NOONG 1989, PINAGTIBAY AT IPINATUPAD sa Unibersidad ng Pilipinas (UP) ang Patakarang Pangwika na naglalayong gamitin at hustuhin ang wikang Filipino bilang midyum ng pagtuturo, pananaliksik, at paglilimbag. Itinatag ang Sentro ng Wikang Filipino sa parehong taon upang tuparin ang mandatong ito. Bukod sa pagtalima sa probisyong pangwika ng Konstitusyon ng Pilipinas, ang Patakarang Pangwika ng UP ay pagsandig at pagtindig na pinakamabisa at pinakaangkop ang sariling wika upang isulong at palakasin ang makabayan, makatao, siyentipiko, at makatarungang oryentasyon ng edukasyon.

Unang hakbang ang pagkakaroon ng Patakarang Pangwika sa UP. Sa pamamagitan ng Sentro ng Wikang Filipino, pinagyayaman at pinauunlad ang produksyon at distribusyon ng kaalaman gamit ang wikang Filipino. Noong 1994, sinimulan ang proyektong Aklatang Bayan na naglalayong maglimbag sa wikang Filipino ng mga aklat at pananaliksik sa iba’t ibang disiplina.

Sa panunungkulan ng dating direktor na si Dr. Rommel B. Rodriguez, pinalawak ang maaabot ng Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman (SWF‑UPD) sa ilalim ng proyektong e-Bahagi o Aklatang Bayan Online. Sinimulan ito bilang pag‑a‑upload sa seksyong e‑Bahagi ng website ng SWF‑UPD ng mga PDF (portable document format) na bersiyon ng isina‑aklat na mga piling tesis at disertasyon sa UP, anuman ang disiplina, na gumagamit ng wikang Filipino. Malaya rin itong nada‑download ng sinumang interesado.

Sa ika‑30 taon ng Sentro ng Wikang Filipino noong 2019, sa simula ng panunungkulan ng bagong direktor ng SWF‑UPD na si Dr. Mykel Andrada, katuwang ang tagapamahalang patnugot ng proyekto na si Gng. Maria Olivia O. Nueva España at ang iba pang mananaliksik at kawani ng SWF‑UPD, higit na ibinukas ang proyektong Aklatang Bayan para sa paglilimbag gamit ang

Ang Aklatang Bayan Online at ang Paglalathala ng/sa Kasalukuyan

plataporma ng internet. Pormal na tinaguriang Aklatang Bayan Online, inililimbag online ang mga PDF na bersiyon ng mga aklat, pananaliksik, pag‑aaral, at malikhaing produksyon para sa libreng pag‑download at pamamahagi. Tumugon sa panawagan ang maraming mga guro, iskolar, mananaliksik, at manunulat upang magsumite ng kanilang mga manuskrito sa layuning maibahagi ito sa pinakamalawak na mambabasa. Sinuportahan at pinondohan ito ng dating Tsanselor ng UP Diliman na si Dr. Michael L. Tan. Ibinukas rin ang nasabing proyekto para sa print‑on‑demand na posibilidad ng paglilimbag. Nagpapatuloy pa rin sa pangangalap ng mga manuskrito ang SWF‑UPD para sa Aklatang Bayan Online.

Bahagi ito ng masidhing paninindigan para sa pagpapalakas at pagsusulong ng wikang Filipino at ng makabayang edukasyon. Dahil naninindigan ang pamunuan at opisina ng SWF‑UPD na dapat malaya at mapagpalaya ang kaalaman – na hindi ito dapat nahahadlangan ng elitistang ekonomiya, hindi dapat para sa iilan lamang, at hindi dapat nagsisilbi sa mga diyos‑diyosan. Dapat naaabot nito ang pinakamalawak na hanay ng mamamayan. Dahil para saan pa ang kaalaman kung mabubulok lamang ito sa malalamig at inaagiw na espasyo ng kahungkagan.

Ngayong 2020, sa gitna ng pagharap sa pagpaslang sa wikang Filipino sa kolehiyo, sa gitna ng pandemya at sa krisis sa pamahalaan, sa gitna ng banta sa kalayaan at karapatan, at sa gitna ng hindi normal na “new normal,” higit na naninindigan ang Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman na ang wikang Filipino bilang wikang malaya at mapagpalaya ay napakahalaga para sa pagtatanggol at pagpapagaling ng bayan.

Michael Francis C. Andrada Direktor, Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman

Serye ng isina‑Filipinong mga klasikang akda sa dayuhang wika at mga wika ng Pilipinas. Sa wikang Bisaya nagsimula ang “bahandi,” ibig sabihi’y “kayamanan.” Tunay na ikayayaman ng ating kultura ang pagkakaroon ng salin sa wikang pambansa ng mga itinuturing na mahalagang panitikan ng daigdig at ng bansa. Inililimbag sa serye ang mga aklat na nagtataguyod sa pag‑unlad ng pambansang panitikan mula sa ambag ng panitikan ng daigdig at mga rehiyon sa Filipinas.

BALADA NG BALA

WIJI THUKULBALADA NG BALAAT IBA PANG MGA TULA

Isinalin at pinamatnugutan nina:

MARK LAURENCE D. GARCIA AMADO ANTHONY G. MENDOZA III

SENTRO NG WIKANG FILIPINOUnibersidad ng Pilipinas-Diliman

Lungsod Quezon

BALADA NG BALA AT IBA PANG MGA TULA

© 2020 Mark Laurence D. Garcia at Amado Anthony G. Mendoza III, at Sentro ng Wikang Filipino-UP Diliman

Hindi maaaring kopyahin ang anumang bahagi ng aklat na ito sa alinmang paraan—grapiko, elektroniko, o mekanikal—nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may hawak ng karapatang-sipi.

The National Library of the Philippines Cataloging-in-Publication Data

Recommended entry:

899.2111 PL6058.6 P020200125

Thukul, Wiji.

Balada ng bala at iba pang mga tula / Wiji Thukul,isinalin at pinatmanugutan nina Mark Laurence D. Garcia,Amado Anthony G. Mendoza.—Quezon City : Sentro ngWikang Filipino, [2020], © 2020.

226 pages, 15.24 cm × 22.86 cm.

ISBN (PBK): 978-621-8196-33-9 ISBN (PDF): 978-621-8196-32-2

1. Filipino poetry — Translation from Indonesian language.2. Indonesian literature — Translation into Filipino language.I. Garcia, Mark Laurence D. II. Mendoza, Amado Anthony G.III. Title.

Kinikilala ng Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman ang Opisina ng Tsanselor ng Unibersidad ng Pilipinas – Diliman para sa pagsuporta at pagpopondo sa proyektong ito.

Mark Laurence D. Garcia Amado Anthony G. Mendoza IIIMga Tagasalin at Patnugot

Michael Francis C. AndradaPangkalahatang Patnugot ng Proyektong Aklatang Bayan Direktor, Sentro ng Wikang Filipino-UP Diliman

Maria Olivia O. Nueva EspañaTagapamahalang Patnugot ng Proyektong Aklatang Bayan

Ruzzel S. ValdepeñaDisenyo ng Aklat at Pabalat

Allan N. DerainLikhang Sining sa Pabalat

Inilathala ng:

Unibersidad ng Pilipinas – Diliman sa pamamagitan ng

Sentro ng Wikang Filipino-UP Diliman 3/Palapag Gusaling SURP, E. Jacinto St., UP Campus, Diliman, Lungsod Quezon Telefax: 8924-4747 Telepono: 8981-8500 lok. 4583 Website: www.swfupdiliman.org

Nilalaman

Introduksyon ixSanggunian xxi

I (1983-1986) 1

Relo (Jam) 3

Tula ng Buhok (Sajak Rambut) 4

Para sa iyo ito, Supardini Matangguan (Supardini Matangguan Ini untukmu) 5

Ang Tulang ito’y Niyayaya kang Maglibot (Sajak Ini Mengajakmu Tamasya) 6

Simula nang Ika’y Makilala ko (Semanjak Aku Berkenalan denganmu) 7

Nagkuwento ang Akasya (Akasia Bercerita) 8

Tiyanggeng Panggabi (Pasar Malam) 9

Siyudad (Kota) 10

Awit ni Manong Becak (Nyanyian Abang Becak) 11

Makata, Hayaan mong Magbakasyon ang iyong Kaluluwa (Biarkanlah Jiwamu Berlibur Hei Penyair) 13

Isang Lalaking Lagalag sa Mundong Ispirituwal (Seorang Lelaki Kelana di Dunia Batin) 16

Himno sa Panahon ng Kalungkutan (Kidung di Kala Sedih) 17

Monumento ng Matulis na Kawayan (Monumen Bambu Runcing ) 19

Peryang Panggabi sa Sriwedari (Pasar Malam Sriwedari) 20

Tala Ngayong Araw (Catatan Hari Ini) 21

Uwi na Nang (Pulanglah Nang) 22

Tula kay Inay (Sajak Ibu) 24

Ulat mula sa Klinika (Reportase Dari Puskemas) 25

Babala (Peringatan) 27

Ano ang Saysay ng aking Pagtula? (Apa yang Berharga dari Puisiku) 28

II (1987-1988) 31

Megatruh ng Pakikiisa (Megatruh Solidaritas) 33

Tula Para sa Kapatid (Puisi Untuk Adik) 35

Tula ni Lolo (Sajak Bapak Tua) 36

Tula ng mga Bata (Sajak Anak-Anak) 37

Para kay D (Untuk D) 38

Mas Gusto ko pa ang Lokohan (Aku Lebih Suka Dagelan) 39

Madilim na Tala (Catatan Suram) 40

Tula para kay Mang Dadi (Sajak Kepada Bung Dadi) 41

Kuwento (Riwayat) 42

Tinig mula sa mga Bahay sa Gilid-gilid (Suara dari Rumah-Rumah Miring) 43

Tanawin (Pemandangan) 44

Tala (Catatan) 45

Bulaklak at Pader (Bunga dan Tembok) 46

Alaala ng Uniporme ng mga Bata (Kenangan Anak-Anak Seragam) 47

Tala sa Gabi (Catatan Malam) 49

Si Suti (Suti) 50

Huwag mong Kalilimutan Mahal Ko (Jangan Lupa Kekasihku) 52

Banig na Plastik o Banig na Dahon ng Pandan (Sajak Tikar Plastik-Tikar Pandan) 53

Awit ng mga Damong Ligaw (Nyanyian Akar Rumput) 54

Kampung (Kampung) 55

Balada ni Mang Bejo (Balada Pak Bejo) 56

Pahinga muna mga Salita (Istirahatlah Kata-Kata) 58

Tala ng 88 (Catatan 88) 59

Libingan ni Purwoloyo (Kuburan Purwoloyo) 60

Tula (Sajak) 61

Alas Dos nang Madaling-Araw Tagos-buto ang Lamig (Jam Dua Malam Dingin Sampai ke Tulang) 65

Tala, Enero 10, 1989, Tanghali (Catatan 10 Januari 1989, Siang) 67

Araw-araw na Hinaing (Gumam Sehari-hari) 68

Lalagyan ng Tinapay (Tong Potong Roti) 69

Lupa (Tanah) 70

Ukol sa Isang Kilusan (Tentang Sebuah Gerakan) 71

Tula Pero Sayang (Sajak Tapi Sayang) 73

Lumot (Lumut) 74

Kalye Slamet Riyadi, Solo (Jalan Slamet Riyadi Solo) 75

Ikuwento ito sa Kahit Sino (Ceritakanlah Ini kepada Siapa Pun) 76

Isang Manggagawa ang Pumasok sa Tindahan (Seorang Buruh Masuk Toko) 77

Ang Aking Kapitbahay (Tetangga Sebelahku) 78

Hangganan ng Entablado (Batas Panggung) 79

Ulan (Hujan) 80

Ang Kapaligiran natin ay si Maboka (Lingkungan Kita si Mulut Besar) 81

Ako’y Humihingi ng Pagbabago (Aku Menuntut Perubahan) 82

Isang Mithiin, Isang Hanay (Satu Mimpi Satu Barisan) 84

Ang Magpatalsik ng mga Intelektuwal (Mendongkel Orang-Orang Pintar) 86

Mga Kakatuwang Bugtong (Teka-teki yang Ganjil) 87

IV (1996-1997) 91

Segunda-manong Damit na Tastas ang Kuwelyo (Baju Loak Sobek Pundaknya) 93

Walang Pamagat (Tanpa Judul) 95

Kalimutan ang Talumpati (Merontokkan Pidato) 96

Takas (Buron) 97

Momok Hiyong (Momok Hiyong) 98

Sa Totoo Lang (Terus Terang Saja) 100

Ang Pusa, Tuyo, at Ako (Kucing, Ikan Asin, dan Aku) 102

Sa Araw na Ito Sisipol-sipol lang Ako (Hari Itu Aku Akan Bersiul-siul) 103

Tula sa Silid (Puisi di Kamar) 105

Ibunda 106

Bulok (Busuk) 108

Ang Paghihirap ay Umabot na Hanggang Leeg (Derita Sudah Naik Seleher) 109

Ingat sa Presyo (Nonton Harga) 110

Tagtuyot (Kemarau) 112

Walang Laman ang Tapayan (Gentong Kosong) 113

Daga (Tikus) 115

Hayati (Hayati) 117

Tala (Catatan) 119

Talahib (Rumput Ilalang) 121

Tula ng Pagtutol (Puisi Menolak Patuh) 122

Tula ng Pagtindig (Puisi Sikap) 123

Tigre (Harimau) 124

Iisa ang Mithiin Natin Ina (Tujuan Kita Satu Ibu) 126

Kuwento (Riwayat) 128

V (Bersong walang Petsa, Makatang Lagalag) 131

Balada ng Bala (Balada Peluru) 133

Buo pa rin ako at ang mga Salita ay hindi pa Nadudurog (Aku Masih Utuh dan Kata-Kata Belum Binasa) 134

Sabihin mo ang mga Sasabihin mo (Ucapkan Kata-Katamu) 135

Tula ni Bagong (Sajak Bagong) 136

Tula ng Lungsod (Sajak Kota) 137

Tulang Singhalaga ng Isang Takal ng Kanin at Isang Kawaling Gulay (Sajak Setumbu Nasi Sepanci Sayur) 138

Gunungbatu (Gunungbatu) 139

Sa Ilalim ng Kumot Huwad ang Kapayapaan (Di Bawah Selimut Kedamaian Palsu) 140

Anong Saysay (Apa Guna) 141

Tara Warsini (Ayolah Warsini) 142

Tinig ng Tula (Sajak Suara) 144

Ang mga Makata ay Dakilang Ermitanyo (Para Penyair Adalah Petapa Agung) 145

Ang Kaluluwa ko’y Malaya (Sukmaku Merdeka) 146

Lunes ng Umaga nang Sumikat ang Ispirituwal na Araw (Pada Hari Senin Pagi Ketika Matahari Rohani Terbit) 147

Para kay Nasri at sa iba ko pang Nakababatang Kapatid (Kepada Nasri dan Adikku Lain) 149

Sa Loob ng Silid na 6x7 Metro (Dalam Kamar 6x7 Meter) 150

Tala (Catatan) 151

Balada ng Prisma (Balada Prisma) 152

Sa Lupain ng Estadong Ito, Tanging ang Lupang Tinubuan ang Pag-aari Mo (Di Tanah Negeri Ini, Milikmu Cuma Tanah Air) 153

Tula ni Bulag (Puisi si Buta) 154

Ang Siyudad na ito ay Pag-aari Ninyo (Kota ini Milik Kalian) 155

Darman (Darman) 156

Para sa Aking Ina (Kepada Ibuku) 157

Ina (Ibu) 159

Maskara ng Ragil Kuning (Topeng Ragil Kuning) 160

May Gubat sa Aking Loob (Di Dalam Diriku Ada Hutan) 161

May Bahaghari sa Langit sa Hapon (Ada Pelangi di Langit Sore) 162

Hindi ko Alam (Aku Tidak Tahu) 163

Tula ng Dalawang Araw (Puisi Dua Matahari) 164

Sulat (Surat) 165

Apoy (Api) 166

Hangin (Udara) 167

Pagwawangis (Ibarat) 168

Arnibal (Juruh) 169

Mga Liriko sa Umaga (Lirik-Lirik Pagi) 170

Sa Ikaapat na Palapag (Di Tingkat Empat) 171

Talambuhay (Otobiografi) 172

Ako’y Isinilang sa Isang Pistang Hindi pa Natatapos (Aku Dilahirkan di Sebuah Pesta yang Tak Pernah Selesai) 173

Ndawe-Wonogiri (Ndawe-Wonogiri) 174

Pitsa ng Karambol (Biji-Biji Karambol) 175

Tatlong Maikling Tula (Tiga Sajak Pendek) 176

Ligo (Mandi) 177

Bulaklak (Bunga) 178

Pulang Ilaw (Lampu Merah) 179

16 Setyembre (16 September) 180

Tatlong Bersong Tula (Sajak Tiga Bait) 181

Sa Umaga’y Lumipad ang Kalapati (Burung Dara Pagi Terbang) 182

Awit ng Pagtatalik (Lagu Persetubuhan) 183

Tula sa Bawat Araw (Sajak Hari Demi Hari) 184

Tulang para sa Iyo (Sajak untukmu) 185

Batas (Hukum) 187

Gabi sa Siyudad Ekwador (Malam di Kota Khatulistiwa) 188

Regalo para sa Bagong Kasal (Kado Untuk Pengantin Baru) 190

Apendise 191

Dalawang tula mula kay Fitri Nganthi Wani (Panganay na anak ni Wiji Thukul) 193

Uwi na ‘Tay (Pulanglah Pak) 193

Ika’y Nagtagumpay Maging Bala (Kau Berhasil Menjadi Peluru) 194

Panayam kay Wiji Thukul: Dapat Ipaglaban ng Alagad ng Sining ang Kaniyang Paniniwala 195

Pasasalamat 200

xi

Introduksyon

“Nagtagumpay kang maging bala!”

Ang Panulaan at Pakikibaka ni Wiji Thukul

PAKIKIBAKA AT PAKIKISANGKOT. Pagtutol, pagsalunga, pang-uuyam, at pagsagupa sa mga puwersang mapagsamantala. Pakikiisa sa uring naaapi. Pag-oorganisa ng mga pesante at manggagawa. Mga arawang himutok, sentimyento, at lunggati ng mga kaluluwa at mala-kaluluwang naglalagi sa mga pinakanakasusulasok na sulok ng kalungsuran at kanayunan. Pag-asa sa harap at sa kabila ng mga madalas-pa-sa-araw-araw na pagkabigo at pagkagapi. Mga gunita ng amoy, hugis, at tekstura ng kabataang minsang binaraha at itinaya sa ngalan ng isang mas makatarungang lipunan.

Ilan lamang ang mga nabanggit sa mga imahe, tema, at paksa na nagsisilbing puso at ubod ng panulaan ni Wiji Thukul. Mga kalyehon at eskinitang maghahatid sa mambabasa sa malawak na “gubat” ng kaniyang imahinasyon. Imahinasyong hinubog ng ilang dekada ng walang-patid na pagsampalataya sa at pagsasapraktika ng kaniyang mga paniniwalang pansarili at pampolitika. Sa panulaan ng Indonesia na tigib ng mga makatang pumupostura bilang propeta ng kani-kanilang pananampalataya (Taufik Ismail at Joko Pinurbo), taliba ng

xii

malikhaing kalayaan at awtonomiya ng manlilikha (Goenawan Mohamad at Sapardi Djoko Damono), at mga tagapanguna ng eksperimentasyon at inobasyon (W.S. Rendra at Sutardji Calzoum Bachri), maaaring ipalagay ang buhay at panulaan ni Wiji bilang isang bala na sabay na sumagupa at tumagos sa mga muog na itinayo ng kaniyang mga tagapanguna at kasabayan sa eksena. At sa prosesong iyon, naibabalik ni Wiji ang isang tradisyon sa panulaan ng Indonesia na minsang tinalikdan ng maraming makatang Indones nang itayo ang Taman Ismail Marzuki1 noong 1968: ang panitikang nakikisangkot.

Ipinanganak sa Sorogenen, Solo noong Agosto 26, 1963, si Wiji Thukul ay nanggaling sa pamilya at bayan ng mga manggagawa at tukang becak2. Kaya naman, hindi na nakapagtataka kung may ilang tula si Wiji tungkol mga taong ito. Tingnan, halimbawa, ang paglalarawan niya sa araw-araw na kagipitan ng isang taga-padyak ng becak sa “Awitin ni Manong Becak” (Nyanyian Abang Becak):

kapag tumaas ang halaga ng mantika

at lalo pang nagpatuloy

makikipag-alitan kay Tatay

ang tumaas na halaga ng mantika, ang halaga ng sili

tataas rin

ang mga pangunahing bilihin

napipilitan tuloy ang mga trabahador

mangutang sa mga usurero, 5-6, at iba pang nagpapautang

Kailangan silang mapagsilbihan

sino ang hindi magagalit kung ang mga pangangailangan sa buhay ay lalong

naggugumiit, ang 1,500 rupiah na pangpamili

ay sagad na mula kay Tatay para kay Nanay, sinong makapagkakasya nito

gayong ang pangangailangan sa buhay

ay lalong naggugumiit.

1 Itinayo ang Taman Ismail Marzuki (TIM) noong 1968 upang magsilbing espasyo para sa mga okasyong kultural na ilulunsad ng mga manunulat, intelektuwal, at alagad ng sining. Sa inagurasyon nito, sinabi ng noo’y gobernador ng Jakarta na si Marinir Ali Sadikin na sinisimbolo ng TIM ang “ganap na paglaya ng sining mula sa pulitika.” Para sa mas malalim na diskusyon hinggil sa TIM, tingnan ang sanaysay na “Kemerdekaan Kreativitas: Sebuah Pikiran di sekitar Taman Ismail Marzuki” [Kalayaang Mapanlikha: Isang Pagmumuni hinggil sa Liwasang Ismail Marzuki] (1993).

2 Sasakayang kahawig ng padyak o pedikab.

xiii

napabulalas tuloy ang Nanay:

“Tay, ‘yung anak natin nakasalampak na naman sa labas!”

‘kulang pa tayo sa pang-matrikula ng mga bata!

si Penceng nagsusuka at nagtatae, buntis

na naman ako, sa Martes Pon3 may paluwal na naman

si Sebloh ikakasal!”

kung ipatutupad na naman ang BBM4

kahit na sinasabing hakbang ito tungo sa

makatuwirang pagpapasya

hindi na ako muling magsusumamo para sa pagsusulong

ng aking kapalaran

sa ’yo, oh Prinsipe, oh Gusti

sapagkat ang kapalaran ay libangan ng awtoridad

kailangang mag-alab ng lampara, kailangan ng alab ang gaas

kailangan ng sikmurang mabusog, kailangang matugunan ang kabusugan

kahit na si Tatay ay hamak na taga-padyak ng Becak!

papaano na lang kung ang minanang becak ay umuwing

wala na namang dalang kita

tiyak na hahamunin na naman ng bangayan ni Nanay si Tatay.

Mauulit pa sa kaniyang ibang tula ang pakikiisa ni Wiji sa mga taga-padyak ng becak, sahurang piyon, laksa-laksang manggagawa at magsasaka, at mga lagalag sa kalungsuran. Tingnan, halimbawa, ang paglalarawan ni Wji sa kalbaryo ng isang manggagawa sa dalawang saknong ng tulang “Si Suti”:

hindi pumasok sa trabaho si Suti

maputla siyang nakaupo sa papag

nasa bahay lang si Suti

hindi pumunta sa pabrika, hindi pumunta sa kung saan

hindi pumuntang ospital si Suti

ang ubo niya’y sinusundan

ng plemang may dugo

wala siyang pambayad

3 Isa sa limang araw na bumubuo sa tradisyonal na kalendaryong Javanese.

4 Ang Bahan Bakar Minyak (BBM) ay tumutukoy sa mga hilaw na materyales na maaaring gamitin upang mag-produs ng enerhiya. Sa loob ng ilang dekada at hanggang sa kasalukuyan, isa ang presyo ng BBM sa pinakamalaking salik na nakaiimpluwensya sa ekonomiya ng Indonesia.

xiv

nakalugmok si Suti

sa isip niya’y dumadagundong ang tunog ng makina

ang malamlam na mata niya’y nag-iisip

mga manggagawang umaalis nang umaga

uuwi nang hapon

buhay na sumasapat

kulang ang sahod

nasasakal ng pangangailangan

Tingnan naman ang kaniyang tindig ng pakikiisa sa mga nabuwal na “kasama” sa tulang “Megatruh ng Pakikiisa” (Megatruh Solidaritas):

oo, ikaw nga ang maliit na batang iyon

ngayo’y dalawampu’t apat na taong gulang na ako

oo, ako nga ang maliit na batang iyon

ngayon ako’y patungo sa ‘yo

sapagkat narinig ko ang balita

na pumanaw ang isa nating kasama, lumulutang,

walang buhay, tadtad ng bala, at ang katawan niya’y tinapon

basag ang bungo

dugo niya’y namumuo

sa ilalim ng kanal

Panganay sa tatlong magkakapatid, nagtapos ng SMP5 (junior high school) si Wiji noong 1979. Pumasok siya sa SMKI (Sekolah Menengah Karawitan Indonesia), isang paaralang pansining, at kumuha ng mga kurso sa musikang gamelan. Subalit bunga ng kakapusang pinansyal at kahingiang mag-ambag sa kabuhayan ng kaniyang pamilya, hindi na nagawang matapos ni Wiji ang kaniyang pag-aaral. Mula 1982 hanggang sa kaniyang “sapilitang pagkawala” noong 1998, maraming pinasok na hanapbuhay si Wiji. Nagtrabaho siya bilang newsboy, mananahi, at bilang tagabarnis sa pagawaan ng muwebles. Bukod sa kaniyang kinagisnang komunidad, malaki rin ang naging impluwensya ng pangkalahatang sitwasyong pampolitika’t pangkultura ng Indonesia sa timbre at tono ng kaniyang tula. Sa isang banda, may mga pagkakataon, lalo na sa kaniyang mga tulang pag-ibig, na sumisingaw ang maipagpapalagay na machismong sisimangutan ng sinomang peminista sa kasalukuyan. Ngunit sa

5 Sekolah Menengah Pertama

xv

kabilang banda, kailangang unawaing (1) bunga ng kaniyang panahon—isang panahong pinangingibabawan ng sagad-sagarang patriyarkiya at konserbatismo ang lipunang Indones—ang wika ng kaniyang panulaan—(2) at malinaw itong desisyong estetiko na nakaumang sa pagpapahayag na pagbagsakin (menjatuhkan) ang mga pwersang mapaniil.

Bagaman tumutula na si Wiji noong siya’y nasa elementarya pa lamang, sa pabrika siya nagsimulang makilala bilang makata ng mga kasamahan niya sa trabaho. Nakilala siya sa palayaw na “makatang bulol” (penyair pelo) dahil may mga pagkakataong nabubulol siya kapag tumutula. Bilang isang makatang “isang kahig, isang tuka,” itinuturing ni Wiji na magkakambal na pangangailangan ang pagkain at pagtula. Ngunit sa prosesong iyon, tatambad sa kaniya ang reyalidad na pribilehiyong maging manunulat sa isang lipunan ng mga dukha. Ang ugnayang ito sa pagitan ng pang-araw-araw at pagiging manunulat ang isa sa mga pangunahing preokupasyon ng mga tula ni Wiji. Isa itong koro na paulit-ulit niyang inaawit upang mabigyan ng katuwiran ang landas na kaniyang tinahak. At upang ibulalas at ibahagi sa mambabasa ang kaniyang lunggati bilang manunulat sa isang lipunang tigmak ng kahirapan, narito ang tulang “Talâ Ngayong Araw” (Catatan Hari Ini):

wala ulit akong trabaho

kagabi’y sa upuan natulog si inay

lagpas alas-dos nagsulat ako ng tula

umupo ako at hinarap ang mesa

kumukurap-kurap si inang, nagbibilang ng utang

alas sais ng gabi:

umuwi si itay galing trabaho

matapos kumain ng isang platong pagpag

naligo nang walang sabon

kaninang tanghali tinanong ako ni inay:

kailan ba magkakapera?

alas sais medya ng gabi

umalis ako para sa ensayo ng dula

kaya bang paginhawain ng sining ang buhay?

xvi

Mamamalas din ang kahawig na sentimyento sa tulang “Sa Loob ng Silid na 6x7 Metro” (Dalam Kamar 6x7Meter):

tunay na nakakahiya ang gutom

(bigla kong narinig: kaluluwa ng milyon-milyong kasama na

dala ng gutom ay naging mga mangungupit, bayaran, at palaboy

bigla-bigla’y naramdaman kong mas maalwan ako kumpara sa kanila

may bahay, kahit na umuupa lang

nakakakain, kahit kaliwa’t kanan ang utang

nakakainom sa balong pampubliko.

sa araw na ito

sakaling magutom sa silid kong 6x7 metro

dito

ako’y mapalad na nakasusulat pa rin ng tula

ako’y mapalad na nakasusulat pa rin ng tula.

Tunay na nakabubulol, nakauutal pa nga, ang gutom at kahirapan, ang puwet ng riple at ang makinasyon ng mga nasa poder ng kapangyarihan. Para kay Wiji, mas mainam nang magsalita’t mautal kaysa magpagupo sa takot at duda. Sa kabila ng kaniyang aktuwal na pagkabulol, hindi kailanman kinulang sa tapang si Wiji. Bagaman sinubukang patahimikin ng mga nasa kapangyarihan, patuloy pa rin sa pagsasalita si Wiji. Tulad ng kaniyang lagi’t laging iginigiit sa isa sa kaniyang mga tula: “tinig ko’y hindi mo kailanman mapatatahimik” (suaraku tak kan pernah bisa kau redam). Bilang unyonista at makata, masasabing hindi mapaghihiwalay ang “commitment” ni Wiji sa pag-oorganisa at pagtula. Samakatuwid, para kay Wiji (nang hindi pinangangalandakan o iginigiit na ililigtas ng panitikan ang sambayanan), maituturing ang pagtula, ang pagsusulat, bilang isang anyo ng pakikisangkot. Sa kaniyang mga tula, laging tampok ang araw-araw na buhay ng mga manggagawa—patunay ng kaniyang malalim ng pag-unawa sa karanasan at aspirasyon ng mga manggagawa, ng pakikiisa niya sa kanilang laban para sa isang mas makatarungang lipunan. Tingnan, halimbawa, ang paglalarawan ni Wiji sa karaniwang umpukan ng mga manggagawa sa tulang “Mga Kakatuwang Bugtong” (Teka-Teki yang Ganjil):

Noong gabing iyong kami’y nagtipon at nag-usap

Hindi lumabas mula sa aming bibig ang malalaking bagay

Ang bawat isa’y nagsalita tungkol sa kaniyang mga kahilingang

payak at makatuwiran

xvii

Mayroon yaong matagal nang gustong magtayo ng kusina

sa kanyang inuupahang bahay

At ipinaalala nito sa iba

na wala pa silang kaldero, kalan,

baso, at kawali

Naalala rin nilang minsan na nilang

ninais bilhin ang mga kagamitang iyon

Lamang, mabilis nailibing ang kagustuhang iyon

ng aming kahinaang-loob

At ang sahod namin sa maikling panaho’y nagbago’t

naging toothpaste-shampoo-upa sa bahay

at asukal sa mga warung na kailangan naming bayaran

Mapapansin sa tagpong tampok sa tula ang pagsisikap ni Wiji na hulihin ang “payak at makatuwiran” na pananaw-sa-daigdig ng mga manggagawa. Malinaw kay Wiji na hindi kailangan ng mga manggagawa ng mga kumplikadong konsepto at teorya upang tukuyin at ilarawan ang kanilang mga problema. Na kaya nilang sulitin sa isang napakasimpleng katanungan ang mga pundamental na suliranin ng kanilang uri. Tingnan ang huling dalawang saknong ng tula:

Mula noo’y lagi na naming nararamdamang katulad

kami ng mga nahaharap sa isang kakatuwang bugtong

At laging lumilitaw ang bugtong na ito

sa tuwing nag-uusap kami tungkol sa kawali-kalan-

baso-kawaling pamprito

At sa tuwing binibilang namin ang aming sahod

na sa maikling panahon ay nagbago’t

nagiging toothpaste-shampoo-upa sa bahay

at inutang na asukal sa warung na kailangan naming bayaran

Kami’y laging nagugulat at napapatanong sa sarili

Anong uri ng puwersa ang humigop

sa lakas at produkto ng aming paggawa?

Dalawang bagay ang napagtatagumpayan ni Wiji sa pamamagitan ng paggamit sa “bugtong” bilang sentral na talinghaga ng tula: (1) ang pagpapakita ng malawak at mayamang imahinasyon ng mga manggagawa at (2) ang poetikong pagtutundos ng ugnayan sa pagitan ng sinasabi ni Tony Bennett

xviii

(2010) na kategoryang panlipunan (social) at pampanitikan (literary). Para sa mga tipikal na manunulat at intelektuwal, lalo na iyong mga tinubuan ng ugat sa akademya at institusyong pangkultura, ang relasyon sa pagitan ng dalawang kategorya ay isang a priori—itinalaga-ng-Diyos (kung hihiramin ang nomenklatura ni Lope K. Santos)—na kailangan lamang tuklasin sa pamamagitan ng matalik ng pagbabasa (basahin: interpretasyon) o hindi kaya’y sa pamamagitan ng maniobrang estetiko at linggwistiko. Subalit sa kaso ni Wiji at ng mga manggagawang sinisikap unawain ang kanilang pagkaduhagi, organiko ang relasyong sa pagitan ng mga kategoryang ito. Samakatuwid, para kay Wiji, ang pagsulat ay isang anyo ng pakikisangkot sa mga usaping panlipunan at pampantikan sapagkat naghahawan ito ng landas upang “maakses” (Nancy, 2006) ang isang “form-of-life” o anyo-ng-buhay (Ranciere, 2010) na hindi pa lantad at posible sa kasalukuyang iterasyon at dispensasyon ng lipunan. Ang katanungan sa dulo ng “Mga Kakatuwang Bugtong” ay hindi lamang parikala sa pampanitkang antas kundi isa ring ekspresyon ng sentral na kontradiksyon ng kapitalistang produksyon. Kung gayon, ang mga salita, para kay Wiji, ay mayroong angking materyalidad. Hindi lamang ito “artifice” o ornamentasyon na ginagamit ng mga tao upang ihiwalay ang inilalarawang sitwasyon o tagpo sa aktuwal na reyalidad. Kaya ng salitang kathain ang “komunidad-na-paparating-pa-lamang” (Agamben, 1993) at “panulaan-ng-hinaharap” (Marx, 1937). Sabihin pa, masasabing inaanyayahan ng mga tula ni Wiji ang mambabasa na pagmunihan ang mga katanungang naglalantad ng mga pundamental na kontradiksyon ng ating lipunan.

Sa ganitong pagsasaysay, mauunawan natin kung bakit katawa-tawa at kauyam-uyam para kay Wiji ang mga makata at intelektuwal na lumilikha ng estetikong muhon upang ihiwilay ang kanilang sining sa lipunan. Sa harap ng mga ganitong klase ng makata, simple lamang ang mga tanong ni Wiji: Paanong magsusulat ang makata kung siya’y gutom? Paano makasusulat ang makata kung lagi siyang binabantayan at binabantaan ng estado? Bakit kinukutya at iniismiran ng mga manunulat ng establisyamento ang pagsisikap ng ibang manunulat na gamitin ang panitikan bilang isang behikulo ng pagbabagong panlipunan? Tingnan ang mapangmatang paglalarawan sa ugali ng mga “makatang ermitanyo” sa tulang “Ang mga Makata ay Dakilang Ermitanyo” (Para Penyair adalah Penyair Agung):

ang katarungan ay makamundo

pero hindi ang lupang pinagtamnan ng tula

hindi dapat paksain ng tula ang korupsyon

tanging ang tunay na sarili lamang nito ang hinahanap ng tula

xix

hindi dapat buksan ng tula ang kalooban nito sa kahirapan

at paniniil

hindi dapat hinihingi ng tula ang imposible

ang mga makata ay dakilang ermitanyo

nagmumuni-muni sa loob ng templo

ang limang pandama at diwa

ay sapat lamang para sa Diyos

huwag pakikinggan ang himutok ng buhay!

ang mga makata ay dakilang ermitanyo

kapalaran niya’y tangan ng halagahan at mga Diyos

ng PANITIKAN

ikinukulong ang sarili sa katahimikan ng templo

ang limang pandama at diwa niya’y bilanggo

bingi

ang mga makata ay dakilang ermitanyo

huwag aabalahin, huwag hihingan ng tulong.

Muling lilitaw ang mapang-uyam na persona sa tulang “Ang Magpatalsik ng mga Intelektuwal” (Mendongkel Orang-orang Pintar):

hindi na ako nasisindak

sa bibig ng intelektuwal

na nasasabik tuwing magsasalita

ang mundo’y kumikilos hindi dahil sa mga satsatan

ang mga tagapagsalita sa mga silid-talakayan

na ang sasabihi’y nakasaad

sa mga pahina ng pahayagan

maaaring namangha ang mambabasa

subalit ang mundo’y hindi kikilos

matapos na tiklupin ang pahayagang ito.

Ang kapansin-pansing diin ni Wiji sa kahalagahan ng pagkilos ay itinuturing niya bilang isang malaking kahingian para sa isang makata. Ito ang magbubunsod sa kaniya upang sabihin na hindi makata ang isang makatang walang “diwang

xx

malaya at aktibo” (berjiwa bebas dan aktif) (2014). Tulad ni Chairil Anwar, ang itinuturing ng marami bilang pinakadakilang makata sa modernong panitikang Indones, nasasalamin din sa mga tula ni Wiji ang lunggati at ligalig ng isang makatang sakmal ng lungkot, pagkabagot, pagdududa, at kawalang-pag-asa. Tulad ni Chairil, si Wiji ay isang “mabangis na hayop” (binatang jalang) na walang-tigil na sumasagupa sa mga puwersang pilit siyang binubusalan at sinisiil. Ngunit kaiba kay Chairil, mamamalas sa mga tula ni Wiji ang mas malalim na anyo ng lunggati at ligalig: ang takot ng isang taong tinutugis ng mga aparato ng estado. Tingnan, halimbawa, ang pagsisiwalat ng isang ama ng dahilan kung bakit hindi na siya makauuwi sa kanilang tahanan sa tulang “Talâ” (Catatan):

kung sa susunod ay magtanong ang ating mga anak kung bakit

bihira akong umuwi

sabihin mo

na ang inyong tatay ay di ginustong maging bayani

pero pinilit maging kriminal

ng awtoridad

sa kanilang kagustuhan

kung sila ay magtanong

“ano yung gusto niyang gawin?”

pakisagot at pakisabi

umalis siya upang bawiin

ang karapatan niya

na inagaw at ninakaw

Ebidente rin ang kalagayan ng pagiging pugante (batay sa punto-de-bista ng “awtoridad”) sa tulang “Takas” (Buron):

ibang damit

ibang pantalon

ibang gupit ng buhok

ibang librong binabasa

ibang pinag-uusapan

ibang pangalan

ibang identidad

ibang ekspresyon

na naging

sarili kong

aksyon

xxi

ng subersyon

sa bansang ito

kaya

laging maging handa

sa pulis

militar

hukuman at bilangguan

para sa kung sino mang

nais

maging

ibang tao.

Nangyari ang kinatatakutan niya, ng kaniyang pamilya, at ng kaniyang mga kasamahan noong Hulyo 27, 1998, ilang buwan pagkatapos bumagsak ng rehimeng Orde Baru. Mainit na ang klimang pampulitika noong panahong iyon. Kaliwa’t kanan ang mga protestang inilulunsad ng mga estudyante, manggagawa, at iba pang sektor sa lipunan na sawang-sawa na sa tatlong dekada ng karahasan, korupsyon, nepostismo, kabulukan, at pangkalahatang militarisayon ng buhay sibilyan sa ilalim ng rehimeng Suharto. Bilang miyembro ng Partai Rakyat Demokratis (Partidong Demokratiko ng Bayan) at isa sa mga pinakatanyag na unyonista ng kaniyang panahon, hindi maikakailang isa si Wiji sa mga pangunahing pigura ng noo’y pinakaradikal at pinakaprogresibong alternatibo sa rehimeng Suharto. Sa madaling sabi, isa si Wiji sa ilang markadong kaaway ng rehimen.

Tulad ng madalas mangyari sa mga taong itinuturing na kaaway ng estado, bigla na lamang siyang nawala nang walang bakas. Subalit nawala man ang kaniyang katawan, nananatili sa kaniyang pamilya, mga kaibigan, at mga kasamahan ang kaniyang mga alaala, simulain, at panulaan. Tila inoorakulo ang mapapaagang pagdating ng kaniyang takipsilim, minsang iginiit ni Wiji ang imortalidad ng katotohanan: “sapagkat patuloy na mabubuhay ang katotohanan kahit na ika’y maglaho” (karena kebeneran akan terus hidup sekalipun kau lenyapkan).

Maraming bagay na idinudulog at isinusubi ni Wiji sa kaniyang mga tula. Isa na rito ang pagnanais niyang maging bala. Alam iyon ng kaniyang mga naiwan. Alam din nila na nagtagumpay si Wiji sa bagay na iyon, bagaman nananatili pa rin ang mga pader (tembok) at bakod (pagar) na kailangang tibagin. Tulad ng tinuran ni Fitri (panganay na anak ni Wiji) sa kaniyang eponomyong tula na

xxii

“Nagtagumpay kang Maging Bala” (Kau Berhasil Menjadi Peluru), nagtagumpay si Wiji na maging bala. Isang balang kumawala at tumalilis mula nguso ng baril bitbit ang kabataan, pangarap, at takot ng isang henerasyon. Isang balang walang-tigil at walang-mintis na aasinta, tutugis, babaon, at tatagos sa noo ng mga kaaway ng kalayaan, bayan, at imahinasyon.

Mark Laurence D. Garcia Amado Anthony G. Mendoza III

Agosto 2020

xxiii

Sanggunian

Agamben, Giorgio. The Coming Community. Salin ni Michael Hardt. Minneapolis: University of Minnesota. 1993.

Bennett, Tony. “Sociology, Expertise, Aesthetics.” New Literary History vol 41, no. 2, 2010, pp. 253-276.

Fitri Nganthi Wani. Kau Berhasil Menjadi Peluru. Yogyakarta: Warning Books. 2018.

Marx, Karl. The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte. Salin ng Progress Publisher. Moscow: Progress Publishers. 1937.

Nancy, Jean-Luc. “Around the Notion of Literary Communism.” Salin ni James Gilbert-Walsh. Nasa Multiple Arts: The Muses II. Pat. ni Simon Parks. Stanford, California: Stanford University Press. 2006.

Ranciere, Jacques. Dissensus: On Politics and Aesthetics. Salin ni Steve Corcoran. New York: Bloomsbury. 2010.

Wiji Thukul. Aku Ingin Menjadi Peluru: Kumpulan Puisi. Magelang: Indonesiatera. 2004.

. Nyanyian Akar Rumput: Kumpulan Lengkap Puisi Wiji Thukul. Jakarta: Penerbit PT Gramedia Pustaka Utama. 2014.

xxiv

1

I (1983-1986)

3

Relo (Jam)

‘wag ka nang magulatkung ang pagpihit ng kamay ng relo ay ipaghahabi kang lumang kuwentong walang sinasabi,na magpupunla ng gubat ng mga bagong katanungan

Angke, 9 Marso 1983

4

Tula ng Buhok (Sajak Rambut)

buhok ko’y mahaba, utak ko’y gubatang pagnanasa’y nakulong sa loob nitosumigaw ako sa kadiliman: kalayaan!

buong gabi’y lalong umiingaykaninong kaluluwa ang hindi mapapagodsalubungin ang umaga bago makatulogmagtatanghali na, pinagsasabihan na ako ng arawnag-iingay na naman ang gubat ko, nais mapagsilbihan

ito ba ang iyong sarili? sa harap ng salamin ako’y nagtanongnoong nakakunot, matang may ningningbuhok na mahaba at tibok ng puso momadadalumat ang amoy ng kulay puti: uban!

buhok na lumalapat na sa lupabumibigat ang oras sa bawat hiblailan pang burol ang aakyatinbago makarating sa isang dagatiwan pansamantala ang kapagalanmuling salubungin ang sigwa.

Surakarta, 11 Hulyo 1983

5

Para sa iyo ito, Supardini Matangguan (Supardini Matangguan Ini untukmu)

ang pasensiya’y pumipintig gaya ng dugo’t lamanmag-isang nakaliligtas sa hagupit ng panahonang pasensiya’y pumipintig gaya ng dugo’t lamannalagpasan ang edad ng mga araw na nagdaanang pasensiya’y pumipintig gaya ng dugo’t lamansang-ayon sa kapalaran ng pusang ligaw na walang pakialam.

ang pasensiya’y pumipintig gaya ng dugo’t lamanespirito! espirito! espirito!gawing imortal ang bawat hininga ko, naising mabuhay

sa pagitan ng pagsilang at kamatayan, buhayang kahulugan ng pagsilang at kamatayantiyak na nakasalalay sa aking buhay

Sorogenen 1983

6

Ang Tulang ito’y Niyayaya kang Maglibot (Sajak Ini Mengajakmu Tamasya)

ang tulang ito’y niyayaya kang maglibotsa ospital, aliwin ng katahimikantanungin ang pasyentesaan dumadaloy ang dugong ito?

ang tulang ito’y niyayaya kang maglibotsa kadalisayan ng araw-araw na buhaymagtanong tungkol sa nakaraang isang buwan at isang taonkung magtagpo ulit, makikilala mo ba o hindiang mga daang nagdala sa iyo rito

ang tulang ito’y niyayaya kang maglibotat pagbakasyunin ang pag-aalalaang tulang ito’y niyayaya kang maglibotat hagkan ang malamig na labi ng bangkay na iyonhindi nakapikit ang mata niyahanapin ang hininga niyangnawala sa kung kanino

ang tulang ito’y niyayaya kang maglibotmadalas nating hinahayaan ang sariling mabulaghanggang sa mamangha sa hangganan ng mundosa likod ng mata

4 Nobyembre 1983

7

Simula nang Ika’y Makilala ko (Semanjak Aku Berkenalan denganmu)

simula nang Ika’y makilala koito ang aking ginawaidantay ang braso at bintina tumubo na kasing-edad ng buong katawan

ito ang talagang nakaaantigang makipagkita sa Iyodi na kailangan pang pumunta kung saan-saanngunit ito ang nangyaribraso at binti ko’y laging tumutubongayo’y di na kailangan ng daliri para yakapin ka

sanlibong braso kosanlibong binti konaglalayo sa Iyo

Palur, Solo, 23 Nobyembre 1983

8

Nagkuwento ang Akasya (Akasia Bercerita)

isang sombrero ang nahulog sa malawak na kalsadaisang hapon pagkatapos ng malakas na ulandi na muling pinulot ng may-ari

ang akasya sa gilid ng kalsadana may butil-butil ng tubig sa dulo ng mga dahon niyaay magkukuwento nang matapatkung ano kaya ang mayroon hanggang sa mamula sa hiya ang pisngipisngi ng akasyapati pisngi ng siyudad mo

isang pulubi ang tumawid sa kalsadang ito kaninaat napuno ang tawiran hanggang sa tila natagalan siya doon sa kabilang kalsadatila matagal na niyang karga ang kaniyang sanggoltila matagal nang bumubuhos ang ulang pinaliliguan silang dalawatila matagal nang umiiyak ang kaniyang sanggol sa buhos ng ulanpero walang sombrero sa kanilang uloat ang mga taong may dalang payongpinupuri ang kadakilaan ng kalikasang likha ng Diyos

ang mahal na sombrerong iyon ay nahulog sa kalsada ring iyonpero matagal nang huminto ang ulandi na muling pinulot ng may-ari ang mahal na sombrerong iyonhindi ba iyon naghahalaga nang ganoon?

13 Disyembre 1983. 24.00

9

Tiyanggeng Panggabi (Pasar Malam)

bilhin mo ang ripleng singtindi nitopara magmukhang hindi ka matatalobinaril ang orasna mismong nasa noo ng iyong katahimikanbilhin mo ang maskarang tulad niyanpiliin yung magkakasya pero nababagay sa ‘youpang hindi mahalata kapag lumuluha tayopiliin mo yung labing makapal pero madaling mapangitipero ang lahat ay bulagbilhin mo ang larawan ng babaeng medyo hubado ‘yung talagang hubo’t hubaditago ang iyong ari sa pinakakaibuturanpagkatapos tanungin ang mga walang-kibo kung sino pa -sino pa sa paglalakbay na ito ang nais kalimutan -gaano pa kalayo makararating sa tahanan ng katotohanan.

bilhin mo ang pulbong pampabata na ito, tuanlumalalim na ang gabimaaaring hindi na tayo magkita pa bukashindi ba’t ang oras ay mabilis na umaabante tungo sa hinaharap, tuanhindi ba tayo patungo sa kapaguran, tuankung gayon bilhin mo na ang pulbong pampabata na ito, tuanbilhin mo na ang alahas at damit na ito, tuanbilhin mo na ito, tuan

bago pa sunggaban ng sakit o kamatayan ang buhay mo, tuan

oo, sakit at kamatayaninaalimura ang paglalakbay na itong nais iwaglit sa limot

15 Disyembre 1983

10

Siyudad (Kota)

ang wika ng pagkaabala ay ang wika ng siyudad na hindi maaaringhamunin sa pagsasalitaang wika ng pagkaabala ay ang wika ng kita at pagkalugiang wika ng pagkaabala ay ang ating wikaang wika ng pagmamahal ay naipagbili na natinang buhay ay ganap nang awtomatikohirap nang makaramdam, nakalimutan nang magmuni.

Solo, 1984

11

Awit ni Manong Becak (Nyanyian Abang Becak)

kapag tumaas ang presyo ng mantika at lalo pang nagpatuloy makikipag-alitan kay Tatayang tumaas na presyo ng mantika, tataas din ang presyo ng sili,at ibang pangunahing bilihinnapipilitan tuloy ang mga trabahador mangutang sa mga usurero, 5-6, at iba pang buwitreKailangan silang mapagsilbihan

sino ang hindi magagalit kung ang mga pangangailangan sa buhay ay lalongnaggugumiit, ang 1,500 rupiah na pamalengkeay sagad na mula kay Tatay para kay Nanay, sinong makapagkakasya nitogayong ang pangangailangan sa buhay ay lalong naggugumiit.

napabulalas tuloy ang Nanay:“Tay, ‘yung anak natin nakasalampak na naman sa labas!”‘kulang pa tayo sa pang-matrikula ng mga bata!si Penceng nagsusuka at nagtatae, buntis na naman ako, sa Martes Pon6 may paluwal na namansi Sebloh ikakasal!”

kung ipatutupad na naman ang BBM7

kahit na sinasabing ito’y hakbang tungo sa makatuwirang pagpapasyahindi na ako muling magsusumamo para sa pagsusulong ng aking kapalaransa ‘yo, oh Prinsipe, oh Gusti

6 Isa sa limang araw na bumubuo sa tradisyonal na kalendaryong Javanese.

7 Ang Bahan Bakar Minyak (BBM) ay tumutukoy sa mga hilaw na materyales na maaaring gamitin upang mag-prodyus ng enerhiya. Sa loob ng ilang dekada at hanggang sa kasalukuyan, isa ang presyo ng BBM sa pinakamalaking salik na nakaiimpluwensya sa ekonomiya ng Indonesia.

12

sapagkat ang kapalaran ay libangan ng awtoridadkailangang mag-alab ng lampara, kailangan ng alab ang gaaskailangan ng sikmurang mabusog, kailangang matugunan ang gutomkahit na si Tatay ay hamak na taga-padyak ng Becak!papaano na lang kung ang minanang becak ay umuwing wala na namang dalang kitatiyak na hahamunin na naman ng bangayan ni Nanay si Tatay.

Solo, 1984

13

Makata, Hayaan mong Magbakasyon ang iyong Kaluluwa (Biarkanlah Jiwamu Berlibur Hei Penyair)

kalimutan mo muna ang mga kritiko,makata, hayaan mong magbakasyon ang ‘yong kaluluwapasiglahin ang baga sa pamamagitan ng mgabagong tanawin

tumungo sa Parangtritis, aliwin ang sarili sa Gubug-Gubug8

mga residentengnanghuhuli ng kuhol o kaya’y sa Imogiri, bumisitasa Mataram9.

o kaya’y suyurin ang kasukalan ng malalaking kalsada sa iyong lungsodmarahil makasusumpong ka ng pulis na bumabagtasna parang

magnanakaw, naglalako ng pwesto sa mga palengke-palengkehangusto kong magkape sa bangketahabang inuuyam ang kasaysayan at katuwiranhithitin ang nirolyong tabakotitigan ang yugtong lalong nagmumukhang parada ng mga hayop

ganito talaga kahaba ang kuwento ng isang bayan pero sa araw na ito’y sasambahin natin

ang nakaraaan, hahaplus-haplusin ang Borubodur, dadakilain ang mukhang Asyanona abala sa breakdance at hahayaan itong maging dibersyon mula sa kapangyarihan

8 Probinsyang matatagpuan sa Gitnang Java

9 Ang huling nagasasariling kaharian sa Java bago dumating ang mga Olandes sa Indonesia.

14

magtayo ng mga gusali, palaparin ang mga kalyepaalisin ang mga manininda

ito ang yugtong nagwawala!

teka, hindi. hindi ito ang yugtong nagwawala kungmay hiya pa rin tayo sa sarili

at huminto sa pagkuntamina ng mga ilog sa Jakarta ng mgalatak kemikal ng industirya

huminto sa pangangalbo ng mga gubat sa Kalimantanat pagkatapos ay babalik tayo sa nakaraan

muling magsu-Sumpah Pemuda: Indonesia! Iisa ang bayan ko, iisa ang bansa ko, iisa ang

wika koang pulo nating nasa kabilang dulo, ang pulo nating nasa kabilang duloang kapuluan natin ay

hindi palayan ng Hapon, Tsino, o ng Amerikanoang bansa nating nasa kabilang dulo at sa sulok na iyo’y hindi lamangpag-aari ng mga mangingisdang baon sa utangat ng mga magsasakang

bigo sa kanilang pag-aani, pinagtaksilan ng mahabang tagtuyothindi rin pag-aari ng isa o dalawang thaoke10, maliliit na negosyante, ong mga kapitalista!ang wika natin ay wikang Indones, tama—hindiito isang wikang madaling

mababaligtad ng mga may-kapangyarihan ang kahuluganang BBM ay daglat mula sa Bahan Bakar Minyakhindi Bolak Balik Mencikik11

10 Maliit na negosyanteng Tsino. Sa mas kolokyal na paggamit, nangangahulugan itong “among Tsino.”

11 Mapang-uyam na daglat na tumutuligsa sa gawi ng mga pulitikong mangmanipula ng mga isyung pampolitika at panlipunan sa pamamagitan ng mga salita.

15

samakatuwid, ang pagsasalita tungkol sa kalagayan ng sambayanan ay hindi nangangahulugang miyembro ka o ako ng PKI o ng mga binansagang grupong

anti-Pancasilaang tawag dito’y manipulasyon ng wikakailangan nating salitain ang wikang Indones nang tumpakat tama, sabi nino

para kanino

makata, hayaan mong magbakasyon ang iyong kaluluwamaglibut-libut sa kung saan-saan, palayain ang sarili mula sa pagodpero huwag pupunta sa plaza pagsapit ng gabiang lugar na ‘to’y naging

bentahan na ng magasin ng seks sa Gesang na lang tumungo, ang sabi’yang ilog sa Solo’y

lalong lumalala.

makata, hayaan mong magbakasyon ang iyong kaluluwakalimutan mo ang ingay ng mundo ng edukasyon, kalimutan moang bilang ng mga nakapaskil na bandera ng pribadongunibersidad ngayong taong akademiko, kalimutanang hanay ng mga walang trabaho

na pila-pilang nagtapos ng SMA12

oo, iwanan mo muna sandali ang mundong itoibalik sa dati ang Pag-ibig sa puso.

Mayo 1985

12 Ang katumbas ng Senior High sa Indonesia.

16

Isang Lalaking Lagalag sa Mundong Ispirituwal (Seorang Lelaki Kelana di Dunia Batin)

may isang lalaking lagalag sa mundong ispirituwalpamilyar na siya sa kadilimanna magdadala sa kaniya sa gitna ng liwanagsa kaniya lamang ito nagpapaunlak

may isang lalaking lagalag sa mundong ispirituwalmuli niyang tinanong ang sariling pangalankung aling hangin ang gagabay sa kaniya pauwisa kaniya lamang ito nagpapaunlak

may isang lalaking lagalag sa mundong ispirituwalhinahawi ang entrada ng kawalan, ng mayroon at walanakangangang sinisigawan ang tabing ng kapalaranpinagmamasdan ang ubod ng sansinukob sa loob ng taomalayang-malaya.

1985

17

Himno sa Panahon ng Kalungkutan (Kidung di Kala Sedih)

sapagkat ang karangala’y hindi nabibilihayaan ang mga halagahang nanlilito sa ‘yong maging basuramatupok at lumisan

ihanda ang tainga, dumilatsubalit upang mabasa ang mga berso Niya sa mundong itohindi sapat ang isang pares ng tainga at dalawang bola ng matapalayain ang puso upang masala ang hiyas ng halagahanna ipinupukol ng ibang tao para sa iyo

sadyang mahirap bigyang-kahulugan ang buhay: maituturing na pilosopoang bawat taong minsan nang napakunot ang noo nang dahil sa lungkotnaantig at natawa dahil bigla-biglang nakaramdam ng galakitinuturing ang sariling bayani samantalang tarantadong tunay

sa bawat pagsulyap sa sarili at sa kapwaang buhay ay higit na nakaliligaligsino ba ang kayang tumigil sa panlilinlang sa kapwa hindi natin kaya, kahit man ako.

madalas akong nasusurpresa sa tuwing binabalikan koang mga kuwento ni Sokratesna magiting na nagpatiwakal sa pamamagitan ng lason, sa ngalan ng batas at katuwirannaitala sa mga ensiklopedia bilang leksyong pilosopikalbagaman para sa kaniya, nalimot na natin ang kaniyang mga aralang patunay: sina Sengkon at Karta

18

binuntis ni Agus si Tutik, pero umeskapo si Agusat hindi pinayagan ni Cu Wi ang anak niyang magpakasalsa isang taga-Java

totoong hindi nabibili ang karangalansubalit kung madali tayo mapaniwala at hindi magsususpetsamag-ingat ka, kaibigan.

Solo, 1985

19

Monumento ng Matulis na Kawayan (Monumen Bambu Runcing )

monumento ng matulis na kawayansa gitna ng siyudadtinuturo at isinisigaw ang kalayaansa paanan nito’y di rin napapagodang mga nakahanay na maninindang may tulak na karitonkahit na paulit-ulitna pinaaalis ng bantay-kaayusan

Semarang, 1 Marso 1986

20

Peryang Panggabi sa Sriwedari (Pasar Malam Sriwedari)

bumili ako ng tiket sa takilyeradoo’y may matatanda’t batang pulubina iniaabot ang kanilang mga kamay pumasok ako sa arena, humihiyaw ang mga mikroponomaaliwalas ang paligid subalit siksikansa tolda ng malaking kumpanya ng sigarilyoang malulusog na babaeng naglalako ng kanilang produktosa kiosk ng jamu13 na tradisyonalnakatalungko naman ang mga paslit na yagit sa harap ng bidyonanonood ng kung-fu

sa loob ng gusali para sa wayang wong14

may labinglimang manunuod

may mga maninindangilegal at walang permitna anumang oras ay maaaring itaboy sa ngalan ng kaligtasan

Solo, Mayo 1986

13 Tradisyonal na gamot na nasa anyong inumin na gawa sa bigas, luyang dilaw, asukal, at iba pang halamang-damo na matatagpuan sa iba’t ibang bahagi ng Java.

14 Wayang Orang- Isang uri ng wayang na nagtatampok ng mga tao imbis na mga puppet o manikin bilang pangunahing tauhan ng pagtatanghal. Ang anyong ito ng wayang ay sinasabing pinatanyag ng LEKRA, isa sa mga pinakaimpluwensyal na kultural na organisasyon sa Indonesia noong 1950-1960s.

21

Tala Ngayong Araw (Catatan Hari Ini)

wala ulit akong trabaho

kagabi, sa upuan natulog si inaylagpas alas-dos nagsusulat pa ako ng tulaumupo ako at hinarap ang mesakumukurap-kurap si inang, nagbibilang ng utang

alas sais ng gabi:umuwi si itay galing trabahomatapos kumain ng isang platong pagpagnaligo nang walang sabon

kaninang tanghali tinanong ako ni inay:kailan ba magkakapera?

alas sais medya ng gabiumalis ako para sa ensayo ng dulakaya bang paginhawain ng sining ang buhay?

Solo, Hunyo 1986

22

Uwi na Nang (Pulanglah Nang)

uwi na Nanghuwag nang makipaglaro kay Puyotalagang napakapilyo niyang si Puyomamaya’y madudumihan na naman ang damit momatitilamsikan ng tubig-kanal.

uwi na Nangmamaya’y iiyak ka na namanhuwag ka nang makipaglaro sa anak ni Mang Nertotalagang madugas yang si Bejomadumi’t mahabang-mahaba pa ang kukoat kapag kakai’y hindi naghuhugas ng kamaymamaya maimpeksyon ka pa ng bulate.

uwi na Nangdi ba mayroon ka namang kotse-kotsehanbarkong lumilipad na gawa sa Taiwanbaril na plastik na gawa sa Japanat di ba mayroon ka ring robot na lumalakad mag-isa.

uwi na Nangmamaya’y mapapalo ka na naman ng nanay motiyak na hindi ka pa natutulog ngayong tanghali

uwi na Nanghuwag nang makipaglaro sa anak ni ‘Nay Sukiyemwalang-puso lang talaga yang si ‘Nay Sukiyemmalaki na si Slamet pero di pa rin pinag-aaral.

23

uwi na Nangtiyak na magagalit na naman mamaya ang tatay motiyak na hindi mo pa tapos ang takdang-aralin momagsipag ka sa pag-aaralat balang araw ay magiging doktor.

Solo, Setyembre 1986

24

Tula kay Inay (Sajak Ibu)

minsan na akong pinalayas ni inay sa bahaysubalit umiiyak naman sa t’wing ako’y nahihirapanhindi niya kayang magpikit-matakapag hindi makatulog ang aking kapatid dala ng gutomgalit na galit si inaysa tuwing inaagaw namin ang parte ng ulamna hindi para sa aminnagbibigay si inay ng leksyon tungkol sa katarungannang may pagmamahalkahanga-hanga ang determinasyon ni inayna baguhin ang lasa ng murang gulaypasarapin

umiiyak si inay sa t’wing nahihirapan akoumiiyak si inay sa t’wing masaya akoumiiyak si inay sa t’wing nagnanakaw ang kapatid ko ng bisikletaumiiyak si inay sa t’wing lumalaya ang kapatid ko mula sa kulungan

ang inay ay pusong handang tumanggapkahit laging nasasaktan ng kaniyang mga anakpuno ng pagpapatawad at habagang pag-ibig ng inaay kinang na nagmula sa silahis ng mirakulo ng Diyosna gumigising sa isang nakaaantig na nilalang

nang may kabutihanipinakilala ako ng inay sa Diyos.

Solo, 1986

25

Ulat mula sa Klinika (Reportase Dari Puskemas15)

marahil dahil sa kinain kong isdang dagatoo, marahil isdang dagat. ngayong linggonangangati ang katawan ko… oo, nangangatidahil dito, sa halagang 500 rupiah ay inirehistro ko ang sarili sa loketa, na talagang 150 lang namannapakamura oo…napakamura! tapos naghintay akotumayo. hindi lamang ako. pero sampu-sampungsanggol na karga-karga, mga inuubohindi sapat ang upuan kaya tumayo na lang ako “ano’ng masakit, ‘tay?”tanong ko sa isang ama na nakasuot ng t-shirt na stripes.payat. nakatsinelas at pagkatapos ay umamingsiya’y naglalako ng t-shirt, shorts, at gula-gulanit na damit sa palengke ng Johar“ubo, trangkaso, hilo, hirap sa paghingawah! naghalu-halo na, ‘nak!”biruin mo tatlong araw nanginginig, naiinitan, di makatulogang kuwento ng lalaking ‘to sa ‘kin. isang ina ( 40 taon) ang nakaulinig sa kuwento ng lalaking ito at natatawang napabulalas: “susmaryosep hindi lang pala ako!”sa pasilyo ay siksikan na ang mga pasyente nung umagang iyonmasakit ang ngipin, masakit ang tiyan, diarrhea, nilalagtnat, lahat nagsama-samaNaging isa. Naghihintay.oo nga pala, nung umaga ring iyon isang karpintero ang tatlong araw nangdi pumapasok sa trabaho. Paa niya’y namumula, maga, at pumipintig-pintignakaapak ako ng pako! sabi niya, nakangiwi.talagang demokratiko ang klinikang iyon, naisip ko.sakit sa ngipin, sakit sa mata, sakit ng tiyan, galis, lagnatinsomya, lahat iniineksyonan ng iisang gamot

15 Isang uri ng health center o klinika na pinangangasiwaan ng pamahalaan ng Kagawaran ng Kalusugan.

26

ang tawag dito’y iisang danas, iisang damaang tawag dito’y bawat mamamaya’y matatamo ang kaniyang karapatanlahat ng may sakit ay ririsetahan ng iisang gamot.

Semarang, 1986

27

Babala (Peringatan)

kung ang masa’y nagsisipagpulasansa tuwing mananalumpati ang mga pinunodapat mag-ingat tayobaka mawalan sila ng pag-asa

kung ang masa’y nagkukubliat nagbubulungankapag pinag-uusapan ang kanilang mga problemaang namumuno’y dapat mag-ingat at matutong makinig

kung hindi na nila inaantalang magreklamo paibig sabihi’y mapanganib naat kapag ang mga salita ng may-kapangyarihanay hindi na maaaring pabulaanantiyak na ang katuwira’y napagbantaan

kung ang panukala’y binasura nang hindi pinapasadahantinig pinatatahimik, pagtuligsa’y ipinagbabawal nang walang dahilaninaakusahan tayong subersibo at nanggugulo ng kaayusan,mayroon lamang, samakatuwid, iisang salita: laban!

Solo, 1986

28

Ano ang Saysay ng aking Pagtula? (Apa yang Berharga dari Puisiku)

Ano ang saysay ng aking pagtulaKung hindi pumasok sa eskuwela ang aking kapatidDahil hindi mabayaran ang matrikulaAno ang saysay ng aking pagtulaKung umuwi ang aking tatay na nawasak ang pedicabKapag kailangan ng perang pambili ng bigasKung kailangan naming kumainAt kung wala nang makakain?Ano ang saysay ng aking pagtulaKung nag-aaway ang tatay at nanayPinagbibintangan ni nanay si tatay na siya ang may kasalananKahit ginigipit na ng mga bus ang mga pedicabSino ang may kasalanan kung mas mura nangsumakay sa bus kaysa magpedicab?Ano ang saysay ng aking pagtulaKung sinasakal sa utang si nanay?Kung sinasakal sa utang ang kapitbahay?Ano ang saysay ng aking pagtulaKung napilitan kaming magtayo ng bahaySa tabi ng maruming kanalSamantalang lalong nagmamahal ang lupaAt hindi kami makabiliSino ang may kasalanan na hindi kami makabili ng lupa?Ano ang saysay ng aking pagtulaKapag namatay ang isang maysakit sa kanyang bahayDahil napakamahal magpa-ospital?Ano ang saysay ng aking pagtulaNa kumakain ng aking oras sa loob ng ilang buwanAno ang maiaambag nito sa paglutas sa kahirapang

29

Sumasakal sa amin?Ano ang naibigay koKapag nagpalakpakan ang mga nakinig sa aking mga pagbasaAno ang naibigay ko?Ano ang naibigay ko?

Semarang, 6 Marso 1986(salin ni Ramon G. Guillermo)

30

31

II (1987-1988)

33

Megatruh16 ng Pakikiisa (Megatruh Solidaritas)

ako ang maliit na batang iyonngayon ako’y dadating sa sarili moikukuwento ang panahon ng iyong pagkabata

ako ang maliit na batang iyonna takot umuwidahil kinupit ang pera ng nanayupang bumili ng pisi ng saranggola

ako ang maliit na batang iyonna nagbenta sa pulseras ng nanayat itinaya ang lahat sa laro ng dice

ako ang maliit at patpating batang iyonna hindi pa kailanman nananalo sa isang awayna laging umiiyak sa tuwing naglalaro ng syatoisa ako sa mga batang madudungisna nangangalkal sa mga tambakan ng basuranangangapa ng tirang maniat tirang betsin na tapon mula sa mga pabrika

ako ang batang pasaway na iyonna naglilibot sa karnabal nahablutan ng popcorn at baong peraat umiyak sa gitna ng kalsadasapagkat hindi makauwi

16 Tradisyonal na anyo ng awit mula sa rehiyong Java na binubuo ng limang taludtod, nagtataglay ng pagpapantig na lalabingdalawahin, at sumusunod na iskema ng pagririmang “i” at “o.” Karaniwan itong inaawit upang alalahanin ang isang pangyayaring malungkot at/o upang magpahayag ng matinding kalungkutan, pagkadismaya, at pangungulila.

34

ako ang maliit na batang iyonna nakikipag-agawan ng durianat nakagat ng aso nang minsang manood ng telebisyonsa bahay ni Bah Sabun

oo, ikaw nga ang maliit na batang iyonngayo’y dalawampu’t apat na taong gulang na akooo, ako nga ang maliit na batang iyonngayon ako’y patungo sa ‘yosapagkat narinig ko ang balitana pumanaw ang isang nating kasama, lumulutang,walang-buhay, tadtad ng bala, katawan niya’y tinaponulo niya’y wakwakdugo niya’y namumuosa ilalim ng kanal.

Solo, 31 Enero 1987

35

Tula Para sa Kapatid (Puisi Untuk Adik)

itinakda ba tayong maging katuladng bisikletang sira-sira at kinakalawang?oh hindi, kapatid!kailangan nating patuloy na labananang oras na tuso’t mautakna tinuruan tayo kung paano harapin ang pagdurusatayo ang magdadala ng ngiti sa hinaharap

huwag susuko sa harap ng takotpatuloy tayong makikipagbuno

itinakda ba tayong maging katuladng bisikletang sira-sira at kinakalawang?oh hindi, kapatid!kailangan natin muling magbasaupang maisulat ang nasa isipat maunawaan ang daigdig

Solo, 25 Mayo 1987

36

Tula ni Lolo (Sajak Bapak Tua)

si lolobalat niya’y mala-tsokolate, nasunog sa araw ng siyudadnoo niya’y nakakunot tulad ng isang pilas ng sugat

pisngi niya’y sunog, winalis ng mainit na hanginsigla niya’y nasaidsa kalsada kaninang tanghali

ngayon siya’y humihilik

at sa tuwing dumarating ang gunita ng umagang kamakalawasa aking isipanang mga baitang ng bus ay bigla-biglang magbabagomagiging higanteng lapu-lapuang mga becak nama’y magiging dilisna walang sigla.

Solo, Hunyo 1987

37

Tula ng mga Bata (Sajak Anak-Anak)

mga munting batanaglalaro sa kalsadadahil nawalan ng malawak na lupa

ang mga puno’y tinutumbapader ay itinatayokaliwa’t kanan ang pagpapakitidmga bata’y naiipit

ang mga batang ito’y mga anak natintandaan nang ikaw ay nagtatayo ng bahaytandaan nang ikaw ay nakatitigsa pabrika ng pipa

mga munting bata’y naggigitgitannaglalaro ng futbol sa kalsadakung ang salaming bintana mo’y marumisilipin ang mga batang itopagmasdan ang bakod mong bakalang totoo’y malawak ang bakuran ng iyong bahay

Solo, 9 Hunyo 1987

38

Para kay D (Untuk D)

latak ang natira sa kapeashtray na puno ng puwet ng sigarilyolabing tuyotpagkatapos sumuka

tara’t umuwi na langbago pa dagdagan ng kasinungalingan ang lupitng gabing lalong nagmamatigashindi ako kumportble, gusto kong pumasokhindi na ako nalilibangsa mga usap-usapanhindi satsatan ang magliligtas sa atinlalong hindi pangarap, lalong hindi takot

tulog naito’y paghahandapara sa pakikibaka, bukas ng umaga!

Solo, 17 Hunyo 1987

39

Mas Gusto ko pa ang Lokohan (Aku Lebih Suka Dagelan)

narinig ko sa radyo ang balitaang sabi’y talagang nakatutuwaang partisipasyong pampolitika ng ating mamamayanngunit narinig ko rin mula sa mismong bibig ng isang kasamana siya’y ipinatawag at tinikis ng kaniyang gurodahil sumali siya sa kampanya ng PDI17

at sa may amin, ang Ibu RT18

ay hindi bumabati sa mga nasasakupan niyadahil lamang miyembro ang mga ito ng GOLKAR19

mayroon din nag-aawaykahit na magkatabi lamang ang kanilang bahay,dahil magkaiba ang kanilang kulay

mayroon din kandidato na nanunuholng mga drayber ng becakbunga nito, marami sa kampanya ang nagkagulo-gulo.

sa radyo’y narinig ko ang balitakanina’y naliyo ako dahil sa laman nitongkasinungalingang hindi nagsasabi ng katotohananbuti na lang agad nagpulasan ang mga tagapagbalitadumating na rin sa wakas ang okasyong aking inaabangan: lokohan!

Solo, 1987

17 Partai Demokrasi Indonesia

18 Ang Rukun Tetangga (RT) ay ang pinakamaliit na yunit ng distribusyon at organisasyon ng teritoryo (na hindi nakabatay sa mandatong administratibo) sa Indonesia.

19 Golongan Karya

40

Madilim na Tala (Catatan Suram)

dahan-dahang naglalakad ang itim na pusatumalon pababa mula sa bubungantatlong tao ang nasa dilimnagtatagong may hawak na pamalong bakal

dahan-dahang naglalakad ang itim na pusana sinusundan ng mga aninonang sa kanto’ytatlong taong gigilang nagpakawala ng bayo

natatakpan ng ulap ang buwang nakapangingilabot saksihan ang selebrasyon ng kahirapan ang karne ng pusa ay naginglaman-tiyan.

Solo, 1987

41

Tula para kay Mang Dadi (Sajak Kepada Bung Dadi)

ito’y lupa mo rinmga bahay na dikit-dikitmagkayakap ang tao at pagdadalamhatibakuran ng kampung, mga dalagitamga manggagawang pumapasok sa umaga’t umuuwi sa haponsumasahod nang hindi makatarunganang karaniwang mamamayanay nililitong mga permit at patakaranpinayuyuko, pinatatangobinabaluktot

ito’y lupa modito’y hindi tayo turista.

Solo-Sorogenen, Gabi ng Eleksyon 1987

42

Kuwento (Riwayat)

tulad ng putiksa gilid ng kampunghinulma ko ang aking nakaraanlumikha ng iba’t ibang hugisng imahe ng alaala

paulit-ulitkong winasakat muling binuowinasak koat muling binuoang imahe kong di matapos-matapos

gusto ko ‘yung perpektoimahe kong di matapos-matapos

pagmasdan!sarili ko’y lalong gumugulosa proseso ng paglikha

Kalangan, Oktubre 1987

43

Tinig mula sa mga Bahay sa Gilid-gilid (Suara dari Rumah-Rumah Miring)

dito ay maaari kang malibang sa ngitngitan ng mga dagasa loob nitong bahay sa gilid-gilidnaaamoy namin ang kanal at basurapara sa amin ang bawat araw ay ingaydito kami ay naggigitgitan at pawisankasama ang mga tumpok ng basahanat pinggandito kami nagtalik at nagsilangng aming mga anak

sa loob nitong bahay sa gilid-gilidnakikita naming gumagalaw dahan-dahan ang sinag ng arawbubong sa bubongtinatalunan ang mga kanalparang magnanakaw

ang mga radyo sa lahat ng sulokay di tumitigil hikayatin kamitinatangay ang aming oras sa mga alokng patalastas ng gamotat mga balitang baligho

pangarap lang namin ay bahay para sa aming mga anakpero lahat ng araw na nanggigipit aynagpapalipatkami ay dapat nang umalisdahil wala kaming permanenteng tirahan

Solo, Oktubre 1987

44

Tanawin (Pemandangan)

totoong hindi ko napagtantona ito’y Kalye Heneral Sudirmanang munisipyo’y talagang nagbagohanggang sa Slamet Riyadi-Gladagang streamer ng sigarilyo’y wumawagaywayang bandera ng show bandnakapaskil sa mga bahay(pero milyon-milyong rupiah ang presyo nito)tinutusok ang mata ng kasikipansa kalsada

Heneral Sudirmanpinalamutian ng mga slogan tungkol sa pag-unladpero hindi pa rin nagbabago ang post officesamantalang lalong nagiging magarbo ang mga bangko at simbahan

sa kanto ng Ronggowarsitomay bagong patakaranpatuloy na ipinagbabawal ang mga becak(samantalang nagsisiksikan ang pasahero ng mga bus panlungsod)

Solo, Disyembre 1987

45

Tala (Catatan)

Iba ang lamig ng aircon sa aking katawannatutulala ako habang pinagmamasdanang hanay ng mga librong pampanitikanat mga makakapal na librong pang-intelektuwalna pinakatanyagpero ang halagao, ako ay napanganga

ang musika ng stereo ay pumapalibot sa akinmaganda ang nagbabantay ng mga estanteang sandalyas ay masikip at ang sahig ay nakasisilawgaano man kalayo ang pagitan namin

sampung libong rupiah sa aking bulsadito ay pambili lang ng dalawang libropara sa pamilya ko, sapat na parapangkain sa isang linggo

maliliwanag na tindahan sa siyudadat ang marumi kong kampungdalawang mundong hindi pa nagtatagpo

Solo, 1987-1988

46

Bulaklak at Pader (Bunga dan Tembok)

gaya ng bulaklakkami ay hindimo nanaising tumuboikaw na nais na magtayong bahay at mangamkam ng lupa

gaya ng bulaklakkami ay hindimo nanaising lumitawikaw na nais na magtayong malaking kalye at bakod na bakal

gaya ng bulaklakkami ay bulaklak nanahuhulog sa aming sariling lupa

kung kami ay bulaklakikaw ay paderngunit sa pader na itokami ay nagpunla ng mga binhisa isang panahon kami ay tutubo nang sama-samanang may katiyakan: ikaw ay mawawasak!

sa aming katiyakangito– ang tiranya ay babagsak!

Solo, 1987-1988

47

Alaala ng Uniporme ng mga Bata (Kenangan Anak-Anak Seragam)

noong panahon ng aking pagkabatatuwing alas siyete ng umagakailangan ko nang mag-unipormedalhin ang libro, dapat na magpursigipapuntang eskwela

bobo raw akokung di ko masasagotang tanong ng gurona sunod sa kurikulum

pagagalitan ako at bibigyan ng mababang markakung di ko masasagot ang two times twokailangan kong magkabisapilitin ang mata kong mapuno ng mga letradapat alam ko kung sino ang presidente kodapat alam ko kung ano ang kabisera ng bansa konang hindi nalalamankung anong saysay nito sa akin

noong panahon ng aking pagkabataako’y unipormadonapakarahas ng teksbukhindi ako pwedeng humikab sa klasekailangan nakaupo ako sa harap ng pisara di pwedeng antukin bago tumunog ang bell

48

perosa araw na itobawat tao’y maaaring magbigay ng aralinat pwede akong antukin

Teatro Sarang Jagat, 19 Enero 1988

49

Tala sa Gabi (Catatan Malam)

kumahol ang asoilaw ko’y pataysumalampak akomag-isaulo sa ibabaw ng unanisipan ko’y lumulutangnangangarap ng kasal(ang kasintahan ko’y manggagawasahod niya’y hindi lalampasng dalawang daang rupiah kada oraspinagpag ko ang gunitang iyonnoong isang gabing madilim na lalong lumalagkit

ako ngayo’y isang makatang dukhangunit iniibig ng aking sinta

pag-ibig ang gagabay sa ‘min tungo sa hinaharap.

Solo-Kalangan, 23 Pebrero 1988

50

Si Suti (Suti)

hindi pumasok sa trabaho si Sutimaputla siyang nakaupo sa papagnasa bahay lang si Sutihindi pumasok sa pabrika, hindi pumunta sa kung saanhindi pumuntang ospital si Sutiang ubo niya’y sinusundanng plemang may dugowala siyang pambayad

nakalugmok si Sutisa isip niya’y dumadagundong ang tunog ng makinaang malamlam na mata niya’y nag-iisipmga manggagawang pumapasok sa umagauuwi sa haponbuhay na sumasapatkulang ang sahodnasasakal ng pangangailangan

kinapa ni Suti ang sariling mukhakatawan niya’y lalo lang nahuhukotmas pumapayat mas nahahalata ang buto sa pisngi niyananghina na siyailang taon nang nahigop ng pagtatrabaho

laging inuubo si Sutinaaalala niya ang kaniyang kasamasi Sri na namataydahil nagkasakit sa baga

51

dumudura si Sutiat laging may kasamang dugo

pumikit si Sutimuling dumagundong ang tunog ng makinaang imahe ng kasama niya’y lumitawnapailing si Sutialam niyang sila’y pinapasahod nang mababa

dumudura si Sutiat laging may kasamang dugo

tinitigan ni Suti ang reseta ng doktorwalang perawalang gamot

Solo, 27 Pebrero 1988

52

Huwag mong Kalilimutan Mahal Ko (Jangan Lupa Kekasihku)

huwag mong kalilimutan, mahal kokung maliwanag ang buwantayo’y maglakad-lakadiyong natutulog sa harap ng bahaysa gilid ng kanaliyon ang kapitbahay natin, mahal ko

huwag mong kalilimutan, mahal kopagsapit ng alas singkomga manggagawang kababaihanna ang mga mata’y pagod namaglakad kayong magkakasamamakihanaysila’y mga kasama mo, mahal ko

huwag mong kalilimutan, mahal kosakaling tanungin ka kung sino ang biyenan mosagutin mo: iyong nagtutulak ng becaksiya ang tatay mo, mahal ko

huwag mong kalilimutan, mahal kobanggitin mo ang pangalan mosa kung sinomang magtatanonghuwag kang mahihiyaiyon ang pangalan mo, mahal ko

Solo-Sorogenen, 14 Marso 1988

53

Banig na Plastik o Banig na Dahon ng Pandan (Sajak Tikar Plastik-Tikar Pandan)

banig na plastik, banig na dahon ng pandantayo ay magkaharap na umupobanig na plastik, banig na dahon ng pandansimbolo ng dalawang puwersa

plastik na produkto ng pabrikabanig na dahon ng pandan na hinabi ng kamayplastik na patuloy ang sulongbanig na dahon ng pandan na tumatagal

saan kayo uupo?

Solo, Abril 1988

54

Awit ng mga Damong Ligaw (Nyanyian Akar Rumput)

pinapalawak ang malaking kalsadakami ay pinalayasang kampung ay gagawingpampublikong daankami ay nagpalipat-lipatdumikit sa mga padertinanggalitinapon

kami ay mga damongnangangailangan ng lupamakinig!halina’t samahan kamingmaging masamang panaginip ng presidente!

Hulyo 1988

55

Kampung (Kampung)

pagsapit ng bukang-liwaywaymay bumulong ng sumpaanak na minura ng inamag-asawang nagtatalakan

pagsapit ng bukang-liwaywaymay bumulong ng sumpamagulo ang paligidmga paslit na tumatangismag-asawang nag-aalitanna hinahalinhinan pa ng radyoat mga taong nagsisipagkilosnag-uunahan para sa balon

mga dalagitang menor de edadlumuwas ng kampung patungong pabrikaumuwi sa haponna ang mata’y hapong-hapoipinagpapatuloy ang buhay nang walang pagpipilian

patuloy na isinisilang ang mga bata, siksikanhindi maunawaan kung bakit nasa tabi ng imburnal ang kanilang tahanannaglalaro sa ibabaw ng tambak ng basurasa likuran ng mga padersumusuot sa mga eskinitabumibiling-biling sa loob ng mga aninonaghahanap ng malawak na lupain

Solo, Sorogenen, Hulyo 1988

56

Balada ni Mang Bejo (Balada Pak Bejo)

pinaandaran ni Mang Bejo ang misis niya:-di matao ngayong arawdi nagpatalo ang misis ni Mang Bejo:-kailangan na ng mga bata ng unipormepati rin si Mang Bejo:-inikot ko na ang siyudadkumayod nang sobrapero talo talaga sa mga bus ng siyudadpang-boundary lang ngayong araw ang nakuha koayaw makinig ng misis ni Mang Bejogalit pa rin siyatuloy sa pagtalaknayamot si Mang Bejodinampot ang sarung na kupas, tumungo sa warunglumagok ng ciu- bekonanguminom ng isang basotapos isa pa at pagkatapos ay nagpatianod sa saliw ng gending Sarung Jagung20

kasama si Mang Kromokasama si Mang Wiryokasama si Mang Kertosumayaw, tumawa, nalasing

pinagpag ang isipang problemadokumawalakalimutan ang anak, kalimutan ang utangkalimutan ang upa sa bahaykalimutan ang matrikulakumawalaumiimbay ang kumpol ng ulapkasama ng mga bituin

20 Isang awiting gamelan.

57

nang ang buwa’y humilighumihilik na si Mang Bejo sa harap ng pintohanggang sa liwanag ng umagaat manlalaki na naman ang mata ng kaniyang asawa.

Solo, Hulyo 1988

58

Pahinga muna mga Salita (Istirahatlah Kata-Kata)

pahinga muna mga salitatama na ang satsatmga piping nilalang

ibalik sa loob ng sinapupunanang lahat ng luha’t kabulukansa katahimikang humihiwasa lugar ng mga taong pinatatahimik ang kanilang sarili

tulog na mga salitatayo’y babangon mamayatitipunin ang ating mga kahilingangpagkaliit-liit at napurnada

mamaya tayo magsasalitamagkasamang kikilosat gagawa ng pagtutuos

hindi na maaaring ipagpaliban pa.

Solo, Sorogenen, 12 Agosoto 1988

59

Tala ng 88 (Catatan 88)

gabi-gabingitinatago ang paghihigantipalihim na nagpoprotestanababalutan ng mga biro

gabi-gabingumaawit at pinagpapasensyahan ang sariliamoy ng tabako at pawis sa katawannaghalo kasama ang pag-aalala

gabi-gabingsinusubukang tiisin ang iniptumitindig nang may kasamang pag-asaat ngumingiting may pag-aalangan

gabi-gabingnagpapatong-patong ang mga plano,nagiging libingan

Solo-Sorogenen, 1 Setyembre 1988

60

Libingan ni Purwoloyo (Kuburan Purwoloyo)

dito nakahimlaysi ‘Nay Cipna namatay sa bahaydahil kung sa ospitalwalang pambayad

dito nakahimlaysi ‘Tay Pinna inatake sa pusodahil dinemolish ang bahay niya

sa lupang itonakalibing ang mga taongang buong buhay ay hinigop ng pagiging manggagawapagbabayad-utangditopaulit-ulit na naghuhukayang drayber ng becakmga taga-kampungna pinakikinabangan tuwing eleksyonay nakahimlayat ang hustisya’y nananatili pa rin lamang na pangako

ditonabasa ko: ang ating kasaysayan ay hindi pa rin nagbabago!

Jagalan, Kalangan-Solo, 25 Oktubre 1988

61

Tula (Sajak)

ang tula ko ay mga salitana sa simula’y naiipon sa lalamunanat isisilang kapag ako’y nagsalita

ang tula ko ay mga salitana sa simula’y ginugulongsa emosyonat magsisilang kapag ako ay nagsalita

ang tula ko aykatahimikanna akin nang winasakhanggang sa ako’y makapagsalitaat ikaw ay makinig

ang tula ko’y paglaban sa katahimikan

Solo, 1988

62

63

III (1989-1993)

65

Alas Dos nang Madaling-Araw Tagos-buto ang Lamig (Jam Dua Malam Dingin Sampai ke Tulang)

alas dos nang madaling-arawtagos-buto ang lamigtumataas ang tubigoo, tumataas ang tubig!alas dos nang madaling-arawbumangon ang mga taoat nagbulungantumataas ang tubigoo, tumataas ang tubig!

biglang natarantangnaghandaparating na ang bahatumataas ang tubigoo, tumataas ang tubig!

kung ako ay mayamanmagtatayo ako nang mataas na bahaybiro ni Garengpinagtawanan ang kaniyang sariling karukhaan

kung ayaw ng bahahuwag gagawa ng bahay sa tabing-ilogsumisigaw si yu21 Tomblokhabang ginigising ang asawa niyang kinukumutan ng sarong

21 Galing sa mbakyu.

66

tumataas ang tubigoo, tumataas ang tubig!masaya si Kenthusiniisip niya: lumangoy bukas ng umagatumataas ang tubigoo, tumataas ang tubig!lumulutang ang dumi sa ibabawang bakuran sa harapan ay nagsimula nang malubog sa tubigpakinggan ang tunog ng pagpalo sa kenthonganumaalingawngaw ito

tumataas ang tubigoo, tumataas ang tubig!alas dos nang madaling-arawtagos-buto ang lamig

Jagalan,Kalangan-Solo, 5 Enero 1989

67

Tala, Enero 10, 1989, Tanghali (Catatan 10 Januari 1989, Siang)

dinuduyan ng hanginang mga tangkay ng ligaw na kangkongmaliksing lumalangoy ang mga butetesa loob ng paramohindi tiyak kung ang tubig ay nahaluan ng langisplastikat samot-saring basura

pamimihasain ang mga manok natumuka ng bulateat bangkay na isang gabi’yinanod-anod ng ragasa ng ilogat ang mga bata’ymagsisipaglundagan, iiwasan ang kanal,nang may tangan-tangang de-taling trakat saranggolang paparoo’t paparito

at kung malakas ang hangintatangayin ang mga damit mula sa sampayanat kung saan-saa’y makatatanggap ng murasapagkat sa mga buwang tulad nitomaaaring dumating ang delubyongwala sa hinagap.

Kalangan-Solo, 10 Enero 1989

68

Araw-araw na Hinaing (Gumam Sehari-hari)

doon sa kanto’y may pabrika ng tinapaybumibili kami ng tira-tiradahil muradoon sa kanto’y maykatayan ng bakaat dumikit sa amin ang amoyng tubig-kanal at taedoon sa kanto’y may kumpanyang himay na tuyong karnetuwing umaga’y bumibili kami ng sarsa nitoiniluluto kahalo ng gulay

sa gilid ng kalyenakatayo ang mga bagong tindahanat iba’t ibang gusalinasa likod nito ang kampung namingmaingay at puno ng mga taona parang mga kuto ng taong-grasapagkatapos ay dumami!

lumobo nang di napigilan!

Jagalan, Kalangan-Solo, 29 Enero 1989

69

Lalagyan ng Tinapay (Tong Potong Roti)

lalagyan ng tinapaytinapay na may mantikilyaumalis na ang mga Olandesngayo’y dumating ang kapalit

lalagyan ng tinapaytinapay na may mantikilyaumalis na ang mga Olandespinaghatian ang lupa

lalagyan ng tinapaytinapay na may mantikilyaumalis na ang mga Olandessinong bibili ng bundok

lalagyan ng tinapaytinapay na may mantikilyaumalis na ang mga Olandesngayo’y Indonesia

lalagyan ng tinapaytinapay na may mantikilyaumalis na ang mga Olandesngayo’y sinong nagmamay-ari

Kalangan-Solo, Abril 1989

*Ang tula sa itaas ay halaw sa tembang, isang tradisyonal na anyo ng tulang inaawit sa Madura

70

Lupa (Tanah)

ang lupa ay dapat na ibinabahagikung para lang sa mga taongnamamahalapaano ang bukas ng mga magsasaka

ang lupa ay dapat na tinatamnandahil ang buhay ay hindi lamang ang araw na itokung ang mga palayan ay papataginang malalagong puno’y puputulinano ang aasahan natinmula sa tsimineyang bakal

binangungot na naman ako sa araw na itoisang munting ibon ang naghihintay sa kaniyang inasa loob ng pugad niyang mistulang nginunguyang dayamina kinain ng baka

Solo, 1989

71

Ukol sa Isang Kilusan (Tentang Sebuah Gerakan)

noo’y gusto kong sabihingkailangan ko ng bahayngunit akin itong binagong isang pangungusap:bawat tao ay kailangan ng lupatandaan: bawat tao!

Ako’y nag-iisipng isang kilusanngunit paano kungako lamang ang nagsisikap nito?

ako’y hindi ermitanyona kayang mabuhay sa isang dakot na kaninat isang tapayang tubigkailangan ko ng pantalon at baroupang itago ang kahihiyan ko

ako’y nag-iisip ng isang kilusanngunit paanokung walang kumikibo?

1989

72

Daan (Jalan)

aspaltong natutunaw sa tanghalinasilaw ako sa sikat ng arawmga bagong-tayong gusali.lumang istrukturang isa-isang naglalahonilamon ng pag-unlad

pinalawak ang mga kalye sa magkabilang panigwala na ang mga becak sa bangketadaanan na ito ng mga bus na puno ng pasahero iyong naglalakadiyong nagpepedaliyong may sasakyanlahat gusto ng daan

Solo, 22 Nobyembre 1990

73

Tula Pero Sayang (Sajak Tapi Sayang)

ang bulaklak mula sa bangketa,bulaklak na tumubo sa pader,sa pader sa gilid ng kanallumipat ako, nagtanim sa harap ng bakuranmasaya ang anak ko, masaya ang asawa kopero sayang

nais ng asawa kong magtanim ng siliako naman kamatisfish pond naman ang gusto ng aking anakpero sayang

kapag tapos na ang kontratakailangan na naming umalisat maghahagilap na naman kami ng mauupahanmaghahagilap na naman ng mauupahan

mayroon kaming addresspero sayanglupa ang kailangan namin.

Solo, 25 Enero 1991

74

Lumot (Lumut)

sa eskinita ng aking isipan bumubulongna parang kahapon langngayon ang malawak na bahay na tinirhan namin noonay naging gusaling binabakuran ng mataas na pader

naglakad pa akonadaanan ang bahay na minsang inupahanni Riyanto na katrabaho kong manggagawamay pamilya na siya sa kung saanngayon ang bahay na ito ay inuupahanng pamilya ni Mbak Nina

wala nang bakanteng lupa ang kampung na itoang mga bakanteng lupa ay nabili na ng mga tao

sa eskinitasa pag-aagaw ng dilim at liwanagnakasumpong ako ng parabola:tayo ay lumotnakadikit sa pader ng gusalilumalago sa gilid ng mga kanalsa tag-araw ay tuyobahain manbuhay pa rin

kung magbabago ang kondisyonmaaari ring magbago ang parabola

sa iyong palagaysino tayo?

Kalangan-Solo, 6 Pebrero 1991

75

Kalye Slamet Riyadi, Solo (Jalan Slamet Riyadi Solo)

noon, ang magkabilang panig ng kalyeng itoay pinamumugaran ng mga puno ng sampaloktuwing lebaran kasama ang mga kaibigan sa kampungnaglalakad kamipapunta sa liwasan ng sriwedari at panonoorin ang elepante

marami nang nagbago ngayonmayroon nang panaderyang olandesmay diskotek, may taksiinilipat na rin pati ang elepanteang matataas na palapag ng gusaling Tsinoay ginba at naging mga naghuhumindig na gusali

tanging ang tren na iyonna itim na itim pa rinat patuloy na umuugongang nagbibigay babala sa mga drayber ng becak

na pursigido sa pagsingit“hoy ingat kabilisan mong tumawid, may pulismamaya mabubutas na naman ‘yang gulong mo.”

Solo, Mayo-Hunyo 1991

76

Ikuwento ito sa Kahit Sino (Ceritakanlah Ini kepada Siapa Pun)

humalo ang init sa alikabokna tinangay ng hangin sa kung saan-saan

binalita sa diyaryo ngayong araw na naibsan ang panunuyot ng Kedungombo22

na ang mga biktima ng pagtatayo ng damay muling lumitaw sa ibabawng lupang bitak-bitak,malalabay na punong tumutubo sa kung saan-saan,mga libingang umuusbong mula sa alaalasila ang mga noo’y tahimik

sa pagkakataong itosino ang tutugon sa kuwentong ito?isang baryong noo’y mabahay ang pundasyon ng dam na ito

oras mismo ang magsisiwalatsa retorika ng may-kapangyarihankahit ang sandata’y itinutok sa’yokahit may sapatos na nakatapak sa iyong ulosa ulo kosa ulo natinikuwento ito sa kahit sinodahil isa itong kuwentong hindi pa nagwawakas

Solo, 30 Agosto 1991

22 Isang dam sa Solo, Gitnang Java, Indonesia

77

Isang Manggagawa ang Pumasok sa Tindahan (Seorang Buruh Masuk Toko)

pumasok ako sa tindahanna sa pakiwari ko’y may ilawna talagang maliwanaghindi tulad ng mga eskinitasa kampung naming madilimnanlaki ang mata ng mga sekyusinino rin ako ng mga bombilyana para bang sinasadyang ilantadkung saan ako nagmula.tiningnan ko ang mga paa ko, gumagalaw-galaw ang mga daliri nitotiningnan ko ang tsinelas koluminga ako sa kaliwa, sa kanan, pinasusunod ng mababangong amoytinitigan ko ang aking binti at ang sapatostumindig ang balahibo ko nang maramdaman ko ang lawiswisng bentiladorna marahang umiikotlalong humukot ang katawan kopinagmasdan ko ang mga produktong nakabalandranagkuwenta akokinuwenta ko ang sahod kokinuwenta ko ang halaga ng aking lakas-paggawana nagpapagalaw ng mga makina sa pabrikatiningnan ko ang halaga ng mga bilihin sa eskaparatepinagmasdan ko ang anino kona lalong nalulupaypayat patuloy na sinisimot.

10 Setyembre 1991

78

Ang Aking Kapitbahay (Tetangga Sebelahku)

ang aking kapitbahaymahusay gumawa ng plautang kawayanat tumugtog ng maraming awit

ang aking kapitbahaylaging nanghihiram ng gitara’taawit kasama ng kaniyang anak

sira ang isa niyang taingapinukpok ng puwetan ng riple

ang aking kapitbahayang buhay niya’y gaya ng nasa loob ng kutalaging sumisilipbinabasa ang panganib

ang aking kapitbahayminumulto ng nakaraan

Kalangan-Solo, Nobyembre 1991

79

Hangganan ng Entablado (Batas Panggung)

Para sa mga Tagatanghal

ito ang teritoryo naminhuwag tatawid sa hangganang iyonbawal makisali sa mga nangyayari ditosapagkat kayo’y mga tagapanood lamang sapagkat kayo’y mga tagalabashuwag babaguhin ang mga kuwentong kami ang nag-ayoshuwag babaluktutin ang mga kuwentong naihanay na naminsapagkat kayo’y mga tagapanood lamangsapagkat kayo’y tagalabas dapat kayong manahimik

para sa amin lamang ang entabladong singlawak nitohuwag ninyo nang usisainang mga nangyayari ditopara sa amin lamang ang entabladong singlawak nitohuwag ninyo nang tangkain magdala ng mga katanungang mapanganibsa palabas na itopara sa amin lamang ang entabladong singlawak nitokailangan ninyo kaming bayaranupang matustusan ang mga pinaghirapan namin dito.

hayaan na kami ang mangasiwa manood ka langdiyan ang puwesto mo.

Solo, 21 Nobyembre 1991

80

Ulan (Hujan)

kumakapal ang madilim na ulapipasok na ang mga sampay na damitat mga unantingnan na muli ang bubunganbaka lumipat ang tulo

mainit ang panahonmadilim ang silidwalang ilaw at kuryentenasaan ang ating anak?

mukhang malakas ang ulansana ay di malakas ang hangin

ang mga lorong itoay humuhuni pa rin sa kanilang kulunganang mga lorong itoay gusto rin kayang magkaroon ng sariling bahaytulad namin?

Kalangan-Solo, 25 Nobyembre 1991

81

Ang Kapaligiran natin ay si Maboka (Lingkungan Kita si Mulut Besar)

ang kapaligiran natin ay si mabokabungangang pinamumugaran ng mga lintana nabubundat sa pagsipsip sa dugo’t pawis ng kapitbahayat mga asong masunurin at mataimtimna tinataboy ang mga tambayna lango sa mumurahing alak

ang kapaligiran natin ay si mabokahiganteng nagpapatahimiksa mga supling niya at pagkatapos ay nanakawanat lilibangin ng mga kartun galing Amerikaang kaniyang babae nama’y dinepositosa industriya ng makinana mababa magpasahod

ang kapaligiran natin ay si mabokatinamaan ng sakit ng tiyan at pagkabalahomagtatae ng langis at metalespuma at plastikat mga materyales pangkulay na nakabibighanina nginatngat ang tonsil ng mga paslitna nagmumumog ng yeloat limampung rupiah

Kampung Kalangan-Solo, Disyembre 1991

82

Ako’y Humihingi ng Pagbabago (Aku Menuntut Perubahan)

Sandaang inidoroang sa aki’y mas may kahulugankaysa sa mga pinuputak mongwalang halagasino ang mananalo mamayakami’y inip nasa huwarang buhay gaya nitotuliro, pumatak ang ulanhindi namin kailangan ng dasalorasyono pangakoo ng isang sakong bigasmula sa bodega ng mga amohindi nito mabubura ang kahirapanawa at limos ng pinaglumaang damithindi kami nito matutulunganhindi na kami naniniwala ditomga partidong pulitikaltrabaho nilang dumaldalhindi naman nakabubusoglumayo kayo sa aminkaming maraming pinuproblematapusin na natin ang moro-morong itonais naming matulog nang mahimbingbayad ang utang

83

at tunay na malayahindi sinisiilkami’y inip nasa huwarang buhay gaya nitonang may paninindigan:ako’y humihingi ng pagbabago.

9 Abril 1992

84

Isang Mithiin, Isang Hanay (Satu Mimpi Satu Barisan)

sa Lembang23 ay naroon si kasamang Sofyanngayo’y naglalako ng bakso dahil sinibak ng kumpanyadahil nagwelga para sa pagbabagodahil sa sahod, oo, dahil sa sahod

sa Ciroyom24 ay naroon si kasamang Sodiyahang asawa niya’y makikita sa inuupahang bahaymanggagawa sa pabrika ng tsaamakikitang tinamaan ng tipusoo, tinamaan ng tipusnandiyan din si Nenidating manggagawa sa pabrika ng medyasngayon nama’y utusan sa isang kumpanyasiya’y sinibak, oo, siya’y sinibakang pagkakamali niya: dahil tinutulan niyaang mga gawaing naaayon sa kapritso

sa Cimahi25 naroon si kasamang Udin, manggagawa sa sablonandumating kami noong isang araw at sinabi niyana tulad ng isang ineks-ray tiyak na litawang laman ng dibdib ko, tiyak na may diperensyanang dahil sa amonya, oo, dahil sa amonya

23 Munisipalidad sa Kanlurang Java

24 Isa sa mga distrito ng Bandung, Kanlurang Java

25 Siyudad na matatagpuan sa Kanlurang Java

85

sa Cigugur26 ay naroon si kasamang Sitiang kuwento niya: kailangan niyang mag-obertaym hanggang umagaumuuwing hapo, inaantok, at lupaypay

24 oras tumatangooo, 24 oras

sa Majalaya ay naroon si kasamang Emannoo’y manggagawa sa pagawaan ng tuwalyangayo’y paparoo’t paparito kahahanap ng trabahomay asawang tatlong buwang buntisang pagkakamali niya: dahil di siya katanggap-tanggapkaya gagatasan na lang tulad ng isang bakasaanma’y may Sofiyan, may Sodiyah, may Bariyahhindi mapatahimik ang KODIMhindi mapatda ang puwet ng riplesaanma’y may Neni, Udin, Sitisaanma’y may Emansa Bandung-Solo-Jakarta-Tangeranghindi mapatahimik ang KODIM27

hindi mapatda ang puwet ng ripleisang mithiinisang hanay

Bandung, 21 Mayo 1992

26 Sub-distrito ng Pangandara, Kanlurang Java

27 Tumutkoy sa himpilang rehiyonal ng sandatahang lakas ng Indonesia

86

Ang Magpatalsik ng mga Intelektuwal (Mendongkel Orang-Orang Pintar)

Pinatalsik koang mga intelektuwalmula sa aking isipan

hindi na ako nasisindaksa bibig ng intelektuwalna nasasabik tuwing magsasalita

ang mundo’y kumikilos hindi dahil sa mga satsatan

ang mga tagapagsalita sa mga silid-talakayanna ang sasabihi’y nakasaad sa mga pahina ng pahayaganmaaaring namangha ang mambabasasubalit ang mundo’y hindi kikilosmatapos na tiklupin ang pahayagang ito.

Bakuran ng Kampung, 8 Setyembre 1993

87

Mga Kakatuwang Bugtong (Teka-teki yang Ganjil)

Noong gabing iyon na kami’y nagtipon at nag-usapHindi lumabas mula sa aming bibig ang malalaking bagayAng bawat isa’y nagsalita tungkol sa kaniyang mga kahilingangpayak at makatuwiran

Mayroon yaong matagal nang gustong magtayo ng kusinasa kaniyang inuupahang bahayAt naipaalala nito sa ibana wala pa silang kaldero, kalan,baso, at kawaliNaalala rin nilang minsan na nilang ninais bilhin ang mga kagamitang iyonLamang, mabilis nabubulid ang kagustuhang iyonng aming kahinaang-loobAt ng sahod naming sa maikling panaho’y nagbago’t naging toothpaste-shampoo-upa sa bahayat inutang na asukal sa mga warung na kailangan naming bayaran

Sa katunayan, marami pa rin sa amin ang nahihirapanmasiyahan sa tsaang mainitSapagkat hirap pa rin kami kung paano aayusinang aming mga tutulugan at sampayan.

Mayroon yaong matagal nang gustong magkaroon ng sariling banyoMula roo’y napunta ang usapan sa presyo ng semento at halaga ng pintura na kailanma’y hindi na bumaba

88

Pinag-usapan din namin ang pangangampanya sa nagdaanghalalanTatlong partido ang napagkuro naming Wala talagang pakialam sa aming mga manggagawaGinagamit lamang nila ang mga boto naminpara sa kanilang mga interes.

Kami’y natawa sapagkat napagtanto namingTaon-taon kaming nililinlangat ginagawang mga utusang kalabaw.

Sa wakas kami’y nagtanongBakit ganu’n na lamang ang hirap ng manggagawa makabili ng isang latang pinturakahit na araw-araw silang kumakayod nang hindi bababa sa walong oras?Bakit ganu’n na lamang ang hirap ng mga manggagawapara mapag-aral ang kanilang mga anakKahit na araw-araw silang nakalilikhang tone-toneladang produkto?

Pagkatapos ay tumayo ang isa sa aminTiningnan muna kami isa-isa at saka nagtanong:Mayroon ba sa mga ginagamit ninyoang hindi nilikha ng manggagawa?Inudyukan kami ng katanungang ito na pagmasadanang mga kagamitan sa aming paligid:ilaw, telebisyon, radyo, damit, aklat

Mula noo’y lagi na namin nararamdamang katulad kami ng mga nahaharap sa isang kakatuwang bugtongAt laging lumilitaw ang bugtong na itosa tuwing nag-uusap kami tungkol sa kaldero-kalan-baso-kawaling pampritoAt sa tuwing binibilang namin ang aming sahodna sa maikling panahon ay nagbago’tnagiging toothpaste-shampoo-upa sa bahayat inutang na asukal sa warung na kailangan naming bayaran

89

Kami’y laging nagugulat at napapatanong sa sariliAnong uri ng pwersa ang humigopsa lakas at produkto ng aming paggawa?

Kalangan-Solo, 21 Setyembre 1993

90

91

IV (1996-1997)

93

Segunda-manong Damit na Tastas ang Kuwelyo (Baju Loak Sobek Pundaknya)

bumili ako ng damit kaninang tanghalimura langmura lang, mahal kosa ukayansa ukayan, mahal komedyo tastas ang kuwelyo nitomedyo tastas, mahal kopwedeng tahiinpero mamaya bibili ako ng sinulidbibili ako ng karayompara tahiin ang damit mo, mahal ko

para sa ‘yo, mahal koang damit na ito’y para sa ‘yo.

nilabhan ko kanina ang damit na itonilabhan ko, mahal ko

pero ako’y nag-aalalanag-aalala ako, mahal kokung iiwan ko sa kasamao dadalhin ko na lamangkapag uuwi na akokung uuwi pa ako, mahal ko

dahil ngayon ako’y pugantetinutugis ng mga may-kapangyarihansapagkat ako’y nag-organisasapagkat ako’y nag-organisa, mahal ko

94

itutupi ko na ang damit na ito mahal kosa ilalim ng unanwalang plantsa mahal kowalang plantsapara sana hindi malumapara hindi malumasapagkat ang damit na ito’y para sa ‘yo, mahal ko.

22 Enero 1996

95

Walang Pamagat (Tanpa Judul)

nakatanggap ako ng balita mula sa aminhinalughog ninyo ang aking bahayninakaw ninyo ang aking mga libro

ngunit gusto kong magpasalamatdahil naipakilala ninyoakosa aking mga anaktinuruan ninyo ang aking mga anakna bigyang-kahulugan ang salitang panunupilnang maaga

ito’y hindi naituturo sa eskuwelahanngunit ipinakikilala ng rehimen ngayonsa ating lahatsa bawat araw sa kung saan-saanhabang may bitbit na riple

ang inyong karahasanay katibayan ng aralna hindi pa naisusulat.

Indonesia, 11 Agosto 1996

96

Kalimutan ang Talumpati (Merontokkan Pidato)

linggo-linggo, sa loob ng daan-daang orasay pinupuwersa akongmaging pamilyar sa mga sulok ng silidmga lagusan ng hanginlangaw, langgam, at ipis

pero sige, sulat langdahil bigo silang pilitin ako

hindi ko aaminin ang mga pagkakamali kosapagkat ang isipin ang kalayaan ay hindi pagkakamalihindi kasalanan, hindi kahihiyan, hindi kapansananna dapat ikubli

binasa ko ang diyaryohinanap ko ang hindi naisulatnanood ako ng telebisyontiningnan kung ano ang hindi ipinakita

pinaspasan ko ang talumpati mong iyonpinagpag-pagpag ko sa aking isipan hanggang sa maglahongayon malinaw na:ang pahayag ng may-kapangyariha’y laging binibigyang-katuwiranng hiyaw ng riple!

pero makinig kahindi ako hihingi ng tawadpara sa kalayaang ito.

11 Setyembre 1996

97

Takas (Buron)

ibang damitibang pantalonibang gupit ng buhokibang librong binabasaibang pinag-uusapanibang pangalanibang identidadibang ekspresyonna nagingsarili kongaksyonng subersyonsa bansang itokayalaging maging handasa pulismilitarhukuman at bilangguanpara sa kung sino mangnaismagingibang tao

20 Setyembre 1996

98

Momok Hiyong28 (Momok Hiyong)

si momok hiyong na pasimuno ng kaguluhanpinakamahusay gumawa ng gulokung magulo ang sitwasyonsiya ay napapatalon sa tuwa

sa paggawa ng gulo siya ay ekspertoang panlilinlang niya’y pulido, ang taktika niya’y singdulas ng ahasang bangis niya’y tulad ng kay nerosingpasista ni hitler, singpyudal ng hari sa ketoprak

ang talino niya’y kakaibaang pandaraya niya’y higit pa sa ating mahihinagap

ang demokrasya ay ginawang laruang bolaang karapatang pantao ay binbaliktad

gusto ng ginto, gusto ng kagubatangusto ng upuan, gusto ng buhaydi-pangkaraniwan

ang lupa’y isinanlapinadilim ang kinabukasan ng bayanginawang kolateral sa utang

momok hiyong, momok hiyongsiya ba ay imortalat di maaaring mamatay?

28 Sinasabing ang Momok Hiyong ay isang uri ng multo mula sa Java. Kadalasang ginagamit ng mga magulang na panakot sa mga anak na ayaw matulog o mahirap patulugin.

99

momok hiyong, momok hiyongilang balde pang dugo ang gusto mong inumin?

30 Setyembre 1996

100

Sa Totoo Lang (Terus Terang Saja)

ako ba ay harina o kumpol ng bulako bulok na siling bagsak-presyo hanggang sa dapatnang pakyawino bungkos ng kahoy na kailangan para sa kalidad na plywoodna pang-eksportmula sa kagubatangkalbo na ngayondahil sa HPH29 at sa chainsaw na magtataguyod ng pagkakapantay-pantayna may kasaganahanat kasaganahang may pagkakapantay-pantay

sino ba akopaa ng upuano boteng walang lamano taga-lambak na nakatakda para magbunotng damong bakuran ng kadipaten30

dahil dadaanan ng opisyal ng gobyernoako ba ay mamamayan na hindi mapakali sa papalapit na arawng proklamasyonmakikinig sa talumpati ni soekarnoako ba ay bagero31 na nakalaya na?o isa pa ring jugun aianfu32 na patuloy pa ring ginagahasang multinasyonalna kompanyaiyong humihingi ng pagtaas ng sahodhinuhuliat ipinapataponsa bilangguan?

29 Hak Pengusahaan Hutan

30 Rehiyon na pinamumunuan at pinangangasiwaan ang adipaten

31 Salitang Hapon nangangahulugang “bobo” o “tanga”

32 Termino para sa “comfort women” noong panahon ng Hapon sa Indonesia

101

ako ba ay mga numero lamangna kaaya-aya bilang materyal sa disertasyonupang matamo nila ang doktoradonang di na nag-iisipat di nagsasalitaiyong nakasanayang iulat sa world bankbilang kolateral sa utangat batayanng mga bigong estado?

ngayon ang demokrasya ay ganap nang100%walang debate ritopero di ko pa rin kayang magpakatotoodahil nabigla ako sa 100% na demokrasyanghindi maaaring magkamali

ganunpaman ako ay nagdududadahil di pa rin naglalaho ang kahirapannagdududa ako sa 100% na iyonsa totoo lang!

2 Oktubre 1996

102

Ang Pusa, Tuyo, at Ako (Kucing, Ikan Asin, dan Aku)

Isang payat na pusaKagat-kagat ang tuyoNa ulam ko ngayong tanghalinapatalon akokinuha koang kutsilyoupangmasaksak ko itoupangmamatay

hindi ito tumakbongunit tumingala’ttumingin sa akinnang matalas

biglangnanghinaang kamay ko- nakita ko ang aking sarili!

pagkatapos ay naghati kamiibinigay ko sa kaniya ang ulo ng isda(na wala nang kaluluwa)buhay akobuhay siyakumain kaming magkasama

14 Oktubre 1996

103

Sa Araw na Ito Sisipol-sipol lang Ako (Hari Itu Aku Akan Bersiul-siul)

sa araw ng botohanpapasok ako sa kusinabibilangin ang baso’t kutsara komadadagdagan kaya ang mga itopagkatapos ng halalan?

halalan, kaawa-awa

sa darating na araw ng botohandi ako lalabasmananatili lang ako sa bahaymaglalagay ng laman sa kalderoo isasaing ang bigas

halalan, kaawa-awa

mamaya’y ikukuwento ko sa iyokung mapupuno ang sako ng bigasmantikaasukalo mga panrekadopagkatapos bilangin ang boto moat pagkatapos ideklara ang pista ng demokrasyamamaya’y ikukuwento ko sa iyo

halalan, kaawa-awa

sa pagsapit ng araw na iyonaraw ng botohanhindi ako makikipagsiksikangpumunta sa lugar ng botohanhindi ako darating

104

hindi ko ibibigay ang boto kohindi ko ihuhulogsa balota ang boto kohalalanoh kaawa-awasisipol-sipol akongipoproklama ang kalayaan ko

maliligo akoat kakanta nang malakashalalan, kaawa-awa

sa araw na iyon iwawagayway ko ang karapatan konang mataasmagdiriwang ako nang may mainit na kaninsambel bawang at tuyo

halalanoh kaawa-awasambel bawang33 at tuyo

10 Nobyembre 1996

33 Sambal na gawa sa bawang

105

Tula sa Silid (Puisi di Kamar)

Isang pares ng kalapati ang nag-iibigantatlong metro mula sa kinalalagyan ko.

buong araw walang arawmakulimlim ang langit

anino, mga aklat, bolpen, papel, abo ng sigarilyo, amoyng unanpinag-oobserbahan ko bawat araw ang pagbabago sa lagay ng panahon

nang ako’y muling pumasok sa silid na itoumalatiit ang sisiw na kalapati

ang pagkasilang ay hindi mapipigilan, imposible

pilit kong ikinubli ang pangungulila sa alaala at pagkabalisapinaglayo ko ang kalituhan at takot

iginalaw ko ang aking kamay, pinakilos ang aking isipako’y nagbasa, kumopya, nakinig, ako’y kumilos

hindi ako nagpaubaya sa panlalansi ng iyong salitana maputik at tigmak ng pusali ng dugoako’y magsusulat, ako’y manunulat, patuloy na magsusulatkahit na kinukubkob ng takot

11 Nobyembre 1996

106

Ibunda

ang inaysa wakas ay nabisita rin akodumalaw sa bilangguanmula kampung patungong siyudadupang makita ang pinakamamahal na anakbugbog-saradongpinagmalupitan ng militar

nakapagsalita na rin sa wakas ang inaytuligsain ang tagapagsakdalna nagpatapon ng kaniyang anak sa bilangguannang ilang buwansa pambansang bilangguannang hindi malinaw kung ano ang kasalanan

anong kasamaanang plinano ng anak kopara inyong bugbuginmaghapon magdamagna parang asong ligaw lang

anong uri ng kasamaanang nagawa ng anak koupang buhusan ng strom34 hanggang sa makuntento kayohanggang sa lagnatin ang anak kotumaas ang temperatura’t uminit ang katawan niyaanong rebelyonang isinagawa ng anak koupang ang katawan niya’y mamanhid sa pagpapahirap ninyoanong espesyal na karapatan ang taglay ninyopara ganun-ganun na langmagbigay-hatolnang labag sa batas

34 gasolina

107

anong batas ang inyong ipinapatupad?sumagot ka tagapagsakdalanong batas ang nagbibigayng pahintulot sa opisyales ng bansana pagmalupitan ang mga taoat tapakan ang mga karapatan nila

sumagot ka tagapagsakdalanong batas ang nagpapahintulot sa sinomanna magbigay ng karapatan sa opisyales ng bansana balewalain ang halaga ng buhay ng isang tao

sumagot ka tagapagsakdaltanungin ito sa mga inasa kung saan mansino ang papayagna ang kaligtasan ng kaniyang anakay pagbantaan

sumagot ka tagapagsakdaltanungin ito sa mga inasino pasino ang papayagna makitang sugatan ang kaniyang mahal na kadugo’t kapamilyalalo’t kung ang may-kapangyarihan ang gumagawa nitokaya sinusuong ko ang peligropara sa hustisya ng aking mahal na anakigigiit kosa tagapagsakdal – palayain siya!

16 Nobyembre 1996

108

Bulok (Busuk)

hinog na ang paghihirap, bung*kahit bulok na: lulunukin pa rin ba?

17 Nobyembre 1996

*tawag sa mas nakatatandang lalaki

109

Ang Paghihirap ay Umabot na Hanggang Leeg (Derita Sudah Naik Seleher)

itinapon mo ako sa dilimhanggang sa ang buhay ko’y dumilimpinahirapan mo ako nang matindihanggang sa ako’y tumibay

pinilit mo akong yumukopero ang pasya ko’y tumayo

pinatulo mo ang dugomula sa aking bibigang sugat na bunga ng iyong latayay nagmarka sa katawan kokinuha mo na ang ningningmula sa bola ng aking mata

ang paghihirap ay umabot na hanggang leegikaway naniniilnang sobra-sobra

17 Nobyembre 1996

110

Ingat sa Presyo (Nonton Harga)

taralabas tayo’t libutin ang siyudadhindi kailangan ng pamasahe, ng baong perapumasok sa mall na may limang palapagwala tayong bibilhintitingin-tingin lang tayo

kung gusto mo ng durianmansanas, saging, rambutan, o ubastaralanghapin natin ang amoy nitohayaan lang ang iyong ilong, librehindi kailangan ng pamasahe, ng baong perasa ating siyudadanumang prutassaanman manggalinglahat mayroon

kung nais makakita ng magandang nilalangsa siyudad nati’y naglipana ang mga sinehanmaaari nating pagmasdan ang mga poster nitoo kaya sa diskosa harap ng pintomaaari mong pakawalan ang iyong tainga, librengmakinig sa tapik ng musikaat kalansing ng botehiyaw at pagtawamalalanghap mo rinang amoy ng pabangong importednga lang,amoy lamang nito ang libre

111

taralibutin natin ang siyudadngayong araw ay may paglulunsad ng bagong hotelfive-starpinasinayaan ng mataas na opisyaldadaluhan ng mga kilalang artista mula sa kabiserapagmasdanang hilera ng sasakyan ng mga panauhinisang kilometro ang haba

talagang lalong nagiging mayaman at magarbo ang ating siyudad

pero gabi nauwi na tayosa bahay na inuupahanbago pa maubusan ng masasakyanuwi na tayosa bahay na inuupahanmatulog nang siksikantulad ng mga bagong-huling isdana ibebenta sa bagsakan

bukas ng umaga

tutungo tayo sa pabrikabalik-trabaho na namanagahang isang balot ng kaninna inutangtulad ng nakasanayan.

18 Nobyembre 1996

112

Tagtuyot (Kemarau)

walang lamang baldewalang lamang palangganatuyong sampay na damityerong bubongnakasisilaw sa mata

sumisingaw na lupaasong yamotpusang kalyenggalisinang tahimik nadumaan sa restoranat supermarketna magara at magarbo

may amoy ng gasolinasa paradahan ng sasakyanmay amoy ng pabangopagkatapos ibagsak ang pinto

may bangawna lumilipad-lipadpaikot-ikotsa siyudad mong itonaghahanap ng bangkayna maaaringang sarili moo ang sarili ko

sinong makakikilalasa atin matapos mabuloknang walang nakaaalam

1 Enero 1997

113

Walang Laman ang Tapayan (Gentong Kosong)

lumiliit ang kanalnatutuyot ang lupakumikinang na parang pilak ang langitpinapaso ng araw ang pisngi

walang laman ang tapayanisang gatang na lang ang bigasanong maluluto natin ngayong araw

kulay-berdeng gulay na pakobawang at asinnagpapasalamat kamisa tugon mosa (isang) gutom ngayong araw

walang laman ang tapayansaid na ang iyong tubignayupi na ang pangsalokanong iinumin ngayong araw

mga ilog sa gilid ng gubatiniibsan ang sobrang initat kayo ay ang bagong-usbong na dahon sa puno ng gomana pinapakuluan kasama ng dilis sa kaserolamagiging lakas namin sa araw na itokasama ng mga piraso ng ubena prinito sa mantikapara sa aming huling handa

114

walang laman ang tapayanwalang laman ang botesige’t umawitipagdiwang ang buhay na ito

6 Enero 1997

115

Daga (Tikus)

may isang dagawakwak ang kaniyang tiyansabog ang bituka nitonagkalat ang laman niya

isang daga ang walang-buhaynasagasaan ng sasakyannakahandusaysa gitna ng kalyenahiwalay ang paa at buntot mula sa katawanang dugo at bangkay niya’ysumingawsa init ng aspaltong itim

sinong gustongmakakita na ang tao’y paslanginnang walang ano-anobituka’y kakalat, kamay ay lulupaypayparang daga sa kanalpataybugbogitinaponsa kalyenasagasaan sa kalye

ang kapangyarihan ay madalas na walang sinasantotulad ng tigreng mabangis sa gubatbiktima niya’y nasisilona parang mga dagakadalasa’y di naililibingdi naitatalaparang dagangnasagasaanng rumaragsang sasakyan

116

sinong may gusto naang halaga ng tao’ymaging tulad ng sa dagatinutugisbinubugbogbinabarilparang daga

sinong may naisna ituring gaya ng dagapinauuposa upuan ng akusadoinaakusahan ng tagapagsakdalna nais pabagsakin ang bansadahil lamang nag-organisaat may ibang pananaw

handa ka bangmaging halimbawana parang daga?

6 Enero 1997

117

Hayati (Hayati)

batang paslitbabae- dalawang taong gulangnahihimbing sa yakap ng ama’t inanatutulog, may pader, bangkong tabingimay lamparana hinahampas ng hanging mahamog

ang tahanan mo’y isang kapihantubig ilog ang iyong ipinangliligokaibigan mo ang mga ama’t inang magsasakana nagbibiruan sa karinderyapagkatapos ng pag-aani, ang amoy ng duriantamis ng pinyamula sa gubatisang oraskapag lalakarin

Hayatinais kang dalhin ng iyong ama’t inasa Madurasa lupain ng amang ama mosa lupain ng inang ina mo

subalit lumuwas na ang mga barko, Hayatimula Pontianakpatungong Madura

daang-beses nabalikan

118

subalit lumuwas na ang mga barko, Hayatisapagkat ang pamasaheay laging kulangdahil sa pamasahe, Hayati

Lebaran na naman, sampung araw na lang

6 Enero 1997

119

Tala (Catatan)

lumalakas ang ambon sa gitna ng gabing itoginginaw ako mula sa talampakan hanggang sa kasukasuansa loob ng katahimikan ng puso laging naliligaligtandaanang oras ng paglisanat paghalik kosa magkabila mong pisngiwala nang pagkakataong halikan ang mga anaknag-aalalanggisingin sa pagtulog nila (masyadong mahimbing)nagtatanong kung kailan ang panahong sila ay gisingna wala ako (isang linggo pagkatapos noonisang buwan pagkatapos noonat tila mas mahaba pa sa kanilang inaasahan!)pinipigilan ng dibdib ang emosyonsa panahong itotanging mga pigil na salita ang naibulongsa harapan ng pintohinayaan mo akokahit na kita sa mata mong hindi mo tanggapdahil sa maiksing oraskailangan kong makagawa ng paraan

eksaktong kalahating taon nang ako ay lumisannararamdaman ko pa rinang mabilis na tibok ng pusoat ang hakbang kodahil sa pasistang awtoridadna galit na galit

tiyak akong uuwisiguro bago mag-gabisiguro sa madaling-araw

120

tiyakat marahilngunit huwagkang maghintay

tiyak akong uuwi at tiyak ding aalis mulidahil ang karapatanay tinapak-tapakan nahindi lang sa kampushindi lang sa pabrikahindi lang sa kortekahit ang bahayay kanilang pinasokang ating dignidad ay kanilang tinapakan na!

kung sa susunod ay magtanong ang ating mga anak kung bakitbihira akong umuwisabihin mona di ginusto ng inyong tatay maging bayanipero pinilit maging kriminalng awtoridadkung sila ay magtanong“ano yung gusto niyang gawin?”pakisagot at pakisabiumalis siya upang bawiinang karapatan niyana inagaw at ninakaw

15 Enero 1997

121

Talahib (Rumput Ilalang)

berde, berdemuling tumubokahit na ilang ulit kong tinatabaskahit na ilang ulit kong sinusunogberde, berdesandaang beses mo nang binunotnagbuga ka na ng apoy ng kaguluhanberde, berdemuling tumuboumaasa akongmagapiang takotna iyong nililinangsa pamamagitan ng talumpatiat bariles ng baril

nakita ko ang talahibo, walang saysayang kapangyariha‘y ipinuwestongpangharangsa talahibna patuloy na tumutuboat nagwawagi

kahit sandaang beses na bungkalin

15 Enero 1997

122

Tula ng Pagtutol (Puisi Menolak Patuh)

kahit sabihin ng may-kapangyarihang may peligroat magpatupad ng curfewhindi mababalaho ang aking kasiyahantulad ng paruparoang papak nito’y mananatiling marikitkahit maging maputik ang tubig sa ilog

ang pakikibaka ng mga heneralwala sa mga ito ang may kinalamansa kasiyahan kotulad ng panahong maguloulan, mabilis na ihip ng hangin, at grabeng inithindi nito mapakikitid o mapalalawak ang langit

ang gutom ay mananatiling gutomang hukbo, sa malalaking kalsadakahit ang talumpating pambansa at anunsyo ng pamahalaanhinggil sa pagtaas ng sahod ng mamamayanay hindi mababago ang gutom

at ang pag-usbong ng salita mula sa loob koay hindi mapipigilanpaano kaya kung ikaw ang patahimikin ko?ikulong kahit nahindi ko kailanman matuturuang sumunod.

17 Enero 1997

123

Tula ng Pagtindig (Puisi Sikap)

nais niyang patuloy na magsalita ang iyong bibigngunit ang tainga mo’y bingi, ayaw makinig

nais mo akong patuloy na maging tagapakinigwalang-kibo

totoong mayroon kang tangkepero nagkakamali kakung iisiping mong walang kaabog-abogakong susunod dahil dito

ipagpalagay nating tama kapero mayroon ulit buhay pagkatapos ng buhay na itosamakatuwid, ikukuwento ko sa lahat ng nilalangna sa nakalipas kong buhayay nailagay ko na ang takot na iyon sa aking talampakanat itataya ko ang buhay koupang labanan kahoy, may-kapangyarihang despotiko!

24 Enero 1997

124

Tigre (Harimau)

minsan ko nang nasaksihanang mga tao’y nagtayo ng kulunganupang alagaan ang tigrena kanilang binuhay sa takothanggang ang tigreng itoay nanganak nang nanganaksa loob ng kaniyang bungongunit ayaw kongmag-alagasinunog ko na siyanoongpanahong ako’y inipat di na nais mulingmatakotdahil sa pagkamanghaat sa araw na itoako’y lalong namamanghangmakita ang mga taong nalilitodahil ang tigreng itoay di na kayang umatungal marahil dahil sa pagodang pumalitsa kung saan-saannarinig ko ngayon na parami nang paramiang mga tawaperoang tagapangalagamukhang takotdahil ang taong ito na malakas ang loob na tumawaay binantaan ng kasong subersyonat hatol ng kamatayanperokahit na ang mga inakusahan

125

ay nasa kulungan naat nahatulanang tawanan ay di pa rin tumitigilkahit na ang diyaryo, radyo at telebisyonay umere na sa lahat ng sulok ng bansana ang humagalpak sa tawaay liberalna salungat sa pambansang kultura at kalinanganat sumisira sa kaayusan ng bansadahil ditoang taong nagsasalitatumatawanagbibigay-opinyonat kasapi ng unyonay dapat na linawin ang kaniyang prinsipyokung handang harapinitumba sa mismong lugarngayontanging hukom ang makikitang hindi nagpapanggapdahil kung siya ay tatawa rinang nag-iisang tigreng namumuhayay mamamataydahil ditokailangang may maakusahanat masisiupang ang gabay ng tagapagsakdalay magmistulang seryosoat hindi katawa-tawadahilkung ang buong sambayanan ay tatawaat ang mga manggagawa ay magwewelga – ano kaya ang kalalabasan?

27 Enero 1997

126

Iisa ang Mithiin Natin Ina (Tujuan Kita Satu Ibu)

ako ay nagpupugaykasama ng iyong bayang nagluluksapara sa ‘yo na nananatili sa gubatat pinaslang sa kabundukansa dakong silangansa puso ng iyong masapangalan mo ang laging inuusalsa puso koako’y makatang nagtayo ng monumentoipinagpapatuloy ang iyong sigaw ng kapayapaana luta continua

ako’y nagpupugaysa iyo, kasama, na ipinataponsa piitan ng estadoang respeto ko para sa inyoay talagang malalimsapagkat kayo’y nakaalpas at nakapasa sa pagsuboksa unang pagsubok na nakasisindak

ako’y nagpupugaysa inyo, mga inang anak na binusalan at inagawanng karapatan ng batas

subalit hindi lamang ang anak mo, inaang tinugis, pinahirapan, siniraang-puriat nilitis sa hukumang ito na hindi makatarungansamakatuwid anak mo rin akosapagkat ako’y pinagmalupitan dintulad ng anak mo

127

hindi tayo nag-iisaiisa ang ating landasiisa ang ating mithiin, ina: kalayaan!

ako’y nagpupugaysa inyong lahat, mga binusabossapagkat nang dahil sa inyo ako’y nagpupugay

sa mga nagmamalupitako’y hindi kailanman yuyukoako’y laging titindig.

4 Hulyo 1997

128

Kuwento (Riwayat)

-para kay r

pula ang tubig ng ilog na ito noondahil sa pagdanak ng dugong aming mga ninuno

maputik ang ilog na ito noondahil sa pakikibakana sinuklian ng putok ng bala

mga bangkay na lumulutanginanod ng agos sa ilayaang bangkay ng aming mga ninuno

lumulutang ang bangkay ng mga Haponpinaslang ng aming mga ninuno

sa ngalan ng gubat, lupang tinubuanat daigdig, kami’ymagiting na lumabanipinasa ng aming mga ninunoang kanilang kuwento sa pamamagitanng balat ng punona sinlaki ng isang daang dipang yakaplulan ang mga bangkang maliksimula ilaya hanggang ilawodtinugis ang dibdib ng mananakop

129

hindi lang kung sinoang aming mga ninunona naghawan sa lupang tinubuantanungin sa marunong magbasatanungin sa hindi nagbubulag-bulagankung sino

ngayonngayong nakatayo ako sa gilid ng aking ilogna napakalawaknasaksihan ko na makalbo ang mga gubatat ang talaksan ng kahoy sa mga barkona dadalhin sa kung saansa nagmamay-ari

ng kuwento nating mapait sa panlasamahirap sambitin, masakit sa mataihihinto ko muna dito ang kuwento.

1997

131

V (Bersong walang Petsa,

Makatang Lagalag)

133

Balada ng Bala (Balada Peluru)

saan ang nguso ng baril na iyon?gusto kong sabay na sumabog at maging balahanapin ang noo mo, tumuro sa kamatayan Momakita ang kaluluwa Mong lumilipadat hahabulin ito ng sarili kong kaluluwaupang malaman ang Iyong tinitirahanhanda akong magpatiwakaltiyak ito, pagkaraan malaman ang inuuwian Mongunit ang balang naghahanap sa Iyong nooay nakatagpo lamang sa Iyong matang mambabarangsim salabimmagbalik ka sa tunay mong anyo!at totoong hindi magkakaroon kailanman ngmagdadala ngbarilpara sa akinlalo’t higit sa nooang magandang panaginip na itoang magandang panaginip na itobakit magpakailanman?

(Salin ni Ramon G. Guillermo)

134

Buo pa rin ako at ang mga Salita ay hindi pa Nadudurog (Aku Masih Utuh dan Kata-Kata Belum Binasa)

hindi ako artistang gumagawa ng balitapero ako ay totoong laging masamang balitapara sa makapangyarihanhindi tula ang aking mga tulakundi mga madidilim na salitana pawisan at nagtutulakannaghahanap ng daanhindi sila mamatay-mataykahit dukutin ang mga bilog ng aking mata at palitanhindi sila mamatay-mataykahit inilayo ako sa aking tahanantinutusok-tusok nang nag-iisahindi sila mamamatayibinayad ko na ang kanilang hinihingipanahon - lakas - sugatlagi akong sinisingil ng mga salitang itolaging sinasabi sa akinbuhay ka pa rintotoong buo pa rin akoat ang mga salita ay hindi pa nadudurog

(Salin ni Ramon G. Guillermo)

135

Sabihin mo ang mga Sasabihin mo (Ucapkan Kata-Katamu)

kung hindi mo na kayang magtanonglulunurin ka ng mga pagpapasya

kung bubusalan mo ang iyong mga salitahindi mo na masasabi ang ninanaistatangayin ng hangin

gagawin kang batoitatapon, pupulutino kaya’y tatagpasin tulad ng damoo ngumangatatanggapin ang anumang isuksokhindi maaaring lumahok

kung hindi ka mangangahas magtanong tayo’y magiging biktima ng mga pagpapasyahuwag mong ibilanggo ang mga sasabihin mo

kung magpapagupo ka sa takotpatatagalin lang natin ang serye ng pang-aalipin.

136

Tula ni Bagong (Sajak Bagong)

bagong ang pangalan niyahamunin mo ng awaytiyak basag ang ulo mo ng batomagdala ng alaktiyak ang balikat mo’y tatapikin sa tuwayayain mong magsalitapero huwag manermonsiya ay magsisinungaling

bagong ang pangalan niyamagpupuyat sa gabimatutulog sa madaling-araw, babangon sa tanghalisa hapon ay gumagarahe para kumainmag-ingat, huwag siyang uunahan, sisingitanmaaari kang mabanatanat iwanan

oo, bagong ang kaniyang pangalantalagang nakinabang siya nitong nakaraang eleksyonbagong, oo bagongpero patay na si bagongisang umaganatagpuan ng mga tao ang kaniyang bangkaysa gilid ng riles ng trenisang taon na ang nakararaanoo, isang taon na ang nakararaan

137

Tula ng Lungsod (Sajak Kota)

anong uri ng lungsod ang itatayo natinkaninong pangarap ang itinanimsa isipan ng sambayanansino ang magpaplano

mga ilawmga ilawang naghihiwalay sa malawak na kalyepinatag ang malawak na kalyepinaaspaltuhan ng kaban ng bayanmga motor na bumabagtas nang banayadmga billboardmga billboardsa taas ng gusalinagliliwanagmagkakahileratinapayansapatusanmagkakahileramga salonsino ang nagpaplano ng kapalaran ng sambayanan?

138

Tulang Singhalaga ng Isang Takal ng Kanin at Isang Kawaling Gulay (Sajak Setumbu Nasi Sepanci Sayur)

isang takal ng kaninisang kawaling repolyoang pinagmunihan sa araw na ito

sumalampak sa kusinagunita’y bukas tulad ng tabing sa sinehanugong ng makinamalayang nakikipagkumpitensya sa isa’t isa ang mga bus panlungsodpawisang nakikipagbuno ang mga becak sa kalsada.

sino ang tagabantay ng mga naglalakadsino ang mamamahala sa mga tinderong de-karitontalagang sila’y masunurin kapag pinaaalispero talagang matapang din na bumabalik

ang utak ko’y sinusuyod ng pagdagundong ng lungsod

sumalampak sa kusinakalan na tuyonakatagilid ang lalagyan ng plato

may supling ang mga gusali.

139

Gunungbatu35 (Gunungbatu)

gunungbatubaryong nagsilang ng lalakingmagiging mga manggagawa sa plantasyon araw-araw nagbabanat ng butoaraw-araw nakukubabinabantayan ng foreman at traktorawalong daang rupiah ang sahod kada arawsa bahay ay hinihintayng bibig, tiyan, anak, at asawa

gunungbatubaryong nagsilang ng lalakingmga magnanakawnangangaso ng hayop sa protektadong gubatnangunguha ng itlog ng pawikansa dalampasigang ipinagbabawalpara lamang sa isang platong kaninsa araw-araw na pamumuhay

gunungbatubaryong liblib sa kanlurang Javanababakuran ng gubatnapalilibutan ng magagandang dalampasigangUjung Genteng, Cibuaya, Pangumbahan

35 Pangalan ng bundok sa kanlurang Java.

140

Sa Ilalim ng Kumot Huwad ang Kapayapaan (Di Bawah Selimut Kedamaian Palsu)

huwag patuloy na alipustahin ang masang walang-imik

kung magkaganuonkayo’y gaya ng mga nagtatayo ng dikeng marupokagos ay raragasahanggang sa magwakas ang inyong kapangyarihan

huwag pupunuin ang bodega ng iyong bahay ng mamahaling kagamitan at sangkatutak na pagkainhuwag ang kamag-anak ng pamilya mong mayamankung magkaganuonkayo’y magsisilang ng kaaway para sa inyong mga apo

huwag ninyong kakamkamin ang lupa ng masahuwag pababayaan ang kanilang interessapagkat ang lupa ay ang kaniyang lugar ng pagsamba sa Diyoskung ito’y gagawin monangangahulugang mag-isa kang nagpupunla ng

bulag na pagsunod at ligalig sa estadong ito

huwag sapilitang bubusalan ang opinyon ng masahuwag lilikha ng kapayapaan nang may pagbabantakung magkaganuonnangangahulugang nagising ninyo naang halimaw na natutulog sa ilalimng kumot ng huwad na kapayapaansamakatuwid, sa puntong itomuling babasahin ng kasasayanang mga kuwento ng tiraniya: yaong kailangang pabagsakin

141

Anong Saysay (Apa Guna)

Anong saysay ng mataas na pinag-aralanKung para lamang makapandaya

Anong saysay ng pagbabasa ng maraming aklatKung bibig mo naman’y laging tikom

Matapang na nakatindigSa kung saan-saan ang nguso ng barilNakikipagsabwatanSa mga kapitalista

Sa mga nayon Pinupuwersa ang masaNa ibenta ang kanilang lupaPero, pero, pero, peroSa halagang mura.

Anong saysay ng mataas na pinag-aralanKung para lamang makapandaya

Anong saysay ng pagbabasa ng maraming aklatKung bibig mo nama’y laging tikom

142

Tara Warsini (Ayolah Warsini)

Warsini! Warsini!pauwi ka na ba galing trabaho Warsini?hindi ka pa ba pagod?araw-araw, maghapon, kang nakatayo sa pabrika Warsinigabi na Warsinikinapkapan ka na naman ba niladahil nagsuspetsa ang amo mopakatandaan mo ang bukambibig ng mga kasama:“wala ‘yan.”ngayong Linggo ng gabi Warsinimagkano na ang utang mo Warsinihilo ka na ba sa pagpaparte ng sahod momamasukan ka na lang kaya sa parlorat muling maggupit ng buhok.

Tara, Warsinidumating na ang mga kasamamagtipon na tayo ditomag-eensayo ulit tayo ng teatromamaya ikaw ang gaganap na Nay Bodongsi Joko naman ang gaganap na usurerohuwag kang mahiya Warsinihuwag kang matakot na masabihang maartehindi mo kailangan ikahiya ang trabaho modahil di rin naman nakapag-aral si Mas Yantokahit na siya’y hamak na tagabarnis ng muweblesdi rin nakapag-aral si Mamisiya’y mananahi lang ng panyo sa bahaydi rin nakapag-aral si Wahyunimahina na ang Tatay niya upang mabayaran ang paunang matrikula sa ekswelasi Partini? ayun, mananahi ng damit na niyayari sa kumpanyang pag-aari ng Tiya Lili.

143

Tara, Warsiningayong Linggo ng gabi Warsinihinihintay ka namin ditomuli tayong mag-eensayo ng teatro.

144

Tinig ng Tula (Sajak Suara)

sadyang hindi mapipigilan ang tinig na itobibig na hindi maitikom.pero sino nga ba ang makapagpapahinto sa awiting ligaligat sa mga katanungang nagmula sa dila ng aking diwaang mga tinig na ito’y hindi mabibilanggodoon nahihimlay ang kalayaankung igigiit mo ang katahimikanihahanda ko para sa ‘yo: pag-aaklas!

ang tinig na ito’y hindi mandarambongna nais nakawin ang iyong kayamananang nais nitong sabihin:bakit at nanginginig ang iyong sandatasa tuwing ang tinig na ito’yhumihingi ng katarungan?

sa katunayan ang tinig na ito’y magiging salitana siyang magtuturo sa aking magtanongat sa wakas ay hindi na maaaring hindikailangan mo itong sagutinat kung magmamatigas kahahabulin kita tulad ng isang sumpa.

145

Ang mga Makata ay Dakilang Ermitanyo (Para Penyair Adalah Petapa Agung)

mga palaboy na humihilik tulad ngtitik kanjing lukot sa harapan ng mga tindahang Tsinohindi pa naisasalin ang tangan nating mga tuladahil hindi raw ito nagtataglay ng halagang pampanitikan

ang katarungan ay makamundopero hindi ang lupang pinagtamnan ng tulahindi dapat paksain ng tula ang korupsyon tanging ang tunay na sarili lamang nito ang hinahanap ng tulahindi dapat buksan ng tula ang kalooban nito sa kahirapanat paniniilhindi dapat hinihingi ng tula ang imposible

ang mga makata ay dakilang ermitanyonagmumuni-muni sa loob ng temploang limang pandama at diwaay sapat lamang para sa Diyoshuwag pakikinggan ang himutok ng buhay!ang mga makata ay dakilang ermitanyokapalaran niya’y tangan ng halagahan at mga Diyosng PANITIKANikinukulong ang sarili sa katahimikan ng temploang limang pandama at diwa niya’y bilanggobingiang mga makata ay dakilang ermitanyohuwag aabalahin, huwag hihingan ng tulong.

146

Ang Kaluluwa ko’y Malaya (Sukmaku Merdeka)

ang kaluluwa ko’y malayahindi nakaasa sa Departamento ng Paggawasa paglipas ng araw ay lalong nagkakatotoo ang kapalarang nakaguhit sa aking paladhindi binago ng sinumanhindi rin mababago ng Diyos na may-ari ng langitmasakit ba ito? ewan.hindi ko na muling isusumpa ang sinapupunan ng aking inadahil tiyak na hindi magiging umaga ang gabisa pamamagitan lamang ng maanghang na salita

oras na pinuno ng reklamo, na mapupuno ng reklamooras na nagpapawis dahil ang trabaho’y nagsisilangng mga sundalong matimpihayaang sumiklab ang digmaan kung kailanmanito’y hindi basta-basta lamangang numero unong problema’y ang araw na itohuwag munang papanaw bago ang takdang panahon

bago bumati ang gabi ng magandang gabibago bumati ang libingan ng maligayang pagdatingbabati ako ng magandang umaga sa buhay na payakk a l a y a a n!

147

Lunes ng Umaga nang Sumikat ang Ispirituwal na Araw (Pada Hari Senin Pagi Ketika Matahari Rohani Terbit)

lunes ng umaga nang sumikat ang isipirituwal na arawsinulyapan ko ang mga nagdaang taon ng buhay kopumasok sa mundo ng halagahang hindi ko taglayayaw magpaubaya sa mga katanungan ng aking katawan

sa pamamagitan ng hayskul diploma di ko hahayaan ang sarili kong maghirap

muli akong isisilang, mabubuhay upang maging malayapagmamasdan ang posas na kailangang bigyan ng kahuluganako’y lumulutang ngunit hindi ko hahayaang pumailanlang ang sariling gunitapaano pa kaya kung magtayo ako ng bahay at mabulag sa loob nitonandito ako, oonandito akosa mundong ang problema’y sunod-sunod na dumaratingyumayakapat pagkataposlumilisan

hindi lamang ako dugo’t laman na dapat mamataymatapos kumain at mabusog tulad ng isang hayophindi lamang ako dugo’t laman na kumukuha ng rasyonhindi ko hahayaang ang kapalaran kong patuloy na diktahan ng pagkakasala kosamakatuwid, ang araw na ito ay pait na uukit sa aking mukha

ngayong lunes ng umaga nang sumikat ang ispirituwal na araw nakasisilaw

148

ako’y tulad ng plautang tinutukso ang sarili kong taingadre! tara, gumawa tayo ng awit bago sumakabilang-buhaytara, lumikha tayo ng awit bilang pasasalamat sa buhayngayong lunes ng umaga ang pinto sa isipiritu ko ay binayo ng paittara! mapait ang martes mo, mapait pa rin ang mga linggo buwan, at ang mga taon momaging ang posas na iyong naging kabiyak.

149

Para kay Nasri at sa iba ko pang Nakababatang Kapatid (Kepada Nasri dan Adikku Lain)

tumubo na ang mga binhing pinili koang paglaya ko ang kapalaran ng aking buhaytahimik ang mga kalsada, tarasa kuwarto ko’y iiwan ang silya, mesa, mga aklatat lumang makinilya ang malalabi’y buhay na malungkothuwag ka nang kumatok kung papasok sa aking kuwartodito’y wala nang kailangang ipinid pakahit ang kahirapang ito, kahit ang alyenasyong itosubalit ang katapatan ko’y magsisilang ng mahabang diyalogo sa pamamagitan ng katha’t tula

kapag tumingin ka sa salamin ng madungis nang aparadorna nasa isang sulokng kuwartong iyonmuli mo akong makikitang nagkukuwenta ng utangpero patuloy pa ring nagsusulat. Patuloy na nagsusulatmaaring kailanma’y hindi ko magagawang disenteang buhay ni nanay at maiibsan ang ating paghihikahosat patuloy na singilin ni nanay ang aking utang na loob sa aking pagkakasilangang buhay na ito’y nambibigopero bakit nasisiyahan pa rin ako dahil dito?

lalong lumalayo ang inay, parang ikaw at ako.

150

Sa Loob ng Silid na 6x7 Metro (Dalam Kamar 6x7 Meter)

tuluyan kong pinaslang ang aking magagandang panaginip at ang nalabi ay katawang yayat at ngitngitan ng mga dagasa tuwing mahihimbing sa banig at unanna puno ng surotdi pa rin naglalaho ang lahat ng pangarap nananatili ang mga hiling na karaniwan:mantakin ang ligaya ko kung makabibiling gaas at mapagmamasdan ang nakasinding bombilyaat makapagbabasa ng libro hanggang hatinggabi at makapagsusulatmantakin ang ligaya ko kung makabibili ng kalanat makapagluluto ng supermi36 sa t’wing nagugutommantakin ang ligaya ko kung matutustusan ko na ang inamabibilhan ng bagong damit ang mga kapatid para sa pagsapit ng Lebaransigarilyo para kay itay at sa iba pa.

tunay na nakakahiya ang gutom(bigla kong narinig: kaluluwa ng milyon-milyong kasama nadala ng gutom ay naging mga mangungupit, bayaran, at palaboybigla-bigla’y naramdaman kong mas maalwan ako kumpara sa kanilamay bahay, kahit na umuupa langnakakakain, kahit kaliwa’t kanan ang utangnakakainom sa balong pampubliko.

sa araw na itosakaling magutom sa silid kong 6x7 metroditoako’y mapalad na nakasusulat pa rin ng tulaako’y mapalad na nakasusulat pa rin ng tula.

36 Brand ng instant noodles sa Indonesia.

151

Tala (Catatan)

ilang araw bago ang ikalawang banggaan sa ating kasaysayanang mamamayan ang nagsilbing gulugod,ang pangunahing haligi ng Majapahit-Mataram atbuto’t balat ng lahat ng bantayog ng alaalaang higanteng pader ng Tsina, piramide ng Ehipto, at Borobodur

aling aklat ng kasaysayan ang may sapat na pahina para sa mga talang itolaging tigib ang kasaysayan ng pangalan ng mga makata,raja, at bayani na nag-alay ng buhay para sa bansasubalit kailanman hindi ito naging sapat

noong panahon ng sapilitang paggawa, itinayo ng masa ang Anyer-Panarukansa pamamagitan ng luha ng kanilang mga bangkaynoong panahon ng romusha, nagtanim ang mga Hapon ng bulak sa pamamagitan ng mga kamayng ating mamamayansubalit alam ba ng kasaysayan kung ilang timba ng dugo ang nilagok ng lupa sa ngalan ng buhay natinngayong arawhalina’t ipagdasal ang mga kaluluwa!amen.

152

Balada ng Prisma (Balada Prisma)

ang prisma sa loob ng nagniningning na salaminhuwag tititigan nang matagalmamaya’y baka masiraan ng bait

mas mainam kung pagkagisingo sa tuwing magdarasaltitigan ang arawat pagkatapos pumikitsino ang lumikha ng sansinukob?

153

Sa Lupain ng Estadong Ito, Tanging ang Lupang Tinubuan ang Pag-aari Mo (Di Tanah Negeri Ini, Milikmu Cuma Tanah Air)

iminulat ng buwan ang aking mga mataliwanag na gumagapang sa bubong ng mga kawayang bahayna mababa’t tabingisa ibabaw ng bahaing kanalharayain ang iyong kinabukasan

mga bahay na kawayanna mababa’t tabinginanginginig mong dinampot ang gaas ng lamparapalaboy, oh palaboy, na nahihimbingkinakagat ng buwan ang aking kaloobanbibig nito’y malambot, tulad ng sa matandang ermitanyona inilalatag ang balasa ng iyong kapalaran

oh, mga lupaing napatag sa isang iglapnagbago, naging mga pabrika

muli tayong kikilos tulad ng mga kabutena nagkalat sa gilid ng mga ilognananakop ng lupaing bakantenaghahanap ng pabahay ditomay sanggol pa’t nagsisilang ng mga naetsa-puwerang suplingna pamilyar sa pawis at araw

sa lupain ng estadong ito, tanging lupang tinubuan ang pag-aari mo.

154

Tula ni Bulag (Puisi si Buta)

mula paggising sa umagadilat ang mata kong naghahandang managinipmula nang sumikat ang araw hanggang sa araw na itoang buhay ko ay natutulog at naghihikab at gulat na babangonnakita ko sa salamin ang kamay konilalanggam pa rin atang aking kaluluwa’y walang paanaglalakad ngunit di pa dumarating(sa malayang lugar sa oras na ang kaluluwa ko’y ibinagsak!)

tahimik kong hinawakan ang bolo (ngunit wala ito!)para mabanlag ang mata ko, itong dalawang bola ng matana laging dilat at nanlilinlang

bigyan ako ng matalas na bolo upang bulagin ang aking dalawang matagusto ko mang bumangonbago sumapit ang umagang muling papalitan ng panibagong umaga.

155

Ang Siyudad na ito ay Pag-aari Ninyo (Kota ini Milik Kalian)

sa likod ng matataas na gusalimaaari kayong manirahanmalaya kayong matulog kahit saan at kailan ninyo man naisinmalaya kayong bumangon kung kailan ninyo gustokung napakalamig pagka’t may ambon o ulanmaaari kayong makasumpong ng init sa restoran banda roonmaaari kayong matulog sa tabi ng kalan,pansit, at baboykalansing ng tinidor, sapatos na kumikislapsa tabi ng mga sedan at kotseng gawa sa Japan.

pwede rin kayong maligo kailan ninyo man naisinang ilog na ‘to’y pag-aaari ninyopwede rin ninyong banlawan ang katawan gamit ang latak ng mga industriya.

hindi pa ba sapat ang liwanagng lamparang merkuri sa plaza?hindi pa rin ba ganuon kakumportableng matulog sa ilalim ng langit, kasama?ang siyudad na ito’y pag-aari ninyomaliban sa mga gusali, pader, at bakod na bakal, bawal!

156

Darman (Darman)

nilisan niya ang kampung na tuyotat nagdusa sa kalupitan ng lungsodsubalit isa siyang matapang na lalakimalupit ang lungsodpuso niya’y tumigas dinmagdamag nakikipagbunosi Darman, ngayo’y isang lalaking matapangkabinataa’y hindi pa lubos na nalalagoksi Tukini ang naging tapat niyang kabiyakngayon si Darma’y inaasahan ng limang buhaysi Darman na matapanghindi magapi ng tusong lungsodpero kapag tumatangis ang kaniyang mga anakhindi niya kayang magtaingang-kawalilalaki, oo si Darma’y isa na ngayong lalaking matapangnang siya’y ipasok sa loob ng kulungansi Tukini na matapat ay itinangis ang katapangan niya

oo, magluksa ka, Tukinisa loob ng bahay na hindi pa bayad ang upahabang nakaupong umiiyak sa bangkong kawayansamantalang ang kaniyang panganay, nakasalampak, tinamaan ng kolera

malaki na ang tiyan ni Tukiningdala-dala ang buhay ng kaniyang ikalimang anak.

157

Para sa Aking Ina (Kepada Ibuku)

I

Inawala akong kumpletong datos tungkol sa kawalang-hustisyatanging mga mata kong tulala sa ingay ng malaking aspaltong kalsadamabibilis na sasakyang gawa sa Japan, Italya, Amerikapero ang mga manong ng becak ay pinapaalis ng polisiyang konstruksyonInasa iyong malusog na dibdib nakita ko ang tubuhanpero ang mga dinadayang magsasaka sa pabrika ng asukalat ang Jakarta’y parang Paris na puno ng Honda, Suzuki, Mercy, Jimmymarumi ang hangin, siksikan sa kalsadapero bakit ang mga manong ng becak ay pinaaalisng polisiya ng konstruksyon?ang halamang gali-gali37 ay pinapatay, ang mga kurakot ay kinukurakot ang buhay na payapa at ligtasmabuting kalusugan gaya ng datiat ang mga radyo natin ay mas madalas na ibinabalita:ang pagpapaunlad sa Indonesia ay mabilis at malawak na umuunladkumpara sa nakaraang kami ay bumisita,sa kasong ito, sa tingin ng ministrong panlabas ng bansang Anusaksihan sa monitor ng telebisyon ng republika ng Indonesiaang magsasaka’y inani ang ikalawang ani, mga mukha nila’y tuwang-tuwasamantala ang kampanya bago ang eleksyon ay mas naging marumi

37 Halamang-gamot

158

II

sinong pwedeng tumira sa lupang ito ni Ina?siyempre kung sinong kayang magbayad sa batasat bibili ng sulat-permiso ng pagbebenta mula sa anak ko.at paano ang mga kapatid kong naghihirap?madali lang ‘nak, sundin lang ang KB, huwag mag-aanak ng marami, mahalaga itopara sa maginhawang buhay sa hinaharapmaaaring piliing tumira sa sariling bayan o lumipat-bayanpapunta sa labas ng Java osige na lang at maging pulubihuwag matakot magutom, ‘nak! ang siyudad ay bodega ng pagkainna malayang mapagkukunan ng sinomang mangangahas

159

Ina (Ibu)

kung hihingin mo ang aking katapatanito ay inialay ko na, aking inaang panahon ng aking buhay na hindi ko hinayaang magbagoiyon ang tanda ng katapatan ko sa iyo

hindi ko pa talaga naibibigay ang asukal at tsaangunit ang mga aral ng buhay ay nasa loob lamang ng kanin

ang anak ba ay impukan lamangna maaaring wasakin lang ng puso kung gugustuhin niyausapin lang ba ng ganansya at benepisyo ang pagsisilangisang tumpok lang ng kabutihang-loob na kailangang mabayaran agad

anong daan ang dapat tahakin ng anakat ano rin ang hindi, na maaaring piliin at napili nang tumahak nito nang mag-isa?

160

Maskara ng Ragil Kuning (Topeng Ragil Kuning)

kapatidanong nakita mo sa kagandahan koningning sa matang mapanglaw na nambibighanimarikit na bibig na laging nakangiti

pisnging kakulay ng pulang makopao ang balat na itong kakulay ng dilaw na lansones?kapatidnakita mo na at ika’y nalinlanghindi mo nakita ang insekto na bumighani sa talukap ng mata ko, baba ko, pisngi ko, at balat kosa huli’y ang pambalot ko ay tanging bangkay!kapatid nais mo ba akong makilala?halika’t tanggalin natin ang maskarang ito.

161

May Gubat sa Aking Loob (Di Dalam Diriku Ada Hutan)

may gubat sa aking loobsa loob ng gubat ay tumutubo ang mga tinik at mga prutasang kasukalan at ang mga daan ay nanliligawsa loob ng kuweba’y isinilang ang isang baboyna kamukha kopati ang elepante at kabayo

ang mga ahas ay gumagapang sa aking loobminsan ako’y gaya ng buwaya na inilulubog ang matakatawan at pati na rin ang aking puso sa ilalim ng tubigangpuno ng lamok at dugo at nangangamoy putik

may gubat sa aking loobsa loob ng gubat na ito’y laging isinisilang ang isang manunugispumapatay sa hayop na gusto akong manipulahinkadalasa’y napapatay ang hayop na itopero hindi bihira na ang manunugis ay mapatay dinmay gubat sa aking loobsa loob nito’y isinilang ang isang manunugistinutugisAko

162

May Bahaghari sa Langit sa Hapon (Ada Pelangi di Langit Sore)

may bahaghari sa langit sa haponpagkatapos ng bagyo sa tanghalimapayapa sa dapit-haponat sa gabimakatutulog nang mahimbinghanggang bukas ng umagamamaya ay may bagyo muligaya ng inaasahan

163

Hindi ko Alam (Aku Tidak Tahu)

ang hinihintay ko lamang ay kung kailanmakatatakas mula sa pakiramdam ng pagkaligawna umusbong mula sa batis ng takotang buhay na ito ay hindi piitanalam kokung bakit gaya pa rin ng bilanggonangangatog akong buksan ang kandado ng kalayaan

ang hinihintay ko lamang ay kung kailan sila makauusadkasama kaang buhay na ito ay hindi piitan, alam kokung bakit nangangatog, kung bakit ka nangangatog,hindi ko alam

164

Tula ng Dalawang Araw (Puisi Dua Matahari)

isang araw ako ay bumisita sa bahay ni tiyuhing arawhindi ako nahainan ng kahit ano sa halip siya ay nagsalita:maraming Tao ang gustong magpaka-Tao dahil minsanko nang sinunog ang budhi niya at kinuskos ko ang loob nito ngkapangyarihan ko“gusto ko rin maging kagaya mo”napangiti si tiyuhing araw at iniwan akohinabol ko siya nang may pag-aalala“saan ka pupunta tiyo?”“ang sabi gustong maging tao…”pagkatapos ay nawala si tiyuhing araw.

mula noo’y nag-aral akong mag-isa hanggang sa halos mawalan ng pag-asapero hindi.

isang bukang-liwayway muling lumitaw si tiyuhing araw“tiyo, nakatagpo ako ng isa pang araw!”“tama, ‘nak. iyon ang sarili mo.”mula noo’y nabuhay ako nang may dalawang araw:araw na sumisikat tuwing umagaat araw na nasa loob ko.

165

Sulat (Surat)

ye,isang tuldok para sa iyo

para akong may hawak na gitarawala mang awitin ako’y maaaringumawit sa kalooban

ako’y nasa sulok ng isang kuwadromalaking ulap, tahimik na lumulutang at dinadaananang lihim na plantasyon ng sagingna hinulugan ng dilaw na bituin

ang daang ito ay iba sa karaniwanmalalaki ang mga bato sa aking talampakanpuno ng akasyang malago, malagong-malagolahat ay nagbago na, oobakit ngayon ko lang nabatidna sa sandali ng pag-iisa’y nais pala ng kasamaye,ako’y malaki na, matanda na ngamagbebente unobigote’y tumubo na atgusto nang makipagtalik

hindi ko maintindihan ang dahilan kung bakit kailangang magbigay ng atensyonsa gamelan sa kasalan sa pista kaninalahat namang ito’y pagnanasa lamang ng ari

malalim na gabilahat ay natalupanang natira’y isang tuldoksaibabang langitye, mag-isa?

166

Apoy (Api)

alab na nagngangalang habaghindi maapula, hindi ko maaapulakung kaya’t hahayaan kong dila-dilaan ang kalooban ko.tinutupok ang pinakamadilim na kadiliman, mga muwebles sa silid ng mithiinang bulong niya: kudkurin ang hapdi mula sa uka ng utak mokabkabin mo lang at pagkatapos ay itaktak ang abo sa iyong matamula sa gunitang inaabo :-ang mundo natin ay isang mundong napag-iwanan na :-ano pa ba ang gusto mo? ano pa ba ang gusto mo?bago lumisan ang habag, ito’y hahalik sa aking nooat ang kaluluwa’y mapupuno!(at namumula pa rin ang kaliwa at kanan kong pisngi dahil sa bakas ng halik)(kahit ang mukha ko’y namumula pa rin) :-lakad na, anak, binatilyo balang araw, tulad mo, sinuma’y mabibigla.

167

Hangin (Udara)

mula sa iisang hanginmalalanghap

ang hangin sa kampung at hangin sa libingansinasalubong ang kamatayan!

ganoon kahirapsambitin ang mabigat na pangungusapmaligayang pagdating!

168

Pagwawangis (Ibarat)

tayo’y lubidna ibinubuhol nang mahigpitminsang ninais kumawala mula sa lahat ng itotayo’y lubidna binubuntutan ng apoybituing sansaglit na nagniningning tulad nitonapakaliitnapakalaki ng pag-asa para sa buhaymay alabokna nangungulila para sa aking kamatayansa pamamagitan ng apoy

hindi iilan ang nawalan ng loob nitong mga nagdaang siglo.

tayo’y lumilipadtinatawid ang sariling distansyatungo sa kamatayantulad ng bituin na pinaglaho ng umaga

169

Arnibal (Juruh)

ano ang lihim sa likod ng orassa loob nitong tulad ng balon, pandama’y napaparamipunin ang himig at kalungkutannaglaho ang kabadong alingawngaw at ang intimasidad

ano ang lihim sa likod ng gunitapagmasdan ang sahig sa gitna ng hamogat mga nahamugang dahon ng puno naalala ko ang niyebe, gayundin ang Japannaalala ko ang mga trabahador at ang kapayapaang asulsino ang nasa pinakakaibuturan ng gunita?

sinong tahimik?sinong lumuluha sa katahimikan?parang nagbibiro,hindi pa rin tumitigil ang hukbo sa pakikidigmaaraw-gabing naghahanap ng hangganan sa kanilang kaloobansino ang mga kubli sa aking kasaysayan?

170

Mga Liriko sa Umaga (Lirik-Lirik Pagi)

binuksan ko ang bubungan ng umaga:puting hamog ng silangan, asul na tuktok ng lawu38

asul na repleksyon, mga puno sa burolang init ay gumagapang sa mga dahon ng puno ng sagingat balat na gawa sa jati39, waru40 sa kampungsa likod at harap ng mga dahon, bakod ng bahay

mataas at tahimik na tuktok ng lawunakatingala sa langitdiyalogo ng meditasyon:sino ang pumipigil sa bituin sa gabihanggang sa kumupas ang ningning, salubungin ng tanghalinakapagpapaantok sa semak perdu41

pulang silahis ng araw sa kurbada ng hamogkalat na bumagsak sa lupa sa umagamaingay na musika, pusong payapapinalo, binunot, binakbak ng mga kamaymga kamay na naabot ang mga alaalangnagbibigay-galos at lumilitawnagbibigay-galos at nawawala:-mga kaibigan kong taomga letra sa tula

38 Bundok ng Lawu sa probinsya ng Jawa.

39 Puno ng teak.

40 Isang klase ng puno.

41 Bush.

171

Sa Ikaapat na Palapag (Di Tingkat Empat)

sa ikaapat na palapagsa baba nito’y ang aking siyudadumaandap-andap ang sanlibong ilaw

sa ikaapat na palapagnakita ko ang sariling lumilipadsa ilalim ng maiingay na kuyognapasimangot nang makitang wasak ang aking ulo,ang aking mukha at ang aking diwang duwag

mula sa ikaapat na palapagkung ako’y tatalonpapatagin ako ng aspalto at ng tawiranpero may masusumpungan bao magkukumahog pa ring maghagilap

sa ikaapat na palapaghinahatak ko’t inaaya ang sariling umalisbago ako tuluyang mahikayatng mga ilaw sa baba.

172

Talambuhay (Otobiografi)

hindi natatapos ang pakikibaka upang maging taohindi kailanman nailinaw na ang pakikibaka ay magiging lihimna aklat, hayok sa kahuluganmabilis na numinipis pagkatapos habulin ng libingan ng oras

araw-araw humihingi ng salita ang tulakahit na ang mga salita’y bisyo rin ng kaluluwasa loob ng isang aklat ay nagsisilaglagan ang mga pahinadi tulad ng bulaklak na patuloy nating dinidiligan sa hardin Mong ito

173

Ako’y Isinilang sa Isang Pistang Hindi pa Natatapos (Aku Dilahirkan di Sebuah Pesta yang Tak Pernah Selesai)

ako’y isinilang sa isang pistang hindi pa natataposlagi lamang may dumarating at umaalis hanggang sa araw na ito

may puti at kulay lilang bulaklak malapit sa bintana kung saanmaaari nilangmatanaw at maramdaman ang kalungkutan at kasiyahanna hindi magiging sa kanila

may larawang inaalikabok, kanilang larawang minsan nang naroonsa pista na sinong nakaaalam kung nasaan na ngayon matapos pumanawmayroong nagnanais ng libingan para sa sarili niyang alaalana gumuhit ng oras tulad ng isang ahasmayroong nagnanais matulog nang isang araw at babangon kapag ang arawng paghuhukom ay dumating na upang hindi maramdaman ang bawat minutona nanggigipit at mabigat

doon ay may isang mesang puno ng kakanin na magkakaiba ang kulayinaalok nila ang mga itosa akin, kinuha ko’t tinikman, masarap!iyon ang dahilan kung bakit ako laging gutomdahil mayroon lamang akong isa, marahil!

Diyos ko, ako’y nasugatan sa kagandahan Mo.

174

Ndawe-Wonogiri42 (Ndawe-Wonogiri)

ang takipsilim na ito at ‘yunglaging nangingitimgaya ng elepanteng nakaluhod at may ilong na nasa kung saanang likuran niya’y kalbo- ang burol na iyon

mga batuhang burol ang mas nagpapatunayna ang mga bus at ang paggewang-gewang ay nagsasabingang paglalakbay na ito ay nasa loob ng balangkas ng pagbuo ng kapalaran.

ang takipsilim na ito at ‘yunglaging kulay itim, ang mga ulap ay mga higantena inaangat pataas ang kaniyang braso.

gaya ng elepanteng nakaluhod at may ilong na nasa kung saanang likuran niya’y kalbo- ang burol na iyon

(palalayasin natin ang higanteng iyon)upang ang burol na iyon ay maging kagaya ng matabang elepantena nakakatawa ang matang singkitupang ang kapalara’y hindi manikluhod sa huliiwanan natin ang siyudad at maging magsasaka ditosa burol na itobinasbasan ng mga diwataang mga punla ng saging na itinanim natinsa mga gabing maliwanag ang buwan.

42 Ang lugar na Ndawe ay palaisdaan sa probinsya ng Wonogiri sa Gitnang Java.

175

Pitsa ng Karambol43 (Biji-Biji Karambol)

sa gitna ng gabi, at nang humina ang mga kaluskosang mga pitsa, sa gitna ng gabi, ay nahulogisa-isang nahulog, isa hanggang sa maubosulitan

isa ang nalaglag sa loob ng butas na itimganun kasimple, lumitaw ng ganuon langisa-isang nalaglagsa butas na itimdoo’y walang hanggananbago pa man makahiyawang sinoman

sa gitna ng gabiumaalog-alog ang mga pitsapumipintig-pintig, ipinagpapalagaykung kailan dadating ang daliring pipitik sa kaniyang katawan

hindi nito alampero tiyak ang pook na itim sa kantong ito’ymadilimlumalalim ang gabinagkumpulan ang iba pang pitsasa kaliwa’t kananlumalalim ang gabiganito kalapit ang umaga’t gabitulad ng presensya’t kawalanng buhay at kamatayan

43 Isang larong Indones na kawangis ng larong “pool” sa Pilipinas. Ngunit kaiba sa pool, kamay at hindi tako ang ginagamit ng manlalaro upang patamaan ang pitsa.

176

Tatlong Maikling Tula (Tiga Sajak Pendek)

i

muli kong hinanapang bubog ng basag kong mukhana noo’y nasa ayosnoong winasak itonang ako’y malasing at naghanap ng direksyon

ii

muling nakitaang mukha kong ni minsa’y hindi pa nabuonatahimik nang mabanggit: saan ka pupunta?

iii

muling nasira ang aking sapatos (dalawampung taong nabuhay sa kuwento lamang)mainit na aspaltadong kalsada sa pangit na panahonat nagpupuyos na arawnanlulusaw ng mga espesyal at ordinaryong arawLebaran. Pasko. 17 Agustus, anong mga ibig sabihin?ngayo’y nagbalik. nagbalik akong napatigilsa pagtitig sa paligid mo.

177

Ligo (Mandi)

bago dumating sa maisan magkakasama pa ang mga palaka,hubad akong naligo sa bukalsabay-sabay na huminto ang mga palaka

inistorbo ko ba ang katahimikan?nangungulila ako sa katahimikan

magulong kaloobankaliwa’t kanang sinaksakng tunog ng katahimikan

178

Bulaklak (Bunga)

nabuhayang bulaklak na sa isang iglap nagkakulaypulang kulay na sa isang iglap nawalanamataynang ganun-ganun lang.

179

Pulang Ilaw (Lampu Merah)

nang bigla-biglang naging pula ang ilawsiya’y nabiglabakit dito?

at mabilis niyang nalampasan ang ligalig na itona laging nagtatanong, tumatangongunit di naman nakaiintindi

kung hindi pula ano ang mangyayari?bigla-biglang naintindihan niyaang berde at dilaw ay kagaya ng pula

dapat tayong magpatuloy sa paglakadsa pagpili ng isang kulay lamangpare-parehong hindi alam ang katapusanpare-parehong hindi alam ang kahahantungan

ganoon ang sabi niyanang may bagong lakas ng loobsa daang kaniyang pinili.

180

16 Setyembre (16 September)

dumating ang tagsibolbumangon mula sa pagkakangalay sa isang panahon

nawasak na anyo ng buhaypaglao’y nalusaw, naging isarabaw ng tubig na naglaho sa pagtaas ng alonpinapatda ang sakit, nagiging pakiramdam ng buhay

pagtatagpo’t paghihiwalay, pagkawala’t pagtuklaspagtatagpo’t paghihiwalay, danas na palamuti sa mataat kung mabigong manahan sa iyong puso: ang bulaklak ay magiging bagong-usbongna kaluluwa na isisilang nang sariwa sa pusod ng gunita(bumagsak na ang kaharian ng bilangguan)malayang-malaya na dumating at lumisanpinalalawig ng sakit ang kahulugan ng kalayaan.

181

Tatlong Bersong Tula (Sajak Tiga Bait)

kay: kun

iyong nag-aalala ay niyayaya akong umuwialam kong hindi ako nag-iisasaanma’y may katahimikan

mayroong nanghahamong huminto kung tumatakbomayroong nanghahamong magsalita kung walang-kibomayroong nanghahamong humalakhak kung tahimikmayroong nanghahamong gumising kung natutuloghindi ko alam kung anong pangalan mo

iyong inaaya akong umuwina may tinig ng amang nangungulila sa kaniyang anakang nagpaluha sa akinsa gitna ng kalsadang mahaba at makulimlim.

182

Sa Umaga’y Lumipad ang Kalapati (Burung Dara Pagi Terbang)

sa umaga’y lumipad ang kalapatiumuwi sa pugad sa kalagitnaan ng haponnaghihilik na natutulog, sa mata’y walang bahid ng pag-aalalasa pag-aalangan ng panahon

sa umaga’y lumipad ang kalapatiwalang pag-aalangan sa matasa araw na dumaan nang hindi napansinnatulog sa gabi nang hindi binangungot

alingawngaw lamang ang mayroon akona nagngangalang sugat at alaalasa umaga’y pumasok sa trabahosa hapon ay biglang napahinto, bituin sa kuwarto ko’ypinalitan ang mga numero sa kalendaryo.

183

Awit ng Pagtatalik (Lagu Persetubuhan)

isiping ako’y isang numerong hindi buo:subalit alin ang buo kung wala ang kulangkung gayo’y handa akong maging isang bahagi ng iyong kabuuandahil hindi ka buo kung wala akodahil hindi ka perpekto kung wala ang sangkatauhan

isiping ako’y isang numerong hindi buo:pupunan ko ang iyong mata ng liwanagat gagawin mong husto ang liwanag sa apoyika’y pula, ako’y init, ika’y init, ako’y pulana nagliliyab sa kabuuan ng pag-iral ng sangkatauhan

isiping ako’y isang numerong hindi buo:na kinukumpleto kakung gayon, magtalik tayo sa himpapawidhindi ba’t ganuon ang Diyos?

184

Tula sa Bawat Araw (Sajak Hari Demi Hari)

sa bawat araw na lumilipas, ang pagkabalisa kosa bawat kuwentong nabubuo, ang pagkabalisa kosa bawat kasalanang namumuo, Diyos kohindi sapat na nahihiya lang ako(sa loob ng silid ikinulong ang sarili)pero bigyan ako ng tapangna alisin ang maskara at ang busanasumayaw nang medyo hubad, nang may sugat sa buong katawansa presensya ng mga kaibigang pinakamamahal.

185

Tulang para sa Iyo (Sajak untukmu)

babala ng asong galing sa grupong pink floyd ay sumuot sa dugoito ang aking trabaho sa tanghaling itotitigan ang nakasisilaw na langit, pag-isipan ang komplikadong pag-aalala pinagpapawisan nang matindi ang katawang pagod

sa loob ng dugo, dibdib, buto, at pakiramdamnagtatakbuhan ang mga anino at ang hangin mula timog na pinapalisang pagdududang hindi ito timog, hindi, hindi ito hilaga, hindi, hindihindihindi ito kanluran, hindi silanganoo, sa tanghaling iyon ang bawat direksyon ay walang tiyakna posisyon

doon ko natagpuan ang iyong mundo, doo’y madilimang lahatnakalulungkot na kama, mga unan na hindi nakapagpapaantokpero ang kulamboay nahahayaang hanginin at pasukin ng liwanag mula sa langithalos walang kulaywalang epekto.doon ang iyong ina at anak ay gustong matulog at nakapikitkang inihahatid at ang iyong ama’y umalis na patungo sa bagong mundongsa totoo’y tuyot ngunit lagi lamang tayong nagugulatsa paraan ng paglalakbay na iyon(hay, gusto ko talagang matulog sa tanghaling iyon)araw.Ilang milyong dahon ang nagpasasalamat sa iyoupang sa wakas ang hinog na bunga ng punong iyo’y ihuhulog mo,araw.Ilang milyong pasasalamat ang dapat kong ikubli mula sa iyosa tanong na hindi ko kayang sagutin at bumubuo sa akinang buhay na iyon ay gumagawa ng ritmo

186

may organ at piano rin ang pink floyd.kinakalabit ang gitara ng mga daliring hindinakikita

marahil bihira na ang mga ibong gustong humunisa gilid ng siyudadumawit muli ang pink floyd ng isang awitgaling sa bago nilang labumtumakbo rin ako’t kumuha ng libro ng tulasa darating ang panahon na magpapanggap akong batamagdadala ng maraming maskarang nakakatakot at nakakatawa

umawit muli ang pink floydpagkatapos ako ay sabik na nagbasa ng tula ng pag-ibig, para sa iyo

187

Batas (Hukum)

lahat sinungalingNasaan ang mga tuwid?: pati ang batas

188

Gabi sa Siyudad Ekwador (Malam di Kota Khatulistiwa)

nakikita ang buwan sa pantalang masigla.sa pantalanang pag-ugong ng makina ng barko ay pinaglalaruan ang ilawna iba-iba ang kulaypumipihit-pihit sa mga kurba ng ilog ng Kapuas44, ilangsaglit pa ang amoy ng sariwang isda’y pumalibot, mula sa kaingsa bodega ng barko papunta sa daungannakapatong sa likuran ng mga porter papunta sa mga tolda sa palengke“huwag mong palipasin ang gabing malamig nang mag-isa abang45…”

ang mga tindahan sa mga sulok ng kahabaan nito ay sarado. ang mga warung46 ay lihimna naghahanda ng kopi pangku47, beer, at pulbos sa mukha.isang pulis-detektib ang lasingtinatalbugan ng kislap ng sapatos niya ang bibig niyang basa, may motel na malapitdoon, pili lang kung ano ang gusto. iyong may maikling palda o walang braiyong mataba, payat, o may malaking suso.“sampung libong rupiah lang abang…”

44 Kabupaten sa probinsya ng Gitnang Kalimantan

45 Abang

46 karinderya

47 Termino para sa anumang inumin na inoorder sa mga klab sa Indonesia para sa mga nais “mag-table” ng babae.

189

di kasama ang distritong ito sa mga libro para saturismo. ang mapa ng ating siyudad ay maganda’t napakaganda. ang ating siyudaday gawa sa malalaking kalsada,simbahan, mosque, templo, monasteryo, hardin ng opisina ng gobernador,mga tindahan ng souvenir, restawran ng lutong tradisyonal,museo, may talon, athardin ng libingan ng mga bayani. ang ating siyudad ay napakaganda at mas maganda. “tara inom pa abang…”tara, bago pa magbukas ang mga tindahan, bago sumapit ang bagong arawbago ang amoy ng langka,durian, petsay, tokwa, tempe, tuyo, at petai48 atlabong atbagoong at tempoyak49 ay mangibabaw sa palengkeng ito. bago ang siyudadna ito ay magpalit ng damit ng paggalang at mag-iba ng batas.“hubarin mo ang pantalon mo abang!”

48 Parang bataw o patani

49 Burong durian

190

Regalo para sa Bagong Kasal (Kado Untuk Pengantin Baru)

ito ang regalo kosa iyo bagong kasalisang makatana tinutugis

paumanhin kung naiistorbo koang inyong pulo’t gatamakikisuyo sana ako ng isang silid

upang maipahinga ang katawan komga bagong kasalmay dalaw ulit kayoisang makatana hinahabol ng mga sundalo

totoo namang walang ligayasa bayang walang kalayaanhangga’t walang kalayaan.hangga’t nagiging multo ang may ibang opinyon.

ito ang regalo kosa inyong bagong kasalisang makatang hinahabolng mga sundalo.

191

Apendise

193

Dalawang tula mula kay Fitri Nganthi Wani (Panganay na anak ni Wiji Thukul)

Uwi na ‘Tay (Pulanglah Pak)

Uwi na ‘TayKaming pamilya mo’y naghihintay sa iyo ‘TayPati ang mga kasama mo’y hinihintay ka rin ‘TayUwi na ‘TayHindi mo ba alamSira na ang Indonesia ‘TayAng mga tubo’y nakabaon sa lupa ng daigdig natinAng usok mula sa mga pabrikaNagbibigay ng polusyon sa daigdig natin ‘TayAng mga basura’y nagiging ilogAt ang mga ito’y kontaminado naNapipilitan kaming takpan ang ilong ‘TayLumuluha ang daigdig natinKailangan ka ng daigdig natin ‘TayUwi na ‘TayHindi mo na ba ako naaalalaAko’y anak mo ‘TayAko, si bunso, si nanay, at lahat ng taoNangungulila sa iyo ‘TayMananalangin na lang baDapat akong maghintayKayong mga nakaupo sa puwesto, ibalik n’yo ang tatay ko!

Kalangan, 15 Mayo 2000

194

Ika’y Nagtagumpay Maging Bala (Kau Berhasil Menjadi Peluru)

Ika’y lalaking matigas ang uloNangahas mangarap noong orde baruBuo na ang loob moWala nang makapipigil sa ‘yoNgayon, dapat alam mo naika’ y nagtagumpay maging balaMabilis na tumatalilis tungo sa direksyong ninanaisWalang mintis sa bawat pag-asinta moSubalit mayroon kang hindi alamNa ang isa sa mga bala mong iyonAng tumagos sa ubod ng aking kaluluwaSinasaid ang aking pag-asa at lakasPinatitigil ang aking orasPinatutulo ang aking luhaBinubulabog ang panahon ng aking pagkabataAng bala mong iyonna muntik din pumatay sa akinPinatutubo ang mga puno ng aking tapangAng anak mong noo’y mababaway ngayon bulaklak na hindi basta-bastang malalanta.

195

Panayam kay Wiji Thukul: Dapat Ipaglaban ng Alagad ng Sining ang Kaniyang Paniniwala

Ang posisyon ng makata ay nagiging mahalaga sa gitna ng matinding pingkian ng idea sa mundo ng tula. May mga grupo na ikinakahon ang makata sa isang tiyak na kondisyon. Isa sa mga ito ay ang bahid ng demokrasya na ispesipikong kinabit kay Wiji Thukul. Siya ay isang makatang hindi ginustong “manlimos” ng tula: sa Solo, Bandung, Yogya [Yogyakarta], Jakarta, Surabaya, Korea, at sa malalaking siyudad sa Australia. Pati sa mga warung, restoran, at pati sa mga kampus. Sino si Wiji Thukul? At ano ang kaniyang pananaw tungkol sa panitikan sa konteksto ng kasalukuyang politikal ng konstelasyon ng bansa?

Minsan mong sinabi na ang isang makata ay hindi mabubuhay sa pagsulat lamang ng tula. Pero bakit patuloy ka pa ring nagsusulat ng tula?

Talagang hindi ako nabubuhay sa [pagsulat ng] tula, hindi ako naniniwala na kailangan ang pagsulat ng tula upang mabuhay. Para sa pangangailangan ng pamilya ko sa araw-araw, kumikita ako mula sa pagtatrabaho sa labas ng sining. Halimbawa, pagtatahi ng sablon, paggawa ng bag at banig, pagbabarnis ng mga muwebles, at iba pang trabahong kagaya nu’n. Nagsusulat pa rin ako ng tula dahil ang tula ay behikulo na maaaring magparating ng mga problema ng masa —ng mga gaya kong patuloy na sinisiil at pinagmamalupitan ng may-kapangyarihan.

Tinawag kang makata ng masa. Anong masasabi mo sa bansag na ito?

Sa pagsulat ng tula, hindi ko na pinakikialaman ang anuman. Ang mga nagsasabi na makata ako ng masa ay ibang mga tao, hindi ako. Kung ako ang nagsabi nu’n, ang tawag du’n arogante. At dapat na linawing di ko ipinagtatanggol ang bayan. Sa totoo lang, sarili ko lang ang aking ipinagtatanggol. Di ko gustong tawaging bayani dahil sa kaakibat nitong responsibilidad na ipaglaban ang kapalaran ng masa. Ang totoo’y nagsasalita lamang ako tungkol sa sarili ko. Tingnan n’yo, tagabarnis ako ng mga muwebles, ang asawa ko naman mananahi, ang tatay ko drayber ng becak, ang biyenan ko nangangalakal ng mga sirang gamit, at ang paligid ko’y puno ng kahirapan. Lahat sila ay nasa loob ng tula ko. Kung ganun, hindi ko ipinagtatanggol ang sinoman. Nagkataon lang na sa pagtatanggol ko sa aking sarili ay tila nabibigyang-tinig ko rin ang mga karapatan ng ibang tao sa iba’t ibang lugar at espasyo.

196

Ano-ano ang mga ideolohiyang nakapaloob sa iyong tula?

Ang ideolohiya sa loob ng [aking] tula ay ang mga katotohanan sa kasaysayan. Hindi ito maaaring manipulahin, gaya ng kung paano isinusulat ng kasaysayan ang mga pangyayari kada pangyayari. Naniniwala akong ang ideolohiya ay talagang nasa panitikan na. Pero hindi ko itinutuon ang aking sarili sa paglalangkap [sa aking tula] ng kung anong tiyak na ideolohiya. Pwede ako sa kahit anong kaisipan, mapa-surealista man o naturalista. Ang bawat kaisipan ay may angking kalakasan at hindi dapat basta-basta pinipigilan. Lamang ay namamangha ako sa surealismo sa Indonesia. Sa Kanluran, ang surealismo ay kilusang lumitaw mula sa pagrerebelde laban sa sistema ng namamayaning halagahan. Samantalang sa Indonesia, ang surealismo ay tila mas kaakibat ng katotohanang marahas at nanggigipit. Sa huli, ang suspetsa ko’y marahil pagtakas lamang ito mula sa lahat.

Ano ang iyong pananaw tungkol sa panitikan sa kontekso ng politikal na konstelasyon ng bansa?

May politikal na kalakasan din ang panitikan. Lamang, hindi pa ito nagagamit nang mabuti ng mga gumagamit nito. Kongkretong halimbawa nito ay ang nangyaring “cekal-mencekal” (pag-aresto) nitong nakaraan. Tanda ito na ang panitikang politikal ay mapanganib [pa rin]. Kapag may pagbasa ng tula at ipinagbawal ito, siguradong mayroong politikal na konsiderasyon sa likod nito. Laging isinasaalang-alang ng pamahalaan ang lahat, hanggang sa pinakamaliit na bagay. Sayang, hindi masyadong nabibigyang-pansin ng mga alagad ng sining ang isyung ito. Sa mga probinsya gaya ng Ngawi, Blitar, Sragen, at Wonogiri, napag-uusapan ang kuwento tungkol sa pag-aresto, pero bakit tila hindi ito pinapansin ng midya. Ito ang politika ng pagbabalita. Ang mga probinsyang iyon ay walang akses sa midya. Pero iba kapag kina Emha o Rendra. Kumurap lang [sila] nang kaunti’y nag-iingay na ang midya. Pero sa mga rehiyon, kahit na lumindol na’t lahat, wala pa rin. [Dahil sa mga bagay na ito] talagang kailangang ipaglaban ng alagad ng sining ang kaniyang mga idea sa pamamagitan, halimbawa, ng paglilimbag, pagtatanghal, at talakayan.

Maaari mo pa ba itong higit na ipaliwanag?

Ang mga tao sa lugar na ‘to’y hindi mga kilalang tao. Sa katunayan, masisipag sila, mas masipag pa nga sa mga galing sa Jakarta at malalaking siyudad na pinamimihasa ng midya. Ngunit dahil bihirang na pinapansin ang

197

mahihirap sa kanayunan, lumalaban tayo sa pamamagitan ng pagpapalawak ng koneksyon at komunikasyon [sa kanila]. At kaakibat nito ang pagtatatag ng mga palimbagang hindi gumagaya o pumaparis sa balangkas ng midya na nakaumang sa pagnenegosyo.

Ibang isyu naman. Anong opinyon mo sa sensura?

Tutol ako! Hindi dahil sa Tempo, Detik, o Editor. Noong panahong pinanatili ang Revitalitasi Pedalaman, nasa Semarang ako, kinukumbinsi ang mga kaibigang lumikha ng isang petisyon. Lamang, wala sa kanila ang may pakialam. Oo, ang mga alagad ng sining natin ay mga alagad ng sining na nangangailangan ng isang pinuno. Kailangang organisahin. Talagang nag-aalala ako ‘pag pinag-uusapan ang sensura, para kanino man ito ipataw o saan man ito ipatupad. Pero mas nag-aalala ako sa kalagayan ng ating mga alagad ng sining. Kailangan nilang mas maging sensitibo at alisto. Dapat mayroon silang kamalayang panlipunan at masidhing pakikiisa para sa laban ng sambayanan. Bakit walang kumikilos sa tuwing may pagbabawal o sensura sa lugar nila? Bakit may ingay agad kapag taong bigatin ang apektado? Sinong nakikinabang sa ganitong klase ng mga sitwasyon? Kahit nga iyong kaso ng SUPP nito lang ay hindi masyadong naging matunog. Bakit, dahil masa lang ang sangkot? Higit itong patunay ng kawalang-pakundangan [ng mga may-kapangyarihan] at pambubusal sa makatuwirang pag-iisip. At higit sa lahat, patunay ito ng pagkukulang ng mga alagad ng sining sa panahon ng krisis.

Tungkol naman sa petisyong nabanggit, pakiramdam mo ba’y nabigo kang pukawin ang mga kasama mo [na kumilos]?

Tulad nga ng sinabi ko, mas kumikiling pa rin ang mentalidad ng mga alagad ng sining sa mga bigating personalidad. Halimbawa, ang kultura ay isang paksa o usaping mistulang mapagdadalubhasaan lamang ng mga tukoy na eksperto. Kaakibat din nito ang [kanilang] pagkasindak at aprehensyon. Bukod pa riyan, maraming alagad ng sining ang may pangangati sa politika. Hindi ito tama. Madali lang naman kasing maniobrahin ang usaping pampolitika nang hindi natin namamalayan. Ang kailangan natin ay maging mga tagalikha, at hindi mga obheto [ng politika]. Oo, sang-ayon ako na marami sa mga alagad ng sining natin ang mga alagad ng sining sa salon. Pero hindi ko rin naman masyadong masakyan ang panlasa nila sa panitikan. Para sa kanila, ang panitikan ay nasa kalangitan. Talagang hindi kontekstuwal. Hindi ba dapat mabuhay ang

198

panitikan kung saan ito nagkaroon ng buhay? Hindi ba dapat tinatala nito ang mga pangyayaring nagaganap sa paligid?

Anong opinyon mo hinggil sa trend ng panitikan ng masa?

Hindi [ako] nagugulat. Sa bawat panaho’y laging umuusbong ang pwersa ng panitikan ng masa. Sa pagkakaalam ko, ang pakikibakang ito’y nasimulan na noong panahon pa ng Balai Pustaka. Noong panahong kolonyal, ang mga Olandes kasama ang BP, ay nagbigay ng babasahin para sa masa na nakaayon sa interes ng kolonyalismo.

Isang halimbawa mula sa hanay ng masa noong panahong iyon ay si Marko Kartodikromo at ang kaniyang tulang “Samu’t saring Rekado” o ang kaniyang nobelang Estudyanteng Bagito, na itinuring ng mga Olandes na babasahing lihis. Noong panahon ng Hapon naman ay nakilala natin ang isa pang personaheng mula sa masa, si Cak Durasim. Siya’y walang kimi sa kaniyang pagtutol sa mga pasistang Hapon sa pamamagitan ng kidung ludrukan. At noong panahon naman ng Orba, hawak ng mga palimbagan ang panitikang opisyal, ngunit sa labas nito, pangmasa na ang lahat.

Sa aling komunidad ng sining ka [kabilang at] namamalagi?

Pwede rin itong [ang komunidad] ituring na panitikan ng masa. Pinangalanan namin ang grupong “Templo ng mga Mahilig sa Baha” dahil kapag umambon [dito], bumabaha agad. Ilan sa mga aktibidad ng grupo ang pagpipinta, teatro, pagtula, at maraming pang iba.

Maaari mo bang ibahagi sa amin ang naging takbo ng iyong pagkamakata?

Hindi ako maituturing na makata ng protesta. Malay ako sa proseso [ng protesta]. Sa pagsulat ko ng tula, ang mga usaping bitbit nito ay laging bumabalik sa sarili kong mga suliranin. Sa una kong koleksyon, Bulol at Darman at iba pang Tula, na naisalibro, usap-usapan sa umpukan ng mga makatang inampalan sa Taman Budaya sa Surakarta ang wika ng tula ko na sinasabi nilang mahusay, tigib ng simbolo at ng iba pa. Pero ang totoo, wala akong alam sa mga sinasabi nila. Dropout ako mula sa eskuwela. Noong panahong iyo’y batid ko na ang tunay na kahulugan ng buhay. Dito, hinarap ko ang matitinding suliraning

199

hindi lamang maituturing na mga halusinasyon. Kinailangan kong asikasuhin ang sarili at tiyakin kung alin ang mabuti at hindi. Sa mga paaralan, madalas, plantsado na at nakahain na ang lahat para sa atin, bagaman hindi tayo sigurado kung mabuti ba o hindi ang mga inihahain nila para sa atin: isang tipo ng karambola/banggaan ng mga halagahan. Pagkatapos kong umalis sa paaralan ay pinili ko (sa wakas) na magtrabho bilang tagabarnis ng muwebles. Kapag may okasyong pampanitikan o kaya’y pagtatanghal sa teatro kung saan nagtatrabaho ang ilang kaibigan, nagyayaya akong manood.

Palagi silang lito, napatutunganga, at walang-imik pagkatapos manood ng mabibigat na dula ni Sammuel Beckett. Dahil dito’y mahirap na silang ayain para magtalakayan. Mula sa pangyayari sa itaas, doon ako maghahanap ng paraan ng pagdadala sa sarili na sabay na makaiimpluwensya sa paraan ng aking at pagtula. Bunga nito, madaling nauunawaan ng kahit sino ang mga tula ko. Sa pagsulat ng tula’y totoong dumadaan ako sa “trial and error.” At tula ang masasabi ko ngayong naging natatanging espesyalisasyon ko. Sa pamamagitan ng tula na itinuturing kong ispesyal, nagsimula akong mag-ngamen o “maglimos ng tula.” Noong una’y itinuring akong baliw, wala sa katinuan. Tapos napagtanto kong dapat magkaroon ng pagbabago. Kaya bago mag-ngamen ng tula, magnga-ngamen muna ako ng awitin (aawit ako). Kapag handa na ang may-ari ng bahay [para sa aking mga tula], doon ako magnga-ngamen ng tula. Sa totoo lang, maituturing na [gawaing] elite ang mag-ngamen. Dito, pantay lang ang posiyon ng nagnga-ngamen at may-ari ng bahay. Kaiba kapag nasa entablado tayo kung saan malinaw nating makikita ang mga muhon sa pagitan ng nanonood at nagtatanghal.

Saang mga lugar ka pa nakapag-ngamen ng tula?

Naku, marami na. Bukod sa Solo, Bandung, Jogja [Yogjakarta], Jakarta, Surabaya, Korea, at mga malalaking siyudad sa Australia, nasubukan ko na rin sa mga warung, restoran, hanggang sa mga kampus. Kaya kung sa mga pub o diskotek ay mayroong nag-uudyok at nambubuyo hinggil sa kahingian na magbasa ng tula, hindi ito malaking bagay sa akin. Sanay nang lumabas-pasok sa mga hotel ang mga alagad ng sining natin tulad ng mga siteran at iba pang tipo nila. Ito ang resulta ng pagiging malay sa isang pananaw lamang. Pakiramdan nila’y nakatagpo sila ng bagong idea na agad-agad nilang inginangakngak, bagaman sa katunayan ay matandang [gawi] na sa malalayong lugar o rehiyon.

200

Pasasalamat

Lubos na nagpapasalamat ang mga patnugot at tagasalin ng aklat na ito sa pamilya ni Wiji Thukul, lalo na kina Siti, Fitri, Fajar, at Wahyu Susilo. Salamat din sa mga kaibigan sa Semarang kung saan unang nabasa at narinig ang ilan sa mga salin sa librong ito. Kay Kang Putu (Gunawan Budi Susanto), Mas Rian, Mbak Air, Mas Sholekan, at sa lahat ng kaibigan sa Komunitas Kalamkopi at Nir Cafe & Working Space. At lalong lalo na sa lahat ng mga kaibigan at nakasama sa Kedai Kopi Kang Putu. Maraming salamat din kina Bang Yeri, Pak Rahmanto, at Bang Muhidin sa tiwala sa proyektong ito at tulong lohistikal.

Hindi magiging posible ang aklat na ito kung wala ang bisyonaryong oryentasyon, tiwala, at mabuting loob ni Dr. Mykel Andrada at ng Sentro ng Wikang Filipino UP Diliman. Utang din namin ang proyektong ito sa hinawang landas ni Dr. Ramon Guillermo pagdating sa pagsasalin ng mga akdang Indones. Maraming salamat din kay Dr. Carlos Piocos sa pagpapaunlak na magbigay ng blurb para sa aklat na ito.

Kina Allan Derain para sa pagpayag na gawing pabalat ang kaniyang likha at Ruzzel Valdepeña para sa mahusay na disensyo ng aklat.

Sa mga kaibigan na sumubaybay at nagtiwalang magkakahugis ang proyektong ito: Ricky Ornopia, Dom Sy, Vincci Santiago, Kiko Rafols, Giselle Espino, Taks Barbin, Lem Magaling, Galileo Zafra, U Eliserio, Tilde Acuña, Deidre Morales, Ei Narvaez, Miles Barbaza, Ayer Arguelles, Grace Concepcion, Alwin Aguirre, at Carol Hau.

Tungkol sa May-akda

Ipinanganak sa Sorogenen, Solo si WIJI THUKUL noong Agosto 26, 1963. Itinuturing bilang pinakamahalagang makata sa ikalawang hati ng ika-20 siglo, at ang sinasabing nagmana ng ikonoklasmo ni Chairil Anwar at politika ng organisasyong Lembaga Kebudyaan Rakyat (LEKRA [Linangan ng Kulturang Bayan]), nakilala rin si Wiji bilang isang mahusay na unyonista at organisador, partikular noong 1980s at 1990s. Dahil dito, naging mainit siya sa rehimeng Suharto at mga galamay nito. Noong Hulyo 27, 1998, siya ay naging desaparecido.

Tungkol sa mga Patnugot at Tagasalin

Si Mark Garcia ay kasalukuyang estudyante sa Archaeological Studies Program, UP Diliman. Nagtapos ng BA Araling Pilipino sa DFPP. Nakatanggap siya ng Darmasiswa Scholarship mula sa Kementrian Pendidikan dan Kebudayaan Republik Indonesia noong 2017-2018.

Nagtuturo si Amado Anthony G. Mendoza III ng mga kurso sa panitikan at malikhaing pagsulat sa DFPP, UP Diliman. Bukod sa kaniyang mga malikhaing akda at pananaliksik na nailathala sa Likhaan, Daluyan, Tomas, Talas, Southeast Asian Studies (CSEAS, Kyoto University), JONUS, at iba pang publikasyon, isinalin din niya ang ilang akda ng mga batikang manunulat na Indones tulad nina Eka Kurniawan, Wiji Thukul, at Chairil Anwar sa Filipino. Siya ang may-akda ng nobelang Aklat ng mga Naiwan (Balangiga Press, 2018), ang unang tomo sa binabalak na “Trilohiyang Reaksyonaryo.”