenrdetspyrstetter byggja upp eit s a m-ni l med samanhengog med nasjonal karakter. D lyt det eiverdset j ing til.K va verdset j ingsnorm ska l m e bruka , s o me karmf karakter isera norsk og dansk og skilt mil lom godtog minder godt, og f peika u t r imelege sermerkje fo re it norskt sammal?Det er vanskelegt segja i streng formuler ing, ogher karm vera hve til meiningsski lnad. Eg meiner: N rme ska l f i rma e it dmings-grunnlag som karm halda,lyt me freista f i rma fram til nokre grunndrag, nokre be

rande og reprsentat ive grunndrag i norsk t ta lemlteke under eitt, andsynes dansk teke under eitt. Detsom karm semjast m ed og unders t r ikar d e s s e grunndragi, f r m e rekna for gode norske former i skrift


13/53

1 1mlet (sam-mlet). Det f r me rekna fo r norske skilmerkje. Det som ikkje kann semjast med eller ikkjeunders t r ikar d e s s e grunndragi , f r me rekna for minder gode eller beint fram r inge former.

Nokre norske grunndrag.Eg ska l f nemna nokre norske grunndrag, ettermitt syn.Eitt grunndrag i norsk andsynes dansk nar me teknorsk under eitt, er harde konsonantar. Trass i undan

ta k p sudvestst r ipa og sume and re s tade r.Eit anna grunndrag er at norsk hev halde uppedei gamle tv i l jodane: au, ei, y; jo, ju . Tviljod er nokikkje fullt gjenomfrd alle stader. M en det f inst s omykje tviljod i norsk. O g noko tviljod f inst s o godtsom alle stader. Difor torer me kal la gamle tviljodare it godt merk je p norsk andsynes dansk.Eit tridje grunndrag er at n ors k t ta le ml hev full-I jodande endings-vokalar (hanar, gamal) . Ikkje likemyk je fu l l - l jodande endingar i alle mlfre, og ikkjedei same endinga r a lle stader. M en nokre ful l - l jodandeendingar hev dei alle stader i rynleg norsk t taleml,og oftast mange. Dansk t r i ksml der imot er re int e-ml kal la (Heste, gammel ) . Dette er ein 6 0 0 r gamal skilnad og ein djup ski lnad. H an heng saman med heileta le- f ramburden eller aksenten. Norsk fylgjer he r sam an m ed dei germanske mal i i nord, dansk m ed de igermanske mal i i sud. Hokyn p -i eller -a, fortidp -a (kasta) er einstaka ovr ingar av dette store, vidfemnande fnomenet i norsk (og svensk) .Eit hovuddrag som heng ngje saman med det fyrre,er at det plar f innast ein triklang mil lom endinganei norsk. Ikkje berre a , eller berre o (u ) , e lle r berrei (e). M en dei fleste stader t r ik langen aoe i ei elleronnor form, eller a u i , el ler be. Det r iksdanske endings verket der imot er eins-l i ta (prakt isk tala).M e kunde nemna andre grammat iske og l jodlege


14/53

1 2merkje. T. d. norsk bru, tru osb. m ot dansk Bro Tronorsk o m ot dansk u i golv, hol og ei heil rad med ord 'norsk bylgja (gj) m ot dansk Blge. Ein hovudski lnadre int ortografisk mil lom dei tvo skriftmli nynorsk og dansk er at nynorsk til denne tid hev havtem s je ldsynt fylgjerett ortografi , dansk er mykje meirinkonsekvent. Vor retskr ivn ing er virkelig vr imlendehild av unmel igheder og vanskeligheder, skr iv dendanske mlgranskaren Otto Jespersen; misk -maskortograii. Norskdansk hev erv t ei mengd av d e s s e inkonsekvensane fr dansk: flytte, hytte -tte, gltte;dum, kum -om ; er -re; fole -lte, k . Osb.i\ar norskdansk ska l norskast upp, el han s e g atttgjerne til nye inkonsekvensar (t. d . vid-i (subst)jtr. gard skar ) . O rsak i til denne ski lnaden mil lomnorsk og dansk (med norskdansk) er at dansk er eitgamal t skr i f tml , og gamle skr i f tml hev fenge skrivem ten fes t p s lum p nedigjenom. Nynorsk derimot ere it ungt skr i f tml, og ein mann med djup sakkunnskapog med systematisk evna skipa ortografien. Dermedhev nynorsk til no vore uvanleg heppen med sleppas lpa p synder og uppsamla ro t fr eldre tt leder

Eit mlbr igde lyt m e prva p dei norske grunndragi .Etter det som no er sagt, vil me s l fast: Um e itmalbngde tek m ed berre norske former, former somf inst i rotvakse norsk t ta leml innanfor dei norskegrensone, gjev ikkje det i og fo r s e g t rygd fo r at reformif remdar norskdomen. Der hev vore utru leg mykje uk lro g umogen agitasjon p dette punktet .Eit mlbr igde lyt me prva p dei nors ke grunndragi. O g det f remdar den norske voksteren i samem un som det dreg fram eller unders t r i kar d e s s e grunndragi. Dersom det ikkje f remdar eller dreg frajn d e s s egrunndragi , er det ikkje til n ors k vok s te r. Det sameum kvart b id ige ord og kvar bidige form som ver t godtek i er rotekte her eller der i norskt taleml.


15/53

13Det frer ikkje til noko stande resul tat prosedera p einski ld t ing eller utkant- fnomen. Ingen t ing

er mei r vi l l - le idande enn det. M e lyt freista s o godtdet le t s e g gjera s j a lt nors k t m l under eitt, some in heilskap, og det danske mlet som ein hei lskap ps i sida.

M e ska l prva ymse t ing i mlbr igdet p dei norske grunndragi .U t ifr det syn at tviljodar er e it norsk t grunndrag, m e g i motsetnad til rek tor Seip rekna det fo re it fra m stig at nynorsk hev gjor t former som haust,aust, st raum, gyma, glyma til eineformer a tt (somfyre 1917) . Likeins m e g rekna det for f ramst ig a itviljod hev vorte styrkt i bokmlet. P hi sida er dete it atterst ig at yre (mynten) , syle og sume andre tvil jodformer hev vorte forbodne i offisiell nynorsk. Detkjem ifr norskdansk skrift nr dei segjer re utantviljod no p stader som dei s egjer ei yr.Det er og e in feil at reformi gjeng s o hard t framsom ho gjer m ot dei gamle tv i l jodane jo, ju . E in karmnok ikkje taka s ik te p halda d e s s e tv i l jodane uppei same m un som au, ei, y. M en det offentlege brikkje endefram arbeida imot det sernorske. T. d. bljug,drjug, r jupe er sennerkte norske former l ikso ve l soms juk, mjuk , og dei burde ha fenge sjansen, fullt u t(dubbelformer; um r jupa s j sida 2 4 f.).Ut ifr mitt syn er e g usamd m ed Seip nr ha nvil stengja tviljod so godt som heil t ute framfyre tvokonsonantar og dubbelkonsonant i norskdansk, og vilgjera det trongare for tviljod i d e s s e sti l l ingane i nynorsk o g . Det er av umsyn til sudaust landsk han vilgjera dette. Sudaus tlandsk hev samandregen ljod i ordsom hst og bygj ingsformer som lst, lste (der imot igrunnform helst laus, lyse). Av den grunn vil rektor

IV.Tvil jodar.


16/53

1 4Seip ha hst, st, og i fylgje med det drmme, hrem. ni. til eineformer i bokm l. O g han vil ha ikkjeberre lst, lste, men grunnformene ls , lse o g til lrebokformer, i det heile konsekvent diftonglause form er i lrebker for bokml, s o sant eit ord hev ei bygjingsform utan diftong i sudaust landsk. I nynorsk vilhan ha inn a tt hsl, st, strmme m. m., valfritt (fyrebi ls). Dette er a lt saman arbeida imot e it lmennnorsk t grunndrag. O g det er leggja ei hovudvekt psudaust landsk som synest meg til skade fo r heilskapen.

Det er s o myk je mindre grunn til bgja m ot tvi-I jodar i d e s s e st i l l ingane, som Seip tek i mis t her i viktuge t ing med umsyn til dei fakt iske mltiJhvi. Hantek i mis t i sumt 1 . med umsyn til byml i ; 2 . med ums yn til det norskdanske normalmlet ; 3 . med umsyn tilde i sudaust landske dialektane.Bym l i f o r m e n e ausf haus t d r a u m g y m a o dil .

Seip skriv: Praktisk talt alle byfolk av allek lasser hev st, hst, drm, g jmme o. dil. i sitt morsml. Desse ordi gjev eit radt uheilt b i lte av de trynlege.M. Berntsen og A. B. Larsen upplyser atbymlet i ein s o vidt stor by som Stavanger hev aust,haust, naust, st raum, taum, gyma, glyma, dryma,stryma jamsides med tv i l jodlause former (boki umStavanger byml 1925) .Ivar Hoel nemner i Ml og Minne 1 9 1 5 at aust,haust e v i bruk i Kr is t ianssund med stut t tviljod.Jrgen R e i t a n upplyser i bok i u m R ros -m le t(1932) at aust, haust, straum, taum rder i Rrosdialekten.Lrar Anders Hove, Lit lehamar, skr iv (i brev)a t naust, haust er noko i bruk i bymlet p Li t lehamarjamsides med ns t, hs t. I det samansette ordet haustver synest tviljod vera ve l kjend i gatemlet. (Derimot st).


17/53

1 5Lrar Sren Haugland, Manda l , skr iv um mle t i den byen (i brev) : Aust blir nytta sumt id , mestst; aus tan fr (aus ten fra ) , meir nytta; austanomd blir

mest nytta. I ein 7 . klasse sa a lle a t dei bruka det. Haust,som aust. Straum og taum, s je ldan . Glmme, gjmme.Skules ty rar Gustav Selstad skr iv um bymlet iFlekkefjord (i brev) : Dei segjer st, men i samanse tningar a us t: a us tav in d, austafor; hst, m en haustver(tvi l joden va r her ikkje klr, helst ein mi l lomtmg). Deisegjer glyma, gyma, nokre og glmma, gjmma.Lrar Helge Tinde land, Haugesund, upplyser ibrev at det var natur leg tala for honom d han voksupp segja aust, haust; det segjer innfdde haugesundarar framleides, dei eldre konsekvent, dei yngrejamsides med st og hst etter norskdansk skr i t t .Haugesundarar segjer j am t naust, og straum jamsidesmed st rm(m).I Koparvik er det etter lra r L. B u d a (i brev)aust og stundom st; austre; j amt austanoind; haust oghst; hausta vb.; taum; skreddar-sm, m en batsaum;he ls t s trm , men stundom s tra u m ; fla u m .Um ta lemlet i Sandnes sk r i v lrar Sigvard Indrehus (i brev) : Folk her segjer aust, haust, naust,aus tanvind , aus tan fr, ha us tve r. Be rre denne form her.Dei segjer glyma, gyma like-mykje som dei segjerglmma, gjmma. Begge dele like mykje, tenkjer

Lrar R. Davanger gjer upp d e s s e formene fragatemlet i Eikersund (i brev) : helst aust, haust, naust.I samansetning: austanf(re ), aus tav ind , haustver. Umma, gjmma. c Lrar O. M . Horneland skr iv (i brev) fraSogndal i Dalane, at i gatemlet der nyttar dei aust,haust, naust , s traum , taum , saum, gyma, glyma.M e karm g u t ifr at tviljod er kjend i ^ smbyenSkuteneshamn og i Rogaland.I Bergens byml er det nok no st, hst, men derimot raust (adj.). O g i nk jekynsfo rmi laust av laus


18/53

16f ins t i dette bymlet jamsides m ed lst av ls. A. B.Larsen og G. Stoltz, Bergens Byml s . 7 5 f., fre r upp b is t, b isk, list , m is ta r ( s ka rre -r ) o glegg til: O m utbredelsen av dif tong i bisk , lis t ogmaske flere ord er s stor at den uttale kan kaldes fo rbergensk eller blot er indfly t ternes, er usikker t. M ehev ikkje teke m ed d e s s e ordi elles i denne etterrkjingi. M en m e karm fylla u t upplysningane hj Larsen og Stoltz med at inkjekynsformene beint, reint, seinto . d iL er like mykje bruka som grunnformene bein,rein, sein, og dei er mykje bruka i Bergens byml. Bergensk hev ikkje m o thu g m o t tviljod fyre tvo konsonantar.Kontors jef Ansgar Hegrens upplyser at aust,haust f inst i bymlet p Flora jam sides m ed st, hstfr norskdansk bokml (han er p aust). Aust, hauster det ekte bymlet p Flora, og l ikeins gyme.I lesund hev e g m ed lektor O la Sandnestil mi l lommann fenge gjor t etterrkj ingar i ei radskuleklassor. Resul tatet i det einski lde er: I ei folke -skuleklassa p 2 0 sagde 1 haust, 9 aust, men alle 2 0haustver, austav ind og naust ; 4 st raum, 2 dryme,stryme, 1 gyme, resten d rm m e, s trm m e, gjmme.I ei klassa p den hgre skulen gav alle upp naust,ein del aust, nokre (eit mindreta l ) straum. I nokreandre klassor va r det lment naust, eit mindreta l ie it pa r klassor hadde gyme, glyme med veik diftongisering (f le ir ta let hadde gjemme, glemme, ikkje --).I d e s s e klassone va r t v iss t ikkje s pur t e tter samanse tning av ordi. S um men er: Naus t er nytta jamt, aust,haust er ymis t i bruk i bymlet i lesund, serski l t isamansette ord som ikkje stend s o ofte i bok. Straumer bruka stundom, dryme, gyme, glyme sjeldan, menein karm d hyra det. Tviljod i d e s s e o rd i hy re r einserski l t i byluten Steinvgen. Tviljod er nok det gam leekte i bymlet.Rektor Leiv Heggstad upplyser fr Molde (ibrev) : Dei fleste ta lar b ok ml e lle r bygdeml (bygdemlet hev tviljod). M en det ekte folkemlet er hau st,


19/53

1 7aust, naust , st raum, gyme, glyme. Hji yngre hev hanfenge uppgjeve aust eller st (men austaoinn) , hst,naust, gjemme, glemme, strmm, blanding fr bokml.

Rektor Asbjrn v era as hev fenge gjor t nokreetterrkj ingar mil lom innfdde byfolk um bymlet iTrondheim i dag. st, hst er det vanlege der no.M en e in hyre r ym is t naust , og aust, haust ka n nhyrast ikkje berre hj innflytjarar, m en ein s e r ssjeldan gong hj gamle byfdde. Det he ite r laust oglst. au er nok ga m alt Trondheims -ml i alle desse ordi.Skules tyrar Johan Kva r v ing sk r i v i brev umta lemlet i Steinkjer : Aust, haust, naust er det vanlege mil lom eldre folk. Sume unge har rein , m en deifleste har ein mil lomt ing mil lom au og , ein trongtviljod. I samansetningane er det vanlege: aust ant (medavtytting), stavind og haustver (med e in mil lomt ingmil lom au og ). Det heiter gjmm og glmm. Detheiter og strm. Eg reknar med gatemle t , de i somta lar utan b ry s e g om korkje n yn ors k e lle r bokml.[Ein mil lomt ing mil lom au og , e in trong tvi l jod,er nok det same som stut t tviljod.]Lagmannsret tssakfrar Ivar Aur snes skr iv (ibrev) at i folkemlet i Namsos heiter det: aust, austant ,austav ind ; haust, haustver (e lle r hs t) ; naust; straumi vatn, m en elektr isk s t rmm; t aum; saum, btsaum,men kjolesmm; glmm, gjmm.Telegrafs ty rar Einar Hvding, Brnnysund,skr iv : 1 gatemlet i Brnnysund vi lde det heita: aust,haust, naust, austavind, austant, ha us tve r, s tra um , glmm, gjmm. De i bruka r ikkje skarp eller au, mend iftong. [M e karm ikkje f gje\e a tt her det serlegel jodte iknet fo r tv i l joden.]Fr Mosjen hev e g fenge uppgjeve gjenom rektorHeggstad: aust, haust, naust (og gjmm, glmm,st rmm).Journal is t frk. Ruth Alvse n o. fl. heimelsmennupp lyser at aust, straum er kjent i sumt ta leml iBody.


20/53

1 8Lrar M . Andersen, Svolvr, hev gjor t etterrkjing i tvo guteklassor (4 og 5.). Svar i var t s o :st, aust an a , austavind; hst, hstver; naust ; straumog strm s l o s s um makta ; taum, m en sm; glem, gjem(mf.). Han legg til: Gatemlet i Svolvr er ikkjeanna enn mlet i bygdene i og kring Lofoten.In ge nir As bjrn Dahl fr Vatsy segjer at iHarstad-mlet er aust, haust vanlegt, i Vardy er aust,Austhavet noko i bruk, og dei same formene karm einhyra i Vatsy, um o g sers sjeldan. Vatsy-mlet ermeir pverka av n ors kd an s kt bokml enn mlet i hineFinnmarks-byane.Yver lrar Johan H v e d i n g skr iv (i brev) um bymlet i Trums: Ord som aust, haust og naust er levande i Trums byml. Det er sagtans e it lag av folketsom ikkjevil ta sl ike ord p tunga; men dei er lyslevande p gata, i butikkar, p torg og p verkstader.O rd som glyme og gyme er nok ikkje hyra i bymlet lenger. Ein og annan av dei gam le s o . m er innflutt fr bygdene, kan ve l nytta det; men det er sjeldan.M e tek visst ikkje i mis t nr m e meiner at aust,straum o . dil. er bruka m eir e lle r minder i dei al lerfle ste n ord nors ke bya ne.Denne etterrkj ingi gjeld ikkje tviljod i andre ordtypar enn nett deim som Seip nemner; i mange andreord hev byane mei r tvi l jod. M en det vesle yversynetviser utan kommentar um dei nemnde typane og:Tviljodformene aust, haust er kjende imange norske byar, straum i ikkje so fe,gyma, glyma i nokre.Rek to r Seip ordlegg s e g svr t eins idugt um byml i i det sitatet me nemnde fyrst i denne bolken. Tvil jod i dei nemnde ordi, serski l t i aust, haus t, s tendmyk je sterkare i byml i enn utsegni gjev tokke av.

x Draum stend i ei serstoda, veikare e n n t . d . straum, taum.


21/53

1 9I dei byar der aust s t f inst jamsides, er dentviljodlause formi ikkje framvaksi frgamalnorsk, men innkom i fr det norskdanske bokmlet. Eg trur helst a t st, hst erinnkome fr norskdansk skrift i Bergens byml og.

De t norskdanske norma l ta lem le t og tvi l jod f ramfyretvo konsonan ta r.

Likso viktugt eller viktugare er at rektor Seip mistek s e g med umsyn til det norskdanske normalmlet.Det er eit mistak at det norskdanskenormaltalemlet prinsipielt ikkjekarm taka imot tviljod-ord av typen aust haust, og bygjingsformer av typen laust,lyste.For det fyrste hev det norskdanske normalmlet a ltno teke upp ein god m un mei r av sl ike ord og bygjingsformer, enn utgreid ing i til Seip gjev tokke av.Eg n em ne r: geist l ig(het) , begeistre og begeistr ing, meisle,l i tnant; viscount, auskul tere osb.; bygjmgsformenereiste, re is t av lnordet reise, gjera ei ferd (etter detteordet tviljod i alle former av det norske ordet reise o g ,reisa upp); (op)re isning; heiste, heist; og noko nyare:deiste, deist ; sveiste, sveist ; beiste, beist. Dertil bygj ingsformene feilte, feilt av feile, og noko minder vanlegt: kvei l te, kveilt; nyt rumsformi taust, av taus,jfr. Welhaven:Hvad nu er taus t, s kal f inde strke Mundei Thingets Sale og i Templets Buer;

super lat ivet hist (hist-xede) nytrum feigt (tyding fr nyhgtysk) , f le ir ta lsformene seidler, vindbitler; _ genit ivfor,mi laugs{nd), til laug. 1 ta lemlhyrer ein jamvel seisten, for seksten. Dette erunorske ord e lle r former, men sams er at ordi alle


22/53

20saman er godkjende i dansk (dejse i dansk dia lekt ) .N r dansk hev ordi med tviljod, valdar det ikkje nokonprinsipiell vanske for norskdansk normalml takatv i l joden med f ramfyre tvo og tri konsonantar. Deter radt tydelegt. M e merkar slett ingen t i lhug i norskdansk til skr ive- og segjemtar som gestlig, el ler tilbygjingsjntar som taus tst, hi hst, heise heste (dansk: hejse hejsede ell. -te). Ikkje helle r nokon t i lhug til draga saman tv i l joden i geograf iske namn som Austral ia, Auster l i tz osb., som f rf ramljoden samandregen i engelsk (strei l j). Detkjennest ikkje mei r mlst r id ig t i norskdansk med Austral ia enn m ed t. d. Libau. Desse namn i o g s o er godkjende i dansk.Norskdansk hev teke upp noko fleire ord og bygj ingsformer fr norsk o g med tviljod f ramfyre tvokonsonantar, enn ein lett kunde tru av ordleggj ingi hjSeip: enkelte ord som teiste ( fuglenavn) og naust.Av norske ord som norskdansk hev teke upp, utanumteiste og naust, karm me nemna: raust (adj.), traust,fausk, veitsle (i historisk stil fr gamalnorsk) . M ekunde dessutan nemna mange namn. Av norske bygj ingsformer karm me peika p: Verba lformen e kve ik te ,kve ik t og (minder bruka) sleikte, smeikte, smeiste, fiste, reinte, lipte (p lypestreng); eitrende (s int) ; ink jekynsformer som seigt (utt. s eikt, s eitt, seit) , sleipt,veik t ; kle int (fr tysk, g je nom a us tla nd s k dia lekt tilnorskdansk) . Lista k arm gje ra st lengre.Til saman er det meir enn enkelte ord av typanehaust og lyste som a lt er godkjende i norskdansk. O gme merka r o s s serski l t , anten s o lni er av f ramandeller norsk rot, at hev norskdansk fyrst godkjentgrunnformi med tviljod, s o glid tv i l joden inn avs e g sjlv i bygj ing i utan umsyn til kor mange konso-,nantar som kjem etter. Det torer me kal la fo r rynsla.Sleip og s le ip t hev hoggande like vanjskelegt og likelett for glida inn. O g dersom ein norskdansk forfattarskr iv rein (dyrenamn), s o skr iv ha n nett like lett reins


23/53

2 1horn og re ins-bukk o g . Det hev in ge n he im e l i rynsla hvda at det eine fell tyngre for honom enn hitt pgrunn av serhtten i det norskdanske normalmlet . For det andre hev n ors kd an sk e in kvant i tetsregel isl ike bygde ord som t. d. ls lst, som me lyt leggja myk je vekt p i denne samanhengen. Den kvantitetsregelen hev Seip ikkje hugsa p. Ord som k(utt. ls) held up pe lang vokal fr grunnf orm i i bygjingi, end um bygjingsformi hev tvo konsonantar: lst ver t vuttala lst. Ivar Aln s hev peika p at dette Pjins ippet rder vidt i d et n ors kd an ske normaltalemlet .Serski l t gjeld det nr stomnen endar p s , r, I, n, m,m en ofte ved andre konsonantar dg (framfyre dubb elkons onant er d et on norleis . Norsk Uttaleordbok,2 . u tg.) . Dette er e it radt anna ut ta lepr ins ipp enndet gamle pr ins ippet i de i sudaust landske dialektane. O g analogien fr dette pr ins ippet lyt me frayver p tviljod-ordi. Dermed kjem me til same resultatet her som det rynsla frer o s s til: Dersom norskdansk fyrst godkjenner ei grunnform som laus, s okrev sjlve ljodlovene i norskdansknormaltaleml laust : vokal-elementet fr grunnformi ska l koma likt a tt i bygj ingsformi utan umsyn til um det kje.m tvo konsonantar etter.Det er e in bygj ingsmte laus lst som vi ldestr ida m ot ljod-prinsippi i norskdansk t no rma l ta lem l.De i sudaust landske dia lektane. Kont raksjonen der

f ramfyre tvo konsonantar .Seip mistek s e g endeleg noko med umsyn til de isudaust landske dialektane. Han synest meina at kon

t raksjon framfyre tvo konsonantar er ei ljodlov som eri full kraft i d e s s e mlfri den dag i dag. D hev hanikkje lagt merkje til bygj ingi i e it ord som verbetseile, det er s igla (segla). Dette er e it mykje yngre tvi


24/53

22l jod-ord enn t. d. lyse. O g dette nye tv i l jod-ordet bygjer dei soleis i d ei s ud au stla nd ske d ia le kta ne, lik s ovel som i det norskdanske normalmlet : seile seilte sei l t . De i karm kanskje bygja det som a-verb o g(fortid sei la) ; men dei bygjer ikkje seile selte selt , det e g k jenner til. I minsto ikkje vanleg. Dta lar dette verbet for at kontraksjon framfyretvo konsonantar ikkje er nokor aktivljodlov no lenger i dei sudaustlandskedialektane heller. O g d lyt ein tru at det ikkjesku lde valda nokon serleg vanske for deim heller somhev sudaust landsk til morsml bruka bygjingsprins ippet laus laust lment i skrift.Dette er der s o mykje meir grunn til t ru, nrme kjem i hu g ryn slon e fr ymse andre landsluter.Ei rad granskarar fyrr hev peika p, og Seip peikarp i utgreidingi si, at nord vest landske bygdeml hevbygj ingi brei(d) brett, laus lst [og lost]. Dessebygdene hev for det meste frt inn nynorsk i skulenfor lenge sidan, og dermed skr ivemten breid breidt ,laus laust . O g rynsla hev vis t at i d e s s e bygdenehev dette ikkje valda vanskar, men tver t imot vore tillette. Det same hev syn t s e g sume andre stader. Detska l nok syna s e g vera e it ra s jo ne lt pr ins ipp fo r Sudaust landet med lata grunnformi gjeva norm soleisfo r bygj ing i skrift. Det hver i hop m ed e it lmentortograf isk pr ins ipp : samanhengslovi .

Kv i fo r h ev d typen naust hav t mindre f ramgangi norskdansk s krift i det siste enn typen hauk?Eg meiner, etter det som er sett fram her framanfyre, at dei faktiske mltilhvi gjev ikkje slikt grunn

la g for s etja b gje m ot tviljod framfyre tvo kons onantar som Seip hvdar. Korkje tilhvi i byml i gjerdet, eller tilhvi i det norskdanske normalmlet , elleri dei sudaust landske dialektane.


25/53

23Korleis hev det s e g d at typane naust, laust ikkjehev havt s o mykje f ramgang i det norskdanske skriftmlet dei siste 2 0 r i som typen hauk, eik? N r det

ikkje fre r fra m gjeva berre natur lege jnl-grunnarskuldi? Det hev i hg m un ei berrsynleg kunst ig orsak: Det offentlege etter tildriv fr f i lologiske rdgjevarar for bokmlet hev net tupp i den t idbolkenarbeidt systemat isk imot sl ike tviljodord som aust osb.i norskdansk, og end til freista veikja deim i nynorsk.Dette offenllege m o ts tr ve t tre ngd e s e g s e r s sterktfram i skr ivereglane bde for norskdansk og nynorskfr 1 9 1 7 av. , , ,Di verre hev dei laga hindr ing p nytt i norskdanskved den siste mlreformi. Reglane fr 1 9 3 8 og ordlistone fr 1 9 3 9 syner reaksjon i det s tykke t jamfrt mednemndt i l rd ingi fr 1 9 3 7 . Etter nemnd-t i l rdingi 1 9 3 7skulde beisk, beist vera eineformer i norskdansk.Kyrk jedepar temente t 1 9 3 8 , d. e . dei fi lologiske rdgjevarane til departementet , sette d e s s e skr ivemtane neda tt til sideformer, utan nokon ret t i lrebker. Tilrdingi 1 9 3 7 godtok dei norske ordi kre is te , tyme, somberre er brukande m ed tviljod. Bokmls-ordl istone fr1 9 3 9 sette deim utanfyre att. Hel ler enn godtaka eindiftong framfyre m eller f ramfyre tvo konsonantarneit tar dei blankt e it nyttigt ord t i lgjenge til mletTilrdingi 1 9 3 7 frde upp aust, austre, haust, draum,f laum, saum, s traum , taum , f lyme, geispe, sveitte tildubbel former. I 1 9 3 8 er tv i l jodane radt forbodne att.Det er sers le id t at det ver t laga sl ik kunst ig hindr ing p nytt m ot ein natur leg norsk vokster. Dermedhev bokmlet lagt alvorleg hindr ing i vegen her lorsamarbeid, -p grunnlag av dokt r inar som ikkjehev fu l lngjande heimel i det fakt iske malt i ls tandet.

Mi syn er: N yn ors k b r framleides halda uppe tviljod fullt u t bde framfyre ein og fleire konsonantar.O g ski l ja u t dei fe s ideform ene av typane hra, trttsom enno stend a tt fr 1 9 1 7 . Samarbeidet m koma


26/53

24i stand m ed a t norskdansk opnar for tviljod f ramfyrem, r, I og tvo konsonantar og, og godtek til dubbelformer el ler eineformer etter som det hver til kvartid ord som aust og former som laust, lyste. Ellesvinn bokmlet aldri nokon gong fram til meir enn verta dansk-sudaust landsk. Ein m ikkje stkka formykje av dei falske analogi-formene yvingar, s k a n d alaust, semeister som ska l ha syn t s e g , det haddevore rd her nemna klioer dg, som ein professor ihistoria skreiv for klver (klyvjar). Ukunnige folklagar falske analogiar til alle store ortografiske oggrammat iske kategoriar. N r det gjeld harde konsonantar t.d., karm me minna um fremrakende, m ot ogmotig, bate og. M en sl ike misformer sk rmer o s sikkje fr skr iva harde konsonantar der dei hyrerheime. Nokre sporadiske rangskr iv ingar br ikkjeskrma o s s ifr skr iva tviljodar heller der de i hyrerheime etter norsk grunnrege l.

V.N o k re fu ll ljo d an d e endingsvokalar .Rettskr iv ingsreglane for nynorsk hausten 1 9 3 8 setteforbod m ot f lei r talsendingi -or (v is or) i lrebker, o ghkem s m ot hokynsendingi -i (soli, opi, bundi ) . Flekketkom inn til sideform jamsides m ed flekkut. Reknarme ful l - l jodande endingsvokalar og endingst r ik lang fornorsk t grunndrag, er dette a lt saman tap. Rundsk r i vfra Kyrk jedepar tementet 2 1 . mars 1 9 3 9 gjorde or-endmg i og i -endingi i hokyn lovlege a tt i morsmls lrebker. Dette btte noko. Det rette er gjeva fleirtalmsor heil t fyrerangen. M ed det vernar me o s s og m otisolasjon andsynes storluten av det norder lendske mlvaldet. Sol i sola br vera jamstelte dubbelfonner.Flekkut br verta eineform att.Reglane sette forbod mot formi ei visa i nynorsk ,altso m ot -a i bunde lint hokyn eintal. Formi hevvore mykje bruka i skrift. S o ugreidt o g vanskelegt


27/53

25som spursmlet um bygj ingi av hokynsord er, burdedei ha late denne formi s t med same ret t som fyrr(s ideform).

Adjektiv og part is ip ium p -en.I adjekt iv iske ord frde reglane in n noko som va rheil t nytt i offisiell nynorsk s o n r som i mid landsml: Part is ip i iun inkjekyn (supinum) sku lde fhovudform p -i (har bundi) . Det va r e in konsessjon til austnorske dialektar, sudaust landske og.Det va r dessutan tenk t til kompensasjon for at reglanefr fyrst av hadde stroke i -ending i hokyn heil t orlreboknormalen (jfr. tilrdingi fr K n u t Liestl).Rektor Seip mle r kvas t imot dette br igdet i nynorsk.Han sk r i v heller spi t ig t um det vilja fra inn e in -i tilkompensasjon for andre i -endingar: Det er frste gangi sprkhistor ien at vi kan oppvise maken til sprkutvikling. Den i som blir borte i noen substant iver ,

ska l komme igjen i en verba l formb M en dette motmlet m ot kompensasjons-tanken hev ingi vekt , fordet rkar radt p sida av det Liestl hev m e in t. Liestlmeiner: I det norske talemlet hev i-e n din ga r e it s ostort og fast rom at normalmlet og m ha i -endingareinkvan staden i endingsverket, dersom normalmlets k al g jeva a tt sannferdigt den norske samklangen. Eitspursml som d karm diskuterast er kvar i bygj ingsverket i -ending karm vera laglegast. Dette er ingen absurd tankegang. Det er e it moment som kvar alvorleg dryfting er nydd til taka med, s o sant hovil ha utgangspunkt i norskt ml. Den som vil polemisera, s ka l s vara p tanken s o som han er meint. Seiper imot taka upp par t is ip ium inkjekyn (sup inum)p -i i bokml o g . Det er ulogisk, nr han i andre hveta lar s o sterkt for sudaust landsk. Umsyne t til l i t terrdansk t radisjon og danskpverka norm a l-ta leml (bundet) veg her sterkare for honom enn umsynet til dialektar p Sudaust landet.


28/53

26Eg meiner at par t i s ip ium inkjekyn p -i hev ikkjeso lite fyre s e g . Like ve l er e g rdd for at det ikkje f rnokon serleg succes denne gongen. For den hovudform

som dei hev valt fo r heile part is ipbygj ing i i nynorsk, er uprakt isk og uturvande vanskeleg fo r landetteke under eitt. Bygjingi bunden bunden bund ier so unatur leg heil t igjenom for dei fleste nynorskskr ivande, at det er ikkje godt f tenk t det u t vanskelegare. Reglane for dei reine adjektivi p -en er ogutforma ugreidt og med ustd hand.Mine tankar u .m skr ivemten for adjekt iv o g partis ip p -e n er: Ve d d e s s e ord-kategoriane duger detikkje leita etter nokon lmenn-gi ld fonetisk rettsknvmgsregel . Ein karm laga 2 0 fonetiske reglar. Einlyt byggja p systemet i ta lem let. N ors ke mlfre hev tvo hovudsystem fo r d e s s e ordi. Halve landetel ler der ikr ing hev systemet m ed tri kyn. Resten avdialektane hev oftast systemet med tvo kyn : samkyn(fel leskjnn) ink jekyn. Tr ikyns-systemet er det somstend sterkast. For den luten av landet som hev trikyn , k jenner slett ikkje tv ikyns-systemet ved ord p -n .M en den luten som hev tvo kyn ( - 4 - Bergen), k jennerve l til t r ikyns-systemet fr andre kategor iar: subs tantiv, ta lordet ein, eigedomspronomen, pronomenet hin,og gjerne nokre pronominale ord til. Dessutan frnokre reine adjekt iv , som hev t r ikyns-bygj ing nrpi alle mlfre (l iten, eigen.) Trikyns-systemet er difordet laglegaste i normalmlet.For dei reine adjektivi er d bygj ingi open op i ope ei god r iksnorsk lysing. I alle adjekt iv i .Denne bygj ingi karm brukas t i samband med bde -iog -a i hokyns-substant iv i .Part is ip iet og karm ein bygja bunden bund i bunde i i-ml, som no. I a-ml kjem det kryssande umsynet inn at a-mlet treng i -endingar tilkompensasjon. Der kunde ein bygja par t is ip ie t bunden bund i bundi. A-malet styd s e g myk je til bygdeml med -i her i ink jekyn, s o den bygj ingi skulde


29/53

27ikkje falla s o tung for dei fleste som skriv a-ml. Part is ip-bygj ingi bunden bund i bund i k u n d e ve lbrukas t for i -mlet o g . M en det er s e r s t v i l samt umv inn ing i der vi lde vega upp dei systematiske vanskanesom melder s e g . Ein mter ofte sterk sosial fordom m ot i -endingarhj deim som ta lar um at Austlands-mlfr i meir brsetja farge p nynorsk-normalen. Aust lands-mlfr ikrev at ein le t sosial fordom m ot i -endingar i normalmlet fara.

VI.Hokyn i norskdansk.Reglane fr 1 9 3 8 tek upp i den norskdanske lreb ok nor m ale n a -e nd in ga r i bund i form av ein s lumphokynsord. Der imot va r t ikkje hokyn obl igator isk inoko ord i bund i form.Det lyt reknast for ei umbot som prinsipielt viserrette vegen, a t norskdansken hev fenge nokre full-ljo^dande endingar. Tri kyn i substant iv samstavar ogmed det grammat iske s y s t e m e t i norskt taleml.Like ve l ottast e g , l iksom Seip, at umbot i i den formho hev fenge no, kjem til valda ovstore vanskar.Vanskane ver t for store, so det kjem em revisjon p aeikor vis. M en eg legg ikkje same vekt som beip paalle moment her.Seip meiner det valdar en srl ig vanskelighet atl inne stut tstava hankynsord i bund i form no endarp -a i austnorsk (ein hna). H an nemner at einbergensar i ret 1 9 1 9 for den sku ld tok toa forhokyn i aus tnors k. Eg trur ikke at hokynsreformi f rvanskar av dette. Det er austlendingar o gtrnder som ska l lra normalmlet pa grunnlag avaustnorske mlfre, og dei tek ikkje i mis t av systemeti dialektane sine, og mistyder ikkje hna og dihkeord for hokyn. Ein kunde l ikso godt nemna at pa Mordvest landet f r ha nk yn sord -a i bunden dativ, og det


30/53

28 Jn? embttsfolk til segjaa t p Nordves landet er prest hokyn. M en nordvXendmgane sjlve tek ikkje i mist. Ein m ikkjeWaust konstruera up P vanskar av det at folk fr inlandslut . Y r SUmt { dklekten fr ein anna

I det heile: U ni det, som Seip nemner, er ymsekategor iar av a-ord i austnorsk -leire forutan hnamIWlfm ?, J C Yanfkane for hok yn v det. Mangemlfre hev d ymse k ate go ria r a v e *-ord med, og deid T J la ?*-*d ' S me karm nemnadme pa at dette hev valda ei og onnor mistyd ing hjutanfor-staande. M en det hev ikkje vore serlege vanm a Y l k n haDkyn g inkie^n f skrift

De i rynlege vanskane fo r h o kyn i norskdansk. n fn c A ?1 kVkkJe hkyn fylgJ ast { bund i og bund iiTrfnnH JST? Vra^ fellesk Jnn i bund i formsamstundes med hokyn i bundi . Det trur e g , motset tSeip, undangrev reformi. Store lu ter av a us tn ors k hevnok som han nemner jodlet t e (i) til bunden artikkelbade i hokyn og inkjekyn, det er s o : e (i) vise, e (i) husM en det at hokyn og inkjekyn hev e i tkvar t likt erikkje noko vekt ig t argument for laga e it fel leskjnn,i skrift av hokyn og hankyn. Eg tykkjer beint u t sagtat rev is jonsnemndi hev argumentera svr t lausleg herIfet va r skade at ikkje grunngjevingi hennar kundekoma under offentleg umdming fyrr departementettok avgjerd. -ngdomen fr heile det austnorske mlvaldet k jenner greidt t r ikyns-systemet fr den bundnel o rm i av substant ivet , fr eigedomspronomen, oftast frsume a nd re p ron om e n, fr a lle e lle r nokre adjektiv p7m ?-&VkO r 7 is fr I det Jiodtunge ta lordet e(i)n,e(i ) , e(i)tt f r a m fy r e bundne substant iv. D er fylgjerett t r ikyns-system i bund i form o g det rasjonelle iskrift for austnorsk, l ikso ve l som for vestnorsk og nord


31/53

29norsk. Ein kombinasjon med t r ikynssystem i bund i formog tvikyn i bund i forvildrar reint , og set reformi ifare.

Ingen dia lekt hev e it slikt utva l av hokynsord somden obligatoriske lis ta yve r a-ord i norskdansk dikterar (ikr. 8 0 0 ord e lle r so ) . Det og veikjer.O g so kjem attt e it tridje m om ent: M es ta alle aendingane st r ider m ot mlkjens la t deim som bernorskdansken, det er dei som hev norskdansk til morsm l ( e g talar ikkje serski l t um bergensarane). Oga-endingane str ider dessutan enno m ot st i lk jensla t deifleste av deim som skr iv norskdansk utan at de i hev dettil morsml. Ei reform som styter soleis m ot st i lk raveti norskdansk normalml, og p same tid ikkje torer g is am band m ed nors ke mlfre, ver t ei syrgjeleg pina, holyt ette r m i tru vlast p.Eg vil f leggja til her:Eg trur i det heile at det er for t idleg enno leggjahovudvekt i p norska upp endingsverket i norskdansk. .. ,Ei hovudlov fo r mlb landing er at e it m l plar byrjam ed lna ordrter. Gramm atiske bygjingsend ingarer det som kjem aller sist. Norskamer ikanarane, nrdei tek til blanda m ed engelsk, byrjar med slikt som:han krossa streeten, han killa doggen, engelskeordrter, men ordi bygde p norsk. Albansk hev lnt eiveldug mengd ord fr andre ml, s o at granskarane noikkje finn s o mykje som 1 0 0 0 ord av heimleg ro t i mlet. Ikkje d e s s minder hev mlet halde uppe e it sjlvs tend ig t g ramm atisk system, som gjer albansk til ei viktu g se rsk ild mlgrein den dag i dag.Denne hovudlovi fo r mlblanding turvte dei takaumsyn til nr dei ska l norska upp bokmlet , o g takadet leks ikalske pr ins ip ie l t fyrst . Dei kunde ha opnamei r no fo r norske ordformer, t. d. tv i l jod-ord. berskilt verdfullt vi lde det ha vore um dei hadde teke uppord med faststande ljodlett staving, ord som herad, hamar. Ti l leggst i l rdingi 1 9 3 7 opna for ord som f iskar


32/53

(dubbelform). Det viste ret t veg soleis. Revis jonsnemndistengde att i hovudsak p dette punktet . Tek ein uppsl ike ord som herad, hamar i strre mengd, so ven mlkjens la i norskdansk s e g med kvart til fullvokal i skiftande bygj ingsendingar o g . D kjem til s lu t t d ei n ors kegrammat iske endingane som ei mei r mogi frukt.Valfritt karm dei sleppa norske bygj ingsendingartil, m en med obligatoriske pbod i det s tykke t m deivera varsame, ska l dei ikkje f reklamevedtak, st i l lausmiks ing og atterslag. Uppnorskingsvegen er ein langog pinefull veg i alle hve. Dersom dei ikkje tek umsyntil den grunnleggjande lovi for mlblanding, ver t vegenbde lengre og pineful lare enn han t rong um veraIngen br ha interessa av skapa uturvande og gagnlause plgor for deim som sk r i v bokml.

VIINot id og fortid av verb som vga

Nemndt i l rd ing i fr 1 9 3 6 hadde ein s e r s uheppenregel um at verb som vga, looa sku lde ha not id-endingi-er i nynorsk. Den regelen hev vorte heilt umattgjord i1 9 3 8 , og prsens p -a r ska l no vera obl igator isk i d e s s everbi. Denne umbot i styd det norske grunndraget, ogme lyt helsa henne m ed gleda. Seip kr i t iserar. Hani i\s 1?9): t C r


33/53

3 1i Oslo. Der f inst i minsto ein motstrau.ni o g . I det Oslomilj som underskr ivne hev k jennskap til (v i l lastrok pnordsida av byen) hyrer ein -a i fortid av mange verbder -a ikkje hev histor isk rett: t. d. for t idformer somryha, sleika, drssa, lessa, nska, t rekka ( = = trakk) forutan gltta, skif ta, bytta osb.

Inf ini t iv i ref leksiv og aktiv.Ut fr det syn at ful l - l jodande endingsvokalar er e itnorskt grunndrag, lyt ein helsa det og med gleda at

vokalen a ska l vera obl igator isk no for nynorsk i refleks iv (og passiv) infinitiv. Rektor Seip set utropste iknved dette. Det er ulogisk fr hans sida. For elles argumenterar han s o ofte med stat is t ikk yver folketal , atden og den ljodformi hev so og s o mange hundradtusundmenneskje bak seg; no gjev re t tskr iv ingsnemndi Ira1 9 1 7 som han va r med i, denne upp lysn ing i : En lntinit ivendelse -es er i bygdemlene litet kjendt (-est endaminder) . Det er -ast og -as som er det vanlege i bygdeml i D skulde han etter den argumentasjonen somhan nyttar s o ofte elles, ha kravt net tupp a i ref leksivinfinitiv. H er openberrar atter det skeivbygde s e g iargumentasjonen til Seip. H an reknar m ed folk t l idei hve d han p eikor vis karm nytta det u t til astydja uppuaider t radisjonel le norskdanske former (ellersudaust landske former) , m en ikkje elles. ,.,, Aktiv infinitiv p -a hev o g god studnad i dialektane nr me ser alt i s am anheng. S eip hev nyleg syn t i eiutgreiding i Ml og Minne at aktiv infinitiv p - a t ermei r livskraftig i Aust lands-mlfr i o g enn me haddefull gre id a p fyrr. Serski l t forv i tnelegt i denne s a m a nhengen er at aust lendingane hev valt -a i ei hei l ra d mednye langstava ord, p trass av regelen um klyvd mlinitiv. Det er forv itn elega re her enn de i nye upplysningane um -e. _ i * *Det va r ein feil at ikkje rein e-infinitiv gjekk u t a ttor aktiv i nynorsk , l ikso ve l som or refleksiv. Samar-


34/53

32beidet mil lom m a l i br ein f remja p den vis i a t norskdansk med tidi opnar mei r enn i 1 9 3 8 far -a Ex torerikkje plent segja at tidi er komi til det enno

VIIIOrtograf isk fordansking i nynorsk

Eit serdrag i nynorsk t skriftml andsynes dansk ogandre gamle skriftml er som me nemnde (s ida 1 2 ) atnynorsk ortograf i hev vore mei r fylgjerett til no ennortografien i hine skr i f tml i . Brigdet i 1 9 1 7 skapa sumeinkonsekvensar, etter norskdansk. Reformi 1 9 3 8 frdein n mange fleire. Etter som norskdansk hev erv t d e s s einkonsekvensane fr dansk, ver t det ortograf isk fordansking. Dme p sl ik ortograf isk fordansking som re, 1 9 3 8 drS in n i nynorsken er dei umotiveravokalskifti som ein no ska l ha offisielt i skylja -dlja (dansk skyl le -lge); styrke -mrk (d . styrke~ J' g mange andre hve ved y-0 > du > kum -om (d dum-m ) ; fo le -lte (valfritt), k (obl.). O sbOsb. Dette er imot n ors kt ta le m l s o m plar lata ordifylgjast t: t. d. anten bde dom og om, eller bde dumog um.Eit anna slag offer til dansk skr i f t t radis jon er atupp hev vorte brigda offisielt til opp, og dermed hevlenge same skr ivemten som topp, sopp o s b . , i str idmed norskt I jodsystem.Desse ford an skin ga ne a v vokalverket i skrift dregetter s e g fordansking i tala. Folk kjem ofte til lesaog sidan scgja i daglegtala ord som styrke og mrk medulik vokal. O g dei kjem til lesa og sidan segja oppmed same vokal som topp, sopp.I konsonantverket og hev nynorsk lote ofra mykjebade til gamal dansk tradisjon og til ny inkonsekvensi norskdansk.Alt dette m reknast for tap. Det er stut tsynt reformer ing. Dei ska l plent tv in ga fra m eins skr ivemtei dei tvo mal i straks. I staden for at dei skulde lata den


35/53

3 3

fylgjerette nynorske skr ivemten draga den i nkonsekvente norskdanske til s e g m ed kvar t , til pryd for bemal i og til lette for folket i den lange framtidi. De imange dubbelformene og sideformene m ed tvifeld konsonant i staden for einfeld (t . d. sommar jams id es medsumar) er oftast radt uturvande.

Skard urd. Skjera bera.P e it pa r einski lde pun k t hev reformi til e it innbyte styrkt konsekvensen i nynorsk. M en der hev norsk

dansk ikkje vilja gjeva t i lsvarande fylgjerette skrivemtar rderomet hj s e g , men held fast p t i lvande inkonsekvensar.Skr ivemten med rd i skard, u rd og nokre ord tilhev vor te obl igator isk a tt i nynorsk som han va r fyre, 1 9 1 7 , s o det svarar til gard, hard; der hev norskdansk ikkje samarbeidt, m en late skar, u r vera dubbelformer; det end dei hev ga rd , hard i norskdansk og,og skar, ur er berre m inne um fkunna hj gamlenorskdanske rett-skrivarar.Skjera, bera m. m. hev og vorte obl igator isk i nynorsk, og dei valfrie formene sk jra, bra fr 1 9 1 7 hevvorte avsk ipa; ikkje der heller hev n ors kd an s k s a marbeidt, men vil halda fast p -formene til eineformer.Rektor Seip hev jamvel kr i t isera skarp t bde i N ors k S k ule bla d og i Ml og Minne a t skjera ogbera hev vorte eineformer a tt i nynorsk. O g 6 0 lektorar i Oslo kr ins skte 2 8 . oktober 1 9 3 8 Kyrkjedepartementet um f 'en attende. Eg tykkjer verkeleg derva r liten grunn til skja. Eg s ka l f nemna nokre ordum dette.Tilhvet mil lom e og skifter i mallr i , s o det erumogelegt setja upp nokon lmenngi ld fonetisk skriveregel. Nynorsk hev d fr gamal t stort set halde s e gtil e in etymologisk skrivemte. Norskdansk retta s e gtil 1 9 1 7 stort s t etter det danske skr ivebruket , somvisstnok op v iser overmte store ujevnheter (Rettskr.


36/53

34tilr. 1917) , men som dreg mest fram . I 1 9 1 7 gjekknorskdansk prinsipielt yver til den nynorske regelen.M en p eitt punkt var t norskdansk hangande fast i deigamle reglane sine, og kravde end til at nynorsk sku ldelempa s e g : det va r nr det galdt lang open ljod framlyre r, sk jre, bre og ei rad sl ike ord. Dette va r t og ver t framleides grunngjeve med at ein skulderetta s e g etter sudauet landsk (og byml) . M en i ryndier det re int skeiv t visa til sudaust landsk her. Regelent norskdansk for d e s s e ord i er slett ikkje bygd psudaust landsk tala. Det er ein dansk ortograf isk tradisjon som ver t halden uppe i e in te ig av mlet. I danskhev dei prinsipielt i ordf lokken skjre, bre osb.,men undantak med e i dei 4 ov-viktuge ordi er, her, der,hve r; n ett soleis er det i norskdansk o g . Sudaust landskedia lektar hev ikkje d e s s e undantak i , m en fylgjerett fyre r i alle ordi (i sume sudaust landske bygder, derimot ikkje i hovudstaden, f inst nok nokre spreidde undantak, m en ikkje s o at det hver til den danskeskr iveregelen).Eg karm ikkje skyna anna enn at det m vera irrasjonelt ha ld a u ppe ein dansk skr ivesk ikk som er utangrunn bde i tala og i etymologien. I minsto fekk deiha i er, her, der, hver o g , s o det var t rynleg s u d a u s tlandsk (jfr. svensk r, hr, dr l ikso ve l som bra). M ennr me tek landet under eitt, er det ikkje laglegt medsudaust landsk dia lekt heller. Det er ikkje lment laglegt etter ljodhvi rund t um i mlfr i b r jota systemetog lata den gamle e'en i bera fara annan veg enn i andre ord. Nynorsk br ha lda uppe etymologisk e i skjera,bera o s b . , og b r n., lomvr, sa l tvr ing br f e forkonsekvensen skuld. O g s o karm ein frem da s am arbeidet med at norskdansk tek upp e i d e s s e ordi l iksovel som i dei 4 hovudordi er, her, der, hver. Det vi ldevera framhald av ei god umbot fr 1 9 1 7 .


37/53

Samanhengslovi .M e hev s e t p sumt i m lre form i u t ifr nasjonalsynsstad. M e ska l s j p eitt og anna u t fr litt andresynspunkt .Ei to lleg lmen t godkjend re t tskr iv ingsgrunnsetnmgno mil lom fagfolk er at i ein velsk ipa ortograf i br samanhengslovi vera ei rettesnor. Samanhengslovikarm me forma soleis: Ordroti br koma att mest mogeleg br igda i bygjing, avle id ing og samansetning narordi hyrer tydeleg saman for mlkjensla, utan umsyn til det strengt fonetiske (raud -aud- t ) . Eller mekarm s e g ja det som nystavaren J . A. Lundell: Betydelsesammanhang vager tyngre an l judlagar. bamanhengslovi er ein lut av det etymologiske pr ins ippet ,men ikkje heile det pr ins ippet.Samanhengslovi hev vore ein aktiv tendens i skrittmlet vrt i a ll den tid me hev havt l i t teraturml, ogmange umski f te i skr i f tmlet kjem s e g av henne 1den fyrste primitive skrifttidi, runet id i , skreiv dei t. da lmak(k )an , det er ei bygjingsform til adjekt ivetalmUigr, -etter uttala. I l i t terr gamalnorsk var tdette til almatkan, ja end til almatgan, fo r d i s a m a nhengen med grunnformi sku lde syna betre Krave t pasamanheng hev br igda andre germanske skr i f tml o g .1 mil lomhgtysk skreiv dei lnt -andes, tac -Jages,i nyhgtysk hev det vorte til Land -Landes, lag -Tages. Kravet p samanheng hev m a k t yver talemletmed Det er samanhengslovi som hev frt til at detnorskdanske normalta lemlet i dag hev bygjingsform er som lst med lang vokal (lst), etter grunnformil S (ls). Fr ikr 1 8 7 5 og u te tte r va r samanhengslovi s o mortograf isk pr ins ipp lenge i miskred i t hj dei ortograf iske ny-romant ikarane. De i gjorde harde tak pahenne. Dei rekna t i l s tandet i den eldste primitive skrift-


38/53

36

hyrde aldri s o berrsynleg saman (a lmat t igr -Zmakvi lde at skr i f tmlet sku lde retta s e g heil t fonetisk etternksmals ta la p sentrumsstadene i notidi ,-ermed va r tlra deira samstundes e it vpen for d n iSkiudLog konomiske yverklassa i den sprklege ma^poHtikken hennar. M en den ortografiske nyromant ikken hevvore tyd eleg p retur i den siste tidl og sainTnhen-sov i som ortograf isk pr ins ipp stend sterkare Tdagennfo r em mannsalder sidan Sne/ZT mf reformi 7 fr 1 9 3 8 P samanhengslovi, sy? d n S , a * n e g b p h i mh O s b f a h s e ns i s T d n - n t ( t~ t f - f f f - d

s o h a k e o b s * im - a O m a sS s i b m d s i b fd d e u K p s h s sb i e n t D e e k f l i lt m s u s m h i v mo i f ( d t h Bh e g r sd 6 / 1 S p Nd h i f n s t n o ge d l s d d D hi r o s h a S n h of n o d - d m nd h d ( - d D nh k p a d k h l v b n

n o h d v m sg t s i a i d i n o O en u t s f m t p a p


39/53

37ogso, der dei hev synda grovt m ot samanhengslovi . Brigde imot samenhengslovi hev dei ymis t gjor t i norskdansk o g .

XOrdski lnads grunnsetningi .Ei ortograf isk grunnsetning som det hev vore ordskifte van der som dei hev dryft re t tskr iv ingsspursmlprinsipiel t , er ordskilnads-g runnsetningi.Kor mykje vekt s k a J ein leggja p f skilt i skrift

ord som hev ulik tyding men l yder likt?Oftas t gjer det ikkje noko un i einslydande ord ver tskr ivne likt (jfr. t. d. ro t av eit tre ro t i pengesaker).De i ortografiske nyromant ikarane hev end til hvdaat ordski lnads-grunnsetningi ikkje hev ret t fyre s e gsom ortograf isk pr ins ipp i noko hve. M en det er gfor l angt att. Stundom gjer det talemlet utydelegt atordi l yder likt. D gjeld det som den tyske nystavarenO. C. Lend le segjer: Um mlet (= talemlet) erufu l lkome, treng ikkje difor skrifti o g vera det.I ser i tvo hovudt i l fe l le karm ordsk i lnadsgrunnsetn ing i ha re t t fyre s e g , trur e g . Det er fo r det fyrste nrtvo einslydande ord hyrer til ein og same grammat iskekategor i (t. d. tvo verb; tvo substant iv av same kyn)o g dei d anten a) hev nrsky ld tyding, eller b) er deteine velk jent og hitt minder kjent . I det siste hvetstend det mei r sjeldsynte ordet i fare fo r dy u t orskr i f tmlet, dersom ein ikkje sk i l ordi fr kvarandremed ulik skr iv ing. Etter dei nye reglane for nynorskska l ord i g (= ganga) og g (= leggja merkje til) skrivast likt jamt offisielt i normalprosa, s o n r som i fortid: g gr gtt. Det frer til at det gode, men ettermten sjeldsynte ordet g, leggja merk je til, dyr ut, son r som karm henda i fortid (gdde). Dette er ein avgrunnane til at s kr ivem ten ganga gjeng gjengeikkje br bannstytast or normalprosa, men br st val


40/53

38fritt. Det andre hvet d ordsk i lnads-grunnsetn ingiymis t hev ret t fyre s e g , er i samansette ord, som g e rmanske m l hev s o ovleg mykje av. Ordi mjl (av korn)og mjll (mjllen sn) karm f lik uttala i dialektane isamansetning, s o at folk segjer mjlhvit og mjllkvitmed stut t be . Like ve l lyt me skilja ord i mjlkvilog mjllkvit i skrift, for dei hev ulik st i l is t isk valr. Ein sterk f raksjon i nemnd i fr 1 9 3 4 gjorde framleggum at ein sku lde skr iva einski ld konsonant j amt i samansetning, utan umsyn til grunnordet o g samanhengsloyi (vill v i lmann) . Hadde det framlegget gjengeigjenom, vi lde me ha lote gjera ei mengd undantak etterordski lnads-grunnsetningi fo r sl ike ord s o m mjllkvitog norskdansk jorddrot ter. M e kunde ikkje ha skr ivemjlkvit og jordrotter nr me ikkje tenkte anten pmjl eller rottor Framlegget vi lde ha frt til e it utenk trot. Eg karm visa um dette til boki God norsk, s . 54 ff.(1937) . Framlegget var noko av det mins t gjenomtenktesom er f ramkome i ret tskr iv ingssaki d e s s e siste ri. Vonleg kjem det ikkje upp att.

De i norderlendske folki br s j yverlandskili til kvarandre. Det er e it umsyn for mlpolitikk i dei einski lde l and i (sj her f ramanfyre, sida 3 f.).M e br halda fast p samnorder lendske drag, so santikkje det tyngjer ur imelegt , sk jep lar samanhengen ellerveik jer den nasjonale karakteren t vrt eige ml. Df remdar me ku l tu r -samkvmet mil lom dei norder lendske frendefolki .Eg m einer at dette umsynet hev vege noko fo r liteved mlreformer bde hj o s s og i granneland. M edmlreformi i Sverike 1 9 0 6 frde dei inn der skr ivemten1 Jfr. at namnet Mjlfjel l hev stutt i bygdemlet pV o s s , end det kjem av ordet mjl. Namnet siktar til eitkvitt bergslag i fjellet.

XI.Norder lendsk samarbeid i mlvegen.


41/53

39vad, vit, vass osb. for hvad, hvit , hoass. Det var e it s tigi isolerings leid. Det er tv i l samt um den fonetiske vinsten som dette va r for svenskane, veg tapet upp. Eigruppa med ord i svensk var t vandare kjenna a tt fo randre norderlendingar, anten dei s o skr iv kvas, hoasseller kvass. M ed same reformi frde svenskane innskr ivemten god go^, rd rtt. Det med var isoler ing, ski lde skr ivemten i svensk fr skr ivemten i deiandre norderlendske mali , forutan at det p reaksjon r vis braut med samanhengslovi . Sume svenske fagmenn hev seinare lasta hard t br igdet god gott ogkravt det mnattg jor t . S o seint som i 1 9 3 4 ynskte einsvensk fagmann f skr ivemten hvit o g uppat t - tekenoffisielt.I 1 9 1 7 og 1 9 3 8 va r det stig p isolerings veg hj o s sat dei be gongene st rauk i nynorsk ei heil rad m ed cfari rotstavingar, no i 1 9 3 8 t. d. i brei, lei, spreiaosb. N r me skr iv brei, kjem l i kskapen med sv e n skdansk bred ( tysk breit, eng. broad) minder greidt f ram,det ver t ein grand vandare fo r norder lendingan lesa mal i t kvarandre. End mykje lenger hev deigjenge i norskdansk m ed st r juka sam-norderlendskerot-


42/53

40Et tap (underst r ik ing av Seip) er det natur l igvis at v igjr vr egen og vre fedres litteratur m er f remmed ogmindre leselig for vre barn. styva ordrtene ernet tupp noko av det som kjem til skilja generasjonanemest. Det synes t m eg vera lite samanheng i lata illeyver at det ver t sett sk i l mil lom feder og sner, og samstundes arbeida aktivt p a uk a s kiln ad en , radt tarvlaust.

D ar i roti av ord i br me etter .m i meining haldap s o myk je som mogelegt (det ver t no at tp s o myk jeulaglege vokal-samanstytar nr me s t ryk deim). M edtidi gjeng det d s o at skrift f r noko innverknad ptala. Fyrr hev d kom e inn a tt i tala i ord som nde,bde og; skr iv me cTane, lyt me venta at etter m tenmei r d'ar kjem inn a tt i tala heretter, for a lt folk lesmyk je mei r no enn fyrr. M en dette er i og for s e g ikkjenoko gale e lle r m ls t rid ig t. Det er nok ei sterk mist ruhj o s s m ot lata skrifti f setja merkje p talemlet,for d i e tte rve rk na d en av den ortografiske nyromantikken er sterkare enno hj o s s enn i granneland; og s o erfolk innsti l te imot fo r d i mesta all pverknad fr skriftfyrr laut verta avnasjonal iser ing hj o s s . M en s o santskriftformi er nasjonal, er det ikkje n oko ve rre at skriftverkar p tala her i landet enn i an dre la nd . Det gjerikkje noko at folk les raudlei t t , breidlei t t med d, som bygdeml i hev ein god m un v idare enn i Nordfjordog p Sunnmre. Det gjer ikkje heller noko at norskdansk hev teke upp ifr nynorsk den rest i tuera forniiduger for duer, og at dei d les og segjer duger i norskdanskt normalml . M e m ikkje d riva fra m noko kunst igt i tala. M en me ska l roleg lata cTane s t der deistend, og s o lata utviklingi g s in naturlege gang.I nynorsk er v stroken i roti av ordi drue, due, grue.Det er isolering andsynes s torlu te n av det norder lendske mlvaldet. P hi sida hev bokml teke upp sideformer som huve, tuve, og dufrbelformer som lmuge,boge, loge. Det dreg den andre vegen. Ein saknar samanheng i avgjerdene.


43/53

4 1Bde nynorsk og norskdansk hev stroke n i vissehve anten obl igator isk eller valfritt i adverb som endar

p -an i nynorsk (-en i norskdansk) Det er isolasjonandsynes heile det norderlendske mlvaldet Kegu leringi som dei nye reglane gjer i denne ordgruppa erelles e it skule -eksempe l p korleis reformatorao karmmakta f gjor t ro tut det som fyrr va r greidt Uiiisiellnynorsk no ska l ve ra : aus ta fr, m en austani f ra; vesta,men utan (e lle r uta ) ; dessutan, men / or ut a (eller forutan) . O g soleis heile vegen Norskdansk hev fengerot o g , etter serlege pr insipp som sk i l s e g fra nynorska tt Fyrr galdt in einaste, undantaks laus regel tor nynorsk lreboknormal ; og in, mesta undantaks laus regelfor norskdansk. Sjlvsagt hev ikkje s o mykje ro t studnad i nokon norsk d ia le kt. D ia le k ta n e hev anten badevestanfr - tanfr, eller bde vestafr --utafra osb.O rsak i til ufret som hev vor te her i bae n wl er:N r bokmlet ska l taka upp norske former ska l det pady og drepa vera strengt fonetisk etter sudaust landsk,og der er det vestafor (det same f inst i m ange andrelandsluter, m en det hev ikkje vore avgjerande). O g wska l me ha t i lnrming p dette grunnlaget. Altso.sudaust landsk ml-sentral iser ing i sa andumgrafisk nyromant ikk l igg til grunn. O g a lt sk ipa tiJm ed halve, updagogiske avgjerder.Lysingi fr 1 9 3 8 p dette punk te t ver t sjlvsagtikkje endeleg; ikkje langvarande eingong. Den mestrasjonelle lysingi er visseleg: Nynorsk ing i brigde,men -a n i alle hve som fyrr. Norskdansk mins t mogeleg br igde, d. v. s . de i sk i f ter ut bokstaven e med a(vestenvin -p^anvind). De i karm d lesa som deivi l , med eller utan n. P denne mten held me uppe-reid regel i be m ali, f r einskap m illom m a li mede it m in im u m av b rigd e og umak, held uppe t radisjonen,og held ved lag systemet i norskt m l-et at alle ord ii gruppa ska l fylgjast t. P dette punk te t hev sanneleg norder lendsk samarbeid berrsyn lege fyre-muner.


44/53

42

Der er ymse andre t ing i mlreformi som er umrda verdt. Soleis dei nye fort idformene k un ne, s k ulle ,m ile. De i str ider m ot s ys tem et og m ot ein hovudtendens i mlet. I gamalnorsk heitte det kunn i i fortiddet hev vorte til kunde i dag i ikkje fe bygdeml 'beint imot det dei kallar ljodlover. Verbet unnahadde unn i i fortid i gamalnorsk, det hev vorte unteno i a ll norsk tala. Den gamalnorske fortidforminyrd i skulde no ljodrett ha vorte hle med tjukk Ii sume dialektar , og hyre i andre. Dialektane hevretta det upp a tt til hyrde, hrte, og sume stader hevdei laga e it nytt l jodsprang hyr a . haure, so mykiedei skulde f tydeleg fortidform p den visi. I mangebygdeml som hev fenge han vga, lova i not id, utanr, hev dei teke upp fort idformene vgde, lovde serleg fo rd i det var tydelegare i d e s s e bygdemli . Alt dette ogmangt anna viser ein berrsynleg tendens i mlet:t i lhugen til f fram tydelege for t idformer i samsvarmed hovudtypar. Det er ei natur leg og mekt ig vokster lov som ovrar seg i dette. Den vokster lov i set deistengje for med skr ivemtane kunne, skul le, vi l le. De ipdagogiske umsyn i alle s ta de r ha dd e vore b etre te ntep lengdi med at kunde, skulde, vi lde ha dd e fe nge st,og at talemlet hadde fenge veksa fritt i den leid somyvergangen fr gamalnorsk kunn i til kunde no i ikkjefe mlfre pe ikar ut. Barneskulen burde heller hjelpatil med f remda den naturlege voksteren her enn steng ja for honom. Vilde, skulde segjer folk mangestader. K va skal lrarane grunngjeva den nye skrivemten med der?M e kunde o g nemna forbodet i nynorsk (prosast i l )m ot dei eldre formene hev, f r, gjeng, s tend, s tade m.m. 7- l jodbr igdet som dei fleste av d e s s e fo rmene hev,er ei rotfest norsk ljodlov nr me ser heile mlet under eitt. O g um me tek kvar av d e s s e formene fo r s e g ,

XII.Kunne, skul le , vi l le m. m.


45/53

43s o Uver de i alle saman i ta lemlet mange stader. Iandre land reknar de i det for mlkultur ikkje forfylgja med forbod eldre l i t terre former, dei let deteldre og det nye s i a . valfritt jamsides, um dei so elleshev myk je mindre valfr idom enn me hev.

Skor iande sam arbeids evna i norskdansk.El ler me kunde nemna kor forunderleg lite det ert enk t p samarbeid fr bokmlet s i sida nr bokmle t ska l taka upp norske former. Bokmlet tek t. d.upp lokalformene hesta, gampa til sideformer i bundehankyn f leirtal , i staden for dei nynorske normalformene hestane, gam pane. Hes ta, gampa er ikkje lmentsudaust landsk ein gong, m en hovudstadformer (Upplandi hev nok ikkje vore avgjerande). Like ve l ver td e s s e formene dregne f ram. Det s lumpar s o til a t hovudstadml kjenner typen betane og ( jamsides m edhesta), og det fell saman m ed nynorsk. M en det slaghovudstadml ver t ikkje godkjent S o langt gjengskorten p samarbeids -vilje. M e hev nemnt dmefyrr p at dei som reformerar bokmlet i notid i , hevein forunderleg, grunnlaus stygg til dei nynorske normalformene. M e kunde telja upp mange fleire dmep det, s o me va r t seint ferdige.De i vi lde spara mykje m ed taka meir umsyn til

nynorsk. So kunde skulane med rektor Seips ord f tid til noe nytt igere enn ve in n to motstridende ortografiske pr ins ipper, eller ngnare tripr ins ipp. For det ver t tri slag s kr ive m ta r n r deiska l ha bde den gamle norskdanske, og den nynorske,og attp ei tridje sideform som ikkje er anten deteine eller det andre.


46/53

Eit tridje el ler femte og sette offisielt ml?Rektor Seip tek til s lu t t til ords for laga ei samform, det er e it offisielt mil lomml mil lom nynorskog bokml, til bruk i skjema og for deim som ellesmunde vilja nytta det. Eg trnr ikkje at dette framlegget er prakt isk eller nasjonalt gagnlegt. Mi l lommletlau t fulla f sitt system med einefomier, dubbelformer

o g ^ sideformer det og, l ikso ve l som dei tvo offisiel lemal i me alt hev. For det s ku lde ve l vera fleire um laga det? Ein kunde ikkje nei t ta skulane gjevaupp lr ing i noko av dei tri o ffis ie lle m a li som var td. Soleis ikkje heller segja ne i til kravet um lrebker p kva r t av deim, med og utan sideformer forkvar t . Problemi er .mange nok i fyrevegen, um meikkje auka r ugreida og vanskane p den m ten.Fr mlmannssynsstad er det e in annan grunn ogtil vera imot e it slikt framlegg. Det akademiske embttsstandet hev til denne tid fo r det meste havt s amhugen hj norskdansken. Det ver t soleis heretter og,fyrebi ls. Resul tatet vi lde d verta: I statstenesta komtenestemennene til bruka norskdansk til dei landslu ter som hev kravt norskdansk, og mil lomml tildeim som hev kravt nynorsk , utan umsyn til folkeynskjet. Sk ipnaden var t i ryndi ei rdgjerd til fskift u t nynorsk or statstenesta s o langt det var rd.Det meiner e g er til skade fo r den nasjonale mlvoksteren.Framlegget er ikkje original t i grunntanken. Deter tanken fr 1 9 1 7 um dei valfrie formene upp a tt iny skapnad. De i valfrie formene fr 1 9 1 7 var til ovs tor u lem pa, mest skadde dei nynorsk , men dei va rtil meins elles o g . Det va r trongen til koma bu r t frden va lfr ie ugre ida som fyrst og f remst dreiv polit ikarane til freista med ei ny ret tskr iv ingsnemnd i1 9 3 4 . N e m n d i stetta fulla lite vonene t pol i t ikarane.


47/53

45M en ein br ikkje attp no leggja e it nytt u-gjenomtenk t eksper iment av typen 1 9 1 7 ovanp rysane avdet gamle.

XIV.Slutn ing.Hovudfyremlet for mlst rv i Noreg er fa atterreist e it skr i f tml p hei l t nasjonal grunn. Uitorska l me fara varleg og visleg med det skr i f tmlme hev som a lt er ful lnorsk. Me skal haldanynorsk uppe i ei konsekvent ogh eiIstypt form, og soleis at me understrikar dei nasjonale grunndragi.M ed det f r nynorsk sterkaste dragmgsmakt i andsynes norskdansk o g .Norskdansk lyt brigdast.

1 .

Viljen til reisa e it sajn-ml som er generalnemnarfor dei ymse dialektar utyver landet og ikkje berreskr i f tnorm fo r ei einski ld dialektgrein er det somgjev det nynorske mlstrvet original i tet og kulturelt sjlvstende.Ska l ein driva mlreising etter e it slikt program, karm ein ikkje festa s e g ved fonetiske detaljar i dei einski lde, ul ike mlfri. Ein lyt nyttatypeformer som gjer ret t m ot systemet idialektane s o godt o g s o vida utyver som det errd. Grunnformer er dei mest vidfemnande o g ottedei laglegaste typeformene.NorskdLsk m ikkje nr det ska l br igda s e g skjatilknyting berre til sudaust landsk Det lyt skjatilknytingi p e it lment nasjonalt grunnlag liksom nynorsk alt gjer.I uppnorsk ing i av norskdansk br dei taka umsyn til den lmenne lovi for mlblandmg, at leksikalske ln pr ins ip ie l t gjeng fyrst og bygjmgslankjem seinare. Uppnorskingi i norskdansk skal vera soleis at det gjer em

2.

3

4


48/53

46gl a d, at fordomslause menneskje k jenner det somem vokster. Knote-norsk, sti lbrot, mekanisk miksing er ikkje sann n orsk vok s te r.

5 . M e br ikkje uturvande isolera o s s andsynes hineJNorderlandi, men halda uppe sam-norder lendskedrag s o sant det ikkje tyngjer ur imelegt , og ikkjesk jep la r samanhengen og den nasjonale karakterenat vr t eige ml. Det skapar ni. a . krav um atme m vera vare med styva dei gamle, sams ordrtene.Mlreformi no f remdar d e s s e grunnsetningane isumt. M en i mykje meir gjeng ho imot deim. O g imangt byggjer ho ikkje p grunnsetningar. Ein lytventa s e g at ho hel ler snar t t reng umvl ing, ved serski ld nemnd eller p annan mte. Ein lyt vona atden umvl ing i ver t e tte r g runnse tn ingar; og at det dver t etter rasjonelle grunnsetn ingar fr r iksnorsksjlvstendig synsstad.

TILLEGG.Til sida 1 4 , nedst: Rjukan lyt me rekna for by, umdet s o ikkje er kaupstad etter lovi. I dette unge bysamfundet som voks upp i s lik fa rt, tev la r aust og stum herredmet: Auslbygde-bussen stbygdens gate,austaver, austavind st, s tav ind. H aus t, haustvertev lar l ikeins med diftonglause former. Naus t segjerdei f leste (sume bthus). Elves traum ver t b ruka ,men mest elvestrm; elles strm, og sm, tom. Eindel s egje r glym e. Desse upplysn ingane er etterlra r M . Barsnes (i brev) , han hev gjor t etterrkj ingar mil lom nokre skuleborn p Rjukan.Til sida 1 7 , nedst: I Narv i k o g er e it ungt bysamfund som hev vakse fram sngt. Folket er kome fralle kantar av landet, og a lt fr fyrste stund hev detvore mange svenskar i byen. Noko rettelegt, sj lvstendigt byml er der ve l snaudt tala um. H r. B. Knu d


49/53

47gen , Narv i k , gjev d e s s e upplysn ingane fr Narvik (ibrev) : st aust er begge i bruk , m en mest st. stav ind austav ind, mest austav ind. Hst haust, deifleste hst, l ikeins med hstver haustuer. Strm,strmmen og straum, straumen, m en stfrm-forma ermest brukt . Naus t er brukt av prakt isk talt alle. Smer den vanlege forma, men hesteskosaum er noko bruk t .Gyme og glyme er ikkje i bruk i gatemlet. Formene gjmme og glmme, gjemme og glemme er deivanlege. Dei fleste bruka r forma tmman(e) for taumane. Eit pa r andre heimelsmenn som ikkje nobur i byen, hev hvda munnleg at bymlet i Narvik ikkje k jenner tviljod i noko av dei nemnde ord i( s o n r som naust) . Det er lett skyna at det karmverta ul ike mein ingar um byml av e it sovore s lag somdet i Narv i k . Tviljod er nok k jend i sumt ta leml ibyen i ord i aust, haust, straum, (hestesko) saum, forutan i naust. _Til sida 1 8 : Eit pa r heimelsmenn fr Trums hevupp lys t munnleg at tviljodformi straum og er k jend igatemlet i Trums, jamsides med strm.


50/53

INNHALD.t ti i Sida1 . Ikkje freista avskipa noko i utrengsml 3Norder lendsk er vidare enn dansk 3O g norsk er vidare enn sudaust landsk 5ill' Jyar Aasen Uppgva peika ut le idi for honom 6U h Mangt karm segjast vera norskt 8M en ikkje alle norske former er l ike gode 1 0Nokre norske grunndrag 1 1Eit mlbr igde lyt me prva p dei norske grunndragi 1 2IV. Tvi l jodarBymli , formene aust, haust, draum, gumao . d il 1 4Det norskdanske normalta lemlet og tviljod framfyre tvo kon s on an ta r 1 9Dei sudaust landske dialektane. Kontraksjonen derf ramfyre tvo konsonantar 2 1

Kvifor hev d typen naust havt mindre framgang i nors kdans k skrift i det s is te enn typennaukr 2 2V. Nokre fu l l - l jodande endingsvokalar 2 4Adjekt iv og par t is ip ium p -en [[ 2 5VI. Hokyn i norskdansk 2 72 5vi. noKyn i norsKdansk 27?e i roynlege vanskane for hokyn i no r s kdans k ..' 2 SVIL Notid og fortid av verb som vga 30Infinitiv i refleksiv og aktiv 3 1VIII. Ortografisk fordansking i nynorsk 32S ka rd , urd . Skjera, bera ; . . . 33IX. Samanhengs lov i 35X. Ordskilnads-grunnsetningi 37XI. Norderlendsk samarbe id i mlvegen 38XII. Kunne , sku l le , ville m . m 42S ko r t ande samarbe ids-evna i no r s kdans k 43XIII. Eit tridje eller femte og sette offisielt ml? 4 4XIV. Slutning 4 5Tillegg ........ . ..*.*. . . 4 66


51/53


52/53

Depotbiblioteket

iiiiinniiiii7 5 s d 2 4 3 4 9Nye smasKnuerM e r k n a d e r til ret tskr iv ingsframleggetVed e i nemnd i Noregs Mllag - Kr. 1 , 5 0M e r k n a d e r fil ret tskr iv ingsframleggetVed e i nemnd i Studentmllaget - K r. 0 , 5 0Kn u t Liesfl : Rettskr iv ingsframleggetK r. 0 , 2 5A. Bergsgrd : Rettskr iv ingsframleggetKr. 0 , 2 5

> Mlst r iden i dagK r. 0 , 7 0Ingolf K v a m e n : HgnorskK r. 0 , 7 5S igmund Skard : S tr id a nd e d e m ok ra tiK r. 0 , 5 0Halvor Floden: Aust landsborna ogmorsmle t - K r. o , s oNOREGS BOKLAG

Johansen Nl e l san , Os lo


53/53

Documents

Norsk og norsk