Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Niemieckie Nazistowskie obozy koNceNtracyjNe

3N i e m i e c k i e N a z i s t o w s k i e o b o z y k o N c e N t r a c y j N e

Wielki kryzys gospodarczy (1929–1933), który dotknął praktycznie wszystkie państwa świata, spowodował gwał-towne załamanie się gospodarki Niemiec i radykalizację

nastrojów społecznych. Rosła w siłę NSDAP, partia Adolfa Hitlera, głosząca hasła walki z „dyktatem wersalskim” i „systemem weimar-skim”. W wyborach do Reichstagu w lipcu 1932 r. hitlerowcy zdobyli najwięcej głosów, a 30 stycznia 1933 r. prezydent Hindenburg powołał rząd koalicyjny, w którym Hitler objął stanowisko kanclerza. Gdy 27 lutego 1933 r. spłonął gmach Reichstagu, winą za jego podpalenie pró-bowano obarczyć komunistów, a dzień później prezydent wydał dekret „o ochronie narodu i państwa”, który otworzył drogę dyktaturze partii hitlerowskiej. Po śmierci prezydenta Paula von Hindenburga w 1934 r. Hitler jako „naczelnik i kanclerz Rzeszy” zdobył nieograniczoną wła-dzę. Przeciwników NSDAP bezwzględnie prześladowano, powszechnie stosując wobec nich „areszt ochronny” (Schutzhaft), co faktycznie oznaczało deportację do obozów, które wkrótce zaczęto nazywać kon-centracyjnymi (Konzentrationslager).

Już 21 marca 1933 r. na rozkaz Heinricha Himmlera w Dachau koło Monachium utworzono pierwszy obóz koncentracyjny dla osób, wobec których zastosowano areszt ochronny. Stał się on wzorem dla obozów koncentracyjnych w całych Niemczech. obozy powstały w Sach-senhausen na przedmieściach Oranienburga pod Berlinem (lipiec 1936), Buchenwaldzie koło Weimaru (lipiec 1937), Flossenbürgu w Ba-warii (maj 1938), Mauthausen we włączonej do Rzeszy Austrii (sierpień 1938), Neuengamme koło Hamburga (grudzień 1938).

Początkowo obozy koncentracyjne podlegały policji, zsyłano tam „osoby zagrażające narodowi i państwu”. Odbywało się to bez wyro-ku sądowego, nakaz osadzenia w obozie wydawała policja polityczna (Gestapo). Do wybuchu II wojny światowej obozy koncentracyjne były

Adolf Hitler przejmuje władzę w Niemczech.

Pierwsze obozy koncentracyjne.

Himmler przejmuje kontrolę nad siecią obozów koncentracyjnych w Niemczech.

Lata 1933–1939

4 N i e m i e c k i e N a z i s t o w s k i e o b o z y k o N c e N t r a c y j N e

Więźniowie obozu koncentracyjnego w Dachau podczas apelu, czerwiec 1938 r.


miejscem odosobnienia, nie zaś masowego wyniszczania uwięzionych. Narodowosocjalistyczna propaganda głosiła hasła ich „reedukacji” – ciężka praca i surowa dyscyplina miała ich przywrócić na łono niemie-ckiej wspólnoty narodowej. W rzeczywistości był to środek eliminacji ze społeczeństwa osób uznanych za wrogów; w obozach zmuszano je do pracy ponad siły, torturowano fizycznie i psychicznie.

W 1934 r. sieć niemieckich obozów podporządkowano Reichsführe-rowi SS (naczelnemu dowódcy) Heinrichowi Himmlerowi, który od 1936 r. pełnił również funkcję dowódcy niemieckiej policji. Dawało to Himmlerowi władzę nad potężnym aparatem, mającym za zada-nie ochronę Rzeszy przed wrogami wewnętrznymi, za których uzna-wano przeciwników politycznych. Dlatego też pierwszymi więźniami obozów byli niemieccy komuniści, socjaldemokraci, członkowie związ-ków zawodowych, duchowni katoliccy i protestanccy, a po nocy kryszta-łowej (9/10 listopada 1938 r.) także niemieccy Żydzi. Osadzano w nich „niepożądane elementy”. Do tej kategorii zaliczono pospolitych prze-stępców, włóczęgów, żebraków, prostytutki, homoseksualistów, a nawet członków grupy religijnej Badaczy Pisma Świętego (Świadkowie Jeho-wy) oraz Romów i Sinti (Cyganów). Szacuje się, że do wybuchu wojny przez obozy koncentracyjne w Niemczech przeszło 170 tys. osób.

We wrześniu 1939 r. w ramach reorganizacji naczelnego kierowni-ctwa SS utworzono Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssi-cherheitshauptamt – RSHA) jako jeden z dwunastu tzw. Głównych Urzędów SS. Od tego czasu nakazy osadzenia w obozie koncentracyj-nym oraz wszelkie decyzje dotyczące dalszego losu więźniów, w tym decyzję o jego zwolnieniu z obozu, wydawał wyłącznie RSHA. W prze-dedniu II wojny szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Reinhardt Heydrich wydał okólnik mówiący o konieczności zastoso-wania „aresztu ochronnego” wobec Polaków umieszczonych na listach proskrypcyjnych.


1 września 1939 r. Niemcy napadły na Polskę, wywołując tym samym II wojnę światową. 3 września Wielka Brytania i Francja wypowie-działy wojnę Niemcom, nie podejmując jednak żadnych działań

zbrojnych. Polska została pozostawiona swojemu losowi. Sytuację pogor-szyła agresja ZSRR dokonana 17 września i zajęcie przez Armię Czerwo-ną wschodnich terenów Polski.

Mimo przewagi militarnej agresorów i konieczności obrony przed natarciem na dwóch frontach armia polska walczyła przez 35 dni. Do 28 września broniła się stolica Polski Warszawa. Ostatnią bitwę kam-panii wrześniowej regularne wojsko polskie stoczyło 2–5 październi-ka pod Kockiem. Polska przegrywała osamotniona. Opinia europejska była pełna uznania dla bohaterskiego oporu Polaków.

Polska w II wojnie światowej

Po napaści ZSRR władze Rzeczypospolitej udały się na emigrację. 1 paź-dziernika 1939 r. w Paryż został zaprzysiężony rząd gen. Władysława Sikorskiego (w listopadzie przeniósł się do Angers); od czerwca 1940 r. działał w Londynie. Premier Sikorski został także po rezygnacji marsz. Rydza-Śmigłego, naczelnym wodzem Wojska Polskiego formowanego we Francji, a od lata 1940 r. w Anglii. Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie brały udział m.in. w bitwie o Anglię, walczyły w Norwegii, Francji, Li-bii. W 1944 r. uczestniczyły w operacji w Normandii, a następnie w wy-zwoleniu Francji, Belgii, Holandii i Włoch oraz w działaniach na terenie Niemiec1.

Niemiecka polityka na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej

Wybuch II wojny światowej.

1 W 1943 r. w ZSRR utworzono polskie formacje wojskowe podporządkowane władzom komu-nistycznym. Walczyły one wraz z Armią Czerwoną na froncie wschodnim, a w 1945 r. brały udział w działaniach na terenie Niemiec, m.in. w zdobyciu Berlina.


Gen. Władysław Sikorski z polskimi żołnierzami we Francji.Źr.: Domena Publiczna

Twórcą nazwy Polskie Państwo Podziemne był legendarny kurier Jan Karski. 15 grudnia 1943 r. w piśmie wydawanym przez Mi-nisterstwo Informacji w Londynie ukazał się artykuł Karskiego pt. Polskie Państwo Podziemne, w którym opisywał organizację, cele i metody działania polskiej konspiracji.

Źr.: Zbiory Roberta Szuchty


Nowe władze zostały uznane przez Polaków w kraju oraz przez państwa sojusznicze za konstytucyjną kontynuację II Rzeczypospolitej. W pierwszych miesiącach wojny na okupowanych ziemiach polskich za-częto tworzyć konspiracyjne instytucje państwowe podporządkowane rządowi RP na uchodźstwie. Są one nazywane wspólnym mianem Pol-skiego Państwa Podziemnego. Polskie Państwo Podziemne miało struktury cywilne – szkolnictwo, kultura i nauka, opieka społeczna, sądownictwo (dziedziny życia pub-licznego zakazane przez okupanta) oraz wojskowe. Zadaniem pionu wojskowego, który tworzyły początkowo Służba Zwycięstwu Polski, a na-stępnie Związek Walki Zbrojnej przekształcony w lutym 1942 r. w Armię Krajową, latem 1944 r. liczącą ok. 350 tys. żołnierzy, była walka z oku-pantami. W sierpniu 1944 r. w Warszawie wybuchło powstanie zbroj-ne, w którym zginęło ok. 150 tys. osób, a miasto zostało przez Niemców zrównane z ziemią.

Widok zniszczonego Starego Miasta w Warszawie (zdjęcie z 1945 r.)Źr.: Domena Publiczna

Pion wojskowy odpowiadał również za bezpieczeństwo instytucji cywil-nych Polskiego Państwa Podziemnego oraz zapewniał łączność między krajem a władzami polskimi na uchodźstwie. Prowadził też działalność wywiadowczą na potrzeby państw sprzymierzonych.


zachodnie z Pomorzem, Śląskiem i Wielkopolską oraz centralne z Ma-zowszem (49 proc. terytorium i ok. 22 mln ludności) – przez Niemcy. Ziemie, które zajęła armia niemiecka, podzielono na różne kategorie administracyjne. Część najbardziej wysuniętą na zachód wcielono do Rzeszy, nadając im nazwę Kraj Warty (Wartegau), na pozostałych te-renach utworzono – na podstawie zarządzenia Hitlera z 12 paździer-nika 1939 r. – Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych polskich

Podział terytorium Polski między III Rzeszę i ZSRR

28 września 1939 r. Wehrmacht i Armia Czerwona spotkały się w Brześciu nad Bugiem. Niemieccy i radzieccy dowódcy przyjęli uro-czystą defiladę wojsk.

Tego samego dnia w Moskwie podpisano radziecko-niemiecki trak-tat o granicach i przyjaźni, w którym modyfikowano wcześniej wyty-czoną granicę między Niemcami a ZSRR. Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy agresorów. Wschodnia Polska (ok. 51 proc. tery-torium i ok. 14,3 mln ludności) została zajęta przez ZSRR, a ziemie

Żołnierze niemieccy i radzieccy świętują wspólne zwycięstwo nad Polską w czasie defilady w Brześciu nad Bugiem.

Źr.: Domena Publiczna


obszarów (Das Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete) z niemieckim rządem cywilnym. Na jego czele stanął Hans Frank, który na swą siedzibę, a jednocześnie stolicę Generalnego Gu-bernatorstwa, obrał Kraków. Po agresji niemieckiej na ZSRR w czerw-cu 1941 r. część ziemi polskich dotychczas okupowanych przez ZSRR włączona została do Generalnego Gubernatorstwa jako Dystrykt Gali-cja, a pozostałe zajęte przez Niemców tereny włączono do Komisariatu Rzeszy Ukraina (Reichskommissariat Ukraine) i Komisariatu Rzeszy Wschód (Reichskommissariat Ostland).

Tereny wcielone do Rzeszy od samego początku wojny były podda-wane intensywnej germanizacji. Obejmowała ona m. in. wysiedle-nia i wywłaszczenia. Tysiące Polaków i Żydów umieszczano w obozach przejściowych i przesiedleńczych. W pierwszej kolejności wysiedlano właścicieli ziemskich, kupców, rzemieślników, rolników posiadających własne gospodarstwa i inteligencję. Cały ich majątek przechodził na własność Rzeszy niemieckiej.

Miejsce tych ludzi, wyrzuconych z własnych domów, ograbionych z dorobku całego życia, szykanowanych na przeróżne sposoby, mieli za-jąć niemieccy koloniści sprowadzani z krajów bałtyckich (Litwa, Ło-twa, Estonia) oraz z Europy południowo-wschodniej (Rumunia). Do końca 1941 r. sprowadzono ok. 200 tys. Niemców.

Według źródeł niemieckich i przyjętych przez historyków szacun-ków z ziem polskich okupowanych przez Rzeszę niemiecką w latach 1939–1944 wysiedlono lub przesiedlono z rodzinnych miejscowości prawie 1672 tys. osób, z których 365 tys. deportowano do Generalnego Gubernatorstwa, a ponad 37 tys. wywieziono do Rzeszy w celu zniem-czenia.

Niemieckie władze okupacyjne stosowały wobec ludności cywilnej w Generalnym Gubernatorstwie bezwzględną politykę terroru. Chcąc sparaliżować polskie społeczeństwo, zastraszyć je i nie dopuścić do oporu okupant przez cały czas wojny prowadził systematyczną akcję eksterminacji inteligencji i warstw przywódczych.

Hans Frank o zasadach polityki niemieckiej wobec społeczeństwa polskiego i o stosowaniu terroru wobec Polaków.

„W ogólności można powiedzieć, że będziemy musieli liczyć się z ros-nącym oporem ze strony inteligencji, Kościoła i byłych oficerów. Istnie-ją już formy organizacyjne, skierowane przeciw naszemu panowaniu

Antypolska polityka okupanta w Generalnym

Gubernatorstwie.

Wysiedlenia obywateli polskich z ziem

wcielonych do Rzeszy


w tym kraju. Nie potrzebujemy trwożyć się z tego powodu, lecz możemy spokojnie oczekiwać dalszego rozwoju wypadków. Przy najmniejszej pró-bie podjęcia jakiejś akcji przez Polaków przyjdzie do potwornej wyprawy niszczycielskiej przeciw nim. Nie cofnąłbym się wtedy przed najokrut-niejszym terrorem i jego następstwami”.

Już w 1940 r. policja niemiecka przeprowadziła „nadzwyczajną akcję pacyfikacyjną”, nazywaną „akcją AB” (Ausserordentliche Be-friedungsaktion). W ramach „akcji AB” zabito w sumie 6,5 tys. osób,

Cmentarz w Palmirach, miejsce pochówku ofiar masowych egzekucji.

Ta niewielka wioska na skraju Puszczy Kampinoskiej pod Warszawą już na początku okupacji stała się symbolem zbrodni hitlerowskich. Egzekucje na leśnej polanie rozpoczęły się w grudniu 1939 r. i trwały do lipca 1941 r. Zamordowano tu ponad 2 tys. osób uznanych przez Niemców za elitę polskiego społeczeństwa.



Bochnia 18 grudnia 1939 r. Jedna z pierwszych egzekucji na polskiej ludności cywilnej na okupowanych ziemiach polskich.


Publiczne egzekucje w miastach.

w tym 3,5 tys. przedstawicieli elit społecznych i 3 tys. osób uznanych przez Niemców za „kryminalistów”.

Żołnierze niemieccy mordowali działaczy społecznych, urzędników państwowych, artystów i sportowców. Niszczyli zabytki kultury: koś-cioły, pałace, dwory. Zbiory muzealne i biblioteczne, prywatne zbiory sztuki, archiwalia były wywożone do Rzeszy. Zlikwidowano instytucje kulturalne. Celem Niemców było całkowite zniszczenie polskiego ży-cia kulturalnego.

Za złamanie prawa okupacyjnego groziły surowe kary, na dodatek Niemcy stosowali zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Symbolem po-lityki terroru były masowe egzekucje publiczne w miastach. Nazwiska rozstrzelanych zakładników publikowano na afiszach rozlepianych na ulicach polskich miast. Wszyscy, nie tylko uczestnicy ruchu oporu, żyli w poczuciu ciągłego zagrożenia. Ludzi zatrzymanych w ulicznych ła-pankach wywożono do obozów koncentracyjnych lub na roboty do Rze-szy. Także mieszkańcom wsi groziły represje, egzekucje, pacyfikacje. Za udzielenie poparcia polskiemu ruchowi oporu Niemcy palili całe


Antyżydowska polityka okupanta. Getta na okupowanych ziemiach polskich.

wsie, mordując mieszkańców. Szacuje się, że w czasie II wojny świato-wej z rąk niemieckich zginęło ponad 1,5 mln etnicznych Polaków.

Również na terenach zajętych przez ZSRR stosowano politykę ter-roru. Obywatele polscy ginęli w obozach, byli mordowani w więzie-niach, wywożono ich w głąb ZSRR. Szacuje się, że represje dotknęły ponad 600 tys. osób.

Od początku okupacji szczególnie okrutnie prześladowano Żydów. Zo-stali pozbawieni wszelkich praw, byli wysiedlani, wywłaszczani, nie-mieccy żołnierze okrutnie się nad nimi znęcali, szydzili z ich religii i obyczajów. Jednym z pierwszych aktów represji wobec ludności ży-dowskiej było odizolowanie jej od ludności chrześcijańskiej i skupienie w wyznaczonych częściach miast i miasteczek, w tak zwanych gettach; na terenie Generalnego Gubernatorstwa powstało ich ok. 600. Niemcy

Budowa muru oddzielającego getto od „aryjskiej” części miasta w Warszawie, sierpień 1940 r.



„Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”.

zaczęli organizować getta już jesienią 1939 r., największe utworzono jesienią 1940 r. w Warszawie. Zlokalizowane w północnej części mia-sta, otoczone było trzymetrowej wysokości murem z cegieł. Na tere-nie liczącym 307 ha stłoczono ponad 450 tys. żydowskich dzieci, kobiet i mężczyzn. Żydzi nie mieli prawa mieszkać poza gettem. Getta sta-nowiły element niemieckiej polityki eksterminacyjnej narodu żydow-skiego. Żydzi, odizolowani od świata zewnętrznego, byli zmuszani do niewolniczej pracy na rzecz Niemiec. Wielkie zagęszczenie, choroby, głód i poczucie osamotnienia przyczyniały się do wysokiej śmiertelno-ści wśród mieszkańców.

Program wymordowania wszystkich europejskich Żydów Niemcy nazy-wali „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej”. Historycy uzna-ją, że decyzja o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” była sumą poszczególnych decyzji i działań podejmowanych między lip-cem a październikiem 1941 r. przez kierownictwo partyjno-państwowe III Rzeszy, poszczególnych dowódców i niemieckich administratorów okupowanej Europy. Decyzje te dotyczyły Żydów mieszkających na wschodzie Europy, na ziemiach polskich wcielonych do Niemiec, po-zostających pod okupacją niemiecką w Generalnym Gubernatorstwie, Niemczech, Austrii, Protektoracie Czech i Moraw, okupowanych pań-stwach Europy Zachodniej i Południowej, a także w krajach związa-nych sojuszem z III Rzeszą.

Masowe mordowanie Żydów Niemcy rozpoczęli latem 1941 r. bez-pośrednio po inwazji na Związek Radziecki na terenach zajętych dwa lata wcześniej przez ZSRR (na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow). Tam Żydzi ginęli w wyniku masowych rozstrzeliwań, których dokonywały jednostki Einsatzgruppen, Ordnungspolizei oraz KdS. Kiedy pojawiła się nowa wydajniejsza technika zabijania: stacjonarna komora gazo-wa, eksterminacja Żydów w obozach zagłady w Generalnym Guberna-torstwie odbywała się w sposób, można rzec, przemysłowy. Najwięcej Żydów żyło w Europie Wschodniej, zwłaszcza na ziemiach polskich i za-chodnich terenach ZSRR, dlatego też ze względów ściśle tech nicznych (logistycznych) tu właśnie Niemcy postanowili zrealizować swój plan. Liczyli, że świat zachodni nie dowie się, jak w rzeczywistości wygląda „ostateczne rozwiązanie”. Zakładali także, że lokalne społeczności nie podejmą żadnych działań w obronie Żydów – z powodu niechęci do nich bądź ze strachu.


„Akcja Reinhardt”.„Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” w Generalnym Guberna-torstwie i Okręgu Białystok otrzymało kryptonim „akcja Reinhardt” (Aktion Reinhardt). Plan tej „akcji” przewidywał likwidację gett, de-portację ludności żydowskiej do obozów zagłady oraz przejęcie mienia pozostawionego przez zamordowanych. Akcją miał kierować specjal-ny sztab ulokowany w Lublinie, kierowany przez Odilo Globocnika, tamtejszego dowódcę SS i policji (SSPF). Sztab i personel „akcji Re-inhardt” liczył 453 oficerów i podoficerów SS oraz ok. 350 strażników pełniących służbę wartowniczą w obozach zagłady. Do jej realizacji przystąpiono w połowie marca 1942 r., kiedy Żydów z likwidowanego getta w Lublinie przewieziono do obozu w Bełżcu.


Wraz z wybuchem II wojny światowej Niemcy przystąpili do rozbudowy sieci obozów koncentracyjnych. Nie tylko wzro-sła ich liczba, ale zmieniło się ich przeznaczenie oraz skład

narodowościowy więzionych. Obozy były już nie tylko miejscem osadze-nia, odosobnienia i „reedukacji” więźniów, ale przede wszystkim na-rzędziem w walce z przeciwnikami politycznymi oraz członkami ruchu oporu w krajach okupowanych przez Niemców.

Zgodnie z ideologicznymi założeniami nazizmu ziemie polskie miały zostać „oczyszczone z niepotrzebnego rasowo elementu”, co oznacza-ło wysiedlenie Polaków, i zgermanizowanie polskiego terytorium przez niemieckich kolonizatorów. W latach 1939–1945 na okupowanych zie-miach polskich Niemcy utworzyli kilka centralnych obozów koncentra-cyjnych, m. in. w Sztutowie (KL Stutthof) koło Gdańska, w Oświęcimiu (KL Auschwitz) na Górnym Śląsku, na Majdanku w Lublinie (KL Lub-lin) i w Krakowie (KL Plaszow). Każdy z tych obozów miał liczne pod-obozy.

Najliczniejszą grupą więźniów obozów koncentracyjnych byli więźnio-wie polityczni. Na wierzchnim ubraniu, tzw. pasiakach, nosili naszy-ty trójkąt w kolorze czerwonym. W Auschwitz tatuowano więźniom na lewym przedramieniu numer ewidencyjny, w obozie na Majdanku w Lublinie więźniów oznaczano metalowym znacznikiem z wybitym numerem ewidencyjnym.

Obozy koncentracyjne i obozy zagłady jako element niemieckiej polityki okupacyjnej na ziemiach polskich

Niemieckie obozy koncentracyjne na

okupowanych ziemiach polskich.

Kategorie więźniów.

Nowe zadania obozów koncentracyjnych.


Nie

mie

ckie

naz

isto

wsk

ie o

bozy

kon

cent

racy

jne

w o

kupo

wan

ej E

urop

ie w

cza

sie

II w

ojny

św

iato

wej

.


Kategorie więźniów w KL Auschwitz i ich oznaczenia:

Żydzi (tworzące sześcioramienną gwiazdę dwa trójkąty) Więźniowie polityczni (czerwony trójkąt) – osoby aresztowane w ak-cjach represyjnych lub za działalność w ruchu oporu, przeważali wśród nich Polacy. Więźniowie aspołeczni (czarny trójkąt) – do tej kategorii zaliczono Cy-ganów oraz prostytutki. Jeńcy wojenni (oznaczenie SU, Sowjet Union) – w Auschwitz byli to wy-łącznie jeńcy sowieccy. Więźniowie wychowawczy (oznaczenie EH, Erziehungshäftling) – oso-by osadzone w obozie za faktyczne lub rzekome naruszenie dyscypliny pracy. Więźniowie kryminalni (zielony trójkąt) Świadkowie Jehowy (fioletowy trójkąt) Homoseksualiści (różowy trójkąt)

Oryginalna tablica z oznacze-niami kategorii więźniów w nie-mieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych.



Organizacja niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych.

Prawie wszystkie obozy koncentracyjne miały własne zakłady produk-cyjne, gospodarstwa rolno-hodowlane albo lokowano przy nich wielkie fabryki koncernów niemieckich, których produkcja najczęściej zwią-zana była z przemysłem wojennym. Więźniowie byli w nich zmuszani do niewolniczej pracy, śmierć z wycieńczenia była na porządku dzien-nym. Dziesiątkowały ich choroby, głód, wyczerpanie fizyczne i psy-chiczne, a także kompletna samowola nadzorców SS. Przetrzymywano ich w ciasnych, nieogrzewanych – nawet podczas surowych mrozów – drewnianych barakach.

Wnętrze baraku z drewnianymi pryczami piętrowymi dla więźniów w Auschwitz--Birkenau. W takim baraku przebywało kilkuset więźniów.


Poddawani byli pseudomedycznym eksperymentom, w wyniku któ-rych umierali albo pozostawali na trwale okaleczeni.

Wszystkie obozy były stworzone przez władze Niemiec dla realizo-wania niemieckiej polityki nazistowskiej. Kierownictwo obozów, per-sonel administracyjny oraz obsługę stanowili Niemcy bądź Austriacy. Dochody obozów, pochodzące także z grabieży mienia należącego do ofiar, zasilały budżet państwa nazistowskiego, z którego finansowano niemiecki wysiłek wojenny.


W obozie osadzani byli także obywatele innych państw okupowa-nej Europy. Poza Polakami, Żydami, Romami oraz jeńcami sowiecki-mi naziści deportowali do KL Auschwitz ok. 25 tys. więźniów innych narodowości. Najliczniejszą grupę wśród nich stanowili Czesi, i kolej-no Białorusini, Niemcy, Francuzi, Rosjanie, Jugosłowianie (Słoweń-cy, Serbowie, Chorwaci) i Ukraińcy. Do obozu trafiali też więźniowie innych narodowości (w liczbie od jednego do kilku, kilkunastu lub

Już 14 czerwca 1940 r. hitlerowcy przewieźli z więzienia w Tarnowie do obozu koncentracyjnego Auschwitz pierwszy transport 728 więźniów politycznych. Byli to Polacy, w tym kilkunastu Żydów, głównie młodzi ludzie, członkowie podziemnych organizacji niepodległościowych, żołnierze kampanii wrześniowej 1939 r., których aresztowano, gdy próbowali przedostać się na Węgry, a stamtąd do Francji, by wstąpić do powstającej tam armii polskiej.


Utworzenie KL Auschwitz.

Obóz koncentracyjny Auschwitz został założony 27 kwietnia 1940 r. na rozkaz Himmlera na przedmieściach Oświęcimia, polskiego miastecz-ka wcielonego w 1939 r. do Rzeszy. Był to największy obóz niemiecki w całej okupowanej przez nich Europie.

Obóz usytuowano w budynkach koszar wojskowych. Był przezna-czony dla Polaków z Górnego Śląska i Generalnego Gubernatorstwa działających ruchu oporu. Niemcy obawiali się, że nie starczy dla nich miejsca w przeludnionych więzieniach. Kolejnymi komendantami obo-zu byli: Rudolf Höss (do listopada 1943 r.), Arthur Liebehenschel (do maja 1944 r.) i Richard Baer (do stycznia 1945 r.).


kilkudziesięciu) m.in.: Albańczycy, Belgowie, Duńczycy, Grecy, Hiszpa-nie, Holendrzy, Litwini, Luksemburczycy, Łotysze, Norwegowie, Ru-muni, Słowacy, Szwajcarzy, Węgrzy, Włosi oraz Argentyńczyk, Bułgar, Chińczyk i Estończyk.

Przez cały okres istnienia obóz był systematycznie rozbudowywany. W tym celu wysiedlono mieszkańców dzielnicy Zasole, a ich domy zbu-rzono. Do końca 1941 r. wysiedlono także ludność z okolicznych wsi: Babice, Budy, Rajsko, Brzezinka, Broszkowice, Pławy i Harmęże. Na opróżnionym w ten sposób terenie o powierzchni 40 km² utworzono tzw. obszar interesów obozu (Interessengebiet). Sam obóz otoczono wy-sokim podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego, przez który prze-pływał prąd elektryczny o wysokim napięciu. Na słupach ogrodzenia umieszczono reflektory, oświetlające obóz w nocy. Na rozstawionych wzdłuż ogrodzenia wieżach wartowniczych siedzieli uzbrojeni w broń maszynową SS-mani.

Do obozu wiodła brama, nad którą, wzorem innych niemieckich obozów koncentracyjnych, umieszczono napis Arbeit macht frei – „Praca czyni wolnym”. Brama ta znajdowała się od strony północnej obozu, niedostępnej i niewidocznej dla osób niepowołanych.

Ogrodzenie KL AuschwitzŹr.: Zbiory Roberta Szuchty

Rozbudowa KL Auschwitz.


Kompleks podobozów KL Auschwitz.

Integralną częścią obozu Auschwitz była sieć obozów podporządkowa-nych obozowi macierzystemu (Stammlager) zlokalizowanemu w Oświę-cimiu. Kompleks KL Auschwitz składał się więc z trzech części: 1) obozu macierzystego Auschwitz I; 2) obozu Auschwitz Birkenau (Aus-chwitz II) w oddalonej o 3 km wsi Brzezinka oraz 3) Auschwitz III-Mo-nowitz (zespół zakładów przemysłowych, wśród których największym był IG Farbenindustrie zlokalizowany w wysiedlonych wsiach Dwory i Monowice, gdzie jeszcze w styczniu 1945 r. w ramach pracy przymu-sowej eksploatowano 35 tys. osób, w tym ok. 10 tys. więźniów obozu koncentracyjnego). Obozowi KL-Auschwitz podporządkowanych było także ponad 40 podobozów wykorzystujących niewolniczą pracę więź-niów. Sieć obozów filialnych KL Auschwitz obejmowała teren Śląska, a najdalej oddalony znajdował się w Brnie, na terenie czeskich Moraw.

Brama KL Auschwitz Źr. Zbiory Roberta Szuchty

Więźniów przybyłych do obozu podczas pierwszego apelu witał kierownik obozu Karl Fritzsch słowami:„Zapowiadam wam, że przyjechaliście tutaj nie do sanatorium, lecz do niemieckiego obozu koncen-tracyjnego, z którego wyjście istnieje tylko przez komin krematorium. Jeśli to się komuś nie podoba, to może iść zaraz na druty wysokiego napięcia. Jeśli są w transporcie Żydzi, to nie mają prawa żyć dłużej niż dwa tygodnie, księża jeden miesiąc, pozostali trzy miesiące”.


W marcu 1941 r. wizytujący KL Auschwitz Heinrich Himmler wskazał na wieś Brzezinka jako miejsce mającego tu powstać kolejnego obozu. Pierwotnie planowano pomieścić w nim 100 tys. sowieckich jeńców wo-jennych. Składać się on miał z czterech części nazywanych odcinkami. Ostatecznie zbudowano dwa odcinki zdolne pomieścić 80 tys. więźniów i zaczęto budować trzeci odcinek dla 60 tys. więźniów. To właśnie ten obóz, jak się później okazało, Niemcy zamierzali przekształcić w jeden z głównych ośrodków „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” w okupowanej Europie.

Od wiosny 1942 r. obóz Auschwitz-Birkenau stał się ośrodkiem natych-miastowej zagłady dla Żydów z Europy Zachodniej, Południowej, Pół-nocnej i częściowo Środkowej. Wybudowano tu cztery komory gazowe, które mogły uśmiercić w ciągu doby ok. 5 tys. osób, kremato ria oraz dwie prowizoryczne komory gazowe określane jako bunkier 1 i bun-kier 2. Pierwszych żydowskich depor towanych przywieziono do Bir-kenau w marcu 1942 r. Była to grupa 999 Żydówek ze Słowacji i 112 Żydówek z Francji. Kolejne transporty przyjeżdżały z Czech i Moraw, Holandii, Francji, Belgii, Grecji, Niemiec, Włoch, Jugosławii, Norwe-gii i ob szarów ZSRR. Od maja 1942 r. do września 1944 r. przywożo-no tu polskich Żydów z różnych części Generalnego Gubernatorstwa oraz ziem wcielonych do Rzeszy. Najwięcej deportowanych trafiło do Birkenau w okresie od maja 1942 do września 1943 r., kiedy do obozu docierały transporty liczące średnio 2–3 tys. osób. Od końca kwietnia do lipca 1944 r. w Birkenau uśmiercono 438 tys. węgierskich Żydów. Ostatnia, najliczniejsza grupa pol skich Żydów zamordowana w Aus-chwitz-Birkenu, to ok. 60 tys. Żydów z getta w Łodzi (Litzmannstadt ghetto), przywiezionych do obozu w sierpniu i wrześniu 1944 r.

Do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau oprócz Żydów kierowano także więźniów innych narodowości oraz skazanych na karę śmierci w obozie macierzystym za różne przewinienia. Jedną z licznych grup osadzonych w Birkenau byli Romowie i Sinti, dla których w lutym 1943 r. utworzo-no tzw. Zigeunerlager (obóz cygański). Osadzono w nim ok. 23 tys. osób głównie z Niemiec, Austrii, Czech i Moraw oraz z ziem polskich (z oko-lic Białegostoku). „Obóz cygański” zlikwidowano 2 sierpnia 1944 r. na polecenie Himmlera, mordując w komorze gazowej pozostających jesz-cze przy życiu 2897 cygańskich mężczyzn, kobiety i dzieci.

Po wojnie próbowano oszacować liczbę ofiar tej największej w histo-rii fabryki śmierci. Trzeba było wielu lat interdyscyplinarnych prac badawczych, by sporządzić możliwie najdokładniejszy bilans jej dzia-łalności – okazał się przerażający. Szacuje się, że w latach 1940–1945

Utworzenie obozu zagłady Auschwitz-Birkenau.

Auschwitz-Birkenau miejscem realizacji zagłady europejskich Żydów

Likwidacja obozu cygańskiego w Auschwitz-Birkenau.

Liczba ofiar KL Auschwitz.


Fotografia lotnicza kompleksu obozow

ego Auschw

itz w

ykonana przez pilotów am

erykańskich latem 1944 r.

Źr.: A

rchiwum

Muzeum

Auschw

itz-Birkenau w

Ośw

ięcimiu


Budynek krematorium nr III w Auschwitz-Birkenau. Źr.: Archiwum Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu

Ruiny krematorium nr III – widok współczesny.Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Krematorium III wraz z częścią podziemną, w której znajdowała się komora gazo-wa, uruchomiono 25 czerwca 1943 r. Działało do dnia likwidacji obozu – 20 stycznia 1945 r. SS-mani wysadzili je w powietrze. „Wydajność” krematoriów władze SS ustaliły w 1943 r. na 1440 ciał – w każdym z krematoriów II i III, i po 768 w krema-toriach IV i V oraz 340 w krematorium I, które mieściło się w obozie macierzystym Auschwitz I. Jednak w okresie dużego nasilenia transportów w latach 1943 i 1944 w krematoriach II i III spalano łącznie do 5 tys. zwłok, a w krematoriach IV i V 3 tys. na dobę.


trafiło do obozu Auschwitz ok. 1300 tys. osób, w tym ok. 1100 tys. Ży-dów z całej Europy (ok. 300 tys. Żydów polskich i 438 tys. węgierskich), 140–150 tys. Polaków, ok. 23 tys. Romów i Sinti, ok. 15 tys. radzieckich jeńców wojennych oraz ok. 25 tys. więźniów innych narodowości (m.in. Czechów, Francuzów, Jugosłowian, Białorusinów, Ukraińców, Niem-ców, Austriaków). Przeważająca część deportowanych nie była reje-strowana. Byli to głównie Żydzi, którzy prosto w wagonów kierowani byli do komór gazowych. Przez cały okres istnienia obozu zarejestro-wano jedynie 400 tys. więźniów.

Spośród 1 100 tys. zabitych w obozie Auschwitz najliczniejszą grupę sta-nowili Żydzi – ok. 960 tys., następnie Polacy – ok. 70 tys. – 75 tys., Romo-wie i Sinti – ok. 20 tys., radzieccy jeńcy wojenni – ok. 15 tys., więźniowie innych narodowości – ok. 10 – 15 tys. Kiedy 27 stycznia 1945 r. wojska ra-dzieckie wkraczały do obozu oświęcimskiego przebywało w nim zaledwie ok. 7 tys. więźniów – wielu z nich zmarło tuż po wyzwoleniu.

* * *

Już we wrześniu 1939 r. Niemcy utworzyli obóz we wsi Sztutowo koło Gdańska – od 1942 r. KL Stutthof. Obóz był przeznaczony dla Polaków z Pomorza Gdańskiego. Od wiosny 1944 r. zaczęto osadzać w nim więź-niów z innych rejonów, m. in. żołnierzy AK z powstania warszawskiego. W ostatnim okresie istnienia obozu więziono tu dużą grupę Żydówek. Do obozu trafiali także więźniowie z krajów bałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia) i skandynawskich (Norwegia, Dania) oraz innych krajów Eu-ropy Zachodniej. Kolejnymi komendantami obozu byli: Max Pauly (do sierpnia 1942 r.) i Paul Werner Hoppe. Szacuje się, że przez obóz prze-szło blisko 130 tys. więźniów, z których według różnych szacunków od 60 tys. do 90 tys. zostało zamordowanych. 25 stycznia 1945 r. Niemcy zarządzili ewakuację obozu, zorganizowali tzw. marsz śmierci pozosta-łych przy życiu więźniów w głąb Rzeszy.

Latem 1940 r. w południowej części Krakowa Niemcy utworzyli obóz pracy przymusowej dla Polaków usytuowany przy kamieniołomach. W marcu 1941 r. po zamknięciu getta żydowskiego w Krakowie władze niemieckie postanowiły przekształcić go w obóz pracy dla Żydów (Jude-narbeitslager). Obóz ten – znany pod nazwą „Plaszow” – rozbudowano,

KL Stutthof.

Niemiecki obóz „Plaszow” w Krakowie.


aby pomieścić większą liczbę robotników. Więźniowie, których część doprowadzano codziennie z krakowskiego getta, pracowali w kamie-niołomach lub warsztatach produkcyjnych.

Wiosną 1943 r. więźniów było już 12 tys., co oznaczało przeludnie-nie. Podzielony na kilka części obóz otoczony był podwójnym ogrodze-niem z drutu kolczastego, wokół rozmieszczono 13 wież strażniczych wyposażonych w reflektory, karabiny maszynowe i sieć telefoniczną. W południowej i centralnej jego części zlokalizowano różne zakła-dy produkcyjne. 11 lutego 1943 r. komendantem obozu został Amon Göth. Ocenia się, że osobiście zabił ok. 500 więźniów. Podobnym okru-cieństwem zapisał się w pamięci więźniów, którym udało się przeżyć, dowódca straży obozowej Ferdinand Glaser.

Od sierpnia 1943 r. do września 1944 r. na terenie obozu niemal codziennie odbywały się masowe egzekucje Żydów przywożonych tu z podkrakowskich miejscowości. Pod koniec 1943 r. rozpoczęto budo-wę krematorium i komór gazowych, których jednak nie ukończono. W Płaszowie więźniowie umierali z powodu głodu, chorób, morderczej pracy, sadystycznego bicia, ginęli w masowych egzekucjach.

Jesienią 1944 r. Niemcy przystąpili do likwidacji obozu. Liczne transporty więźniów wysyłano do obozów koncentracyjnych Auschwitz--Birkenau i Stutthof. Obóz został wyzwolony 20 stycznia 1945 r. przez zołnierzy Armii Czerwonej. Ogółem przez obóz „Plaszow” przeszło 150 tys. ludzi, głównie Żydów z Krakowa, Mielca, Tarnowa i Rzeszowa oraz Węgier i Słowacji. Liczbę ofiar szacuje się na 80 tys. osób.

W październiku 1941 r. decyzją Himmlera na przedmieściach Lubli-na, na Majdanku, utworzono obóz dla radzieckich jeńców wojennych. Jego oficjalna nazwa brzmiała Kriegsgefangenenlager der Waffen SS in Lublin (Obóz Jeńców Wojennych w Lublinie), ale później prze-kształcono ją w Konzentrationslager der Waffen SS Lublin (Obóz Koncentracyjny w Lublinie). W rzeczywistości był to zarazem obóz koncentracyjny i jeniecki, a także obóz zagłady, pracy, karny i przej-ściowy. Planowano pomieścić w nim do 250 tys. więźniów na terenie o powierzchni ponad 500 ha. Niepowodzenia wojenne Niemców spo-wodowały znaczne ograniczenie tych zamierzeń. Ostatecznie na ob-szarze 270 ha wybudowano 280 różnego rodzaju obiektów. Centralną część obozu stanowiły baraki przeznaczone dla więźniów, usytuowane na pięciu tzw. polach więźniarskich oddzielonych od siebie pasem za-sieków z drutu kolczastego. Na każdym polu znajdowały się 22 drew-niane baraki, w każdym z nich na piętrowych pryczach lub gołej ziemi spało 500–700 więźniów. Więźniowie obozu na Majdanku pracowali także w licznych zakładach produkcyjnych i gospodarstwach rolnych należących do SS.

KL Lublin – obóz na Majdanku.


Obóz został wyzwolony w lipcu 1944 r. przez żołnierzy Armii Czerwo-nej. Więziono w nim głównie Polaków i Żydów, ale obóz w pełni za-sługuje na miano międzynarodowego, gdyż osadzono w nim także przedstawicieli ponad 52 narodowości z 29 państw. Na Majdanku za-mordowano 80 tys. osób, w tym ok. 60 tys. Żydów.

Wyzwolenie obozu na Majdanku. Bilans ofiar.

Konferencja w Wannsee.

Piece krematoryjne w obozie na Majdanku (zdjęcie współczesne). Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemcy nie zdołali zniszczyć zabudowań obozowych i zatrzeć śladów popełnionych tu zbrodni. Już w 1944 r. na terenie byłego niemieckiego obozu na Majdanku postanowiono utworzyć muzeum martyrologiczne. Decyzją polskiego Sejmu z 2 lipca 1947 r. tereny obozu na Majdanku oraz Auschwitz-Birkenau zostały uznane za miejsca pamięci, które po wsze czasy mają świadczyć o zbrodniach, jakie popełnili niemieccy na-ziści w imię obłąkańczej idei czystości rasowej przyszłego świata.

20 stycznia 1942 r. odbyła się w Wannsee pod Berlinem narada wyso-kich funkcjonariuszy III Rzeszy, w czasie której omawiano techniczne aspekty „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” w skali Europy. Przedstawiono plan masowych deportacji Żydów z odległych zakątków


Europy do obozów zagłady zlokalizowanych na okupowanych ziemiach polskich oraz dalszej rozbudowy aparatu ludobójstwa. Odpowiedzial-nym za realizację tego programu w okupowanej Europie uczyniono Adolfa Eichmanna. Po pierwszych masowych mordach Żydów przez Einsatzgruppen2 na wschodzie Europy (na zajmowanych latem i je-sienią 1941 r. terytoriach Litwy, Białorusi i Ukrainy), postanowiono wymordować wszystkich Żydów polskich przebywających w General-nym Gubernatorstwie. Decyzja w tej sprawie zapadła zapewne jesienią 1941 r. W tym celu niemieccy naziści utworzyli obozy zagłady (Vernich-tungslager) służące wyłącznie mordowaniu ludzi.

* * *

Pierwszym niemieckim obozem zagłady przeznaczonym dla Żydów był Kulmhof (w Chełmnie nad Nerem). Transporty ludności żydowskiej przyjeżdżały z gett Kraju Warty. W piwnicach tzw. pałacu kazano im się rozbierać do naga, rozdawano ręczniki i mydło i korytarzem pędzo-no ich do ciężarówek – ruchomych komór gazowych (tworzono pozory wejścia do łaźni). Używane w Cheł mnie nad Nerem ruchome komo-ry gazowe na ciężarówkach testowano wcześniej na Wschodzie. Cięża-rówki odjeżdżały do pobliskich lasów, gdzie ciała ludzi zagazowanych w dro dze grzebano w dołach. Od lata 1942 r. palono je na specjalnych rusztowaniach, a póź niej w krematoriach. Liczbę ofiar szacuje się na ponad 150. tys. osób. Oprócz Żydów zamordowano tam kilka transpor-tów Romów i Sinti, księży i zakonnic katolickich oraz polskich dzieci z germanizowanej Zamojszczyzny.

Relacja Michała Podchlebnika, rymarza z Koła, przewiezionego pod koniec grudnia 1941 r. do obozu zagłady Kulmhof (fragment)

„Z samego rana koło godziny mniej więcej 8 zajechało przed pałac auto. Usłyszałem głos Niemca przemawiającego do przybyłych. Mówił on mię-dzy innymi: «pojedziecie na wschód, tam są duże tereny do pracy, trzeba tylko przebrać się w czyste ubranie, które będzie wam dane, i wykąpać

2 Einsatzgruppen – (Einsatzgruppen der Sicherheitsdienstes (SD) und der Sicherheitspolizei (SIPO) – grupy specjalne Służby Bezpieczeństwa i Policji Bezpieczeństwa powołane do wykonywania zadań specjalnych na zapleczu Wehrmachtu. Od czerwca 1941 r. zajmowały się likwidowaniem wrogów Rzeszy, za których uznawano komunistów, Cyganów, a przede wszystkim Żydów. Szacuje się, że ich ofiarami padło 1,5-2 mln ludzi.

Pierwszy obóz zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w Kraju Warty.


się». Rozległy się oklaski. W jakiś czas później usłyszeliśmy szuranie bo-sych nóg na korytarzu piwnicznym w pobliżu piwnicy, w której byliśmy zamknięci. […] Po pewnej chwili usłyszałem stuk zamykanych drzwi sa-mochodu. Rozległy się krzyki – pukanie w ścianę auta. Następnie usły-szałem, jak zapuszczono auto i po 6–7 minutach, gdy już krzyki ścichły, samochód wyjechał z podwórza. […] Trwało to cały dzień. […] Gdy wie-czorem wrócili koledzy z pracy w lesie, powiedzieli oni, że zakopywali we wspólnym grobie w lesie Żydów z Kłodawy. Zwłoki wyjmowali z dużych aut koloru czarnego, w których Żydzi, jak wynikało z ich opowiadań, byli zatruci gazami spalinowymi. […]”.

W okresie od marca do lipca 1942 r. ukończono budowę i uruchomio-no trzy obozy zagłady: w Bełżcu, Sobiborze i w Treblince. Obozy te usytuowano wzdłuż rzeki Bug, w pasie przygranicznym Generalnego Gubernatorstwa, Komisariatu Rzeszy Ukraina i Okręgu Białystok, w pobliżu niewielkich stacji kolejowych leżących na ważnych szlakach komunikacyjnych, w sporej odległości od większych miast. Niemcy li-czyli na to, że zdołają ukryć masową zbrodnię przed opinią publiczną.

Obozy zagłady „Akcji Reinhardt”.

Pomnik ofiar nazistowskie-go obozu zagłady w Sobi-borze.



Pomnik–miejsce pamięci ofiar obozu zagłady w Bełżcu.Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

17 tysięcy kamieni wmurowanych w betonową powierzchnię symboli-zuje gminy żydowskie, ofiary obozu zagłady w Treblince.



Od wczesnej wiosny 1942 r. Żydów z gett pędzono na okoliczne sta-cje kolejowe i w bydlęcych wagonach, w straszliwych warunkach (po 80, 100, 120 osób w wagonie) transportowano do obozów zagłady. Prosto z wagonów dojeżdżających do specjalnych bocznic kolejowych wypędzano ich na plac, gdzie odbierano im podręczny bagaż i ubra-nie. Następnie oddzielano kobiety i dzieci od mężczyzn. Nieliczni sil-ni i zdrowi mężczyźni mieli szansę przeżyć jeszcze kilka dni lub kilka tygodni – wykorzystywano ich do katorżniczej pracy przy sortowaniu ubrań i walizek lub opróżnianiu komór i spalaniu ciał, po czym ich mordowano. Ofiary, w tym dzieci i kobiety w ciąży, zapędzano do tak zwanych łaźni. W rzeczywistości były to komory gazowe. Tu mordowa-ni byli gazem spalinowym wytwarzanym przez czołgowe silniki Diesla.

Relacja Obersturmführera SS Kurta Gersteina dotycząca zagłady ludności żydowskiej w Bełżcu, złożona 4 maja 1945 r.

„[...] Następnego ranka około godz. 7. dało się słyszeć: «Za 10 minut nadchodzi pierwszy transport». Rzeczywiście po kilku minutach przyje-chał pociąg ze Lwowa; 45 wagonów z 6700 Żydami, z których 1450 było już martwych [...] Pociąg zatrzymał się. 200 Ukraińców odsunęło drzwi i bijąc skórzanymi kańczugami wypędzało Żydów z wagonów. [...] Na-stępnie ruszyła procesja [...] Przy drzwiach stał tęgi SS-owiec, który oj-cowskim tonem mówił do tych biedaków: «przechodźcie nie zatrzymując się! Powinniście odsapnąć w komorach, oddychajcie głębiej, ta inhala-cja jest konieczna, aby zapobiec chorobom i epidemiom». Na pytanie, co się z nimi stanie, odpowiedział: «Mężczyźni naturalnie powinni pra-cować, budować domy i drogi, a kobiety nie muszą pracować. Jeżeli tylko zechcą, mogą pomóc w kuchni lub gospodarstwie domowym» [...] Na ko-niec komory zapełniły się bardzo ciasno [...] SS-owcy stłoczyli ich jeden do drugiego, jak tylko było to w ogóle możliwe. Zamknięto drzwi, pozo-stali oczekiwali nago swej kolejki na zewnątrz. Ludzi mieli zabić spali-nami silnika dieslowskiego. [...] Po 28 minutach oddycha zaledwie kilka osób. W końcu po 32 minutach nikt nie żyje.

Ludzie z roboczego komando otwierają drewniane drzwi z przeciwnej strony. [...] Trupy, mokre od potu i moczu, z nogami zabrudzonymi ka-łem i krwią menstruacyjną, wyciąga się na zewnątrz. Trupy dzieci wyrzu-ca się. Nie wolno stracić ani minuty. Nahajki Ukraińców świszczą wśród komanda. Dwa tuziny dentystów obcasami rozwiera szczęki i sprawdza, czy jest złoto. Ze złotem na lewo, bez złota na prawo. Inni dentyści obcę-gami lub młotkami wyłamują ze szczęk złote zęby i koronki.

Technika zabijania ofiar w obozach zagłady.


W pobliżu przechadzał się kapitan Wirth. Był w swoim żywiole. Kilku robotników szukało złota, brylantów i kosztowności w narządach płcio-wych i odbytnicy [...] Nagie trupy odnoszono na około metrowej długości noszach do jamy o wymiarach 100 x 20 x 12 m. Po pewnym czasie war-stwa trupów osiadła znacznie i można było kłaść następną warstwę. Na-stępnie zasypano je 10 cm piasku, tak że wystawały tylko pojedyncze głowy i ręce”.

W obozach zagłady Niemcy nie budowali krematoriów. W począt-kowym okresie ciała zagazowanych zakopywano w głębokich dołach. Od drugiej połowy 1942 r. rozkładające się zwłoki wykopywano i razem z ciałami mordowanych palono na wielkich stosach na wolnym powie-trzu. Była to tzw. Sonderaktion 1005, którą dowodził SS-Standartenführer Paul Blobel. Mienie ofiar (w tym ubrania, wyrywane pośmiertnie złote zęby) było konfiskowane, segregowane i wysyłane specjalnymi trans-portami do centralnych magazynów „akcji Reinhardt” w Lublinie.

W sierpniu 1942 r. przekształcono część obozu na Majdanku w Lubli-nie w obóz zagłady dla ludności żydowskiej. Rozpoczęto budowę pięciu komór gazowych, którą ukończono w październiku. W komorach tych stosowano tlenek węgla wpuszczany bezpośrednio z butli lub cyklon B. Piece paleniskowe używane w krematorium były zdolne spalić do 1 tys. ciał na dobę. W obozie na Majdanku do jesieni 1943 r. mordowano głównie Żydów z Lubelszczyzny.

3 listopada 1943 r. Niemcy rozstrzelali 42 tys. więźniów żydowskich przebywających jeszcze w obozach pracy na Lubelszczyźnie. Akcję tę nazwano „Erntefest” (dożynki). Miała ona zakończyć proces zagłady Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Tego dnia na Majdanku roz-strzelano prawie 18 tys. więźniów żydowskich.

Niezwykle trudno jest ustalić liczbę ofiar obozów zagłady. Z uwagi na charakter tej zbrodni, chęć ukrycia jej przed opinią światową i sam sposób przeprowadzenia mordu Niemcy nie prowadzili ewidencji osób przywożonych do obozów „akcji Reinhardt” na śmierć. Nie prowa-dzono także rozbudowanej dokumentacji obozowej, jak w Auschwitz i w innych obozach koncentracyjnych. Obecnie szacuje się, że w czasie „akcji Reinhardt” zamordowano 70 proc. Żydów zamieszkujących Ge-neralne Gubernatorstwo.

Zagłada polskich Żydów na Majdanku.

Akcja „Erntefest”.

Liczba ofiar zamordowanych w obozach zagłady


Żydowskie ofiary obozów zagłady „akcji Reinhardt”

Obóz zagłady Czas istnienia Liczba ofiar w tys.

Bełżec Marzec – grudzień 1942 450–500

Sobibór Maj 1942 – październik 1943 170–180

Treblinka Lipiec 1942 – październik 1943 800–900

Majdanek Sierpień 1942 – listopad 1943 60

Razem 1480–1640

W niektórych obozach zagłady więźniowie wszczynali zbrojne bunty. Podczas buntu w Treblince w sierpniu 1943 r. ok. 200 więźniów ucie-kło z płonącego obozu. Część z nich przeżyła. W październiku 1943 r. ok. 300 więźniów uciekło podczas buntu z obozu w Sobiborze, a 58 z nich ucieczka się powiodła. W drugiej połowie 1943 r. ośrodki zagłady wzdłuż rzeki Bug zostały zlikwidowane. Po wymordowaniu ostatnich więźniów, urządzenia śmierci, budynki załogi obozu i baraki więź-niarskie zostały zdemontowane. Teren poobozowy został zniwelowany i obsadzony roślinnością. Nikt nigdy nie miał się dowiedzieć, co tam się stało. Również żydowscy więźniowie Sonderkomannda w Auschwitz--Birkenau wzniecili 7 października 1944 r. bunt. Na wieść o plano-wanym ich wymordowaniu rzucili się z podręcznymi narzędziami na SS-manów, następnie przecięli druty kolczaste w ogrodzeniu i próbo-wali ucieczki. Niestety ucieczka się nie powiodła, 451 więźniów zostało rozstrzelanych.

O istnieniu niemieckich obozów koncentracyjnych wiedziała nie tyl-ko okoliczna ludność. Od samego początku ich funkcjonowania polskie władze konspiracyjne były informowane o ich przeznaczeniu i warun-kach, w jakich przebywają więźniowie. Informacje te przekazywali uciekinierzy, a także sami więźniowie, którzy zakładali tajne organiza-cje. Przykładem niezwykłego poświęcenia jest działalność rotmistrza wojska polskiego Witolda Pileckiego.

Więźniowie przekazywali również wiadomości przez mieszkańców miejscowości przyobozowych, którzy z narażeniem życia zaopatrywali komanda pracujące poza obozem w lekarstwa i żywność. Na ziemi oświę-cimskiej w taką działalność zaangażowanych było ponad 1200 osób.

Bunty więźniów w obozach zagłady.

Obozowy ruch oporu. Misja Witolda Pileckiego.


Witold Pilecki (1901–1948) brał udział w walkach wrześ-niowych 1939 r. Po klęsce Polski przeszedł do konspiracji wojskowej, współtworzył Tajną Armię Polską. We wrześniu 1940 r. dobrowolnie wmieszał się w łapankę uliczną w War-szawie i został przewieziony do nowo utworzonego KL Aus-chwitz (przebywał tam do 1943 r.). Miał założyć w obozie organizację konspiracyjną, która pozostawałaby w kontak-cie z polskim podziemiem; regularnie wysyłał meldunki do centrali w Warszawie. Współpracował z wieloma więźnia-mi, w tym ze Stanisławem Dubois, Xawerym Dunikowskim, Bronisławem Czechem. W kwietniu 1943 r. wraz dwoma więźniami uciekł z obozu. Przedostał się do Warszawy, gdzie przedstawił projekt ataku na obóz, niezaakceptowany jednak przez dowództwo AK. W 1944 r. brał udział w po-wstaniu warszawskim. Po wojnie w 1947 r. aresztowany przez komunistów, został skazany za działalność niepodle-głościową na karę śmierci, którą wykonano.


Jan Karski (właść. Kozielewski, 1914–2000) jako kurier Polskiego Państwa Podziemnego przedostawał się dwu-krotnie na Zachód z meldunkami o sytuacji w okupowanej Polsce. W czasie drugiej misji, jesienią 1942 r. przekazał przedstawicielom rządu RP na uchodźstwie, a następnie politykom brytyjskim i amerykańskim – w tym prezydento-wi USA i prezesowi Światowej Organizacji Syjonistycznej – raport o położeniu ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich, z prośbą o udzielenie pomocy mordo-wanym Żydom. Informacje na ten temat uzyskał od człon-ków podziemnych organizacji żydowskich. Sam również dwukrotnie wchodził do getta w Warszawie, udało mu się także dotrzeć do obozu w Izbicy Lubelskiej, gdzie był świadkiem przygotowywania transportu Żydów do obozu zagłady w Bełżcu.

Źr. MSZ

Informowanie świata o zbrodniach popełnianych w niemieckich obozach koncentracyjnych.

Władze Polskiego Państwa Podziemnego podejmowały działania wspierające więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych, a przez rząd na uchodźstwie informowały o zbrodniach popełnianych w obo-zach władze wolnych państw i opinię międzynarodową. W latach 1942 i 1943 konspiracyjne organizacje polskie wydały szereg ulotek i broszur


informujących polską i światową opinię publiczną o obozach i apelują-cych o pomoc dla uwięzionych.

Już w 1941 r. przedstawiciel polskiego rządu na uchodźstwie w Lon-dynie zwrócił się do władz brytyjskich z sugestią bombardowania obozu w Auschwitz. Władze brytyjskie odmówiły jednak takiej interwencji.

Na sugestie rządu polskiego, aby użyć samolotów do bombardowań obo-zu Auschwitz w 1941 r., marszałek lotnictwa angielskiego Richard Peir-se, w piśmie skierowanym do premiera Rządu Polskiego i Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego, odpowiedział:„Bardzo starannie rozważyłem propozycję [...] w sprawie ataku lotni-czego na obóz koncentracyjny w Oświęcimiu. [...] zdecydowaliśmy [...] z przykrością to donoszę, że udany atak na Oświęcim nie jest do wyko-nania w praktyce. Składają się na to dwie główne przyczyny. Po pierw-sze, nasze siły bombowe mają za naczelne zadanie atakowanie pewnych ośrodków przemysłowych [...] Po drugie, wiemy z naszego doświadcze-nia, że sporadyczne ataki na takie cele, jak Oświęcim, najprawdopodob-niej nie dałyby oczekiwanego rezultatu, tj. zniszczenia ogrodzeń z drutu kolczastego i składu amunicji tak, aby umożliwić ucieczkę jeńcom”.

Winieta broszury Auschwitz – Obóz śmierci

Jedna z pierwszych broszur informująca o obozie Auschwitz. Napisała ją więźniarka tego obozu, Natalia Zarembina, której udało się z niego wydostać. Książka ukazała się w okupowanej Warszawie – w grudniu 1942 r. – w nakładzie 2500 egz. W latach 1943–1945 opublikowano ją w wolnym świecie w ośmiu językach m. in. po chińsku.



Polacy wobec zagłady Żydów.

Podobnie w 1944 r. międzynarodowe organizacje żydowskie zwracały się do aliantów o zniszczenie w Auschwitz-Birkenau urządzeń śmierci. Bezskutecznie. Pokonanie III Rzeszy i bombardowania obiektów prze-mysłowych w Niemczech zostały uznane przez strategów amerykań-skich i brytyjskich za priorytetowe. Amerykanie zasłaniali się również niemożnością użycia sił militarnych do celów nie wojskowych.

Niemiecka polityka podsycała konflikty między Polakami i Żyda-mi, a wszechobecna propaganda antysemicka prowadziła do wzro-stu nastrojów nieprzychylnych Żydom. Dochodziło do pogromów, a nawet mordów na Żydach. Nierzadkie były wypadki szantażowania

Niemieckie obwieszczenie przypominające o karze śmierci za opuszczanie gett dla Żydów i udzielaną im pomoc dla Pola-ków.



i denuncjowania ukrywających się Żydów, wyłudzanie od nich pie-niędzy lub ich dobytku. Ten haniebny proceder został jednoznacznie potępiony i był surowo karany przez organy Polskiego Państwa Pod-ziemnego.

Jednocześnie część Polaków podejmowała próby niesienia pomocy Żydom. A trzeba pamiętać, że w Polsce za pomoc Żydowi groziła kara śmierci dla całej rodziny, a nawet sąsiadów osoby udzielającej pomocy. Pomocy Żydom udzielały osoby prywatne, zgromadzenia zakonne oraz instytucje powołane do tego celu przez Polskie Państwo Podziemne. Naj-ważniejszą z nich była Rada Pomocy Żydom „Żegota”, powstała w grud-niu 1942 r., finansowana przez rząd RP na uchodźstwie oraz organizacje żydowskie w USA. Szacuje się, że między kilkadziesiąt a kilkaset tysię-cy Polaków udzielało w różnej formie pomocy ukrywającym się Żydom.

Po wojnie w państwie Izrael utworzono Instytut Yad Vashem w Je-rozolimie. Od 1963 r. przyznaje on osobom, które w czasie wojny bez-interesownie pomagały bądź ratowały od Holokaustu Żydów tytuł „Sprawiedliwego Wśród narodów Świata”. Spośród 25271 uhonorowa-nych tym tytułem do 1 stycznia 2014 r. 6454 osoby pochodzą z Polski.


Pamięć o niemieckich obozach koncentracyjnych i zagłady

Po wojnie dzięki staraniom byłych więźniów pozostałości niemie-ckich obozów zostały zachowane ku pamięci ofiar i ku przestro-dze przyszłym pokoleniom. Miejsca te są dziś ważne dla Żydów,

Polaków, Romów, Sinti i wielu innych narodów. Zdarzało się, że wokół tych miejsc wybuchały konflikty dotyczące sposobów upamiętnienia. Dlatego premier rządu RP powołał Międzynarodową Radę Oświęcim-ską złożoną ze specjalistów z całego świata. Zajmuje się ona bieżącymi kwestiami dotyczącymi stanu zachowania i upamiętnienia tego wyjąt-kowego miejsca pamięci. Międzynarodowe Centrum Edukacji o Aus-chwitz i Holokauście, utworzone wolą byłych więźniów KL Auschwitz, przy Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu pro-wadzi szeroką działalność edukacyjną, o zasięgu międzynarodowym, i przekazuje rzetelną wiedzę o tym, czym były obozy koncentracyjne, kto je zbudował, kim były ich ofiary.

Po wojnie w różnych krajach pojawiły się głosy negujące istnienie obozów śmierci. Jednak zachowane dokumenty nazistowskie, relacje byłych więźniów i świadków zbrodni oraz pozostałości obozów i śmier-cionośnych urządzeń przeciwstawiają tym tezom prawdę o oprawcach i o ofiarach. Dziś, gdy odchodzi już pokolenie byłych więźniów, poja-wiają się nowe zagrożenia, wśród nich wypaczone oceny wynikające z uproszczeń i braku rzetelnej wiedzy o II wojnie światowej i funkcjo-nowaniu niemieckiego, nazistowskiego systemu obozów. Czasem nie-wiedza i ignorancja doprowadza do braku wiary, że człowiek jest zdolny do takich czynów.

Zdarza się, że osoby nie znające ani historii Polski, ani historii II woj-ny światowej używają określenia „polskie obozy koncentracyjne”. Określenie to nie tylko fałszuje historię, ale zdejmuje z Niemców odpowiedzialność za ich utworzenie, a Polaków, którzy byli ofiarami

Obowiązek zachowania pozostałości po byłych niemieckich obozach koncentracyjnych dla przyszłych pokoleń.

Negowanie istnienia niemieckich obozów koncentracyjnych i zagłady.

Określenie „polskie obozy koncentracyjne” wyrazem niewiedzy i ignorancji.


niemieckich obozów koncentracyjnych, czyni niesłusznie sprawca-mi. Dlatego rząd polski wystąpił w 2006 r. do Komitetu UNESCO ds. Światowego Dziedzictwa o zmianę nazwy miejsca pamięci obozu koncentracyjnego Auschwitz w Oświęcimiu. Inicjatywa polska spotka-ła się z poparciem izraelskiego Instytutu Yad Vashem oraz środowisk byłych więźniów obozu Auschwitz-Birkenau mieszkających dziś w róż-nych krajach świata. 27 czerwca 2007 r., podczas obrad 31 sesji, Komi-tet UNESCO przychylił się do polskiej propozycji i zmienił nazwę na: Auschwitz-Birkenau. Niemiecki Nazistowski Obóz Koncentracyjny i Zagłady (1940–1945).

Autor tekstu: Robert Szuchta

Publikacja sfinansowana przez Departament Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP

Documents

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne