Euro

pejsk

a Si

eć E

kolo

gicz

na N

ATU

RA 2

000

Tworzenie sieci Natura 2000 jest od 1992 roku podstawowym zadaniem

w dziedzinie ochrony przyrody dla wszystkich krajów Unii Europejskiej.

W skład sieci wchodzą specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary sied-

liskowe) oraz specjalne obszary ochrony ptaków (tzw. obszary ptasie). Dla

zachowania spójności sieci ważne jest także utrzymywanie korytarzy ekolo-

gicznych łączących te obszary. Obszary Natura 2000 stanowią nową formę

ochrony przyrody w polskim prawodawstwie – dopełniają dotychczasowy

krajowy system obszarów chronionych i częściowo się z nim nakładają.

Na terenie kraju wyznaczanie i ochrona obszarów sieci Natura 2000 nadzo-

rowane są przez Ministerstwo Środowiska. Nad właściwym wyznaczeniem

tych obszarów i skutecznością ich ochrony czuwa Komisja Europejska. Pań-

stwa członkowskie UE mają jednak dużą dowolność w organizacji systemu

zarządzania obszarami i wyborze sposobów ich ochrony. Najważniejszy

jest efekt działań ochronnych, czyli zachowanie siedlisk i gatunków, które

są przedmiotem ochrony w obszarach Natura 2000. Każda inwestycja, która

może w istotny sposób wpłynąć na to, co chcemy w obszarze chronić, po-

winna zostać poddana procedurze oceny oddziaływania na środowisko. Nie

ma przeszkód dla realizacji działań i inwestycji w obszarach Natura 2000

lub poza nimi, jeśli nie mają znaczącego wpływu na podlegające ochronie

siedliska przyrodnicze a także siedliska gatunków roślin i zwierząt oraz ich

populacje.

Ochrona siedlisk gatunków oznacza, że oprócz ochrony populacji danego

gatunku przed bezpośrednim niszczeniem, chronimy tereny przez nie za-

mieszkiwane. Chcąc chronić np. nietoperze, nie wystarczy zabronić ich za-

bijania. Należy również zachować odpowiednie warunki w ich zimowiskach

(jaskiniach, podziemnych schronach), letnich schronieniach (np. na strychach

budynków, zwłaszcza starych kościołów), żerowiskach, a także utrzymywać

liniowe elementy krajobrazu łączące letnie schronienia z żerowiskami. Z ko-

lei, dla zachowania łąkowych gatunków roślin, niezbędne jest utrzymanie

ich półnaturalnych siedlisk poprzez użytkowanie kośne lub pasterskie.

Rozmawiajmy!Obszary Natura 2000 nie są typowymi obszarami chronionymi, takimi jak np. parki narodowe i rezerwaty przyrody, które obejmują najcenniejsze, naj-bardziej naturalne fragmenty naszej przyrody i powinny podlegać głównie ochronie ścisłej. W sieci Natura 2000 znalazły się tereny o charakterze pół-naturalnym lub wręcz zurbanizowane. Zakłada się, że na większości obsza-rów sieci będzie się godzić ochronę siedlisk i gatunków z gospodarowaniem człowieka, zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego.

Wyznaczenie obszarów Natura 2000 i określanie celów ich ochrony opiera się wyłącznie na przesłankach przyrodniczych. Jednak sam sposób realizacji tej ochrony powinien być dostosowany do lokalnej specyfiki społecznej, go-spodarczej i kulturowej. Bowiem skuteczność ochrony siedlisk i gatunków na wyznaczonych obszarach sieci zależy od akceptacji i zaangażowania gospo-darzy tych terenów. Jednym z kluczowych działań jest włączenie lokalnych władz, mieszkańców i inwestorów w proces planowania zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000. Ustalenia w tym zakresie powinny być poprzedzo-ne dyskusjami o potrzebach w zakresie ochrony, o planowanych inwestycjach, o kierunkach rozwoju zainteresowanych gmin, słowem o przyszłości obszaru.

Ale uwaga, włączenie w sieć Natura 2000 parków narodowych i rezerwatów przyrody nie oznacza osłabienia dotychczasowego reżimu ich ochrony czy zmian w sposobie zarządzania i planowania ich ochrony, lecz raczej stanowi dodatkową gwarancję zachowania ich walorów przyrodniczych.

Strony internetowe:http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000http://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

�

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

Ostoja siedliskowaKościół pw. NMP Wniebowziętej i św. Stanisława BM w Szczyrzycu © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

�

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

�

Obszar Natura 2000:

Opactwo Cystersów w Szczyrzycu

PLH120023

Na starym szlaku wiodącym z Polski na Węgry w dolinie rzeki Stradomki na pograniczu Beskidu Wyspowego (Ciecień) i Pogórza Wiśnickiego (Wzgórza Szczyrzyckie) w malowniczym otoczeniu zalesionych wzgórz, sadów owocowych i pól uprawnych leży miejscowość Szczyrzyc.

W 1234 roku przybyli na te tereny i osiedlili się mnisi ze Zgroma-dzenia Zakonnego Ojców Cystersów. Opactwo to funkcjonuje tu do dnia dzisiejszego i jest ono jedynym nieprzerwanie istniejącym klasztorem Cystersów na ziemiach polskich. Szczyrzyc to bardzo ważne sanktuarium maryjne, znajduje się tu cudowny obraz Mat-ki Boskiej Szczyrzyckiej. Kompleks Opactwa oo. Cystersów mieści się w centrum wsi i obejmuje XVII-wieczny kościół zbudowany na planie krzyża oraz przylegające budynki klasztorne (w głównym zrębie z XVII w.) oraz skrzydło z czworobocznym wirydarzem. Do zespołu klasztornego należy również ozdobiony herbem spichlerz (obecnie muzeum) oraz tereny gospodarcze.

W najbliższym otoczeniu opactwa znajduje się park, liczne zadrze-wienia i aleje starych drzew. Nieco dalej rozciągają się pastwiska, pola uprawne, sady, wzgórza porastają lasy i sady owocowe.

Strychy kościoła i budynków klasztornych są miejscem bytowania dwóch bardzo cennych kolonii rozrodczych rzadkich i zagrożo-

Opactwo Cystersów w Szczyrzycu © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

� Ogród w Opactwie © J. Perzanowska

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

�

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

�

nych gatunków nietoperzy: podkowca małego i nocka orzęsio-nego (gatunki z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG). Jest to najcenniejszy dla ochrony nietoperzy strych w Polsce.

Obszar Natura 2000 Opactwo Cystersów w Szczyrzycu zajmuje powierzchnię 7,12 ha i obejmuje budynki opactwa z najbliższym otoczeniem. Ostoja położona jest w województwie małopolskim, powiecie limanowskim, gminie Jodłownik.

W najbliższym czasie obszar ten wejdzie w skład jednej z enklaw Ostoi Nietoperzy Beskidu Wyspowego. W obrębie tej enklawy oprócz zabudowań klasztoru znajdzie się także stary kościół w Skrzydlnej oraz tereny żerowiskowe nietoperzy.

Panorama Szczyrzyca © K. Piksa

Brama do Opactwa © J. Perzanowska

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

�

Opactwo Cystersów w Szczyrzycu jako

Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk – SOOS

Propozycja obszaru siedliskowego Opactwo Cystersów w Szczyrzy-cu zgłoszona do KE w 2006 roku, została przez Komisję Europej-ską zatwierdzona jako Obszar o Znaczeniu dla Wspólnoty w 2008 roku. Teraz Minister Środowiska powinien ten obszar oficjalnie wyznaczyć jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk – SOOS.

Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Opactwo Cystersów w Szczyrzy-cu utworzony został dla ochrony dwóch gatunków nietoperzy:• podkowca małego Rhinolophus hipposideros (kod 1303);• nocka orzęsionego Myotis emarginatus (kod 1321).

Dawny browar © K. PiksaAleja lipowa © K. Piksa

Wśród licznych alei znajdują się kilkusetletnie dęby © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

�

Ponadto spotykane są tu: nocek duży Myotis myotis (gatunek z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG), gacek brunatny Ple-cotus auritus i mroczek późny Eptesicus serotinus. Liczebność tych gatunków nietoperzy nie przekracza jednak kilku, kilkunastu osobników.

Podkowiec mały jest małym nietoperzem, jednym z dwóch przedstawicieli rodziny podkowcowatych w Polsce. Gatunek cie-płolubny, osiadły. Wiosną (IV, V) ciężarne samice gromadzą się na strychach budynków, tworząc kolonie rozrodcze. Tu rodzą młode, karmią je mlekiem, wychowują, uczą latać i polować. To porodówka, żłobek, przedszkole i szkoła w jednym. Podkowce małe żerują w najbliższym sąsiedztwie kolonii rozrodczych w za-drzewieniach i zakrzewieniach, bardzo chętnie polują w lasach

Spichlerz – obecnie muzeum © K. Piksa

Aleja klonowa © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

�

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

10

zwłaszcza bukowych, a także w roślinności przybrzeżnej. Zdobycz chwytają w locie. Od września kolonie stopniowo się rozpraszają. Zimę podkowce spędzają w jaskiniach. Okres hibernacji trwa od listopada do kwietnia. Zimowiska zlokalizowane są w niewielkim oddaleniu od kolonii rozrodczych.

Nocek orzęsiony jest średniej wielkości nietoperzem. Gatunek ciepłolubny, osiadły. Cykl życiowy podobny do podkowca małe-go. Wiosną na strychach budynków ciężarne samice tworzą kolo-nie rozrodcze. Tu rodzą młode i przebywają z nimi aż do uzyska-nia przez młode osobniki samodzielności. Nocki orzęsione żerują w sąsiedztwie kolonii rozrodczych w zadrzewieniach i zakrzewie-niach, bardzo chętnie polują w lasach, a także nad pastwiskami. Od sierpnia kolonie stopniowo się rozpraszają. Zimę spędzają

Strych kościoła w Szczyrzycu © K. Piksa

Pod koloniami rozrodczymi gromadzi się duża ilość guana © K. Piksa

Miejsca wlotu i wylotu nietoperzy powinny być opisane i drożne © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

11Portret podkowca małego © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

11

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

12 Nocek orzęsiony © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

12

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

1�

w jaskiniach, najczęściej ukryte głęboko w szczelinach. Okres hi-bernacji trwa od listopada do kwietnia. Zimowiska zlokalizowane są w niewielkim oddaleniu od kolonii rozrodczych.

Kolonia rozrodcza nocka orzęsionego zamieszkująca strych koś-cioła w Szczyrzycu liczy ponad 300 dorosłych samic i jest najlicz-niejszą kolonią rozrodczą tego gatunku w Polsce. Liczebność kolo-nii rozrodczej podkowca małego sięga 320 dorosłych osobników i jest to jedna z najliczniejszych kolonii tego gatunku w Polsce. Opactwo Cystersów w Szczyrzycu jest więc kluczowym obszarem dla ochrony nocka orzęsionego i jednym z kilku bardzo ważnych dla ochrony podkowca małego w Polsce.

Nietoperze bardzo chętnie polują nad Stradomką © K. Piksa Nietoperze chętnie polują nad okolicznymi pastwiskami...

... jednak zasadnicze żerowiska to lasy pokrywające stoki Ciecienia © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

1�

Ochrona gatunków w obszarze Natura 2000 Opactwo Cystersów w Szczyrzycu

Podstawowym celem ochrony jest utrzymanie na aktualnym poziomie liczebności populacji podkowca małego i nocka orzę-sionego, powierzchni i jakości żerowisk, tras przelotu, a także utrzymanie warunków zapewniających możliwość trwałego wy-korzystywania schronień przez nietoperze. Znaczy to, że liczeb-

ność populacji wymienionych zwierząt, jak również powierzchnia ich siedlisk nie powinny ulec zmniejszeniu, a ich jakość – o ile jest taka potrzeba – powinna zostać poprawiona lub przynajmniej pozostać na tym samym poziomie.

Warunki utrzymania i odtwarzania właściwego stanu siedlisk i ga-tunków zostaną dokładnie określone w zadaniach ochronnych (planie ochrony) dla obszaru Natura 2000. Dokument taki będzie obejmował opis i ocenę istniejących, i potencjalnych zagrożeń,

Kolonia rozrodcza nocka orzęsionego na strychu kościoła w Szczyrzycu © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

1�

opis sposobów ich eliminacji lub ograniczania, a także zalecenia, określające inne niezbędne działania. Ważnym zadaniem w przy-szłości będzie też monitoring siedlisk i gatunków Natura 2000.

Aby utrzymać właściwy stan przedmiotu ochrony należy:– udrożnić, oznakować i utrzymać drożności wlotów na strychy

kościoła i budynków klasztornych;– prace remontowe strychów, gdzie mieszczą się kolonie rozrod-

cze powinny być prowadzone poza okresem bytności w nich

nietoperzy (listopad-kwiecień) oraz pod nadzorem specjalisty chiropterologa;

– konserwację więźby dachowej, stropu, drewnianych elementów dachu i ścian wykonywać środkami nietoksycznymi dla ssaków;

– ograniczyć „zanieczyszczenia światłem”, oświetlenie budynków nie może obejmować miejsc wylotu nietoperzy i tras przelotu;

– nie instalować na wieży kościoła przekaźników telefonicznych;– w otoczeniu obiektów zachować (lub w miarę potrzeby odtwo-

rzyć) zadrzewienia i zakrzewienia;

Część kolonii rozrodczej podkowca małego © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

1�

– utrzymać bazę żerowiskową poprzez zachowanie obecnego areału żerowisk (tereny leśne, zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne i wzdłuż cieków wodnych, pastwiska);

– utrzymać (w miarę potrzeb odtworzyć) liniowe elementy kra-jobrazu (ciągi drzew i krzewów) przebiegające od schronień w kierunku żerowisk;

– w ochronie lasów stosować środki owadobójcze działające selek-tywnie wyłącznie na wybrane grupy/taksony bezkręgowców;

– w ochronie roślin stosować wyłącznie preparaty dopuszczone do obrotu i stosować je zgodnie z wymogami wynikającymi z ustawy o ochronie roślin.

Kluczowe dla utrzymania właściwego stanu przedmiotu ochrony będzie zapewnienie optymalnych warunków bytowych dla nie-toperzy w obiektach mieszczących kolonie rozrodcze i w obrębie najbliższego otoczenia tych obiektów.

Za obszary Natura 2000 odpowiedzialna jest Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Zakres obowiązków zarządzającego obej-muje m.in.: zamówienie, opracowania zadań ochronnych lub planu ochrony i nadzorowanie ich wykonania, a ponadto inicjo-wanie działań edukacyjnych i propagatorskich oraz ścisła współ-praca z samorządami lokalnymi i władającymi terenem.

Liniowy element krajobrazu w postaci szpaleru drzew owocowych (śliwa) © K. Piksa

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

1�

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

1�

Obs

zary

NAT

URA

200

0 w

Kar

pata

chObszary ptasie

PLC180001 Bieszczady

PLC120001 Tatry

PLB120011 Babia Góra

PLB180002 Beskid Niski

PLB120001 Gorce

PLB180003 Góry Słonne

PLB120006 Pasmo Policy

PLB120008 Pieniny

PLB120007 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie

Obszary siedliskowe

PLC180001 Bieszczady

PLC120001 Tatry

PLH120001 Babia Góra

PLH120033 Bednarka

PLH240023 Beskid Mały

PLH240005 Beskid Śląski

PLH240006 Beskid Żywiecki

PLH120021 Cerkiew w Łosiu koło Ropy

PLH120002 Czarna Orawa

PLH120024 Dolina Białki

PLH180013 Góry Słonne

PLH120022 Grota Zbójnicka na Łopieniu

PLH180011 Jasiołka

PLH120009 Kostrza

PLH240008 Kościół w Górkach Wielkich

PLH240007 Kościół w Radziechowach

PLH120039 Krynica

PLH120027 Luboń Wielki

PLH120036 Łabowa

PLH180015 Łysa Góra

PLH120025 Małe Pieniny

PLH120012 Na Policy

PLH120035 Nawojowa

PLH120023 Opactwo Cystersów w Szczyrzycu

PLH120018 Ostoja Gorczańska

PLH180014 Ostoja Jaśliska

PLH180001 Ostoja Magurska

PLH120019 Ostoja Popradzka

PLH120020 Ostoje Nietoperzy okolic Bukowca

PLH120013 Pieniny

PLH120037 Podkowce w Szczawnicy

PLH120026 Polana Biały Potok

PLH120016 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie

PLH180018 Trzciana

Nat

ura

2000

w K

arpa

tach

OPA

CTW

O C

YSTE

RSÓ

W W

SZC

ZYRZ

YCU

1�

O PROJEKCIE Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach (PL1080) realizowany jest na terenie polskich Karpat, położonych w trzech województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim. Wdrażany będzie w latach 2007– 2011.

Obs

zary

NAT

URA

200

0 w

Kar

pata

ch

Cele projektu:• Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska nauko-

wego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach.

• Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażo-we wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych.

• Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura 2000.

• Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy).

• Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospo-darczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania.

Strategie zarządzaniaEuropejski program Natura 2000 ma na celu utworzenie spójnej sieci obsza-rów ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków szczególnie zagrożonych w skali Europy. Na terenie polskich Karpat zaprojektowano ponad 30 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków.Tworzenie sieci Natura 2000 spotyka się z licznymi problemami organizacyjny-mi, dezinformacją i oporem społecznym. Stąd pomysł, aby wspólnie z instytu-cjami zarządzającymi, ekspertami i stronami zainteresowanymi zebrać informa-cje istotne dla planowania przestrzennego na obszarach sieci.Na ich podstawie dla każdego z obszarów zostanie uzgodniona strategia zarzą-dzania, która zawierać będzie między innymi:• dane o zasobach przyrodniczych i kulturowych oraz uwarunkowaniach

socjo-ekonomicznych; • wskazania do niezbędnych działań ochronnych; • opis konfliktów i propozycje ich rozwiązania.

System informacjiMateriały te zostaną wykorzystane w planach zadań ochronnych lub w planach ochrony obszarów Natura 2000, a także pomogą w podejmowaniu decyzji do-tyczących zagospodarowania przestrzennego.Istotny jest również powszechny dostęp do informacji o siedliskach przyrodni-czych i gatunkach, które chronimy w sieci Natura 2000. Dlatego w ramach pro-jektu powstanie system informacyjny udostępniony na stronie internetowej.

Aktywna ochronaSkuteczna ochrona przyrody to nie tylko obejmowanie ochroną prawną kolej-nych obszarów, ale przede wszystkim przemyślane i właściwie zaplanowane działania ochronne, m.in. zabiegi aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych.Dla efektywnej ochrony kluczowe są również akceptacja i zaangażowanie lo-kalnych społeczności, a także wiedza na temat wartości chronionych zasobów przyrodniczych.Projekt „Natura 2000 w Karpatach” obejmuje wprowadzenie pilotażowych działań na rzecz czynnej ochrony szczególnie cennych siedlisk przyrodniczych, m.in. górskich polan, torfowisk, młak oraz terenów leśnych. Podjęte zostaną także prace, których celem jest zapobieganie szkodom wywoływanym przez chronione gatunki drapieżników.

EdukacjaW ramach projektu „Natura 2000 w Karpatach” zaplanowano szereg działań edukacyjnych. Przygotowane zostaną programy edukacyjne, skierowane m.in. do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych, których celem będzie upo-wszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat, a także konkursy, wystawy i wydawnictwa.

Projekt „Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrówno-ważonego rozwoju w Karpatach” realizowany jest w Instytucie Ochrony Przyro-dy Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europej-skiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia).

Projekt współfinansowany przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie i Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Rzeszowie.Wydano z pomocą finansową: Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowi-ska i Gospodarki Wodnej w KrakowieTekst: Krzysztof Piksa, Rafał SzkudlarekRedakcja: Monika GrzegorczykProjekt serii, skład i łamanie: Larus Studio Witold ZiajaProjekt okładki: Edward BobełWydrukowano na papierze ekologicznym.Kraków 2009Strona projektu: www.iop.krakow.pl/karpaty