Nie znajdziesz w Bibliotece? Znajdziesz w E-Bibliotece!

RepozytoriumRepozytoriuminstytucjonalneinstytucjonalne

Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu

Jakie zagadnienia

Co to jest repozytoriumJak powstała idea repozytorium otwartego

(komunikacja w nauce, open access, kryzys czasopism)

Jakie są typy repozytoriów Co to jest repozytorium instytucjonalne:

– Na jakich zasadach działa – Co możemy w nim znaleźć– Jakie przynosi korzyści– Ile kosztuje i kto ma za to płacić

RepozytoriumRepozytorium (łac. repositorium) to miejsce

uporządkowanego przechowywania dokumentów, z których wszystkie są przeznaczone do udostępniania.

Jest to również magazyn główny, centralny, zaprojektowany jednak w taki sposób, aby dostęp do wszystkich jego zasobów był równie łatwy.

Niegdyś szafa na księgi i akta urzędowe. Dziś terminem tym określa się elektroniczne

serwery dystrybuujące publikacje naukowe, które dostarczane są do repozytoriów przez samych autorów, a użytkownicy wyszukują je poprzez interfejs Web.

Komunikacja w nauce

Rozwój współczesnych repozytoriów wiąże się z ewoluującym systemem komunikacji naukowej.

Komunikacja naukowa to system, w ramach którego badania naukowe są prowadzone, poddawane ocenie, rozpowszechniane oraz przechowywane z myślą o przyszłych badaczach.

Komunikacja w nauce rozwija się dwutorowo poprzez:

formalne środki komunikacji, takie jak publikacje w recenzowanych czasopismach,

nieformalne kanały komunikacyjne, takie jak elektroniczne listy dyskusyjne

Pierwsze czasopisma naukowe

Wiek XVII – początek komunikacji w nauce.

W Anglii, Niemczech, Francji i we Włoszech rozwinęła się sieć klubów i towarzystw naukowych, które wydawały pierwsze czasopisma naukowe

W 1665 r. ukazały się:- francuski Journal de Scavans (później Journal des

Savants) - angielski Philosophical Transactions wydawane

przez Royal Society of London (czasopismo to ukazuje się do dzisiaj)

Dystrybucja wyników badań

Od prawie 350 lat uczeni przekazują wyniki badań publikując je w czasopismach naukowych

Zasada „wymiany darów”Lata 70-te XX wieku to okres przejmowania

od towarzystw naukowych praw do wydawania czasopism

Kryzys czasopism (ang. serials crisis)

Wzrost cen periodyków. W latach 1986-2002 w USA ceny czasopism wzrosły o 227%

Budżety bibliotek nie nadążały za wzrostem cen i wzrostem liczby tytułów

Dochodzi do zjawiska zwanego „kryzysem czasopism”

Rodzi się ruch Open Access (Wolny Dostęp), którego głównym zadaniem jest walka ze wzrostem cen czasopism

Kamienie milowe w rozwoju idei OA2000 r. Tempe Principles – Zasady dla

nowo powstających systemów publikowania w nauce

2002 r. Budapest Open Access Initiative – Budapesztańska Inicjatywa Wolnego Dostępu

2003 r. Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and the Humanities - Deklaracja berlińska w sprawie otwartego dostępu do wiedzy w naukach ścisłych i humanistycznych

Rozwiązania budapesztańskie

W Budapeszcie zarekomendowano dwie drogi służące uwolnieniu artykułów naukowych

autoarchiwizowanie prac naukowych w repozytoriach

wydawanie czasopism Open Access

Zgodnie z deklaracją OA każdy użytkownik zyskiwał prawo do:czytania, pobierania, kopiowania, drukowania, przeszukiwania pełnych tekstów artykułów

w Internecie bez finansowych, prawnych lub technicznych ograniczeń, z wyjątkiem prawa autora do zachowania integralności jego pracy, uznania autorstwa i właściwego użytkowania

Typy repozytoriów

Repozytoria narodowe

Repozytoria instytucjonalne

Repozytoria wydziałowe

Repozytoria dziedzinowe

Repozytoria osobowe

Repozytoria narodowe DIR - Domena Internetowych Repozytoriów Wiedzy (http://dir.icm.edu.pl/dirw/) - jest to nowy projekt Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego Uniwersytetu Warszawskiego (ICM) stanowiący kontynuację Biblioteki Wirtualnej Nauki.

Repozytoria dziedzinowe ArXiv (http://arxiv.org/) - jest to prężnie działające repozytorium preprintów z takich dziedzin jak matematyka, fizyka, informatyka. Zostało założone przez Paula Ginsparga w 1991 r. w Los Alamos, obecnie funkcjonuje przy Cornell University

E-LIS (E-prints in Library and Information Science) (http://eprints.rclis.org/) - to repozytorium pełnych tekstów z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Jest ono rozwijane dzięki włoskiemu konsorcjum CILEA (Consorzio Interuniversitario Lombardo per la Elaborazione Automatica)

Repozytorium instytucjonalne - DAEDALUS (http://www.lib.gla.ac.uk/daedalus/) repozytorium powstało w 2004 r. przy University of Glasgow. Gromadzi m. in. preprinty, szarą literaturę, prace doktorskie i magisterskie

Repozytorium instytucjonalne

definiujemy jako kolekcje cyfrowe gromadzące i przechowujące dorobek intelektualny społeczności naukowej jednej lub wielu uczelni

Cechy repozytorium instytucjonalnego:

Zasób jest określany przez instytucję macierzystą

Treść ma charakter:NaukowyKumulacyjnyPermanentnyUniwersalny wyszukiwawczo (zgodność z

Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting - OAI-PMHdostępna jest w trybie Open Access

Zasady działania repozytoriumjaką drogę wybierzemy?

1. Zawartość repozytorium:Materiały do których prawa autorskie już wygasły:

- zabytki dziedzictwa kulturowego,

- manuskrypty

Materiały do których prawo ma wydawca:

- artykuły naukowe (postprinty, preprinty)

- rozdziały z książek

SHERPA (dawniej Romeo): http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php, można sprawdzić warunki umieszczania w repozytoriach materiałów, opublikowanych wcześniej u wydawcy komercyjnego. Portal rejestruje 294 wydawców podzielonych na 4 grupy

Pełna zgoda na publikację preprintów i postprintów

Zgoda na publikację tylko postprintów

Zgoda na publikację tylko preprintów

Brak zgody na archiwizację

Zasady działania repozytoriumjaką drogę wybierzemy?Materiały do których prawa są oczywiste i należą do

naukowców lub ich rodzimych instytutów:

- sprawozdania,

- raporty,

- analizy,

- wyniki badań,

- skrypty,

- materiały dydaktyczne

- materiały konferencyjne

- rozprawy doktorskie

Typy dokumentów w repozytoriach na świecie

Zasady działania repozytoriumjaką drogę wybierzemy?

2. Deponowanie prac w repozytoriumKto może deponować prace?Autoarchiwizacja czy archiwizacja przez specjalistę-

bibliotekarza?Prace deponowane dobrowolnie czy obligatoryjnie?Prace dostępne dla wszystkich czy tylko dla osób

związanych z instytucją?Tylko pełnotekstowe prace czy również same opisy?Czy są mechanizmy weryfikujące jakość prac?Czy można wycofać prace z archiwum?

Repozytorium instytucjonalne pozwala na:

powszechność i szybkość dostępu do badań naukowych,

zwiększenie wskaźnika cytowań w zależności od dziedziny od 36% do 172% a nawet 250%,

pomoc w ocenie parametrycznej jednostki i sprawozdawczości,

długoterminowe przechowywanie prac,wspieranie edukacji studentów poprzez

ułatwienie im dostępu do prac naukowych, jest elementem promocji uczelni i badań.

Zasady działania repozytoriumjaką drogę wybierzemy?

3. Umowy licencyjne stosowane w repozytoriach europejskich charakteryzują następujące cechy:

Są one niewyłączne Autor deklaruje, że jego dzieło nie narusza niczyich praw

autorskich Autor deklaruje, że przysługuje mu autorskie prawo majątkowe

do przesyłanego tekstu Zawierają klauzulę dot. wykorzystania materiałów tylko do celów

niekomercyjnych Jeśli autor nie zgadza się na otwarty dostęp do jego publikacji w

umowie zastrzega się, że pełen tekst jest dostępny tylko dla określonej grupy odbiorców

Za udzielenie licencji autorowi nie przysługuje wynagrodzenie Twórcom repozytorium przysługuje prawo do zachowania

dodatkowej kopii publikacji w celu jej archiwizowania

Ile to kosztuje?

1. Za darmo!Oprogramowanie darmowe: Dspace (198=21%),

Eprints(193=21%)2. Prawie za darmo! Instalacja,Testowanie,Wprowadzanie poprawek,3. Coraz mniej za darmo!Oprawa graficznaTłumaczeniaSzkolenia PromocjaDodatkowe etaty

Kto będzie płacił?

Kiedyś wolontariat (np. E-LIS)Programy unijneJedna z opinii głosi że to autor powinien zapłacić

za opublikowanie swojej pracy w o a na przykład z gruntu przeznaczonego na badania

Sponsoring, reklamyMoże być finansowane przez pojedynczą instytucję

lub konsorcjumWażne jest, aby projekt nie stanowił

długofalowego przedsięwzięcia z krótkofalowym finansowaniem!!!

Rozkład repozytoriów w poszczególnych krajach

*Polska 9 Bibliotek Cyfrowych

Ważniejsze adresy:

http://www.opendoar.org/index.html - Directory of Open Access Repositories – katalog repozytoriów akademickich. Dostępne są statystyki dotyczące rozkładu repozytoriów w poszczególnych krajach, na kontynentach. Informacje o repozytoriach można wyszukiwać wg różnych kryteriów, np. typu repozytoriów, typu gromadzonych materiałów, języku dokumentu.

http://www.oaister.org/ - Union Catalog of Digital Resources – katalog przeszukujący dokumenty znajdujące się w repozytoriach. Wyszukiwanie odbywa się wg różnych kryteriów, np.autora, tytułu, dyscypliny, języka czy typu dokumentów.

http://roar.eprints.org/index.php - Registry of Open Access Repositories – rejestr repozytoriów. Tutaj można a nawet trzeba zarejestrować nowe repozytorium. Można wyszukiwać repozytoria wg różnych kryteriów, np. kraju, typu repozytorium czy typu gromadzonych dokumentów.