Índice - Edebe · Web viewBiologia eta Geologiaren programazio honetan arloko oinarrizko gaitasunak, helburuak, edukiak eta ebaluazio-irizpideak aurkezten dira, unitate didaktikotan

Biologia eta Geologia DBH 3Ikasgelako programazioa

giltza 1


Aurkibidea1. Sarrera

2. Ikasliburuaren eta unitateen egitura

3. Alorraren helburuak

4. Ebaluazio-irizpideak

5. Programa

1. unitatea. Zelula eta organismo zelulanitzak

2. unitatea. Nutrizioa

3. unitatea. Elikadura

4. unitatea. Erlazioa: zentzumenak eta nerbio-sistema

5. unitatea. Erlazioa: lokomozio-aparatua eta sistema endokrinoa

6. unitatea. Ugalketa eta sexualitatea

7. unitatea. Gizakien osasuna

8. unitatea. Kanpo-jarduera geologikoa

9. unitatea. Planetako baliabideak

giltza 2


1. Sarrera

Biologia eta Geologiaren programazio honetan arloko oinarrizko gaitasunak, helburuak, edukiak eta ebaluazio-irizpideak aurkezten dira, unitate didaktikotan sailkatuta eta antolatuta.

Unitate guztietan, ikasketa-prozesuaren urratsei heldu zaie, irizpide hauei jarraituz:

– Gero eta eskakizun maila altuagora jotzen da, ikasleak ezaupide zein estrategia gehiagoz eta landuagoz baliatu beharko baitu planteatzen zaizkion irakaskuntza-ikaskuntza egoerei aurre egiteko.

– Ikaspen berriak eskuratzeko, lehengo ikaspenak finkatu beharra dago.

– Edukiak arlo bat baino gehiagorekin erlazionatuta daudenean, ikuspegi global eta diziplinarteko batetik lan egiten da, emaitza albait eta osoena lortze aldera.

– Eduki bakoitza egokiena den ildo didaktikotik jorratzen da, ikasleen inguruari lotuta eta haren apligakarritasuna agerian jarriz, eduki horiek, azken buruan, esanguratsuak gerta daitezen.

– Garrantzia ematen zaie zehar-lerroei, eta hartara, ikaspenetan txertatzen dira.

– Metodo eta pentsaera zientifikoa aurkezten dira, era horretarako arrazoibideak ikasleen garapen-uneari egokiturik, ordea.

– Jardueren alderdi garrantzitsuenetako bat da ikasleek gogoeta kritikorako gaitasuna gara dezaten, bai ikasten dutenari baita ikasteko erari dagokienez ere.

– Taldea lanerako zein ikasteko eremu gisa bultzatzen da.

– Ahozko zein idatzizko hizkuntza lantzen dira, gogoetaren adierazpide argi eta zehatz bilaka daitezen.

– Ebaluazioak alderdi hezitzaile bat du, bai irakasleari bai ikasleei begira, eta beste bat orientatzailea, beharrezkoa etapa honetan.

Biologia eta Geologia alorreko oinarrizko gaitasunak.

Giltzaren halaxe deritzegu, oinarrizko gaitasun, alegia, ikaslearentzat ezinbestekoak diren ikaspen batzuei, ikasleak gaitasun horien beharra izango baitu, ikastaldiaren etapa honen buruan, bere garapen pertsonala gauzatzeko, helduaroan prestatuta sartzeko, herritar partehartzaile bilakatzeko, eta bizitzan zehar etengabe ikasteko gai izateko.

Hona hemen, bada, oinarrizko gaitasuntzat jo ditugunak:

giltza 3


– Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

– Matematikarako gaitasuna

– Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna

– Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna

– Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna

– Giza eta arte-kulturarako gaitasuna

– Norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna

– Ikasten ikasteko gaitasuna

Oinarrizko gaitasunak, bada, arlo guztietara zabaltzen dira, eta horregatik, gaitasun horietako bakoitza etapako arlo guztietan lan eginez lortu beharreko helburu bat da.

Ikaslearen liburuaren azken orrialdeetan zerrendatuta daude ikasturtean garatu behar diren oinarrizko gaitasunak, eta hala egin ote den ebaluatzeko jarduerak.

giltza 4


2. Ikasliburuaren eta unitateen egitura

Biologia eta Geologiako ikaslearen liburua

Ikaslearen liburua osatzen duten unitateak bi gai orokorren arabera (biologia eta geologia) multzokatu dira.

Biologiari buruzko sailaren unitateetan, liburuaren lehenengo zazpietan, gizakiaren eta osasunaren inguruko edukiak jorratzen dira. Hasteko, zelula aztertzean da, hura baita giza egituraren eta funtzioen funtsezko unitatea, eta horren haritik organismo zelulanitzen antolaera modu desberdinak ikusten dira. Hurrengo bost unitateetan gizakiaren bizi-funtzioei heltzen zaie: funtzio bakoitza gauzatzen duten sistemak eta aparatuak, bitarteko prozesu fisiologikoak, eta sistemen zein aparatuen osasunarekin zerikusia duten gai nagusiak. Bukatzeko, sail honetako azken unitateen gaia giza osasunaren alderdi orokorragoak dira, hala osasun nahiz gaixotasun kontzeptuak nola gaixotasun infekziosoak, drogazaletasunak edo istripuak.

Geologiaren sailak liburuaren azken bi unitateak biltzen ditu, Lurraren kanpo-eragile geologikoekin hasita: eguzki-energiaren ezaugarriak, prozesu eta eragile geologikoak, eta horien ondorioa diren erliebearen formak. Alde horretatik, garrantzia eman zaie erliebea ikertzeko eta interpretatzeko metodoei, adibidez profilei eta mapa topografikoei. Geologiari buruzko saila ixteko, hizpide hartu dira gizakiak ustiatzen dituen baliabide naturalak, ustiatze-jarduerak ingurunean duen eragina eta, horren karietara, gizakiak ingurumenarekin darabilen jokabidea aldatu beharra, jasangarritasuna goiburu.

Ikaslearen liburuak eranskin hauek ditu amaierako partean: liburuan bertan landutako oinarrizko gaitasunak ebaluatzeko jarduerak, unitateak banan-banan ebaluatzeko jarduerak, liburuan aipatzen diren Biologia eta Geologiako termino nagusien hiztegia eta, eranskin grafiko batean, irudi eta eduki batzuk, zelulaz, giza anatomiaz eta diagnosi-probez gehiago jakitekoak.

Unitateen egitura

Unitatearen atarikoa diren bi orrialdeetan unitatea aurkezten da, argazki baten eta hurbilpen-testu baten bitartez.

Unitate didaktikoa garatzen duten edukiak atal eta azpiataletan antolatu dira. Azalpen-testuek eta definizio nabarmenduek argi, labur eta ordenan biltzen dituzte ikasleak bere egin beharko dituen edukiak, gaitasunak zertzeko beharrezkoak direnak. Noizean behin, curriculumeko eduki ebaluagarrien osagarri, beste testu ez-ebaluagarri batzuk txertatu dira orrialdeen alboetako txataletan (ADI, GEHIAGO eta GOGORATU), gaian sakontzeko nahiz lehengo edukiak gogorarazteko asmoz. Era berean, azpimarratzekoak dira, unitatearen garapenari dagokionez, beste bi elementu: irudi didaktikoei erantsitako testuak, eta Esperimentatu izeneko atalean proposatzen diren saiakuntza errazak, gehienetan ikasgelan bertan egiteko modukoak eta eduki jakin batzuk bideratzekoak direnak.

Unitatearen amaierako orrialdeak honela antolatu dira:

Laburpena orrialdean, unitateko edukiak mapa kontzeptual gisa aurkezten dira, informazio antolatzeko jarduerekin batera.

Gehitu eta argitu izenarekin, unitateko edukiaren ildotik doazen gaiak eta material gehigarriak aurkezten dira, pizgarri gisa eta era erakargarriagoan.

giltza 5


Beste orrialde batean, Ikertu lelopean, laborategiko praktikak eta landa- nahiz talde-lanak proposatzen dira, unitateko edukiak gehiago garatzeko bide.

Bukatzeko, unitatearen azken bi orrialdeetako jarduerak hiru multzotan sailkatuta daude: Ulertzeko sailekoek —haietako batzuk ikasgaia gehiago lantzekoak— unitateko edukien hurrenkera bera dute. Gehiago jakiteko izendatutakoen bitartez sakonago berrikusten dira unitatean gaingiroki agertu diren kontzeptuak eta prozedurak, eta Pentsatzeko saileko jarduerei dagokienez, balioak sendotzeko eta finkatzekoak dira.

giltza 6


3. Alorraren helburuak

1. Naturaren Zientzietan oinarrizkoak diren estrategiak eta kontzeptuak ulertzea eta, haietaz baliatuz, fenomeno naturalen zergatiaz jabetzea eta zientziaren aurrerakuntzak eta erabilerak zer eta nolako ondorioak dakartzan ohartzea.

2. Problemak ebazterakoan, zientziaren prozedurarekin bat datozen estrategiak aplikatzea, eta horrenbestez, halako problema benetan interesgarria den argitzea, hipotesiak taxutzea, ebazteko balio lezaketen estrategiak eta esperimentuak pentsatzea, emaitzak aztertzea, egindako ikerketak zer erabilera eta ondorio izan ditzakeen hausnartzea, eta prozesu osoaren koherentzia bilatzea.

3. Eduki zientifikoa duten mezuak ulertzea eta, norberak igortzekotan, ahozko zein idatzizko hizkuntza egoki erabiltzea. Diagramak, grafikoak, taulak eta adierazpen matematiko errazak interpretatzea, eta besteei zientziaren alorreko argudioak eta arrazoia adierazteko gai izatea.

4. Gai zientifikoei buruzko informazioa hainbat iturritatik lortzea, besteak beste, informazioaren eta komunikazioaren teknologietatik, eta behin eskuratuta, alorreko lanen oinarri eta gida-lerroa izan ote daitekeen jakitea.

5. Gai zientifikoak aztertzean eta iriztean, taldean nahiz bakarka, kritikoki eta ezaupideetan mamitutako ikuspegitik jokatzea.

6. Norberarentzat zein komunitatearentzat osasungarriak diren jokamoldeak eta ohiturak hartzea, gaurko bizimoduaren hainbat alderditan, hala nola elikaduran, kontsumoan, drogetan nahiz sexuan, izan daitezkeen arriskuak saihesteko.

7. Naturaren Zientzietako ezaupideak gizakion beharrak asetzeko baliagarriak direla ulertzea, eta jarrera partehartzailea izatea gizakiok toki zein mundu mailan ditugun arazo premiatsuen konponbidean.

8. Zientziak eta teknologiak gizartean eta ingurumenean duten eragina, eta alderantzizkoa, ezagutzea. Horren jakitun izanik, gizateriak egun dituen arazoez arretatsu arduratzea eta horiek zuzendu beharra bere egitea, zuhurtzia-printzipioari helduz eta jasangarritasuna bermatzeko ahaleginetan.

9. Naturaren Zientzien muina entsegua eta sorkuntza direla ohartzea, giza pentsamoldeari egin dizkioten ekarpenak ezagutzea, eta behar den neurrian balioestea zientzien alorrean piztutako eztabaidak, dogmakeriaren baztertzaileak, eta iraultza zientifikoak, giza kulturaren eta bizi-baldintzen garapena bideratu dutenak.

giltza 7


4. Ebaluazio-irizpideak1. Zientziaren nahiz teknologiaren alorrean gaurkotasuna duen gairen bat hartzea, batetik

haren azterketa funtsatua egiteko eta gizakion bizi-baldintzetan duen eragina ere iruzkintzeko, eta bestetik, azterlan hori aitzakia, jarduketa zientifikoaren ezaugarriak berresteko.

2. Norberaren egoera psikologikoa, fisikoa eta soziala ere osasunaren beste alderdi bat direla konturatzea, eta bizimodu egokiak eta biomedikuntzaren aurrerapen etengabeak gaixotasunen prebentzioan eta bizi-kalitatearen hobekuntzan duten garrantzia balioestea.

3. Giza ugalketaren oinarriak ezagutzea, eta ernalketa, haurdunaldia zein erditzea funtsean zertan dautzan deskribatzea. Metodo antikontzeptiboen nondik norakoen berri jasotzea, eta sexu bidezko gaixotasunak eragozteko metodoen garrantzia balioestea.

4. Eskemak eta bestelako adierazpide grafikoak erabiliz, elikagaiei nutrizio-prozesuaren fasetan zer gertatzen zaien azaltzea. Elikapen-ohitura osasungarriak eta okerrak bereiztea, eta batzuen beharra zein besteen kaltegarritasuna arrazoitzea.

5. Zentzumen-organoak zein diren jakitea, nerbio-sistemaren eta sistema endokrinoaren funtzio integratzailea azaltzea, eta lokomozio-aparatuaren hezur eta muskulu nagusiak kokatzeko gai izatea. Organo zein prozesu bakoitzaren arazo behinenak ezagutzea, eta osasungaitzak diren faktore sozialen (estresa edo substantzia atxikitzaileak, kasu) jakitun izatea.

6. Hainbat iturritara jo eta informazioa biltzea giza jarduerak ekosistemetan dituen ondorioez: kutsadura, desertizazioa, ozono-geruzaren mehetzea, baliabideen ahitzea eta espezieen desagertzea. Eskuratutako informazioa aztertzea, eta pentsatzea zer neurri har litezkeen ingurumenaren endekapena geldiarazteko eta baliabide naturalak arduratsuago kudeatzeko.

7. Kanpo-eragile geologikoek Lurreko erliebea nola sorrarazten eta moldatzen duten jakitea, eta beste horrenbeste arroka sedimentarioei dagokienez.

giltza 8


5. Programa

1. unitatea. Zelula eta organismo zelulanitzak

Denbora: 11 orduDiziplinartekotasuna: Euskara eta Literatura; Matematika; Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia; Plastikaren eta Ikusizkoen Hezkuntza

1.1. Helburu didaktikoak Zelula izaki bizidunen oinarrizko egitura- eta antolaketa-unitatea dela ulertzea. Zelula eukariotikoen morfologia eta bizi-funtzioak aztertzeko teknikak deskribatzea. Zelularen espezializazioa ehunak, organoak eta aparatuak edo sistemak sortzearen

arrazoia dela ohartzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Zelularen morfologia eta organismoen antolakuntza-mailak ezagutzea. Izaki bizidunei behatzeko metodo eta tresnetako batzuk (mikroskopio optikoa, adibidez)

ezagutzea eta erabiltzea. Maila zelularrean jarduteko magnitudeak matematikoki kalkulatzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Zelula, izaki bizidunen oinarrizko unitatea. Zelulen behaketa-metodoak: mikroskopioa. Neurketa-unitate mikroskopikoak: mikrometroa

eta angstroma. Teoria zelularra. Zelula eukariotikoaren egitura. Animalia-zelularen osagaiak eta organuluak. Zelularen bizi-funtzioak. Zatiketa zelularra: mitosia eta zitozinesia. Izaki bizidunen antolaketa zelularra: izaki zelulabakarrak eta izaki zelulanitzak. Zelulen ehunak, organoak eta sistemak. Organismoaren bizi-funtzioak. Nutrizio-, erlazio- eta ugaltze-funtzioetan parte hartzen duten sistemak eta organoak. Zelula epitelialen ezaugarriak.

Prozedurak Prestakinak atontzea. Zelulak neurtzeko erabiltzen diren unitateak eta behaketarako handipen kopurua

kalkulatzea. Animalia-zelularen organuluen irudiak ulertzea. Mitosiaren faseen irudiak ulertzea. Mikroskopioz lorturiko irudietan ehun motak identifikatzea. Bizi-funtzioetan parte hartzen duten sistemen irudiak identifikatzea. Gai zientifikoei buruz hitz egiteko eta idazteko gaitasuna izatea, eta hiztegi egokia

erabiltzea. Zelula epitelialen prestaketak egitea mikroskopio-behaketarako. Zelula epitelialen ezaugarrien behaketa egitea, eta ezaugarri horiek identifikatzea.

giltza 9


Balioak Mikroskopioaren aurrerapen teknologikoak zelularen azterketan izan duen funtsezko

eragina estimatzea. Zelularen organuluen funtzionamenduaz jakin-mina izatea. Mitosiak zatiketa zelularrean duen garrantzia balioestea. Espezializazio zelularraren garrantzia balioestea. Giza gorputzeko sistema bakoitzaren eginkizunez jakin-mina izatea. Laborategia eta laborategiko tresnak erabiltzeko arauak kontuan hartzea, eta laborategiko

segurtasun-arauak errespetatzea. Saiakuntzak eta txostenak zuzen egiteko ardura.

1.4. Jarduerak Zelula izaki bizidunen antolakuntza-unitatea dela jabetu. (errefortzu-lana) Mikroskopioa zer den eta nola erabili jakin. (errefortzu-lana) Bizi-funtzioak zer diren azaldu. (errefortzu-lana)

1. Zelula eta zelularen azterketa Zelula baten neurriak milimetrotan eta angstrometan kalkulatu (sakontze-lana) Neuronen irudi baten handipenak kalkulatu. (errefortzu-lana) Prestakin bat atontzeko eta behatzeko urratsak azaldu. Prestakina mikroskopio optikoaren zer atalez argiztatzen eta fokatzen den jakin.

2. Zelularen morfologia Zelula eukariotikoaren ezaugarriak azaldu. (errefortzu-lana) Nukleoaren osagaiak bereizi, eta ADNa eta kromosomak erlazionatu. Mintz plasmatikoaren, mitokondrien, erribosomen eta Golgi-ren aparatuaren funtzioak

deskribatu. (errefortzu-lana)

3. Zelularen funtzioak Nutrizio-funtzioa zer den azaldu. (errefortzu-lana) Nutrizio heterotrofoa deskribatu eta nutrizio autotrofoari buruzko informazioa bilatu, bi

nutrizio motak alderatzeko. (errefortzu-lana) Arnasketa zelularraren garrantzia garrantzia azaldu. Animalia-zelulen erlazio-mekanismo bat azaldu. (sakontze-lana) Flageloak, zilioak eta pseudopodoak definitu. (errefortzu-lana) Zatiketa zelularraren faseak azaldu, eta interfase zelularrean zer gertatzen den deskribatu.

(errefortzu-lana) Zerrenda bateko hitzak bizi-funtzio batekin erlazionatu, eta horren arrazoiak eman.

4. Organismo zelulanitzak Organismo zelulanitzetako zelulak nola antolatzen diren azaldu. Funtzio batzuk zer ehuni dagozkien aipatu. (errefortzu-lana)

5. Gizakia eta gizakiaren bizi-funtzioak Organismoaren organo eta atal batzuk sailkatu, zer bizi-funtziorekin duten zerikusia

aztertuta. (errefortzu-lana)

Laburpena Unitateko eduki nagusiak antzeman eta berrikusi. Unitateko edukien zerrenda atal honetako eskemarekin osatu.

giltza 10


Ikertu: Zelula epitelialen behaketa Behatutako zelulak marraztu, eta egiturak identifikatu. Zelulen forma eta funtzioa erlazionatu. Metileno-urdinak zer egitura tindatzen dituen azaldu. Gaiaz gogoeta eginda, giza laginak eskuztatzean begiratu beharreko neurriak azaldu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Zelulen espezializazioak organismo zelulanitzetan zer ondorio zituen ulertu. (sakontze-lana) Esperimentuetan animaliak erabiltzeari buruz jardun. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Zelularen morfologia deskribatzea eta organulu garrantzitsuenen funtzionamendua azaltzea. Zelula eukariotikoaren bizi-funtzioak azaltzea, eta ugaltze-funtzioaren kasuan, zatiketa

zelularra eta interfase zelularra bereiztea. Prestakinak atontzen jakitea, eta zelula epitelialen behaketa egitea. Organismo zelulanitzen espezializazio zelularra azaltzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (188. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (37. or.). Mikroskopioaren elementuak atal mekanikoan edo atal optikoan kokatu, eta lagin bat

aztertzeko handipenak nola kalkulatzen diren azaldu. Zelularen organuluei buruzko galdera batzuei erantzun. Arnasketa zelularraren prozesua eskema batean identifikatu. Flageloen, zilioen eta pseudopodoen ezaugarriak azaldu, eta adibideak eman. Zatiketa zelularraren faseak identifikatu. Ehunek organismo zelulanitzetan duten eginkizuna azaldu eta ehun nagusiak deskribatu. Sistemak eta aparatuak beren funtzioaren arabera sailkatu.

2. unitatea. Nutrizioa.


1.1. Helburu didaktikoak Digestio-, arnas, zirkulazio eta iraizte-sistemen atalak eta organoak ezagutzea, horien bidez

digestioa, arnasketa, zirkulazioa eta iraizketa ulertzeko. Nutrizioan parte hartzen duten sistemen diagnostiko-probak, osasun-arazoak eta

gaixotasunak bereiztea, ohitura osasungarrien garrantziaz jabetzeko. Zientzia giza gorputza eta horren gaixotasunak hobeto ezagutzeko baliabide gisa

balioestea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Gizakiaren nutrizio-funtzioan parte hartzen duten sistemak bereiztea, eta sistema horiek

nola diharduten jakitea. Digestio-, arnas, zirkulazio- eta iraizte-sistemetako gaixotasunak prebenitzeko erak

ezagutzea. Odol- eta gernu-analisien parametro nagusiak ulertzea.

giltza 11


1.3. Edukiak

Kontzeptuak Digestio-sistemako organoak, atalak eta guruin erantsiak. Elikagaien digestioa eta xurgatzea (faseak). Ohitura osasungarriak eta digestio-sistemaren asaldadurak. Azterketa endoskopikoa. Arnasbideen organoak eta atalak, eta biriken ezaugarriak. Arnasketaren prozesua eta arnasketa-erritmoa. Ohitura osasungarriak eta arnas sistemako arazoak. Espirometria eta bizi-edukieraren balioaren esanahia. Bihotzaren, odol-hodien eta odolaren ezaugarriak. Miokardioaren mugimenduak: sistolea eta diastolea. Odolaren zirkulazio nagusia eta zirkulazio txikia. Ohitura osasungarriak eta zirkulazio-sistemako arazoak. Gernu-aparatuko organoak eta atalak. Gernuaren eraketa. Ohitura osasungarriak eta iraizte-sistemako arazoak eta gaixotasunak. Biriken funtzionamendua.

Prozedurak Digestio-prozesua adierazten duten irudiak interpretatzea. Gas-trukaketaren eta arnasgoraren eta arnasbeheraren irudiak interpretatzea. Arterietako pultsua neurtzea. Miokardioaren mugimenduei buruzko irudiak interpretatzea: sistolea eta diastolea. Odol-parametro batzuk identifikatzea. Iraizte-prozesuaren irudiak interpretatzea. Gernu-analisietako parametroak ezagutzea. Birika bat simulatzea. Egindako birikaren elementuak arnas sisteman dagokien atalekin erlazionatzea.

Balioak Azterketa endoskopikoari eta digestio-sistemaren arazo eta gaixotasunei buruzko jakin-

nahia. Espirometria eta bizi-edukiera zer diren jakiteko interesa. Odol-analisian aztertzen diren parametroen eta iraizte-sistemako arazo eta gaixotasunen

inguruko interesa adieraztea. Birika simulatua ongi eraikitzeko gogoa. Birika eraikitzean izandako zalantzez eta zailtasunez jardutea ikasgelan, eta zeregin

horretan jarrera partehartzailea izatea.

1.4. Jarduerak Nutrizio-funtzioaren helburua zein den esan. (errefortzu-lana) Nutrizioan parte hartzen duten sistemak aipatu. (errefortzu-lana)

1. Digestio-sistema Nutrienteen xurgapena ahalbidetzen duten hestearen ezaugarriak azaldu. (errefortzu-lana) Digestioari eta xurgatze-prozesuari buruzko eskema egin, eta ondoren, fase bakoitza

dagokion organoarekin erlazionatu. Ohitura osasungarrien garrantzia azaldu. (errefortzu-lana) Azterketa endoskopikoa zer den eta zer tresnarekin egiten den azaldu. (errefortzu-lana)

giltza 12


2. Arnas sistema Bronkioloen adarkaduraren eta birika-albeoloen kopuru handiaren zergatia azaldu. Digestio-sistemaren eta arnas sistemaren arteko erlazioa azaldu. Birika-albeoloak zer diren eta haien eginkizuna zertan datzan azaldu. Aipatzen diren prozesu batzuk arnas sistemaren zer ataletan gertatzen diren esan.

(errefortzu-lana) Sudurretik arnastearen eta etxeko gelak egunero haizeberritzearen garrantzia arrazoitu.

(sakontze-lana) Asma-krisialdien kausak eta prebentzio-neurriak deskribatu.

3. Zirkulazio-sistema Zirkulazio-sistemaren atalak eta organoak deskribatu. (errefortzu-lana) Odolaren eta haren osagaien funtzioa azaldu. Bihotzaren mugimenduen aldiak edo faseak ordenatu. Odol-tanta baten ibilbidea azaldu. (sakontze-lana) Odolak zirkulazio nagusian eta zirkulazio txikian duen eginkizuna azaldu. Zirkulazio bikoitza zer den esan. Arterioesklerosia zer den eta nola prebenitzen den azaldu. (errefortzu-lana) Odol-analisia eta haren parametroak azaldu. (errefortzu-lana)

4. Iraizte-sistema Iraizte-sistemak kanporatzen dituen substantziak eta horien jatorria aipatu. Giltzurrun-glomeruluek eta giltzurrun-tubuluek gernuaren eraketan duten eginkizuna azaldu.

(errefortzu-lana) Egunean bi litro ur edatearen onura arrazoitu. Gernu-infekzioak eta diabeteak gernu- eta odol-analisietan aldarazten dituzten parametroak

aipatu, eta horren azalpena eman. (sakontze-lana)


Ikertu: Arnasketaren simulazioa Biriken simulazioa marraztu, eta elementu bakoitza arnas sisteman dagokion atalarekin

erlazionatu. Simulazioa egin, eta behatutakoa arnasketa-prozesuarekin erlazionatu. Pneumotoraxaren sintomei eta ondorioei buruzko informazioa bildu. Birikaren simulazioa eraikitzean izandako zalantzak eta zailtasunak ikaskideen aurrean

azaldu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Hemoglobina zer den eta zer propietate dituen deskribatu. (sakontze-lana) Bihotzekoaren kausak ezagutu, eta osasun-arazo horrek biztanlerian duen eragina jakin.

(sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Nutrizio-funtzioarekin zerikusia duten organoak eta aparatuak deskribatzea. Digestio-sistemaren, arnas sistemaren, zirkulazio-sistemaren eta iraizte-sistemaren

funtzionamendua azaltzea. Nutrizio-funtzioan parte hartzen duten sistemen arazo eta gaixotasunen berri izatea.

giltza 13


Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (189. or.).Baliabide Karpetako ebaluazio-fitxa egin (51. or.). Digestioaren faseak ordenatu, eta non gertatzen diren aipatu. Arnasgora eta arnasbehera zer diren azaldu. Elementu zelularrak beren eginkizunekin erlazionatu. Bihotzaren mugimenduei buruzko testua osatu. Bihotzaren mugimenduei buruzko testua osatu. Nefronetan egiten den iragazketa eta xurgapena azaldu. Giltzurrunek egoki jardun dezaten, egunean bi litro ur edatea komeni dela arrazoitu. Espirometria eta azterketa endoskopikoa zer diren azaldu. Iraizte-sistemaren eta zirkulazio-sistemaren arteko erlazioa eta arnas sistemaren eta

zirkulazio-sistemaren artekoa azaldu. Zenbait osasun-arazo eta haien deskripzioak erlazionatu.

3. unitatea. Elikadura.


1.1. Helburu didaktikoak Elikagaien osaera eta nutrizio-balioa aztertzea, haien garrantziaz jabetzeko. Elikagaiak eskuratzeko, kontserbatzeko eta eskuztatzeko prozesuak ezagutzea, kasuan

kasu egokiena dena aukeratzeko. Dietaren definizioa ematea, eta dietak osasuntsua, orekatua eta askotarikoa izan behar

duela ulertzea. Zenbait nutrizio-arazo edo desorekaren ezaugarriak ezagutzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Dieta orekatuaren nutrienteak eta osagai nagusiak ezagutzea. Dietaren garrantziaz ohartzea, eta kalitateko elikagaiek zein jateko era egokiak osasunari

dakarkioten onuraz jabetzea. Elikadura-arazoak prebenitzeko moduen berri izatea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Nutrienteen funtzioak. Nutriente organikoak (gluzidoak, lipidoak, proteinak eta bitaminak). Nutriente ez-organikoak (ura eta gatz mineralak). Elikagaien sailkapena. Elikagaien jatorria: nekazaritza, abeltzaintza eta arrantza. Elikagai naturalak edo ekologikoak. Elikagaiak kontserbatzeko baliabideak: hotza, beroa, deshidratazioa eta gehigarriak. Elikagaiak ontziratzeko, garraiatzeko eta biltegiratzeko prozesuak. Erosketa. Dietaren ezaugarriak. Anoaren kontzeptua. Elikagai-anoak osagaia elikagaien piramidean arabera. Dieta orekatua. Dieta nerabezaroan.

giltza 14


Dieta mediterraneoa. Obesitatea eta desnutrizioa. Elikadurarekin erlazionaturiko nahasmendu psikikoak. Elikagaiak kontserbatzeko era egokiak eta desegokiak.

Prozedurak 13 eta 18 urte bitarteko energia-beharrei buruzko grafiko bat interpretatzea. Elikagaien ur-edukia kuantifikatzea. Elikagaien etiketak interpretatzea. Zenbait fruitu eta barazkiren berezko sasoia noiz den jakitea. Dieta orekatuak elikagai talde bakoitzetik izan behar dituen anoa kopuruei buruzko taula bat

interpretatzea. Dieta baten adibidea aztertzea. Munduko desnutrizio-arazoei buruzko mapa aztertzea. Norberak prestatutako soluzio batzuez baliaturik, elikagaiak kontserbatzeko modu egokiak

aztertzea. Lorturiko emaitzak taula batean jasotzea. Eginiko behaketak idatziz jasotzea.

Balioak Jakin-nahia nutrienteen balio energetikoen gainean. Jan-edaten ditugun elikagaiek gugana iritsi arte izan duten prozesua ezagutzeko ardura

izatea. Dieta orekatu, osasuntsu eta askotariko balioestea. Elikadura-ohiturek osasunean duten eraginaz ohartzea. Ikasleak munduko desnutrizioaren arazoaz arduratzea, eta elkartasun-jarrera beren egitea. Laborategia zein laborategiko tresnak erabiltzeko arauak errespetatzea, eta segurtasun-

arauak betetzea. Saiakuntzak eta txostenak zuzen egiteko ardura.

1.4. Jarduerak Digestio-sistemak zer funtzio betetzen duen esan. (errefortzu-lana) Nutrienteak nola xurgatzen diren azaldu. (errefortzu-lana) Elikaduraren eta osasunaren arteko erlazioa ezagutu. (errefortzu-lana)

1. Nutrienteak Nurienteak zer diren azaldu, eta nutriente organikoak eta ez-organikoak bereizi. (errefortzu-

lana) Taula batean nutrienteen ezaugarriak eta funtzioak idatzi, nutriente bakoitza daukaten

elikagaien adibideekin batera. Elikagai kantitate batzuk emanik, zer elikagaik ematen duen energia gehiago kalkulatu. Haurtzaroko eta gaztaroko energia-behar handiagoen zergatia eman. Elikagai-talde bakoitzaren funtzio nagusia azaldu. Zenbait elikagai dagokien taldean kokatu. (errefortzu-lana)

2. Elikagaien kontsumoa Nekazaritza eta abeltzaintza intentsiboaren ezaugarriak azaldu, eta betiko nekazaritza- eta

abeltzaintza-ereduekin alderatu. (sakontze-lana) Kontserbazio-teknikak konparatu. (errefortzu-lana) Gehigarriak zer diren eta beharrezkoak ote diren azaldu.

giltza 15


Elikagai bat ontziratzeko, garraiatzeko eta biltegiratzeko prozesua deskribatu. (sakontze-lana)

Tokiko fruta eta barazki freskoak jatearen onura azaldu. Ikaslearen liburuko egutegiari beste lau fruta eta barazki erantsi. (errefortzu-lana)

3. Dieta Dietak nolakoa izan behar duen azaldu. (errefortzu-lana) Zenbait elikagai-talderi elikagaien piramidean dagokien kokapena azaldu. Egun bateko dieta aztertu, eta orekatua den ala ez esan; ezezkoan, aldatu beharreko

gauzak aipatu. (sakontze-lana) Ikaskide baten dieta aztertu. (sakontze-lana) Dieta desegokiak nerabezaroan ekar ditzakeen ondorioak deskribatu. Dieta mediterraneoa zer den azaldu. (errefortzu-lana)

4. Elikadura-arazoak Elikadura-nahasmenduei buruzko taula osatu: sintomak, ezaugarriak eta tratamendua.

(errefortzu-lana) Elikadura-arazoak dauden herrialdeen zerrenda osatu, eta herrialde horietako bakoitzean

elikagaiak ekoitzi eta banatzeko dituzten eragozpenak azaldu. (errefortzu-lana)


Ikertu: Elikagaiak nola kontserbatu Lorturiko emaitzekin taula bat osatu, eta zer hauspeakin-ontzi dagoen uherrago eta zein

gardenago adierazi. Uhertasun mailaren esanahia azaldu. Zer substantzia den kontserbatzailerik onena esan. Bi kontrolen arteko desberdintasunak arrazoitu. Haragi-estraktuzko tabletak zertarako erabiltzen diren azaldu. Elikagaiak hozkailuan kontserbatzearen arrazoiak.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Ohikoaz bestelako dietak ezagutu. (sakontze-lana) Munduko hainbat tokitan elikagaiak lortzeko dituzten zailtasunez gogoeta egin. (sakontze-

lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Nutrienteak eta haien funtzioak eta balio energetikoa deskribatzea. Organismoak elikagaiak barneratzeko duen era azaltzea, eta elikagaien ezaugarriak

kontuan hartuta, kontsumitze hutsetik harago doazen elikadura-ohitura osasungarrien beharra arrazoitzea.

Elikagaiak dagokien taldearen eta dituzten nutrienteen arabera sailkatzea. Elikadura-arazo edo –nahasmendu batzuk deskribatzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (190. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (65. or.). Nutrienteen ezaugarriei buruzko taula bat osatu.

giltza 16


Bi jakitatik zeinek ematen duen energia gehiago arrazoitu. Nekazaritza intentsiboaren eta nekazaritza ekologikoaren arteko desberdintasunak azaldu. Elikagaiak kontserbatzeko teknikei buruzko esaldiak osatu. Elikagaien etiketa batean agertu beharreko hiru elementu aipatu. Elikagaien piramideari buruzko hiru galderari erantzun. Dieta mediterraneoaren hiru ezaugarri deskribatu. Elikagai batzuk elikagai-taldeen arabera sailkatu. Obesitateak eta desnutrizioak dakartzaten hiruna arazo azaldu. Anorexiaren eta bulimiaren arteko antzekotasunak eta desberdintasunak aipatu.

4. unitatea. Erlazioa: zentzumenak eta nerbio-sistema


1.1. Helburuak Erlazio-funtzioak eta haren faseak ezagutzea eta ulertzea. Zentzumen-organoak, nerbio-sistema zentrala eta nerbio-sistema periferikoa ezagutzea. Neuronen atalak identifikatzea, nerbio-bulkada nola transmititzen den ulertzeko. Nerbio-sistemari erasaten dioten gaixotasunak eta haren asaldadurak ezagutzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Erlazio-funtzioan diharduten sistemak eta organoak ezagutzea, eta haietako bakoitzaren

nondik norakoak jakitea. Zentzumen-organoen eta nerbio-sistemaren gaitzak prebenitzeko neurriak ezagutzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Erlazio-funtzioa. Informazioa hautematea. Informazioaren azterketa. Erantzuna taxutzea. Zentzumen-organoak: atalak eta funtzioak. Ikusmenaren, entzumenaren eta orekaren mekanismoa, eta usainak eta zaporeak

hautemateko era. Neuronen ezaugarriak. Nerbio-bulkadaren transmisioa: sinapsia eta neurotransmisoreak. Nerbio-sistema zentrala: entzefaloa eta bizkarrezur-muina. Entzefaloaren atalak: garuna, zerebeloa eta enbor entzefalikoa. Bizkarrezur-muinaren ezaugarriak. Nerbio-sistema periferikoa: sentimen-nerbioak eta nerbio motorrak. Nerbio-sistemaren gaixotasunen eta nahasteen prebentzioa. Antsietatea eta alzheimerra. Dastamena.

Prozedurak Erlazio-funtzioaren faseei buruzko eskeman bat interpretatzea. Zentzumen-organoen atalei buruzko eskemak interpretatzea. Begi-niniaren tamaina argiaren arabera nola aldatzen den ikustea.

giltza 17


Gorputzaren orekari buruzko proba edo saioa egitea. Larruazaleko errezeptoreak proba edo saio batez estimulatzea. Nerbio-bulkadaren transmisioa aztertzea. Nerbio-sistema zentralaren irudiak interpretatzea. Nerbio-sare somatikoa eta nerbio-sare autonomoa bereiztea. Nerbio-sistemaren zenbait gaixotasunen eta nahaste edo asalduraren sintomak ezagutzea. Gatz-disoluzioen multzo bat eta gatz- eta azukre-disoluzioen beste bat prestatzea, eta haien

bitartez, norberak zapore gazia eta gozoa hautemateko behar dituen gutxieneko gatz eta azukre kantitateak zehaztea.

Lorturiko emaitzak aztertzea eta txosten batean jasotzea.

Balioak Erlazio-funtzioaren garrantzia balioestea. Estimuluak hautemateko mekanismoaz jakin-mina izatea. Nerbio-bulkaden transmisioari buruzko interesa. Nerbio-sistemaren atal eta organoei buruzko jakin-nahia. Prebentzio- eta birgaitze-metodoek nerbio-sistemaren gaixotasun eta nahaste ugariren

tratamenduan duten garrantzia. Ikerkuntza zientifikoak alorreko gaixotasunak hobeto diagnostikatzeko eta tratatzeko lanean

duen garrantzia balioestea. Laborategiko tresnak erabiltzeko arauak eta segurtasun-neurriak errespetatzea.

1.4. Jarduerak Erlazio-funtzioaren definizioa eman. (errefortzu-lana) Zentzumen-organoek zer eginkizun duten jakin. (errefortzu-lana) Neurona nerbio-sistemaren oinarrizko zelula dela ohartu. (errefortzu-lana)

1. Erlazio-funtzioa Informazioa hautematean eta aztertzean eta erantzuna igortzean zer organok eta sistemak

parte hartzen duten azaldu. (errefortzu-lana) Estimulua eta errezeptorea zer diren azaldu.

2. Zentzumen-organoak Begiaren atalen eginkizunak azaldu. (errefortzu-lana) Lente modura funtzionatzen duen eta irudiak fokatzen dituen begiaren atala deskribatu, eta

irisaren eta begi-niniaren arteko erlazioa azaldu. Belarriko mintzak eta hezurtxoak deskribatu. (errefortzu-lana) Tinpanoa zulatzearen ondorioak azaldu. (sakontze-lana) Kanal erdizirkularrek eta organo otolitikoek antzematen dituzten mugimenduak deskribatu.

(errefortzu-lana) Aparatu bestibularraren asaldaduraren sintomak azaldu. Dastamenaren eta usaimenaren arteko hurbiltasunaren zergatia azaldu. (sakontze-lana) Ukimenaren errezeptoreak eskuetan hain ugari izatearen arrazoiak eman. (sakontze-lana) Sudur-hobiak, dastamen-botoiak eta azaleko errezeptoreak zer estimulurekiko diren

sentikorrak azaldu. Zentzumen-organoei buruzko taula bat egin. (errefortzu-lana)

3. Nerbio-sistema Neuronari eta sinapsiari buruzko zenbait terminoren definizioa eman. (errefortzu-lana) Sinapsia zer den azaldu. Meningeen eta zirkunboluzio zerebralen funtzioak deskribatu. (errefortzu-lana)

giltza 18


Garun-azaleko zer eremutan analizatzen den informazioa esan, eta eremu horrek beste eginkizunik duen aipatu.

Nerbio-sistema zentralari buruzko eskema bat egin. (errefortzu-lana) Aurreko eskemari sentimen-nerbioak eta nerbio motorrak erantsi. (errefortzu-lana) Sentimen-nerbioen eta nerbio motorren arteko desberdintasunak azaldu, eta gauza bera

egin nerbio-sare somatikoari eta autonomoari dagokienez. Jaki bat ikusten dugunetik besoa hura hartu eta ahoratzeko mugitzen dugun arte zer

prozesu garatzen den azaldu. (sakontze-lana)

4. Nerbio-sistema eta osasuna Taula batean antsietatearen eta alzheimerraren kausak, sintomak eta tratamendua jaso.

(errefortzu-lana) Autoestimuak nerbio-sistemaren nahasmenduak prebenitzeko duen balioa azaldu.


Ikertu: Dastamenaren atalasea Zer disoluziotan hautematen den gozoa eta zer disoluziotan gazia adierazi. Ikastalde guztiaren emaitzak taula batean bildu. Bi disoluzio multzoak egitean zer akats izan daitezkeen eta zer akats izan diren azaldu. Dastamen-atalasearen froga zer lanbidetan gerta daitekeen lagungarri esan, eta horren

arrazoiak eman. Zapore garratzaren eta mikatzaren atalaseak zedarritzeko saiakuntza bat diseinatu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Neuronen eta zelula glialen azterketa. (sakontze-lana) Nerbio-sistemaren gaixotasunak. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Nerbio-sistemari edotariko estimuluen aurrean dagokion eginkizuna azaltzea. Zentzumen-organoen funtzionamendua eta nerbio-sistema zentralaren zein periferikoaren

funtzioak deskribatzea. Nerbio-sistemaren nahaste eta gaixotasunetako batzuk aipatzea. Nerbio-sistemaren zenbait gaixotasunek gizartean duten eraginari buruz gogoeta egitea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (191. or.).Baliabideen karpetako ebaluazio-fitxa egin (79. or.). Nerbio-sistemari buruzko kontzeptuak haien funtzioarekin erlazionatu. Definizio batzuk zer kontzepturi dagozkien identifikatu. Nerbio-bulkadaren faseak ordenatu. Funtzio batzuk sailkatu, zer organok betetzen duen: garunak, zerebeloak edo enbor

entzefalikoak. Nerbio motak haien funtzioen arabera deskribatu. Nerbio-sistema zentralari buruzko testu bat osatu. Antsietatearen eta alzheimerraren kausak eta sintomak azaldu.

giltza 19


5. unitatea. Erlazioa: lokomozio-aparatua eta sistema endokrinoa


1.1. Helburuak Estimuluei nola erantzuten diegun ulertzea, eta erantzunak lokomozio-aparatuekin eta

sistema endrokinoarekin erlazionatzea. Eskeleto-sistema eta muskulu-sistema aztertzea, gorputzaren mugimenduak ulertzeko. Hormonen jatorriaz eta eginkizunez jakitun, sistema endokrinoaren garrantzia ulertzea. Lokomozio-aparatuaren eta sistema endokrinoaren osasuna zaindu beharraz jabetzea. Nerbio-sistemak duen koordinazio-funtzioaren garrantziaz ohartzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Erlazio-funtzioaren erantzute-fasean parte hartzen duten sistemak eta horien

funtzionamendua ezagutzea. Lokomozio-aparatuaren eta sistema endokrinoaren gaixotasunak prebenitzeko erak

ezagutzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Kanpoko eta gorputz-barneko estimuluen araberako erantzunak: sarrera. Borondatezko ekintzak, ekintza erreflexuak eta hormona-jariaketa. Lokomozio-aparatua: eskeleto-sistema eta muskulu-sistema. Eskeleto axiala eta eskeleto apendikularra. Giltzadurak. Muskulu-sistema. Borondatezko ekintzak eta ekintzak erreflexuak. Azterketa erradiologikoa: hausturak eta zaintiratuak. Guruin endokrinoak. Hormonak eta haien jarduera. Hormona-jariaketa. Diabetea. Informazioaren transmisioa ekintza erreflexuetan.

Prozedurak Borondatezko ekintzak eta ekintza erreflexuak bereiztea. Lokomozio-aparatuaren erantzunak eta sistema endokrinoarenak erkatzea. Hezur eta muskulu nagusiak irudietan eta eskemetan identifikatzea. Estimuluen transmisioa borondatezko ekintza batean eta ekintza erreflexu batean

interpretatzea. Guruin endokrino nagusiak eta horien bidez jariatzen diren hormonak irudietan eta

eskemetan identifikatzea. Odoleko glukosaren erregulazioa adierazten duen eskema bat interpretatzea. Estimuluei ematen zaien erantzuna proba baten bidez egiaztatzea. Behatutako erantzunen azterketa. Informazio-transmisioaren eskema egitea.

Balioak

giltza 20


Estimuluei ematen zaizkien erantzun motak ezagutzeko interesa. Azterketa erradiologikoak lokomozio-aparatuaren arazoak eta gaixotasunak

diagnostikatzeko duen baliagarritasuna estimatzea. Jakin-mina hormona-jariaketaren disfuntzioek eragiten dituzten arazoen inguruan. Elkarlana eta ardura talde-lanean.

1.4. Jarduerak Erlazio-funtzioaren alderdiak egituratu. (errefortzu-lana) Erlazio-funtzioan diharduten organoen eta sistemen funtzioak bereizi. (errefortzu-lana)

2. Lokomozio-aparatua Lokomozio-aparatuaren bidezko erantzunetan zer nerbiok eta nerbio-zentrok parte hartzen

duten azaldu. Eskeleto-sistemaren funtzioak azaldu. (errefortzu-lana) Giltzadurak zer diren azaldu, eta garezurreko giltzadurak zergatik diren finkoak arrazoitu.

(errefortzu-lana) Muskulu-sistemak zer funtzio dituen deskribatu, eta eskeleto-sistemarekiko dituen

desberdintasun bat eta antzekotasun bat aipatu. (errefortzu-lana) Tendoiak zer diren eta zer eginkizun duten azaldu. (errefortzu-lana) Beheko gorputz-adarretako hezur eta muskulu nagusiak aipatu. Borondatezko ekintzek eta ekintza erreflexuek antzekoak dituzten bi ezaugarri eta

desberdinak dituzten beste bi aipatu. (errefortzu-lana) Ekintza batzuk borondatezkoak ala erreflexuak diren esan, eta nerbio-sistema zentraleko

zer partek kontrolatzen dituen gaineratu. Borondatezko ekintzei eta ekintza erreflexuei buruzko testu bat idatzi. Borondatezkoak ez diren mugimenduei buruzko galderei erantzun. (sakontze-lana) Hausturak eta zaintiratuak zer diren azaldu, eta haien sintomak eta tratamendua deskribatu.

(errefortzu-lana) Azterketa erradiologikoa zer den eta zer diagnostikatzeko balio duen azaldu.

3. Sistema endokrinoa Guruin endokrinoak zer diren eta zer eginkizun duten azaldu. Paratiroidearen disfuntzio bat duen pertsona batek zer arazo dituen deskribatu. (sakontze-

lana) Hipotalamoaren funtzioa eta kokapena deskribatu. (errefortzu-lana) Hormonen eta neurohormonen arteko desberdintasunak deskribatu. (sakontze-lana) Diabetea zer den eta haren tratamendua zertan datzan azaldu. (errefortzu-lana) Dieta berezia egitera behartzen duen arazo edo gaixotasunen bat deskribatu. (sakontze-

lana)


Ikertu: Ekintza erreflexuen adibide bat Erreflexu bakoitza egiaztatzean zer mugimendu egin den azaldu. Erreflexu bakoitzak eragin duen mugimenduaren eskema egin. Erreflexu guztiak egiaztatu ahal izan diren esan, eta zeregin horretan izandako zailtasunak

aipatu. Ekintza erreflexuei buruzko eskema bat egin.

giltza 21


Azterketa medikoetan ekintza erreflexuak zergatik miatzen diren arrazoitu, eta horietakoren bat espero moduan gauzatzen ez denean zer gertatzen den azaldu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Hormonen bidezko erregulazio-prozesuak azaldu. (sakontze-lana) Gorputz-ariketak egitearen onura arrazoitu. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Lokomozio-aparatua osatzen duten hezur eta muskulu nagusiak non dauden jakitea. Informazioak borondatezko ekintzen eta ekintza erreflexuen kasuan egiten duen ibilbidea

deskribatzea. Sistema endokrinoaren funtzio integratzailea azaltzea, haren arazo ohikoenak ezagutzea,

eta gorputzeko organo guztien arteko orekak duen garrantziaz jabetzea. Egiten diren jarduera praktikoetako emaitzak aztertzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (192. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (93. or.). Hainbat kontzeptu emanda, bakoitza hauetako zer erantzun motari dagokion esan:

borondatezko ekintza, ekintza erreflexua edo sistema endokrinoaren erantzuna. Lokomozio-aparatuari buruzko galderei erantzun. Hausturak eta zaintiratuak zer diren azaldu. Borondatezko ekintza baten mugimendua azaldu, eta ekintza erreflexuaren

mugimenduarekin konparatu. Guruin endokrinoak eta haietan ekoizten diren hormonak erlazionatu. Glukosa-kontzentrazioa hormonen bidez nola erregulatzen den azaldu, eta diabetesa zer

den deskribatu. Funtzio batzuk dagozkien hormonekin lotu.

6. unitatea. Ugalketa eta sexualitatea.


1.1. Helburu didaktikoak Gizonen eta emakumeen ugaltze-aparatuaren ezaugarriak eta funtzionamendua ulertzea. Ernalketa, haurdunaldia eta erditzea zer diren jakitea. Sexualitatearen, ugalketa laguntzeko tekniken eta antisorgailuen berri jasotzea. Zientziak sexu bidezko gaixotasunen alorrean egiten dituen ekarpenen balioaz jabetzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Ugaltze-funtzioan parte hartzen duten sistemak eta funtzioaren beraren fase nagusiak

ezagutzea. Giza sexualitatearen alderdi nagusiak ezagutzea eta horien garrantzia ulertzea. Sexu bidezko gaixotasunak prebenitzeko sistemen berri izatea.

1.3. Edukiak

giltza 22


Kontzeptuak Gizonen ugaltze-aparatua. Espermatozoideen eraketa. Gizonaren hormonak. Emakumeen ugaltze-aparatua. Obuluen eraketa. Emakumeen hormonak. Ernalketa eta enbrioiaren garapena. Erditzea. Hormonak haurdunaldian eta erditzean. Sexualitatea. Nesken eta mutilen pubertaroko aldaketa fisikoak. Nesken eta mutilen pubertaroko aldaketa psikikoak. Ugalketa laguntzeko teknikak: intseminazio artifiziala eta in vitro ernalketa. Antisorgailuak. Sexu bidezko gaixotasunak: gonokozia, kandidiasia eta herpes genitala. Hiesa: kausak, sintomak, tratamendua eta prebentzioa. Endometrioaren zikloa.

Prozedurak Gizonen eta emakumeen ugaltze-aparatuetako organoak eta atalak kokatzen jakitea. Obulutegien zikloa eta endometrioaren zikloa bereiztea. Fetuaren edo enbrioiaren garapenari buruzko irudiak aztertzea. Pubertaroko aldaketak aztertzea. Ugalketa laguntzeko teknikak aztertzea. Antisorgailuen funtsa zein den jakitea, eta haien arteko alderaketa egitea eraginkortasunari

dagokionez. Gonokoziaren, kandidiasiaren eta herpes genitalaren sintomak ezagutzea. Sexu bidezko gaixotasunez gogoeta egitea, ahoz zein idatziz. Emakume baten hilekoaren egutegi batzuk aztertzea. Emakume baten aldi ugalkorra egutegi batean zehaztea eta horren arrazoiak azaltzea.

Balioak Gizonen eta emakumeen ugaltze-aparatuak: morfologiaren eta fisiologiaren gaineko

interesa. Enbrioiaren sorreraz eta garapenaz gehiago jakin nahia. Sexualitatea pertsonen arteko komunikazio-bide gisa balioestea. Sexualitateari buruzko gaiez jakiteko gogoa. Maitasuna, elkarrizketa eta tolerantzia, pubertaroko larritasunak-eta bideratzeko tresna gisa

balioestea. Haurdun ez geratzeko metodoen garrantzia balioestea. Hainbat ohitura txarrek ugaltze-sistemaren osasunean duten eraginaz jabetzea. Beratasuna eta elkartasuna hiesak jotakoengana. Prebentzio-metodoek sexu bidezko gaixotasunei aurre egiteko duten garrantziaz ohartzea. Obulutegien zein endometrioaren zikloa noiztik noizera jakitearen garrantziaz jabetzea. Hilekoaren zikloa zuzen aztertzeko gogoa eta interesa.

1.4. Jarduerak Gametoak ezagutu eta bereizi. (errefortzu-lana) Ernaltze-prozesua deskribatu. (errefortzu-lana)

giltza 23


1. Ugaltze-funtzioa Gizonaren ugaltze-aparatuko organoak non dauden eta zer funtzio duten azaldu.

(errefortzu-lana) Barrabilak zergatik dauden sabelaldetik kanpo azaldu, eta haien tenperatura aldatuz gero

zer gerta daitekeen esan. (sakontze-lana) Emakumearen ugaltze-aparatuko organoak non dauden eta zer funtzio duten azaldu.

(errefortzu-lana) Espermatozoideen eta obuluen eraketa-prozesuak zertan diren antzekoak eta zertan

desberdinak esan.

2. Ernalketa, haurdunaldia eta erditzea Ernalketari, haurdunaldiari eta erditzeari buruzko kontzeptu batzuk definitu. (errefortzu-lana) Haurdunaldiaren eta erditzearen faseak ordenatu. (errefortzu-lana) Garapen-aldi luzeagoa behar duten fetuaren organoak aipatu.

3. Sexualitatea Sexualitatean eragina duten elementuak azaldu. Pubertaroa zer den eta zer aldaketa fisiko zein psikiko dakartzan deskribatu. (errefortzu-

lana) Seme-alabak izateko adinari buruz OMEk emandako gomendioak arrazoitu. (sakontze-lana) Ugalketa laguntzeko teknikak eta haien arteko desberdintasunak deskribatu. Eraginkortasun gutxieneko metodo antikontzeptiboa aipatu, eta zertan datzan esan. Preserbatiboa zer den eta beste metodoen aldean dituen abantailak azaldu.

4. Sexualitatea eta osasuna Ugaltze-organoen higienea zainduz gero eragotz daitezkeen arazoak aipatu. GIBaren eramaile izatearen eta hiesak jota egotearen arteko aldea azaldu. Ondoren,

gaixotasun horren larritasunaz eta gaixoen bazterketaz gogoeta egin. (zabaltze-lana)


Ikertu: Hilekoaren zikloa aztergai Adibideko emakumearen ziklo luzeenak eta ziklo laburrenak zenbat egun iraun duten esan. Une eta aldi hauek kolorez markatu: obulazioaren eguna, aldi emankorra, obulua zer

egiunetan garatzen eta umotzen den obulutegian, zeinetan ateratzen den obulutegitik, eta zeinean iristen den umetokira.

Emakume horrek haurdun geratzeko duen probabilitatea zehaztu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Hiesaren eragina eta haren aurkako tratamenduen bilakaera aztertu. (sakontze-lana) Sexu-bazterkeriaz jardun (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Ugaltze-aparatuaren oinarrizko ezaugarriak deskribatzea, eta sexualitatea eta ugalketa

bereiztea. Obulutegien zikloa eta endometrioaren zikloa bereiztea. Ernalketa noiz gertatzen den eta haurdunaldiaren faseetan zer aldaketa gertatzen diren

jakitea.giltza 24


Ernalketa noiz gertatzen den eta haurdunaldiaren faseetan zer aldaketa gertatzen diren jakitea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (193. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (107. or.). Gizonen eta emakumeen ugaltze-aparatuetako organoak non dauden eta zer eginkizun

duten azaldu. Organo batzuek semena sortzeko nola jarduten duten azaldu. Obulazio-prozesuari buruzko galderei erantzun. Taula batean zenbait hormonaren ezaugarriak jaso. Haurdunaldiaren faseei buruzko testu bat idatzi. Erditzeari buruzko galderei erantzun. Pubertaroa zer den eta zer aldaketa eragiten dituen azaldu. Osasunerako Munduko Erakundeak seme-alabak izateko adinari buruz emandako

gomendioak arrazoitu. Haurdunaldia eragozteko bi metodo (anobulatorioak eta preserbatiboa) azaldu. SBGak zer diren eta zer ezaugarri dituzten azaldu.

7. unitatea. Gizakien osasuna.


1.1. Helburu didaktikoak Osasunean eragina duten faktore nagusiak identifikatzea. Gaitz infekziosoak eta ez-infekziosoak bereiztea. Zenbait osasun-arazo eta gaixotasun eragozteko eta sendatzeko neurriak ezagutzea. Gaixotasunek biztanlerian duten eraginaren zenbaterainokoaz ohartzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Alkoholak, tabakoak eta beste droga batzuek dakartzaten kalteez jabetzea. Neurrizko gorputz-ariketen osasungarritasunaz ohartzea. Egunerokoan istripuak eragin ditzaketen arrisku-egoerak eta –jarduerak gogoan izatea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Osasuna, eta osasun-egoeran eragina duten faktoreak. Gaixotasunak jatorriaren arabera sailkatuta. Gaixotasun infekziosoak. Mikroorganismoen eta birusen ezaugarriak. Organismoaren defentsak: kanpoko hesiak eta sistema immunitarioa. Gaixotasun infekziosoen prozesua. Prebentzioa: higiene-ohiturak eta txertoak. Tratamendua: sendagaiak eta transplanteak. Gaixotasun ez-infekziosoak. Minbizia: jatorria, prebentzioa eta tratamendua. Drogen efektuak. Atxikimendua: mendekotasuna eta tolerantzia.

giltza 25


Zenbait drogaren ezaugarriak eta efektuak. Kontsumoa eta desintoxikazioa. Etxeko, laneko eta bide publikoko istripuak. Lehen laguntzak. Ohitura osasungarriak.

Prozedurak Osasun eta gaixotasun kontzeptuak bereiztea. Organo linfoideen kokapena identifikatzea. Txertoen mekanismoari buruzko eskema bat interpretatzea. Drogak efektuen arabera sailkatuta. Alkoholismo-arriskua kalkulatzea. Istripuak gertalekuaren arabera sailkatzea. Lehen laguntzetarako zenbait teknika ezagutzea. Lo-orduei eta gorputz-jarduerei buruzko inkesta bat egitea. Bildutako informazioa taulen bidez jasotzea. Emaitzen adierazpen grafikoa egitea. Emaitzei buruz jardutea.

Balioak Osasuna ondo bizitzeko ezinbesteko elementutzat estimatzea. Gaixotasunak prebenitzearen eta tratatzearen garrantzia balioestea. Interesa minbiziaren sendabideez. Droga-mendekotasunari buruz gogoeta egitea. Zenbait oinarrizko segurtasun-arau errespetatzearen garrantzia. Ikaskideek lortutako emaitzen gaineko interesa izatea.

1.4. Jarduerak Zer ohitura diren osasungarriak aipatu. (errefortzu-lana) Dieta osasungarri bat pentsatu. (errefortzu-lana)

1. Osasuna eta gaixotasunak Osasuna eta gaixotasuna zer diren azaldu. (errefortzu-lana) Euskal herriko osasun-laguntzaren antolakuntzari buruzko eskema egin. Osasunarekin zerikusia duten hainbat gairi buruzko azalpenak eman. (sakontze-lana)

2. Gaixotasun infekziosoak Gaixotasun infekziosoei buruzko zenbait terminoren definizioa eman, eta haien arteko lotura

azaldu. (errefortzu-lana) Unitatean aipatzen diren patogenoen espezieak sailkatu. (errefortzu-lana) Sistema immunitarioari buruzko eskema bat egin. (errefortzu-lana) Sistema immunitarioaren eta zirkulazio-sistemaren arteko erlazioa azaldu. (errefortzu-lana) Kutsatze zuzenaren eta zeharkako kutsatzearen arteko aldeak azaldu, eta adibideak eman.

(errefortzu-lana) Gaixotasun infekziosoek kalte dezaketen sistema bat aipatu. Gaixotasun infekziosoak kutsatze-bidearen arabera sailkatu. Txertoei buruzko galdera batzuei erantzun. Farmakoak zer diren eta zertarako erabiltzen diren azaldu, eta nork bere kasa hartzearen

arriskuaz jardun. (errefortzu-lana) Txertoak eta medikamentuak bereizi. Errefus immunologikoaren kausak eta larritasuna azaldu. (sakontze-lana)

giltza 26


3. Gaixotasun ez-infekziosoak Tumoreak zer diren esan, eta minbizia gararaz dezaketen eragileak aipatu. (errefortzu-lana) Minbizia prebenitzeko erak azaldu, eta horrela jokatuz gero eragotz daitezkeen beste

gaixotasun batzuk aipatu.

4. Droga-mendekotasuna Mendekotasuna, tolerantzia eta abstinentzia-sindromea bereizi, eta haien arteko

desberdintasunak azaldu. (errefortzu-lana) Droga haluzinagarriak, depresoreak eta bizigarriak bereizi. (errefortzu-lana) Tabakoa beste drogekin parekatzearen arrazoiak, eta tabakoarekiko atxikimenmdua sortzen

duen gaia aipatu. Alkoholak eragiten dituen arazo fisikoak eta psikikoak deskribatu. Drogak dakartzan nahaste psikiko ohikoenak aipatu. Drogei buruzko baieztapen bat arrazoitu. (sakontze-lana)

5. Istripuak Istripu motak eta kaltedunen adin-tarteak erlazionatu. Autoz eta bizikletaz ibiltzean hartu beharreko segurtasun-neurriak aipatu. (sakontze-lana) Zaurituei nola lagundu deskribatu. (errefortzu-lana) Lehen laguntzetarako teknikak ohiko zer istripu motatan erabili behar diren esan.


Ikertu: Bizimodu osasungarria Barra-diagrama batean, adibide gisa aukeratuko jaki batzuk zenbat ikaskidek hartzen

dituzten eta zenbatek ez adierazi. Lo-orduen diagrama egin. Sektore-diagrama batean, ikaskideen gorputz-jarduerei buruzko datuak adierazi. Emaitzak aztertu eta ondorioak atera.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Kirurgia estetikoaz jardun. (sakontze-lana) Ekonomiaren eta osasun-sistemaren arteko erlazioaz ohartu. (zabaltze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Osasunean eragiten duten faktoreak ezagutzea. Gaixotasun motak eta haien prebentzio-neurriak eta tratamendua bereiztea. Bizimodua bera ere gaixotasunen aurkako babesgarri bat izan daitekeela konturatzea. Ikerkuntza zientifikoak gaixotasunen alorrean egiten dituen ekarpenak balioestea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (194. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (121. or.). Organo bati erasan dion gaixotasun baten ondorioak azaldu. Gaixotasun infekziosoak zer diren eta zer mikroorganismoren bidez kutsa daitezkeen

azaldu. Ezaugarri batzuk dagozkien mikroorganismoekin erlazionatu. Organismoaren babesgarriekin erlazionatutako kontzeptuak sailkatu.

giltza 27


Gaixotasun infekziosoei buruzko taula bat osatu. Txertoak eta beste prebentzio-neurri batzuk zertan dautzan esan. Tumoreei eta minbiziari buruzko galderei erantzun. Zenbait droga efektuen eta ondorioen arabera sailkatu. Mendekotasunari eta tolerantziari buruzko galderei erantzun. Istripuei buruzko taula bat osatu.

8. unitatea. Kanpo-jarduera geologikoa.


1.1. Helburu didaktikoak Eguzki-energia kanpo-prozesu geologikoen abiarazlea dela ulertzea. Kanpo-prozesu geologikoak, eragile geologiko nagusiak, eta batzuek zein besteek sortzen

dituzten erliebe-formak deskribatzea. Arroka sedimentarioen ezaugarriak azaltzea. Erliebea aztertzeko metodoen funtsa ezagutzea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Eragile geologikoek eta gizakiak paisaiaren eraketan duten garrantzia balioestea. Mapa meteorologikoak eta mapa topografikoak interpretatzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Eguzki-energia. Eguzki-energiaren erregulazioa. Prezipitazioak eta haizea. Mapa meteorologikoak. Meteorizazio fisikoa eta meteorizazio kimikoa. Higadura. Garraioa. Sedimentazioa. Uraren jarduera: ibaiak, uharrak, isurketa-urak, lurpeko urak, ozeanoak eta itsasoak,

glaziarrak. Haizearen jarduera. Arroka sedimentarioen ezaugarriak. Arroka sedimentarioen eraketa. Arroka sedimentario motak. Mapa topografikoak. Profil topografikoak. Paisaia mediterraneoa eta paisaia ozeanikoa. Mapa topografikoetako elementuak.

Prozedurak Eskema baten bitartez, eguzki-erradiazioak lurrazalean nola erasotzen duen aztertzea. Mapa meteorologikoak interpretatzea. Higadura-prozesua aztertzea. Hainbat erliebe-forma argazkitan identifikatzea.

giltza 28


Sedimentuen estratifikazioa erakusten duen irudi bat interpretatzea. Arroka sedimentarioak argazkitan identifikatzea. Mapa topografikoaren elementuak identifikatzea. Profil topografiko bat egiteko urratsak interpretatzea. Paisaia mediterraneoa eta paisaia ozeanikoa bereiztea. Mapa topografiko baten aztertzea. Gaiari buruzko galdera batzuei erantzutea. Profil topografiko bat marraztea. Mapa baten ageri den mendiguneari buruzko informazioa biltzea.

Balioak Interesa mapa meteorologikoetan irudikatzen diren elementuez. Prozesu horiek erliebean dituzten ondorioei buruzko gogoeta egitea. Erliebe-formak haien sortzaile diren prozesu eta eragileekin erlazionatzeko interesa

agertzea. Arroka sedimentarioen erabilgarritasuna balioestea. Jakin-nahia mapa eta profil topografikoak interpretatzeko eraz. Mapa topografikoak interpretatzearen garrantziaz balioestea.

1.4. Jarduerak Kanpo-prozesu geologikoen jatorria zein den jakin. (errefortzu-lana) Hidrosferak zer elementu hartzen dituen azaldu. (errefortzu-lana)

1. Planetaren kanpo-energia Eguzki-erradiazioaren eraginaz ohartu. (errefortzu-lana) Estratosferaren eginkizuna azaldu. Berotegi efektu naturalaren garrantzia azaldu eta arrazoitu. Mapa meteorologikoetako kontzeptuak definitu. (errefortzu-lana) Prezipitazioak nola sortzen diren azaldu.

2. Kanpo-prozesu geologikoak Prozesu geologikoei buruzko giltza-eskema bat egin. (errefortzu-lana) Meteorizazio fisikoak meteorizazio kimikoa errazten ote duen esan, eta erantzuna arrazoitu.

(sakontze-lana)

3. Eragile geologikoak Ibaien ibilbide-tarte bakoitzaren bereizgarria den erliebe-forma bat deskribatu. (errefortzu-

lana) Ibaiak, uharrak eta isurketa-urak zertan diren desberdinak azaldu. Isurketa-urak non diren ohikoagoak arrazoitu. (sakontze-lana) Akuiferoen eraketa deskribatu. Itsasoak eta glaziarrek nola higitzen duten azaldu. (errefortzu-lana) Haizeak eragindako higadurak klima lehorreko eskualdeetan duen garrantzia azaldu.

4. Arroka sedimentarioak Sedimentuak non eta nola gainjartzen diren azaldu. (errefortzu-lana) Arroka sedimentarioen zementu gisa jarduten duten mineralen jatorria eta garrantzia azaldu.

(sakontze-lana) Diagenesian gertatzen diren tenperatura- eta presio-aldaketen zergatia eman. (errefortzu-

lana) Arroka sedimentarioen eskema bat egin.

giltza 29


5. Erliebea eta erliebearen azterketa Mapa topografikoetan ageri diren elementuen definizioa eman. (errefortzu-lana) Mapa topografiko bati buruzko galderei erantzun. (sakontze-lana) Mapa eta profil topografikoak bereizi. (errefortzu-lana) Basamortu-paisaiaren ezaugarriak deskribatu.


Ikertu: Nola interpretatu mapa topografiko bat Mapa baten eskalak haren zehetasun maila baldintzatzen ote duen arrazoitu. Distantziakidetasuna kalkulatu. Mapako bi punturen arteko distantzia eta desnibela kalkulatu, eta puntu horietako batetik

bestera joateko igo ala jaitsi egin behar den esan. Puntu bat hartuta, sestra-kurben arteko hurbiltasuna interpretatu. Mapako koloreak interpretatu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzeko Ziklo litologikoa deskribatu. (sakontze-lana) Lurpeko urak erabiltzearen ondorioak aztertu. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Kanpo-eragile geologikoek erliebearen moldaketan duten eragina ulertzea. Arroka sedimentarioen jatorria ezagutzea. Paisaia motak bereiztea. Mapa meteorologikoak eta topografikoak ulertzearen garrantziaz ohartzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (195. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (135. or.). Eguzki-erradiazio motak haien ezaugarriekin erlazionatu, eta atmosferak lurrazalera iristen

den eguzki-energiak atmosfera nola erregulatzen duen azaldu. Meteorizazio fisiko eta meteorizazio kimiko motak zer diren azaldu. Prozesu geologikoen arteko desberdintasunak azaldu. Erliebe-formak sailkatu, bakoitza zerk sortu duen erreparatuta: ibaiek, uharrek… Esaldi batzuk litifikazio-faseekin erlazionatu. Profil topografiko bat egin. Paisaia mediterraneoaren eta paisaia ozeanikoaren arteko desberdintasunak azaldu.

9. unitatea. Planetako baliabideak.


1.1. Helburu didaktikoak Baliabide naturalak zer diren eta ingurumenean zer eragin duten ulertzea. Ingurumenaren gaineko eragina zuzentzeko neurriak zertan dautzan eta nola gauzatu

jakitea.giltza 30


Herrialde pobreenek baliabideen eta ingurumenaren alorretan dituzten arazoen tamainaz ohartzea, eta gaiari elkartasun-ikuspegitik heltzen jakitea.

Giza jarduerak ingurumenean duen eraginaren jakitun izatea.

1.2. Oinarrizko gaitasunak Baliabide berriztagarri eta berriztaezin nagusiek identifikatzea. Ura analizatzeko teknikak ezagutzea. Baliabideak ustiatzeko jardueren eraginaz jabetzea.

1.3. Edukiak

Kontzeptuak Baliabideen ustiapena historian zehar. Ingurumenaren gaineko eragina. Ura, baliabide. Uraren erabilerak. Ur edangarri bilakatzeko teknikak. Ur-baliabideak ustiatzearen ondorioak. Ura aurrezteko eta haren kutsadura eragozteko edo murrizteko neurriak. Ura arazteko teknika. Mineralak eta arrokak, baliabide. Mineral eta arroka energetikoak eta ez-energetikoak. Mineralak eta arrokak erauztearen eta ustiatzearen eragina ingurumenean. Lurzorua eta izaki bizidunak, baliabide. Lurzoruaren eta izaki bizidunen ustiapena. Lurzorua eta izaki bizidunak ustiatzearen eragina ingurumenean. Baliabide hauek ustiatzeak ingurumenean duen eragina: prebentzio-neurriak eta neurri

zuzentzaileak. Jasangarritasuna edo garapen jasangarria. Pobrezia eta merkataritza bidezkoa. Hondakinak: gaikako bilketa. Naturagune babestuak. Uraren kutsadura.

Prozedurak Baliabideen sailkapena egitea. Ura edangarri bihurtzeko eta arazteko prozesuen azterketa eskemen bitartez identifikatzea. Ura arazteko prozesua antzeratzea. Aireko kutsadura neurtzeko parametroen behaketa egitea. Lurzoruaren eta izaki bizidunen arteko erlazioa identifikatzea. Jasangarritasunaren, pobreziaren kontrako borrokaren eta merkataritza bidezkoaren arteko

erlazioaz jabetzea. Uraren ezaugarri fisikoen eta kimikoen analisia egitea.

Balioak Gogoeta egitea baliabideen ustiapenak denboran izan duen hazkuntzaren gainean. Herrialde garatuetako eta garabideen daudenetako ur-kontsumoaren aldeaz gogoeta egitea. Ur-baliabideen garrantzia balioestea. Mineralek eta arrokek baliabide gisa duten garrantzia balioestea. Lurzorua eta izaki bizidunak baliabide gisa balioestea. Gaur egungo garapen-eredua aldatu beharra balioestea.

giltza 31


Uretan kutsatzaileak agertzearen larritasunaz gogoeta egitea.

1.4. Jarduerak Erregai fosilak zer diren esan. (errefortzu-lana) Izpi ultramoreek eta infragorriek atmosfera zeharkatzean nola jokatzen duten azaldu.

(errefortzu-lana)

1. Baliabide naturalak Eskema baten bidez, denboran gizakiak baliabide naturalak nola ustiatu dituen azaldu. Baliabide natural baten eta ingurumenaren gaineko eragin baten adibide bana eman, eta

azaldu. Herrialde guztietan industria-iraultzarik izan ote den azaldu. (errefortzu-lana)

2. Ura Ura eguneroko zer zereginetan erabiltzen den zerrendatu. (errefortzu-lana) Zer jardueratan kontsumitzen den ur gehien esan, eta azaldu. (errefortzu-lana) Ur-kontsumoari dagokionez, herrialde garatuen eta garabidean daudenen arteko aldea

azaldu. Ura edangarri bihurtzeko prozesua deskribatu. Ura edangarri bihurtzeko prozesua eta araztekoa zertan bereizten diren deskribatu. Ura baliabide berriztagarria den ala ez argudiatu. (sakontze-lana)

3. Mineralak eta arrokak Mineral eta arroka energetikoak eta ez-energetikoak bereizi, eta bakoitzaren adibideak

eman. (errefortzu-lana) Euri azidoak, ozono-geruzaren suntsipenak eta berotegi efektuak ekosistemetan duten

eragina azaldu.

4. Lurzorua eta izaki bizidunak Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren beharra azaldu, eta jarduera horiek lurraren higadura

nola areagotzen duten deskribatu. Desertizazioaren eta desertifikazioaren arteko aldea argitu, eta fenomeno horiek eremu

lehorretan eta erdilehorretan duten eragin larria azaldu. (errefortzu-lana) Bioaniztasuna galtzearen zioak eta ondorioak aipatu eta azaldu. (sakontze-lana)

5. Jasangarritasuna Jasangarritasun kontzeptua eta haren garrantzia azaldu. (errefortzu-lana) Pobreziaren eta ingurumenaren arteko lotura estua arrazoitu, eta merkataritza bidezkoak

egoera hori nola aldaraz dezakeen azaldu. (sakontze-lana) Hondakinen kudeaketaren eta naturagune babestuen inguruko zenbait kontzeptu definitu.

(errefortzu-lana)


Ikertu: ra analizatzeko teknikak Saiakuntzan lortutako emaitzak taula batean jaso. Konposatu azido edo basikoren batek ur-laginik kutsatu ote duen ikusi. Zein ur-laginek dituen nitrito gehien azaldu.

Gehiago jakiteko eta Pentsatzekogiltza 32


Turismoak ingurumenean dituen ondorioak ulertu. (sakontze-lana) Gizakiok eragindako suteez hausnarketa egin. (sakontze-lana)

1.5. Ebaluazioa

Ebaluazio-irizpideak Giza jarduerek ingurumenean dituzten ondorioez gogoeta egitea. Baliabide natural nagusiak bereiztea, eta gizakiak nola erabiltzen dituen jakitea. Ingurumenaren gaineko eraginak arintzeko prebentzio-neurriak eta neurri zuzentzaileak

ezagutzea. Baliabide naturalak arduraz kontsumitzeak duen garrantziaz jabetzea.

Ebaluazio-jarduerakIkaslearen liburuko autoebaluazio-jarduerak egin (196. or.).Baliabideen Karpetako ebaluazio-fitxa egin (149. or.). Nekazaritza-iraultzaren, industria-iraultzaren eta teknologia-iraultzaren bina ezaugarri

aipatu, eta ingurumenaren gaineko eraginarekin erlazionatu. Giza jarduera batzuk sailkatu, haietan ur edangarria erabiltzen den ala ez kontuan harturik,

eta ura aurrezteko eta ez kutsatzeko bina neurri azaldu. Hainbat mineral sailkatu, energetikoak ala ez-energetikoak diren ikusita. Berotegi efektu naturala zergatik areagotzen den eta klima-aldaketarekin zer erlazio duen

azaldu; atmosferaren kutsaduraren beste ondorio batzuk aipatu. Gizakiak ingurumenaren gaineko eragina aldatzeko duen ahalmena azaldu. Ordura arte aipatu diren ingurumenaren gaineko ondorioak prebenitzeko neurriak

deskribatu. Hainbat neurrik jasangarritasunean duten eragina azaldu. Hondakinen tratamenduak eta horien definizioak lotu. Naturagune babestuak sortzearen onurak aipatu. Jasangarritasunaren aldeko neurriak zerrendatu eta bi multzo hauetan sailkatu: norberak

har ditzakeenak eta erakunde ofizialek hartu beharrekoak.

giltza 33

Documents

Índice - Edebe · Web viewBiologia eta Geologiaren programazio honetan arloko oinarrizko gaitasunak, helburuak, edukiak eta ebaluazio-irizpideak aurkezten dira, unitate didaktikotan