Nacije i Drzave u JI Evropi

8/8/2019 Nacije i Drzave u JI Evropi

1/146

NASTAVA SUVREMENE POVIJESTI JUGOISTONE EUROPEDodatni nastavni materijal

Nacije i drave u jugoistonoj Europi


2/146

Izdava:

Centar za demokraciju i pomirenje u jugoistonoj Europi, SolunHrvatski helsinki odbor za ljudska prava, Zagreb

Za izdavaa: Sran Dvornik i Nenad ebekUrednik hrvatskog izdanja: Kreimir Erdelja

Naslov originala: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials,Nations and States in Southeast Europe, Thessaloniki 2005

Prijevod s engleskoga: ura KneeviLektura: Jadranka VaroanecKorektura: Boica CibociPrijelom: Karmen RatkoviNaklada: 1500 primjeraka

CDRSEE Rapporteur to the Board for the Joint History Project: Costa CarrasExecutive Director: Nenad ebekDirector of Programmes: Corinna Noack-AetopulosProject Co-ordinator: Biljana Mekovska, George Georgoudis

Sponzor hrvatskog izdanja:

Current Copy based on the Original English Edition:

Sponsors: The United States Department of State, the United States Agency for International Development (USAID), the GermanMinistry of Foreign Affairs, and the Stability Pact for South Eastern Europe.

Disclaimer: The designations employed and presentation of the material in this book do not imply the expression of any opi-nion whatsoever on the part of the publisher (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe), nor on the part ofthe sponsors (the US State Department, USAID, the German Ministry of Foreign Affairs, and the Stability Pact for South Eastern

Europe). This book contains the vienws expressed by the authors in their individual capacity and may not necessarily reflect thevienws of the CDRSEE and the sponsoring agencies.

Copyright: Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe (CDRSEE)Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, Greecetel.: +30 2310 960820-1, fax: +30 2310 960822email: [email protected], web: www.cdsee.org

ISBN: 978-953-6991-15-0 (II. itanka)ISBN: 978-953-6991-13-6 (cjelina)


3/146

NASTAVA SUVREMENE POVIJESTI JUGOISTONE EUROPEDodatni nastavni materijal

I I . i t a n k a

Nacije i draveu jugoistonoj Europi

urednica: Mirela-Luminia Murgescuurednica cijelog projekta: Christina Koulouriurednik hrvatskog izdanja: Kreimir Erdelja

Hrvatski helsinki odbor

Zagreb 2007.

Center for Democracy and Reconciliationin Southeast Europe

www.cdsee.org


4/146


5/146

5

NACIJE I DRAVE U JUGOISTONOJ EUROPI

Uvod .....................................................................................................................................................................................................13

Kronologija .....................................................................................................................................................................................17

Karta 1: Prikaz novonastalih balkanskih drava 1804.-1862. .....................................................................................25

Prvo poglavlje: Stvaranje nacionalnih drava: ciljevi i uspjesi .......................................................... 27I - 1. Odnos Grke i Europe, prema pisanju Iosiposa Moesiodaxa (1761.) .........................................................28

I - 2. Povijesni temelji bugarske nacije po rijeima Paisija Hilendarskoga (1762.) .....................................29

I - 3. Evgenios Voulgaris zalae se za grku dravu (oko 1770.) ..........................................................................29

I - 4. Dimitrios Katartzis objanjava zato su Grci nacija, iako nemaju dravu (1783.) .................................30I - 5. Rumunjska peticija za nacionalnu jednakost u Transilvaniji Supplex Libellus Valachorum

(1791.) ..............................................................................................................................................................................30

I - 6. Turski memorandum o Francuskoj revoluciji (1798.) ...................................................................................... 31

I - 7. Utjecaj Francuske revolucije na uene ljude jugoistone Europe Ratna pjesma AdamantiosaKoraesa (1800.) ............................................................................................................................................................. 32

I - 8. Manifest Alexandrosa Ypsilantisa Borba za vjeru i domovinu (1821.) .................................................. 33

I - 9. Konzervativni zahtjevi bosanskih spahija (1826.) ............................................................................................33

I - 10. Hatierif iz Glhane (1839) .......................................................................................................................................34

I - 11. Rasprava Iona Codru-Drguanu u prilog nacionalnoj dravi (1844.) .................................................... 34

I - 12. Plan Ilije Garaanina za stvaranje srpsko-slavenskog carstva Naertanije (1844.) .......................... 35I - 13. Nacionalni zahtjevi u revolucijama 1848............................................................................................................ 36

A. Slovenski zahtjevi .................................................................................................................................. 36

B. Zahtevanja naroda, usvojeno na velikoj narodnoj skuptini u Zagrebu ............................. 36

C. Nacionalna peticija koju je prihvatila Rumunjska narodna skuptina u Blaju,Transilvanija .................................................................................................................................................. 36

I - 14. Nezadovoljstvo bosanskih krana turskom vlau iz pera franjevakog redovnika Ivana FraneJukia (1850.) ............................................................................................................................................................... 37

I - 15. Otomanski carski dekret kojim se uspostavlja jednakost meu podanicima, bez obzira na vjeru(1856.) .............................................................................................................................................................................38

I - 16. Razliita miljenja o planu za osnivanje dvojne bugarsko-turske drave (1867.) ................................ 39A. Predstavka tajnog Centralnog bugarskog komiteta sultanu Abdul Azizu ....................... 39

B. Reakcija Fuad-pae prema memoarima Hriste Stambolskog ..............................................40

I - 17. Projekt ujedinjenja Bugara i Srba u junoslavensko carstvo pod vlau srpskog kneza MihailaObrenovia (1867.) ...................................................................................................................................................... 41

I - 18. Ruski izvjetaj o planovima za zajedniku rumunjsko-bugarsku dravu (1867.) .................................. 41

Sadraj


6/146

SADRAJ

6

I - 19. Miljenje iz 19. stoljea o odnosu politike slobode i nacije uvodnik Ljubena Karavelova u listuSvoboda (studeni 1869.) ................... .............. ........ ............................................................................................... 41

Sl. 1. Slovenija: Tabori (1869.) ............. .............. .............. ....... ........................................................................................ .42

I-20. Ferman kojim je osnovana Bugarska egzarhija (1870.).................................................................................. 42

I-21. Rezultati plebiscita o pripadnosti crkvi u Skopskoj i Ohridskoj episkopiji (1874.) ................................ 43I -22. Hristo Botev o potrebi da se Bugari bore za nacionalno osloboenje (1875.) ...................................... 43

I -23. Politiki program Sredinjeg bugarskog dobrotvornog drutva (Bukuret, studeni 1876.) ............44

I -24. Albanska pjesma napisana u vrijeme Berlinskoga kongresa (1878.) ........................................................44

I -25. Berlinski mirovni ugovor (1878.) ............................................................................................................................ 45

Karta 2: Balkanske drave poslije Berlinskoga kongresa (srpanj 1878.) .................................................................. 47

Sl. 2. Grka izmeu Turske i Europe. Karikatura iz lista Aristophanes (1882.) ...................................................48

I-26. Albanski argumenti u prilog zasebne albanske drave (1886.) .................................................................. 49

I-27. Sjeanja Ivana Hadi-Nikolova na razgovore iz 1892. godine koji su doveli do stvaranja VMRO-a(1893.) .............................................................................................................................................................................. 49

I -28. Deklaracija kojom Unutranja makedonska revolucionarna organizacija (VMRO) obavjetavavelike sile o odluci da zapone oruani ustanak (1903.) ...............................................................................50

I-29. Miljenje Krste Misirkova da politiko rjeenje makedonskog pitanja treba traiti u okviruOsmanskog Carstva (1903.) .....................................................................................................................................50

I-30. Plan Aurela C. Popovicija za pretvaranje Austro-Ugarskog carstva u federalnu dravu podimenom Sjedinjene Drave Velike Austrije (1906.) ...................................................................................... 51

I-31. Sporovi Albanaca u nastojanju da dobiju vlastitu nacionalnu dravu u prikazu britanskogveleposlanika u Osmanskom Carstvu (1912.) ...................................................................................................53

Sl. 3. Proglaenje albanske neovisnosti u Valoni (1912.) gravura iz toga razdoblja .................................... 53

I -32. Govor Kemal-pae u Damasku o odnosu Turaka i Arapa (1913.) ................................................................53

I -33. Projekt Dimitrija upovskog za stvaranje Balkanske Savezne Demokratske Republike (SanktPeterburg 1917.) ...........................................................................................................................................................54

I-34. Krfska deklaracija (1917.) o naelima ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca ............................................ 55

I-35. 14 toaka iz govora amerikog predsjednika Woodrowa Wilsona (1918.) odredbe koje seodnose na jugoistonu Europu .............................................................................................................................56

I-36. Rezolucija Nacionalne skuptine u Alba Juliji odluka o ujedinjenju Transilvanije s Rumunjskom(1918.) .............................................................................................................................................................................. 57

I-37. Govor Iuliu Maniua u rumunjskoj Nacionalnoj skuptini u Alba Juliji (1918.) ........................................58

Karta 3: Jugoistona Europa poslije Mirovne konferencije u Parizu i ugovora u Laussanei, 1923. ................ 59

I-38. Prijedlog da se stvori makedonska drava s kantonalnom upravom po uzoru na vicarsku(1919.) .............................................................................................................................................................................60

I-39. Sporazum Grke i Turske o Cipru (Zrich, 1959.).............................................................................................. 60I-40. Franjo Tuman se zalae za to da svaka nacija ima pravo na vlastitu dravu (1982.) ......................... 62

Karta 4: Europa poslije I. svjetskog rata .............................................................................................................................. 63


7/146

7


Drugo poglavlje: Ureenje nacionalne drave.................................................................................................64

IIa. Opi aspekti dravne organizacije ....................... ....................... ........................ ....................... ................. 65

II-1. Nacrt ustava koji je napisao Rigas Velestinlis (1797.) ...................................................................................... 65

II-2. Govor Boe Grujevia na prvom zasjedanju Praviteljstvujueg sovjeta (1805.) ................................. 65

II-3. Pismo Vuka Karadia knezu Milou Obrenoviu (1832.) .............................................................................66

II-4. Srbijanski ustav iz 1835. struktura vlasti .......................................................................................................... 67

II-5. Rumunjski ustav iz 1866. ope odredbe ......................................................................................................... 68

II-6. Britanski ambasador u Istanbulu o stavu Turaka spram ustava (1876.) ................................................... 69

II-7. Turski ustav iz 1876. .................................................................................................................................................... 69

II-8. Prijestolni govor kneza Nikole u povodu proglaenja ustava Crne Gore (1905.) ................................. 70

II-9. Mladoturska proklamacija (1908.) ......................................................................................................................... 71

Tablica 1: Ustavi zemalja jugoistone Europe ...................................................................................................................... 73

Tablica 2: Uvoenje opeg prava glasa u zemljama jugoistone Europe ................................................................. 73

Sl. 4. Trg ustava u Ateni (1863.) ......................................................................................................................................... 74IIb. Dravljanstvo ..........................................................................................................................................................74

II-10. Definicija dravljanstva u grkom Ustavu iz Epidaurusa (1822.) ................................................................ 74

II-11. Definicija dravljanstva u grkom Ustavu iz Trezena (1827.) .......................................................................75

II-12. Definicija dravljanstva u srbijanskom Ustavu iz 1835. ................................................................................. 75

II-13. Zakonik Danila I., kneza Crne Gore i Brda .......................................................................................................... 76

II-14. Promjena odredbe o dravljanstvu u lanku 7. rumunjskog Ustava (1879.) ..........................................77

II-15. Sporazum o manjinama koji su potpisale saveznike i pridruene drave i Rumunjska (1919.) ..... 77

II-16. Redefiniranje dravljanstva u rumunjskom Ustavu iz 1923. ........................................................................78

IIc. Nacije i crkve...................... ....................... ....................... ....................... ....................... ........................ ................. 79II-17. Carigradska vaseljenska patrijarija osuuje obiaj da se djeci umjesto kranskih daju starogrkaimena (1819.) ................................................................................................................................................................ 79

II-18. Razliita miljenja o autonomiji grke crkve u odnosu na Carigradsku vaseljensku patrijariju(1833.) ..............................................................................................................................................................................80

A. Theokletos Farmakides, pristalica autonomije ............................................................................80

B. Konstantinos Oekonomos, protivnik autonomije .......................................................................80

II-19. Dekret o uspostavljanju vlasti sinoda u Rumunjskoj pravoslavnoj crkvi (1864.) ..................................80

II-20. Komentar francuskog novinara Charlesa Yriartea na nazore pravoslavnih i katolikih sveenika oodnosu izmeu vjere i nacije u Bosni (1875. 1876. ........................................................................................80

II-21. Bugarski Ustav iz 1879. o poloaju Bugarske pravoslavne crkve ............................................................... 81

II-22. Miljenje Nikole Paia o odnosu srpskog naroda i pravoslavne crkve (1890.) ..................................... 82

IId. Infrastrukture nacionalne drave ..................... ........................ ....................... ....................... ..................... 82

II-23. Znaaj razvoja zanata za malu naciju primjer Grke (1841.) .....................................................................82

Sl. 5. Valuta koja pokazuje povezanost privrede drave s predodbama o naciji prva novanica od500 drahmi koju je izdala Nacionalna banka Grke (1841.) ..........................................................................83


8/146

SADRAJ

8

II-24. Uloga eljeznice u jaanju nacionalne drave rumunjski stav (1870.) .................................................. 83

II-25. Miljenje bugarskog kneza Aleksandra Battenberga (1879.-1886.) o znaaju eljeznice (1879.-1881.) ..............................................................................................................................................................................-84

II-26. Opis bugarske eljeznice potkraj 19. stoljea ...................................................................................................84

II-27. Bugarski zakon o mjerama (1889.) ........................................................................................................................84Sl. 6. Nove tehnologije i nacionalni simboli reklama za ivae strojeve (Grka, kraj 19. stoljea) ......... 85

IIe. Izgradnja nacije...................... ....................... ....................... ....................... ........................ ....................... ........... 86

II-28. Zapostavljanje hrvatskog jezika, pritube Ivana Kukuljevia (1843.) .......................................................86

II-29. Znaaj jezika za identifikaciju s nacijom miljenje Slovenaca (1861.) ...................................................86

II-30. O znaaju jezika za identitet Rumunja, u prikazu Titu Maiorescua (1866.) ............................................ 87

II-31. Peticija Hrvatskog sabora Franji Josipu za osnivanje Jugoslavenske akademije znanosti iumjetnosti (1867.)........................................................................................................................................................ 87

Sl. 7. Nacionalno kazalite u Bukuretu razglednica (kraj 19. stoljea) ........................................................... 87

II-32. Znaaj jezika i knjievnosti u razvoju nacija izvod iz statuta Drutva za objavljivanje djela

albanske knjievnosti (1879.) ..................................................................................................................................88II-33. Pismo makedonskih studenata u Sankt Peterburgu o makedonskom knjievnom jeziku (1902.) 88

II-34. Planovi da se pobude nacionalni osjeaji Rumunja u Transilvaniji pismo dr. I. C. Drgescuaupueno Emiliji Raiju (1874.) .................................................................................................................................. 88

II-35. Plan za strukturiranje albanskog nacionalnog pokreta pismo novinara Faika Konitze barunuGoluchowskom (Bruxelles, 1897.) ..........................................................................................................................89

II-36. Smjernice za pouavanje povijesti u Grkoj (1881.) ........................................................................................89

Sl. 8. Djeca odjevena u povijesne nonje (Grka, oko 1875.) .................................................................................90

II-37. Pokuaj uspostavljanja nacionalnog sporta u Rumunjskoj (1898.) ...........................................................90

Sl. 9. Diploma sudionika u sportskom natjecanju srednjokolaca u organizaciji lista Gazeta

Sporturilor (Rumunjska izmeu dvaju ratova)................................................................................................ 91II-38. Albanski kralj Zogu I. o znaaju vojne obaveze za stvaranje nacije (1928.) ............................................ 91

Sl. 10. Rumunjski djeai odjeven kao mali vojnik (1916.) ....................................................................................... 92

II-39. Cilj obrazovanja u Turskoj, prema shvaanju Ziye Gkalpa (1914.) ........................................................... 92

II-40. Protivnik kritizira Atatrkovu politiku povijesti i jezika (privatni dnevnik, 1932.) ................................ 93

II-41. Memoari Mahmuda Esada Bozkurta o nacionalistikoj biti Atatrkove revolucije .......................... 93

Tree poglavlje: Nacionalne ideologije ...................................................................................................................94

IIIa. to je nacija? .............................................................................................................................................................. 95

III-1. Prava i dunosti rumunjske nacije, po shvaanju pjesnika i politiara Dimitrija Bolintineanua(1869.) ..............................................................................................................................................................................95

III-2. Srbijanski udbenik o osnovnim znaajkama nacije (1870.) ........................................................................95

III-3. Definicija nacije po Ziyi Gkalpu (1923.).............................................................................................................96

III-4. Definicija nacije kod Mustafe Kemal-pae ......................................................................................................... 96

A. Naglaavanje religije tijekom rata (1920.) ......................................................................................96

B. Dodavanje kulture (1922.) .................................................................................................................... 96


9/146

9


C. Naglaavanje jedinstva (1924.) ...........................................................................................................97

D. Poopavanje i pojednostavnjivanje (1929.) ...................................................................................97

IIIb. Samo-definiranje .................................................................................................................................................... 97

III-5. Biti Bugarin pjesma Bugarin sam Ivana Vazova (1917.) ...............................................................................97

III-6. Biti Albanac miljenje Pashka Vase (1879.) ...................................................................................................... 98

Sl. 11. Samodefiniranje nacije u slikama slovenska razglednica (poetak 20. stoljea) .............................. 98

Sl. 12. Samodefiniranje nacije u slikama rumunjska razglednica (poetak 20. stoljea) ............................ 98

III-7. Biti Turin miljenje dr. Rize Nura (1932.) ......................................................................................................... 99

III-8. Biti Slovenac Dimitrij Rupel o karakteru Slovenaca (1987.) .......................................................................99

III-9. Nenacionalna samoidentifikacija rumunjskih seljaka sjeanja Georga Ionescu-Giona (1889.) ... 99

III-10. Nenacionalna samoidentifikacija u Makedoniji doivljaj H. N. Brailsforda (1905.) .........................100

Sl. 13. Bosanskohercegovaki paviljon na Meunarodnoj izlobi u Parizu (1900.) ........................................101

IIIc. Nacionalni simboli ................................................................................................................................................101

III-11. Rigas Velestinlis opis zastave i simbola Helenske Republike kako ga on zamilja (1797.) ............ 101Sl. 14. Zastava grkog otoka Psare tijekom Rata za neovisnost, s parolom Sloboda ili smrt, kri i

simboli tajnog drutva Filiki etaireia ..............................................................................................................102

Sl. 15. Rumunjska zastava Bukuretanske gradske garde s natpisom Jedinstvo stvara mo (1867.) ....103

Sl. 16. Zastava i grb Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca / Kraljevine Jugoslavije (od 1929.) .......................103

III-12. Znaaj albanske zastave, govor biskupa Fan Stylian Nolija na sprovodu Faika Konitze (1942.) .... 103

Sl. 17. Dananje zastave zemalja jugoistone Europe ..............................................................................................104

III-13. Himne ...........................................................................................................................................................................105

A. Grka himna (1823.) .............................................................................................................................105

B. Hrvatska himna (1835.) ........................................................................................................................105

C. Albanska himna (1912.) .......................................................................................................................105Sl. 18. Promjene dravnog grba Bugarske (od 1741. godine do danas) .............................................................106

Sl. 19. Srbijanski grb prema nacrtu Pavla Rittera Vitezovia (1701.) .....................................................................107

Sl. 20. Grb Srbije .....................................................................................................................................................................107

Sl. 21. Grb Crne Gore ............................................................................................................................................................107

Sl. 22. Monarhija i drava rumunjska razglednica s likom kralja Carola I. (1866.-1914.).............................107

III-14. Pokuaj uvoenja narodne nonje u Grkoj (1843.) .....................................................................................108

Sl. 23. Srbijanska seljanka u tradicionalnoj nonji (1865.) ......................................................................................108

Tablica 3: Glavni dravni praznici u sadanjim dravama jugoistone Europe......................................................109

IIId. Nacionalne mitologije ........................................................................................................................................ 110Sl. 24. Vizualno prikazivanje nacije ................................................................................................................................. 110

A. Slobodna Bugarska litografija Georgija Danova (1879.) .................................................... 110

B. Francuske razglednice koje prikazuju Srbiju i Crnu Goru ........................................................111

III-15. Povijesni korijeni makedonske nacije Gjorgji Pulevski, Za Makedonce (1879.) ................................112

Sl. 25. Heroji povijesti kao suvremeni uzori ..................................................................................................................112


10/146

SADRAJ

10

A. Leonida, kralj stare Sparte, poruuje Perzijancima da se nee predati: (Doite i uzmite), slika iz grkog udbenika (1901.) ....................................................................112

B. Smrt Vase arapia prilikom osvajanja beogradske tvrave 1806. slika AnastasaJovanovia (1817.-1899.) ............................................................................................................................112

III-16. Sjeanje dr. Rize Nura o utjecaju narodnih epskih pria ..............................................................................112Sl. 26. Simboliko predstavljanje politikih dogaaja ...............................................................................................113

A. Crnogorski ustanak slika ure Jakia (1832.-1878.) ..............................................................113

B. Ujedinjena Bugarska slika Nikolaja Pavlovia (1885.) .............................................................113

III-17. Rumunjski zakon o uvanju uspomene na narodnu junakinju Ecaterinu Teodoroiu (1921.) ......... 114

Sl. 27. Rumunjski plakat u povodu 70. obljetnice osnivanja moderne drave (1929.) ...................................115

Sl. 28. Hrvatska potanska marka s likom slavnog koarkaa Draena Petrovia (1994.)..............................115

III-18. Suvremeni historiar o povijesnom podrijetlu albanskog grba (2000.) ................................................ 116

III-19. Sjeanje na Huseina-kapetana Gradaevia u Bosni ................................................................................. 116

etvrto poglavlje: Sukob nacionalizama..............................................................................................................117IVa. Ideologije koje su pridonijele izazivanju sukoba ................................................................................ 118

IV-1. Nacionalne predrasude prema Nijemcima u Hrvatskoj (1866.) ................................................................ 118

IV-2. Sjeanja dr. Rize Nura o tome kako je odbio oeniti se strankinjom (1910.) ........................................ 118

IV-3. Razliiti pogledi na grku megale idea razgovor profesora Nikolaosa Saripolosa i kraljaGeorgiosa I. (1877.).................................................................................................................................................... 118

IV-4. Historiar Alexandru D. Xenopol definira rumunjski nacionalni prostor (1888.) ................................ 118

IV-5. Nacionalne podjele u Turskom parlamentu (1908.-1914.) .......................................................................... 119

IV-6. Proglasi antikolonijalne borbe ciparskih Grka (1955.) ..................................................................................120

IVb. Konkretni sukobi ..................................................................................................................121IV-7. Stjepan Radi: Hoemo nau hrvatsku domovinu unutar jugoslavenske zajednice (1918.) .......... 121

IV-8. Proglas Srba, Hrvata i Muslimana iz Bosne (1943.) ........................................................................................122

IV-9. Deklaracija Prvog zasjedanja Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Makedonije(1944.)............................................................................................................................................................................122

IV-10. Potekoe antikolonijalne borbe na Cipru 1955.-1959. analiza Georgija Grivasa, voe EOKA-e(Dighenis) ....................................................................................................................................................................123

Sl. 29. Apeli Cipra Ujedinjenim narodima (sredina 20. stoljea) ...........................................................................124

IV-11. Perspektiva ljeviarske partije ciparskih Grka (AKEL) (1955.) .....................................................................124

IV-12. Ciparski Turci protiv EOKA-e, 1960. .................................................................................................................... 125

IV-13. Ciljevi hrvatskog proljea poetkom 1970-ih, kako ih se sjea pisac Vlado Gotovac ................... 126IV-14. Memorandum Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU), 1986. .......................................................127

IV-15. Stav jednog Slovenca o pitanju jezika u komunistikoj Jugoslaviji 1987. ............................................. 129

IV-16. Majska deklaracija Slovenskog demokratskog saveza (1989.) ..................................................................130

IV-17. Nogomet i nacionalizam sjeanje jednoga hrvatskog navijaa o putovanju na utakmicuPartizan Dinamo (1989.) ...................................................................................................................................... 130


11/146

11


IV-18. Spisateljica Dubravka Ugrei osuuje podjele i ratove devedesetih godina dvadesetogstoljea ......................................................................................................................................................................... 131

IV-19. Odnos hrvatskog i srpskog jezika miljenje hrvatskog jezikoslovca Stjepana Babia (2003.) ... 131

IV-20. Reakcija na prikazivanje srpskog filma s hrvatskim titlovima (1999.) .....................................................132

IV-21. Podijeljeni identitet jedne ene u Hrvatskoj ................................................................................................... 132IVc. Prevladavanje nacionalizma?.........................................................................................................................133

IV-22. Opi okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini (1995.) .....................................................................133

IV-23. Ugovor Maarske i Rumunjske o razumijevanju, suradnji i dobrosusjedskim odnosima (1996.) 134

IV-24. Ohridski Okvirni sporazum kojim je okonan oruani sukob u Makedoniji (2001.) ..........................135

IV-25. Procjena na osnovi vlastitog iskustva o odnosima Rumunja i Maara na podrujima s mjeovitimstanovnitvom (2001.) .............................................................................................................................................136

IV-26. Sport kao nain prevladavanja nacionalizma. Ciparski Grci navijaju za lokalnu momad ciparskihTuraka (2003.) ............................................................................................................................................................. 137

Sl. 30. Crta razdvajanja (zelena linija) u Nikoziji (2003.) ........................................................................................ 137

IV-27. Dva miljenja o brisanju zelene linije koja dijeli grki od turskog dijela Cipra (23. travnja 2003.) ...137

A. Miljenje Nicosa Anastasioua, objavljeno na internetu .......................................................... 137

B. Turski uitelj iz Famaguste opisuje posjet obitelji ciparskih Grka (2003.) ......................... 137

Bibliografija .................................................................................................................................................................................138


12/146


13/146

13

Modernu Europu, kao i znatan dio neeuropskog svijeta, ine nacije. Od 19. stoljea, nacionalistike ide-ologije su toliko snane da usmjeravaju djelovanje velikih skupina ljudi i utjeu na funkcioniranje dr-ava. U tom pogledu jugoistona Europa nije izuzetak. Na tom je podruju tijekom 19. stoljea nastalopet nacionalnih drava. Neke su bile nove, stvorene na teritoriju koji je prethodno bio pod turskomvlau to su Srbija (gdje je borba za slobodu poela 1804. godine, dravnost postupno stjecana od1815. do 1830. godine, a formalna neovisnost izborena 1878.), Grka (gdje je oslobodilaka borba po-ela 1821., a neovisnost steena 1830.) i Bugarska (gdje je do ustanka protiv Turaka dolo 1876. godi-ne, drava proglaena 1878., a neovisnost 1908.). Druge su nastale od vazalnih kranskih kneevina uokviru Osmanskog Carstva Rumunjska (formirana ujedinjenjem Vlake i Moldavije 1859., neovisnoststekla 1877./1878.) i Crna Gora (autonomni teritorij na ijem je elu od 18. stoljea vladika, 1852. postajenasljedna kneevina, a neovisnost stjee 1878.). Poetkom 20. stoljea nastale su jo dvije nacionalnedrave: Albanija 1912./1913., poslije balkanskih ratova, i Turska, raspadom Osmanskog Carstva poslijePrvoga svjetskog rata (od 1919. godine postoji nacionalna vlada, ali je Republika Turska slubeno pro-glaena 1923.). Britanska kolonija Cipar je neovisna drava od 1960. godine, a kada se raspala Jugoslavi-

ja, 1991. godine, nastalo je nekoliko novih drava: Slovenija, Hrvatska, Makedonija* i Bosna i Hercegovi-na, dok su Srbija i Crna Gora formirale federaciju koja je priznata 2002. Godine 2006. Srbija i Crna Gorarazdvojile su se u dvije zasebne drave.

Dakako, nacionalne drave nisu bile ni ranije, kao to ni sada nisu jedini tip drave u jugoistonoj Eu-ropi. Postojala su i vienacionalna carstva i drugi oblici multietnikih drava, a mnoge nacije dugo nisuimale vlastitu dravu. Ipak, povijest toga podruja oblikovao je sloen odnos izmeu nacije i drave, anacionalne drave postale su jedno od osnovnih obiljeja jugoistone Europe. Usprkos injenici da sute drave relativno mlade u usporedbi s drugim europskim dravama kao to su Francuska, panjolskai Britanija (premda su, i to treba spomenuti, Srbija i Grka formirane kao nacionalne drave prije Italije

ili Njemake), njihova nestabilnost i posljedini nacionalni sukobi od kljunog su znaaja za cjelokupnipovijesni razvoj jugoistone Europe tijekom posljednjih dvaju stoljea.

Za veinu stanovnika jugoistone Europe etniki definirana nacionalna drava postala je normalanoblik dravne organizacije. Ljudi s toga podruja ueni su da se poistovjeuju sa svojom nacijom i dase bore za uspostavljanje i obranu svoje nacionalne drave. Drave jugoistone Europe nastale su vrlokasno, te su stoga historiari i politiari pokuavali osnaiti svoj legitimitet povezujui ih s antikim i/ilisrednjovjekovnim dravama, ime bi se u ideolokom nadmetanju s nacijama koje su stvarni ili poten-cijalni rivali osiguralo argument prvenstva (tj. mi smo kronologijski bili prvi...). Pod tim okolnostimapovijest svakoga naroda esto je smatrana borbom za nacionalne ideale, koja je teleologijski vodilastvaranju nacionalne drave; svi povijesni trenuci, osobe i procesi ocjenjivani su s obzirom na dopri-nos koji su dali ispunjenju nacionalnog ideala. Takvi iskrivljeni povijesni prikazi koriteni su za jaanje

nacionalne kohezije i poticanje nastojanja na modernizaciji drutva. Povijest modernizacije puna jeznaajnih uspjeha i katastrofalnih promaaja, i nacionalne drave jugoistone Europe moraju preuzetiodgovornost za sve stavke u povijesnoj bilanci. Ipak, evidentno je da je historiografija katkad bivala izlorabljena kako bi se narod pokrenuo protiv raznih unutarnjih i/ili vanjskih neprijatelja, bili oni stvarniili izmiljeni. Kao to dokazuje i nedavno iskustvo bive Jugoslavije, takva politika zlouporaba povijestipridonijela je izbijanju rata i raspirivanju mrnje meu raznim nacijama i etnikim skupinama.

Uvod

* Prema vlastitom ustavu, drava se zove Republika Makedonija. Pod tim je imenom priznaju Republika Hrvatska i niz drugih zemalja,a u Ujedinjenim Nacijama i u Europskoj Uniji priznata je pod nazivom "Biva Jugoslavenska Republika Makedonija" op. ur.


14/146

UVOD

14

Prouavanje nacionalizma znaajno je napredovalo u posljednje vrijeme. Historiari i sociolozi istra-uju strukturne komponente nacionalne drave i njihov povijesni razvoj. Formulirano je nekoliko teori-

ja o prirodi nacija i nacionalizma: od esencijalistikog etnocentrizma do konstruktivistikih pristupa kojitvrde da su nacije samo mentalni, nedavno izmiljeni konstrukti. Premda se o tome i dalje vode unerasprave, sve se vie strunjaka slae s tvrdnjom da nacije i nacionalni identiteti nisu vjeni entiteti,nego povijesno razvijeni fenomeni, nastali u stanovitim povijesnim kontekstima, fenomeni koji s vre-menom evoluiraju, izloeni diskontinuitetima i epizodama konstruiranja, dekonstruiranja i rekonstrui-ranja. Moderni nacionalizmi esto rabe starije etnike osjetljivosti i simbole i dodaju im nova znaenja,kombiniraju ih s novim elementima i sve to smjetaju u nove mentalne i ideologijske sklopove. U tomsu pogledu moderne nacije zaista, kao to je to rekao Benedict Anderson, zamiljene zajednice (imaj-te na umu da rije zamiljene ovdje ne znai fiktivne). No taj obrazac nije svojstven samo jugoisto-noj Europi. On je zajednika znaajka modernog svijeta.

Osim osnovnog konsenzusa o stvorenosti modernih nacija, historiari su raspravljali i doli domnogih novih spoznaja o opim obrascima i posebnim znaajkama koji su uobliili razne nacionalnedrave. U usporedbi s drugim dijelovima Europe, nacionalne drave su u posebnom sluaju jugoisto-ne Europe nastale relativno kasno. Morale su se voditi dugotrajne i komplicirane oslobodilake borbebilo protiv postojeih vienacionalnih carstava, bilo protiv suparnikih nacionalnih drava. Stoga suneki oblici nacionalizma prethodili stvaranju nacionalnih drava. Ipak, ti kronologijski stariji skupovinacionalnih vrednota nisu bili dovoljni za uspjeno funkcioniranje novijih drava, pa su nove politike ikulturne elite uinile sve da graane preoblikuju u skladu s nacionalistikim vrednotama. Ni ovo nasto-

janje da se nacija izgradi pod vodstvom drave nije specifinost jugoistone Europe. Naprotiv, u nekimje dijelovima zapadne Europe jo ranije voena takva, pa ak i okrutnija politika. uvena knjiga EugenaWebera Pretvaranje seljaka u Francuze... pokazuje da je ak i u Francuskoj veina seoskog stanovnitvapoela sebe odreivati u nacionalnim odrednicama tek tijekom 19. stoljea, pod utjecajem osnovnogobrazovanja, obvezne vojne slube i modernih sredstava komunikacije.

Odnos izmeu nacije i religija pokazao se posebice sloenim. Za velik broj stanovnika jugoistoneEurope vjerska pripadnost bila je i ostala pitanje od kljunog znaaja takav je sluaj, primjerice, s pra-voslavljem kod Grka i Srba, ili katolianstvom kod Hrvata; za druge, poput Albanaca, religija je bila ma-

nje znaajna, a nacija bez veih potekoa objedinjuje ljude razliitih vjeroispovijesti. U ovoj povijesnojitanci dodatno su osvijetljeni i drugi specifini problemi, kao to je odnos nacije i jezinih identiteta.

Osnovni cilj ove itanke jest ponuditi nastavnicima i uenicima povijesne izvore koji im mogu po-moi da bolje razumiju sloenost odnosa izmeu nacija i drava u jugoistonoj Europi. Da bi po opseguostala u razumnim okvirima i mogla posluiti nastavnicima, uenicima i znanstvenicima, ipak smo semorali odluiti za neke prioritete. Odluili smo usredotoiti se na nastanak nacionalnih drava, na pita-nja izgradnje nacije, na nacionalne ideologije i neke sukobe koje je nacionalizam potaknuo. Takav izborsadraja utjecao je i na kronologijske granice u traganju za relevantnim izvorima. U sreditu pozornosti

je 19. stoljee, ali je dodano i nekoliko povijesnih izvora o prosvijeenosti prije 1800. godine i odjecimaFrancuske revolucije u jugoistonoj Europi, a to je sve pridonijelo razmahu nacionalnih pokreta natom podruju. Uvrstili smo i neto povijesnih izvora iz 20. stoljea kako bismo dokumentirali razmah

novih nacionalnih drava, novi razvoj odnos izmeu nacija i drava, utjecaj nacionalizma na tijek ne-kih sukoba, te poneto od onoga to svjedoi o tenji ka prevladavanju nacionalizma. Pri tome smo setrudili da ne ponudimo materijal koji se ve moe nai u drugim povijesnim itankama objavljenima uokviru ovoga projekta i koje se temeljno i detaljno bave balkanskim ratovima i Drugim svjetskim ratom.Obraujui razdoblje poslije Drugoga svjetskog rata, panju smo prvenstveno usmjerili na bivu Ju-goslaviju i sukobe koji su tijekom devedesetih doveli do pojave novih postjugoslavenskih nacionalnihdrava. Svjesni smo injenice da su neki aspekti razvoja nacionalizma u 20. stoljeu ostali zanemareni,ili ih ak nema. Od onoga to uope nije spomenuto najznaajnija je kulminacija nacionalnih ideologija


15/146


15

i politike diskriminacije u meuratnom razdoblju, kao i specifini vidovi jugoslavenskog, albanskog,rumunjskog i bugarskog nacionalkomunizma. Naime, sloenost tih tema zahtijeva ukljuivanje velikogbroja dodatnih izvora; imajui na umu da je itanka u ovom obliku ve preopsena u usporedbi s osta-lim trima iz ovoga projekta, navedene teme morali smo ostaviti za neki drugi, zasebni pothvat.

Nadamo se da e povijesni izvori iz zemalja jugoistone Europe ispuniti prazninu u znanju koje na-

rodi ove regije imaju jedni o drugima. Zapravo, veina stanovnika jugoistone Europe o vlastitoj nacijii glavnim nacijama (zapadnog) svijeta zna mnogo vie nego o svojim susjedima koje ili zapostavlja ilipak o njima ima samo jednostrane predodbe. Materijalima koji ine ovaj prirunik elimo potaknutinastavnike i uenike da povijest svoje zemlje usporede s povijestima drugih zemalja jugoistone Euro-pe, da pronau zajednike elemente, kao i one koji su specifini za neke zemlje ili povijesna razdoblja,te da shvate sloenost povijesnih promjena. Oevidno, nismo mogli prikazati izvore iz svih zemalja osvim aspektima odnosa nacija i drava tijekom posljednjih dvaju stoljea. Morali smo napraviti izbor,djelomice uvjetovan raspoloivim relevantnim izvorima, a djelomice tenjom da se odri odreena rav-notea i da u materijalima sve nacije ovoga podruja nau svoje mjesto. Usprkos svim naim nastojanji-ma, moramo se pomiriti s injenicom da bi neki itatelji ovoga prirunika uvrstili i neke druge tekstove;ako i jest tako, to znai da je prirunik postigao jedan od svojih ciljeva, a to je da potakne nastavnike,uenike i profesionalne povjesniare da jo jedanput, svjeim pogledom razmotre sloene povijesneodnose nacija i drava na podruju jugoistone Europe.

Uvjereni smo da e uravnoteeniji i na povijesnim izvorima zasnovan pristup povijesti nacionalnihdrava u jugoistonoj Europi pomoi mlaoj generaciji da bude tolerantnija spram drugih nacija i et-nikih skupina, i da bude otvorenija prema suvremenim zbivanjima. Na njima je kao i na nama daracionalno i informirano odluujemo izmeu raznih mogunosti, te da se prilagodimo izazovima po-vijesnih procesa koji nastaju, a ve odreuju nove odnose izmeu pojedinaca, zajednica, nacionalnihdrava i nadnacionalnih organizacija i institucija.


16/146


17/146


17

Kronologija


1762.Pajsije Hilendarski pie Slavensko-bugarsku historiju, u kojoj poziva na nacional-no osvjeenje

1768.-1774. Rusko-turski rat; Grci podiu ustanak uz potporu Rusije (1770.-1774.)

1797.

Rigas Velestinlis pie ustav Helenske RepublikeFrancuska osvaja Veneciju; Francuska i Habsburgovci izmeu sebe dijele teritorijVenecije na temelju sporazuma u Campo Formiju: Habsburgovci dobivaju Dal-maciju, a Francuska otoke u Jonskome moru (kojima vlada do 1799.)

1800.-1807.Jonska Republika, vazalna drava Osmanskog Carstva; pod britanskom okupa-cijom do 1807., a potom dobiva status britanskog protektorata sve do 1864.

1804.-1813. Srbi pod vodstvom Karaora podiu Prvi srpski ustanak, koji Turci ubrzo gue

1805.-1813.

Veliki dijelovi Dalmacije, Hrvatske i Slovenije potpadaju pod Napoleonovu vlast

(Ilirske provincije); poslije Napoleonova poraza taj teritorij ponovno postaje au-strijski

1806.-1812.Rusko-turski rat; na temelju mirovnog sporazuma potpisanog u Bukuretu isto-na Moldavija (Besarabija) je pripojena Rusiji

1814.U Odesi se osniva tajno drutvo Filiki etairia (Drutvo prijatelja), iji je cilj oslo-boenje Grke od turske vlasti

1815.Drugi srpski ustanak pod vodstvom Miloa Obrenovia; u prosincu 1815. sultanpriznaje Miloa za kneza Srbije (koja je tada obuhvaala samo Beogradski paa-luk)

1821.Vlaka revolucija pod vodstvom Tudora Vladimirescua; revolucija u Grkoj poi-nje tako to malobrojna grka vojska pod zapovjednitvom Alexandrosa Ypsilan-tija osvaja Moldaviju; nakon toga dolazi do ustanka na Peloponezu koji se iri i naokolna podruja

1822.Grka narodna skuptina u Epidaurusu proglaava Grku Republiku i donosi prvigrki ustav

1826.Sultan Mahmud II. ukida janjiarski red i tako otvara put za reforme u Osman-skom Carstvu

1827.Velika Britanija, Francuska i Rusija otvoreno podravaju Grke; zdruena flota po-bjeuje tursko-egipatsku flotu kraj Navarina

1828.-1929. Rusko-turski rat; Rusi zauzimaju Moldaviju i Vlaku

1829.Mir u Adrianopolu (Jedrene); Srbija je priznata za vazalnu kneevinu s MiloemObrenoviem, koji stjee nasljedno kneevsko dostojanstvo; Vlaka i Moldavijaostaju pod turskom vlau, ali su i pod zatitom Rusije

1830.Londonski ugovor: Grka je proglaena neovisnom monarhijom, iji su jamci Bri-tanija, Francuska i Rusija


18/146

KRONOLOGIJA

18

1831.-1832.Organski statuti, doneseni u Vlakoj i Moldaviji pod ruskim nadzorom; konzerva-tivna modernizacija koja uva mo knezova i boljara

1832.Na konferenciji u Londonu odreene granice grke drave i donesena odluka daOtto, drugi sin Ludwiga I. Bavarskog, postane kralj Grke s nasljednim dostojan-stvom

1834. Atena umjesto Nafpliona postaje glavni grad Grke

1835.Srpski ustav (koji je sultan odobrio 1838.); ograniava vlast kneza u korist izabra-ne skuptine

1837. U Ateni osnovano sveuilite i Arheoloko drutvo

1839. Hatierif od Glhane; slubeni poetak reformi tanzimata u Osmanskom Carstvu

1841. Osnivanje grke Nacionalne banke

1834.-1844.Grka postaje ustavna monarhija, uvodi se gotovo potpuno glasako pravo zamukarce

1830.-1848.

Razdoblje intenzivnih nacionalnih pokreta u Austrijskom carstvu, izraena borbada nacionalni jezici postanu slubeni; u tim okolnostima se pripadnici Hrvatskognarodnog preporoda (Ilirski pokret) bore za hrvatski jezik (postao slubenim je-zikom 1847.) i autonomnu Hrvatsku u Austrijskom carstvu, dok se u TransilvanijiRumunji sukobljavaju s Maarima na nacionalnoj osnovi

1847. Hrvatski jezik umjesto latinskoga postaje slubenim jezikom u Hrvatskoj

1848.-1849.

Revolucije diljem Europe, i u Austrijskom carstvu i rumunjskim kneevinama: re-volucionari postavljaju politike, socijalne i nacionalne zahtjeve; nacionalne po-

djele izazivaju sukobe maarskih, hrvatskih, rumunjskih i srpskih revolucionara;Turci i Austrijanci uz pomo Rusije gue revolucije

1850.Vaseljenska patrijarija u Carigradu priznaje autokefalnost grke crkve, proglae-nu jo 1833. godine

1852.Knez Danilo I. Petrovi (1851.-1860.) proglaava Crnu Goru kneevinom i zapoi-nje program modernizacije

1853.-1856.Krimski rat; Rusija trpi poraz od udruenih snaga Osmanskog Carstva, Velike Bri-tanije, Francuske i Sardinije; Parikim mirovnim sporazumom Moldavija, Vlaka iSrbija dolaze pod zajedniku zatitu Saveznika

1858.Parika konvencija; Velike sile pretvaraju Moldaviju i Vlaku u dvije odvojene dr-ave, ali pod zajednikim imenom Ujedinjene kneevine

1859.Alexandru Ioan Cuza izabran za kneza Moldavije i Vlake; institucije dviju knee-vina postupno se objedinjuju sve do 1862; uspostavljanje moderne rumunjskedrave

1860. Osnovano sveuilite u Iaiju (1864. i u Bukuretu)

1862. Revolucija prisiljava princa Otta I. da napusti Grku


19/146


19

1863.

Danski princ Georg od Holstein-Sonderburg-Gluksburga izabran za kra-lja Grke Georga I. (18631913.); prema novom ustavu (1864.) narod je po-danik Krune i suverene drave; Velika Britanija preputa Grkoj jonske otokeMasovna sekularizacija crkvene imovine u Rumunjskoj; sukob s Patrijarijom u

Carigradu

1866.

Alexandru Ioan Cuza prisiljen abdicirati; njemaki princ Karl od Hohenzollern-Sigmaringena postaje knez Rumunjske (1866.-1914., kralj od 1881.); ustavom iz1866. uspostavljena ustavna monarhija i zajamena graanska prava i slobode,ali je pravo glasa ogranieno imovinskim cenzusom

1867.

Dualistikom nagodbom stvorena Austro-Ugarska; Slovenija i Bukovina ostajudijelovi Austrije, a Transilvanija i Hrvatska postaju dijelovi maarske kraljevine;posebnom nagodbom (1868.) Hrvatska zadrava odreen stupanj autonomijeunutar Maarske; ipak, maarski centralizam i politika asimilacije izazivaju velikonezadovoljstvo meu Rumunjima i Hrvatima

1866.-1869.,1889.

Kreani zahtijevaju potivanje turskih reformi, ali njihov je krajnji cilj ujedinjenjes Grkom

1869.U Rumunjskoj osnovan Bugarski revolucionarni komitet s Ljubenom Karavelovimna elu

1870Turskim dekretom uspostavljena Bugarska egzarhija; iako nemaju zasebnu dra-vu, Bugari dobivaju crkvenu organizaciju koja je neovisna o Carigradskoj patri-

jariji

1872.Protunacionalistika odluka Carigradske, Aleksandrijske i Antiohijske pravoslav-ne patrijarije kojom se svaka podjela crkvene nadlenosti temeljena na etnikoj

pripadnosti oznaava izmom1875. U Bosni i Hercegovini ustanak protiv Turaka; poetak istone krize 1875.-1878.

1876.

Turci surovo gue travanjski ustanak u Bugarskoj; Srbija i Crna Gora objavljuju ratOsmanskom Carstvu i doivljavaju poraz; zbog sve veeg meunarodnog priti-ska i unutarnjih previranja, turske vlasti su prisiljene donijeti prvi osmanski ustav,kojim se daju potpuna i jednaka prava svim podanicima Carstva, ali se Carstvoistodobno proglaava nedjeljivom cjelinom

1877.

U Istanbulu osnovan Sredinji odbor za obranu prava albanskog narodaRusija objavljuje rat Osmanskom Carstvu i prodire u Bugarsku; Rumunjska pro-glaava neovisnost i prikljuuje se Rusima; nakon izvrsnog otpora osmanska voj-

ska je poraena kod Plevne

1878.

Mirovni ugovor u San Stefanu (3. oujka); nakon intervencije Velike Britanije i Au-strougarske, Berlinski kongres zavrava novim mirovnim ugovorom (1. srpnja):Rumunjska, Srbija i Crna Gora priznate su kao neovisne drave; Bugarska je podi-

jeljena na vazalnu kneevinu Bugarsku i autonomnu pokrajinu Istonu Rumeliju;Rumunjska dobiva Dobrudu u zamjenu za junu Besarabiju, koju predaje Rusiji;Srbija i Crna Gora takoer dobivaju skromna teritorijalna proirenja;


20/146

KRONOLOGIJA

20

1878.

Bosna i Hercegovina stavljena je pod upravu Austrougarske; posebnom tursko-Britanskom konvencijom Cipar je stavljen pod britansku upravu, ali ostaje podturskom vrhovnom vlau (4. lipnja 1878.)Sultan Abdulhamid II. (1876.-1909.) stavlja van snage Ustav iz prosinca 1876., ras-

puta Parlament i vlada autokratski do 1908. godine.Albanska liga u Prizrenu donosi nacionalni program

1879.Prema Ustavu iz Turnova Bugarska uspostavlja ustavnu monarhiju; prvi knez jeAleksandar od Battenberga (1879.-1886.)

1880. Osniva se Nacionalna banka Rumunjske

1881.Tesaliju i podruje Arte u Epiru Osmansko Carstvo predaje Grkoj, u skladu s Ber-linskim ugovorom

1885.Istona Rumelija se ujedinjuje s Bugarskom kneevinom; pokuaj Srbije da za todobije neku kompenzaciju propada u srpsko-bugarskom ratu (1885.-1886.)

1886. Politika kriza u Bugarskoj; knez Aleksandar od Battenberga abdicira; Rusija raski-da diplomatske odnose s Bugarskom

1887. U Bugarskoj Ferdinand od Sax-Cobourg-Gothe izabran za kneza (1887.-1918.)

1893. Stvaranje VMRO-a (Vnatrena makedono-odrinska revolucionerna organizacija)

1896. Prve meunarodne Olimpijske igre u Ateni

1897. Grko-turski rat; Grka je poraena

1898.Kreta postaje vazalna, poluautonomna drava; za guvernera Krete imenovan jegrki princ Georgios

1903.Vojni pu u Srbiji; ubijeni kralj Aleksandar I. Obrenovi i njegova obitelj; Petar I.Karaorevi (1903.-1921.) postaje kralj; sve izrazitija nacionalistika orijentacijasrbijanske politikeTurci gue Ilindenski ustanak u Makedoniji

1907. Velika seljaka buna u Rumunjskoj

1908.Mladoturska revolucija u Osmanskom Carstvu; vraen Ustav iz 1876. i organizira-ni izbori za Parlament; Bugarska proglaava neovisnost; Austrougarska anektiraBosnu i Hercegovinu (Bosanska kriza sa Srbijom i Rusijom)

1911.-1912. Talijansko-turski rat; Italija osvaja Dodekaneske otoke (i Libiju)

1912. Albanski ustanak; oruani otpor organizirali su Ismail Qemal i Luigj Gurakuqi

1912.-1913.

Balkanski ratovi; veina turskih teritorija u Europi pripada Bugarskoj, Srbiji, Grkoji Crnoj Gori; Albanija proglaava neovisnost (28. studenog 1912.); Makedonija jepodijeljena izmeu Bugarske, Srbije i Grke; Rumunjska od Bugarske pripaja sje-vernu Dobrudu

1914.Princ Wilhelm od Wieda prihvaa prijestolje kralja Albanije koje su mu ponudilevelike sile


21/146


21

1914.-1918.

Prvi svjetski rat; povod za izbijanje rata je atentat na nadvojvodu Franza Ferdinan-da u Sarajevu, koji su izvrili srpski nacionalisti; u rat ulaze sve drave jugoisto-ne Europe, osim Albanije, koja je ipak bila okupirana; Austrougarska, OsmanskoCarstvo (od 1914.) i Bugarska (od 1915.) su na strani Sredinjih sila, a Srbija, CrnaGora (od 1914.), Rumunjska (od 1916.) i Grka (od 1917., usprkos protivljenju kraljaKonstantina) na strani Antante

1915.

Poetak prisilne deportacije svih turskih Armenaca (travanj). Dana 6. listopada1915. Vincent Bryce je, u govoru u Domu lordova, rekao da se procjenjuje kako

je u tom procesu oko 800.000 Armenaca masakrirano. Od tada je pitanje toggenocida predmet prijepor, osobito u Turskoj.

1917.Srpska vlada i predstavnici Jugoslavenskog odbora donose na Krfu Deklaraciju oosnivanju zajednike jugoslavenske drave

1917.-1918.U kontekstu ruske revolucije, u Besarabiji je proglaena demokratska republika, aonda je u skuptini izglasano ujedinjenje s Rumunjskom (27. oujka 1918.)

1918.

Slom Sredinjih sila; Osmansko Carstvo i Bugarska kapituliraju; raspad Austro-Ugarske; u junim dijelovima bive Austro-Ugarske proglaena je Drava Slove-naca, Hrvata i Srba; Vojvodina i Srijem prikljuuju se Srbiji; Narodno vijee DraveSlovenaca, Hrvata i Srba donosi odluku o ujedinjenju sa Srbijom u KraljevstvoSrba, Hrvata i Slovenaca; Rumunji Bukovine i Transilvanije pridruuju se Rumunj-skoj

1919.-1920.

Mirovna konferencija u Parizu; sporazumima iz Saint-Germain-en-Layea (s Au-strijom), Neuillyja (s Bugarskom) i Trianona (s Maarskom) postavljaju se novegranice u jugoistonoj Europi; teritorij Banata meu sobom dijele Rumunjskai Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca; Bugarska predaje Grkoj zapadnu Trakiju;

Grka, Rumunjska i Jugoslavija, a poslije i Bugarska i Turska, morale su potpisatiposebne ugovore kojima se jame prava nacionalnih manjina u okviru njihovihgranica

1919.

Uz pristanak Francuske, Velike Britanije i SAD-a, Grci osvajaju zapadni dio MaleAzije (Smirnu), kao protutea talijanskoj ekspanziji u toj regiji; Kurdi i Armencipokuavaju stvoriti vlastite nacionalne drave; poetak turskog narodnog otporau Maloj Aziji, pod vodstvom Mustafe Kemal-pae (kasnije nazvan Atatrk)

1920.

Mirovni ugovor iz Sevresa; sultan Mehmed VI. prihvaa praktiki raspad Osman-skog Carstva (gubitak arapskih zemalja, Armenije i Trakije; referendum u Smirninakon pet godina grke uprave; mogunost neovisnosti Kurdistana; sfere utje-caja Velike Britanije, Francuske i Italije u Maloj Aziji); turski nacionalisti odbijajuprihvatiti sporazum i slamaju Armence i Kurde

1922.Turska pobjeuje grku vojsku; turske snage preuzimaju kontrolu nad Smirnom/Izmirom, Carigradom/Istanbulom i istonom Trakijom

1923.Mirovni ugovor u Laussanei; prisilna razmjena stanovnitva izmeu Grke i TurskeKraj Osmanskog Carstva i slubeno proglaenje Republike TurskeStambuliski i Agrarni savez masakrirani u Bugarskoj


22/146

KRONOLOGIJA

22

1924.-1928.Na zasjedanju parlamenta Kraljevine SHS srpski nacionalistiki poslanik iz CrneGore ubija hrvatskog politikog vou Stjepana Radia. U Grkoj je ukinuta mo-narhija i stvorena je Prva grka republika.

1929.Slom njujorke burze. Globalna depresija i privredna kriza. Balkanske privede pri-bjegavaju vlastitim sredstvima sustavom snanije dravne intervencije

1934.Jugoslavenskog kralja Aleksandra i francuskog ministra vanjskih poslova LouisaBarthoua ubio je u Marseillesu lan Unutranje makedonske revolucionarne or-ganizacije uz pomo ustaa

1939. Italija okupira Albaniju

1939.-1945.

Drugi svjetski rat; 1940. godine Rumunjska ostaje bez Besarabije i sjeverne Buko-vine, koje zauzima Sovjetski Savez, zatim bez june Dobrude, koju osvaja Bugar-ska, i sjeverne Transilvanije, koja potpada pod maarsku vlast (da bi 1944. opet

postala dio Rumunjske); Sile osovine 1941. godine okupiraju Jugoslaviju i Grku;na teritoriju Hrvatske i Bosne i Hercegovine formira se marionetska faistika dr-ava pod imenom Nezavisna Drava Hrvatska (do 1945. godine); partizanski po-kreti u Jugoslaviji, Grkoj i Albaniji; Bugarska i Rumunjska postaju saveznice Silaosovine protiv saveznika, a 1944. godine ih okupira Sovjetski Savez; po zavretkurata, komunisti dolaze na vlast u Albaniji, Bugarskoj, Rumunjskoj i Jugoslaviji, aline i u Grkoj i Turskoj

1943.-1946.

Jugoslavija je organizirana kao federacija est republika (Bosna i Hercegovina,Hrvatska, Makedonija, Crna Gora, Srbija i Slovenija) i dvije autonomne pokrajine(Kosovo i Vojvodina, obje u sastavu Srbije); prema ustavu iz 1946. godine saveznorukovodstvo je veoma jako, te dodatno ojaano kljunom ulogom centralizirane

jugoslavenske Komunistike partije (od 1952. godine pod imenom Savez komu-nista Jugoslavije)

1946.-1949. Graanski rat u Grkoj

1950.Neformalni referendum ciparskih Grka na kojem trae ujedinjenje s Grkom; Ve-lika Britanija odbija

1955. Poetak oruanog sukoba s Britancima na Cipru

1958. Teki etniki sukobi na Cipru

1959.Velika Britanija, Grka i Turska dogovaraju stvaranje neovisne ciparske drave ukojoj e ivjeti Grci i Turci

1960. Na Cipru stvorena neovisna drava

1963.

U Jugoslaviji donesen novi savezni ustav; republike dobivaju vee ovlasti, astranake strukture se odvajaju od dravnih; relativna liberalizacija i jaanjepozicija republikih funkcionara omoguavaju uzlet nacionalizma, posebicena Kosovu i u Hrvatskoj (Hrvatsko proljee), to je Tito uguio 1972. godineCiparski Turci izlaze iz vlade zbog meuetnikog nasilja


23/146


23

1967. Diktatura pukovnik u Grkoj

1974.

U Jugoslaviji se donosi novi ustav, s veom autonomijom za jugoslavenske repu-

blike;Grki vojni pu na Cipru, s ciljem ujedinjavanja s Grkom; turske trupe zauzimajusjeverni Cipar; U Grkoj ponovo uspostavljena demokracija

1980.Umire Tito; privreda propada; usprkos sustavu rotacije, savezne institucije vlasti uJugoslaviji postupno gube legitimitet

1981. Grka postaje lanica Europske zajednice

1983.Proglaena Turska Republika Sjeverni Cipar, koju priznaje samo Turska, a rezo-lucijom odbacuje Vijee sigurnosti UN-a

1987. U Srbiji na vlast dolazi Slobodan Miloevi

1989.Pad komunizma u istonoj Europi; u Bugarskoj Todor ivkov mirno silazi s vlasti,dok u Rumunjskoj izbija revolucija; uspostavljaju se demokratski viepartijski su-stavi i prelazi se na trinu privredu

1991.-1992.Raspad Jugoslavije i uspostava neovisnih nacionalnih drava: Slovenije, Hrvatske(1991.), te Bosne i Hercegovine, Makedonije, Savezne Republike Jugoslavije (Srbi-

ja i Crna Gora) (1992.)

1991.U Albaniji prijelaz na viestranajeRaspada se Sovjetski Savez; Besarabija postaje neovisna (Republika Moldavija)

1991.-1995. Rat izmeu Srba i Hrvata u Hrvatskoj s jakom umijeanou JNA

1991. Reorganizacija Europske zajednice u Europsku uniju (sporazum iz Maastrichta)

1992.-1995.Rat u Bosni i Hercegovini, s jakom umijeanou Jugoslavenske armije, a potomSrbije

1994.-1999.U EU donesena odluka o poetku pregovora o pridruivanju s postkomunisti-kim zemljama istone Europe

1995. Daytonski i Pariki sporazum o Bosni i Hercegovini

1996.Sporazum Rumunjske i Maarske kojim se poboljavaju meudravni i meuet-niki odnosi

1998.Na Kosovu rat izmeu (albanske) Oslobodilake vojske Kosova i Vojske Jugosla-vije

1999.NATO vodi rat protiv Jugoslavije; predsjednik Slobodan Miloevi prisiljen je pre-dati Kosovo, koje je stavljeno pod upravu Ujedinjenih naroda

2000.Uspjena revolucija u Jugoslaviji protiv reima Slobodana Miloevia; poinjetranzicija ka demokratskom politikom sustavu


24/146

KRONOLOGIJA

24

2000.-2001.

Oruani sukob izmeu snaga sigurnosti Republike Makedonije i NLA (Nacionalneoslobodilake vojske). Uz meunarodno posredovanje rat je okonan sporazu-mom, a ustav je izmijenjen tako da osigurava prava Albanaca i ostalih manjina uRepublici Makedoniji.

2002.Prijelazni sporazum Srbije i Crne Gore o privremenom odranju federacije, uzmogunost razdvajanja nakon tri godine

2003.Otvorena zelena linija koja dijeli Cipar; prvi put od 1974. godine grki i turskiCiprani slobodno komuniciraju

2004.

Na Cipru se odrava referendum o Annanovom planu za ujedinjenje; turski Cipra-ni plan prihvaaju, ali ga grki odbacujuSlovenija i Cipar (efektivno samo podruja pod kontrolom ciparskih Grka) posta-

ju lanice Europske unije; pristupanje Bugarske i Rumunjske planirano za 2007.godinu, a Hrvatska poinje pregovore o pridruivanju

2005. Hrvatska i Turska zapoinju pregovore o pridruivanju Europskoj Uniji

2006.Crna Gora se odvaja od Srbije i postaje neovisna;Makedonija postaje zemljom kandidatkinjom za lanstvo u EU-u

2007. Rumunjska i Bugarska ulaze u EU

Karta 1:Nastajanje modernih balkanskih drava 1804.-1862.


25/146


25

granica Osmanskog carstvaautonomna Srbija, 1830.neovisna Grka, 1830.

autonomna i ujedinjena Rumunjska, 1862.

napoleonske francuske ilirske provincije, 1809.-1813.(vraene pod habsburku kontrolu 1814.-1815.)

Karta 1: NASTAJANJE MODERNIH BALKANSKIH DRAVA 1804.-1862.


26/146


27/146


27

PRVO POGLAVLJE:Stvaranje nacionalnih drava: ciljevi i uspjesi

Nacionalne drave nisu vjene. Pojavile su se relativno nedavno, uglavnom u posljednja dva stolje-a. Devetnaesto se stoljee u Europi smatra stoljeem nacija, jer je tada nastala jaka veza izmeu nacio-

nalne pripadnosti i politikih procesa. Ipak, ak ni u 19. stoljeu nacionalne drave nisu bile ni jedini, nitidominantni oblik politike strukture. Nadnacionalna carstva kontrolirala su ira podruja i stanovnitva.Vane su bile i pripadnosti skupinama koje su manje od nacije, regionalnim/lokalnima ili socijalnima.Religija je, takoer, za veinu ljudi i dalje bila od kljunog znaaja, premda je njezin znaaj meu ma-terijalno bolje stojeima postupno opadao. Nije postojao konsenzus o nacionalnoj identifikaciji, niti sesmatralo normalnim da svaka nacionalna skupina treba imati svoju dravu. Ta raznolikost stavova ipolitikih opcija utjecala je na povijest 19. stoljea u veoj mjeri nego to smo to danas spremni prihva-titi. Ipak, nacionalizam je s vremenom jaao, vienacionalna carstva su se pokazala krhkima i na krajusu se raspala, a sve se vie politikih entiteta organiziralo kao nacionalne drave.

Jugoistona Europa nije iznimka u odnosu na taj opi europski povijesni obrazac. Iako su najveimdijelom tog podruja oko 1800. godine vladala nadnacionalna carstva, tijekom 19. stoljea su nastajali

nacionalni pokreti, a nakon Prvoga svjetskog rata prevladale su nacionalne drave. Po svemu sudei,povijest se neumoljivo kretala ka konanoj pobjedi nacionalne drave. Pa ipak, povijesna evolucija uzbilji je bila mnogo sloenija nego to to sugeriraju nacionalistiki povijesni prikazi. Samo su neke naci-onalne grupe uspjele stvoriti vlastite nacionalne drave. Druge u tome nisu uspjele. ak i one uspjenekolebale su se izmeu razliitih politikih opcija, a konaan ishod nije odredilo djelovanje samih aktera,nego i uplitanje velikih sila te utjecaj svjetskih povijesnih procesa.

U ovom poglavlju obrauju se sljedee teme: uzroci nezadovoljstva pojedinim carskim reimima; i-renje nacionalistike ideologije; meunarodni odnosi i mijeanje velikih sila; sudionici u borbi za nacio-nalno osloboenje, njihovi motivi i programi; naini borbe za izgradnju nacije/drave; ishodi te borbe, sposebnim naglaskom na razliite kompromise koji su utjecali na konkretne rezultate. Kako su ove temeisprepletene u zbilji, one su isprepletene i u povijesnim izvorima odabranima za ovu itanku, pa smo

stoga izvore naveli kronologijskim redom, ne nastojei slijediti neki tematski plan. Stoga vam predlae-mo da na kraju ovoga poglavlja napravite tablicu i izvore razvrstate tematski.Jasno je da ovim izborom tekstova ne moemo obuhvatiti sve trenutke i doprinose u procesu stva-

ranja nacionalnih drava u jugoistonoj Europi. Uvjereni smo da e nastavnici i uenici u svakoj zemljii sami moi dodati vane podatke o tom procesu, i mi ih ohrabrujemo da uz ovu itanku raspravljajuo tim relevantnim izvorima. Cilj je ovoga poglavlja da pokae raznovrsnost politikih rjeenja to su ihzamiljali ljudi u 19. i poetkom 20. stoljea. Uvjereni smo da e to pomoi i ljudima 21. stoljea da sebolje pripreme za politike odluke koje e morati donositi.


28/146

STVARANJE NACIONALNIH DRAVA

28

I-1. Odnos Grke i Europe prema pisanjuIosiposa Moesiodaxa (1761.)

Europa je zaista potrebna Grkoj1 jer ona da-nas ima obilje najvanijih izvora znanja kojaGrkoj nedostaju.

[...] Nova Grka mora s dostojanstvom pri-hvatiti darove Europe. Europa je Grkoj za-hvalna, ona se ne odrie ni svjetlosti koju joj je Grka darivala, niti svojega duga premaGrkoj. Spremna je pruiti Grkoj razne vrsteznanja.[...] Cijela Europa saalijeva Grku i suosjeas njom ne samo zato to robuje, nego i zbogtoga to joj nedostaje obrazovanja. Smijeteli zanemariti patnje svoje zemlje, vi iskreni iistinski potomci Grke, one koja je bila uzor

i mjerilo za itav svijet? Gdje vam je osjeajasti vaih predaka? Gdje je domiljatost va-ih oeva koja je savladavala svaku prepre-ku? Gdje je taj grki duh koji istananousvojega ukusa nije znao usredotoiti se nina to drugo doli na ljepotu? Danas su sveeuropske nacije uene i kulturne, a Grci i Ri-mljani su mnoge od njih, ako ne i sve, nazi-vali barbarskima.[...] Treba li da vi, potomci tih uzvienih Grka,prvih uitelja ljepote i mudrosti, budete je-

dini koji e podnositi nepismenost, jedinikoji e patiti ne samo od neznanja nego i odmagle umjesto svjetlosti znanja ili, kakoposlovica kae, prezreti zlato, a zadrati ba-kar?Ne, ne. Grka sad mora raspiriti svoj ar, po-vratiti svoje odluno stremljenje ka savren-stvu, sjetiti se svoje slavne prolosti dru-gim rijeima, mora pokazati svijetu da, akonita drugo, u njoj jo uvijek ive Grci.

Moesiodax, Filozofija morala (1761.),

u: Kitromilides, str. 331, 338-340

Iosipos Moesiodax (oko 1725.-1800.godine) bio je jedan od vodeih inte-lektualaca 18. stoljea u jugoistonoj Europi.Moesiodax nije prezime, nego oznaka et-nikog podrijetla (Daanin iz Mezije). Iako

je podrijetlom iz vlake obitelji, a materinskijezik mu je rumunjski, Moesiodax se obrazo-vao na grkom, kao to je i bilo uobiajeno zabalkanske pravoslavce u 18. stoljeu. Poslijestudija u Solunu i Smirni, Moesiodax je obra-zovanje nastavio kod Evgeniosa Voulgarisa ukoli Atonias na planini Atos (1754.-1755.). Na-pisao je udbenik u kojem se osjea utjecajideja Johna Lockea (1779.), zatim Teoriju ge-ografije (1781.) i Apologiju (1780.), a bio jei uitelj sinovima Aleksandra Ypsilantisa, vla-dara Vlake. U Moralnoj filozofiji Moesiodaxizraava balkansku dimenziju grke kultureu 18. stoljeu i zalae se za kozmopolitski hu-manizam prosvjetiteljstva; svoje je djelo po-svetio irenju zapadnih ideja na Balkanu pu-tem grkog obrazovanja, radio je na irenjuobrazovanja meu ostalim balkanskim naro-dima, emotivno i intelektualno prihvaajuipojam grki kao oznaitelj kolektiva. Njego-vo djelo je na podruje jugoistone Europe

jo prije 1780. godine uvelo drutvenu kritikui politiki skepticizam prosvjetiteljstva.

Kakav je odnos Europe i Grke u Mo-esiodaxovoj viziji? Zato Moesiodaxnaglaava izvrsnost stare Grke?

1 Moesiodax upotrebljava izraze Helada i Heleni, dok drugi ueni ljudi iz njegova vremena rabe i ili .Kada se misli na modernu grku naciju, u prijevodu se sluimo terminima Grci i Grka.


29/146


29

I-2. Povijesni temelji bugarske nacije porijeima Paisija Hilendarskoga (1762.)

Sluajte paljivo, itatelji i sluatelji, bugar-ski narode, vi koji svoj narod i svoju domovi-nu volite i uvate u srcu; vi, koji biste eljeli

nauiti i znati to je ustanovljeno o vaembugarskom podrijetlu, vaim oevima, pre-cima i carevima, patrijarsima i svecima, kakosu oni ivjeli i provodili dane. Nuno je i ko-risno znati to je ustanovljeno o djelima va-ih oeva, kao to i narodi drugih plemenaznaju svoje podrijetlo i jezik, imaju povijesti svatko tko zna itati zna tu povijest, pre-priava je i ponosan je na svoje podrijetloi jezik.Ja sam vam, dakle, kronologijski napisao

sve to je otkriveno o vaem podrijetlu i je-ziku. itajte i uite kako vas ne bi ismijavalai poniavala druga plemena i drugi narodi.Prepisujte ovu povijesnu knjiicu ili platiteonima koji znaju pisati da vam je prepiu, ine dajte da nestane! Da, ima ljudi koji zane-maruju svoje bugarsko podrijetlo, okreu sestranoj kulturi i stranom jeziku i ne brinu seo svojem bugarskom jeziku. Oni ue itati ipisati na grkom i stide se priznati da su Bu-gari. O, vi smijeni izrodi! Zato se stidite rei

da ste Bugari i zato ne piete i ne govoritematerinjim jezikom? Mislite li da Bugari nisuimali svoje carstvo i svoju zemlju? Mnogo sugodina oni vladali i bili slavni, poznati u ci-jelom svijetu, i mnogo puta su im moni Bi-zantinci i mudri Grci plaali danak. A carevi ikraljevi su davali svoje keri naim carevimaza ene da bi ivjeli u miru s bugarskim ca-revima. Bugari su bili prvi od slavenskih ple-mena koji su sebi postavili careve, prvi kojisu imali patrijarha, koji su primili kranstvo

i osvojili najvea podruja.Prvi slavenski sveci bili su Bugari, i Bugari subili najmonije i najuglednije od svih slaven-skih plemena; tako je bilo i s bugarskim je-zikom, kao to sam i opisao kronologijskim

redom u ovoj povijesnoj knjizi. Bugari sespominju u povijesti mnogih drugih naro-da, jer je sve to sam o Bugarima rekao pot-puna istina.

Paisiy, str. 19-20

Paisij Hilendarski (1722.-1773.), monahmanastira Hilandar na Svetoj gori. Prvije iznio ideju bugarskoga nacionalnog prepo-roda piui Slavensko-bugarsku historiju 1762.godine.

Zato je Paisij napisao tu knjigu?Kako danas moemo razumjeti nje-gove rijei? Kakva je bila uloga grkogjezika u jugoistonoj Europi 18. stoljea?Je li za nacionalni identitet vanija vjeraili jezik?

I-3. Evgenios Voulgaris zalae se za grkudravu (oko 1770.)

Osmansko Carstvo je trenutno slabo nesamo zbog toga to je njegova vojska nei-skusna i nedovoljno uvjebana, nego i zbognezadovoljstva njegovih podanika. Ako onoprvo proizlazi iz nedostatka vjebe, ovo po-tonje je proizalo iz plime nezadovoljstva.U Carstvu ive Grci koji su kao toliki mnogidugo trpjeli tiraniju, i koji, kad vide da se po-jaavaju stege i patnje, mogu prema svojimtiranima biti samo jo ogoreniji.[...] A ako barbarska i tiranska turska vlast

bude morala dati slobodu Tatarskoj i Dakiji

2

tamo, a Peloponezu ili nekom drugom kut-ku Grke ovdje, i to postane utoite i mjestogdje e se odmoriti podjarmljeni Grci, ondae se, navodno, poremetiti ravnotea moi

2 Krimu odnosno Rumunjskoj.


30/146


30

u Europi! Svaka nedaa neprijatelja kran-stva bit e na tetu kranskog svijeta!

Voulgaris, str. 38, 41

Evgenios Voulgaris roen je na Krfu

1716. Dugo je ivio kao uitelj lutajuiod mjesta do mjesta, potom je bio episkopu Rusiji, a umro je kao monah 1806. Zalagaose za upotrebu starogrkog jezika, bio je li-beralnih nazora, prevodio Voltairea na gr-ki i objavio jedan esej o toleranciji. Tijekomrusko-turskog rata 1768.-1774. zalagao se zaosloboenje Grke uz pomo Rusije, a 1772.godine ruska carica Katarina II. pozvala ga jeu Sankt Peterburg.

to autor misli o ulozi grke draveu Europi?

I-4. Dimitrios Katartzis objanjava zato suGrci nacija, iako nemaju dravu (1783.)

Moram priznati da mi danas, budui da smopodinjeni monijoj naciji, nismo nacija koja sama konstituira dravu; stoga nas nekiFranci, preuzimajui od Aristotela definici-ju graanina, optuuju da nemamo domo-vinu; ali nije tako: Aristotel rabi [spomenutudefiniciju] da bi oznaio razliku izmeu gra-ana i robova, helota i perijeka, koji su bilisluge Spartanaca i Kreana. Mi, meutim,Bojom voljom, nismo takvi, jer iako modane sudjelujemo na svaki nain u upravljanju

dravom naih gospodara, ipak nismo niposve iskljueni iz toga. Stoga jesmo naci-ja, meusobno povezani i povezani s viomvlau putem crkvenih poglavara, koji su pomnogo emu i nae politike voe.

[...] Dakle, moemo rei: kada Grk3 pomislida je potomak Perikla, Temistokla i drugihGrka njihova ranga, ili obitelji Teodozija, Ve-lisarija, Narsesa, Voulgaroktonosa, Cimiskijai drugih znamenitih Bizantinaca, ili da potje-e od nekog sveca ili iz obitelji sveca, kakomoe ne voljeti potomke tako velikih ljudi?Kako mu moe ne biti mila patnja u drutvutakvih ljudi? Kako moe ne voljeti tlo koje jenjih othranilo? A dok raskida okove ropstva,kako moe da ne natopi suzama mjesto nakojem su oni prolili svoju krv, neki radi slave,a drugi da bi se spasili?

Katartzis, str. 44, 45

Dimitrios Katartzis (1730.-1807.) bio je

uenjak Fanariot*. Roen je u Kon-stantinopolu/Istanbulu i ivio je u Bukure-tu, gdje je bio sudac na visokom poloaju.Nadahnut prosvjetiteljskim idejama, zamiljao

je grki svijet u skladu sa zapadnim mjerilimaiznesenim u Diderotovoj Enciklopediji. Pred-loio je opsean program reformi grkogaobrazovanja, zasnovanoga na narodnom je-ziku, to bi po njegovu miljenju bio znaajannacionalni rad.

to autor misli o odnosu nacije i dr-ave? Zato se poziva na povijesnelinosti?

I-5. Rumunjska peticija za nacionalnu jedna-kost u Transilvaniji Supplex Libellus Valac-horum (1791.)

Blagoslovljeni care Auguste![...] Rumunjski narod je najstariji od naro-da koji danas ive u Transilvaniji. Kao to je

3 U grkom originalu Romios.

* Fanar, dio Istanbula u kojem se nalazi patrijarija. Fanarioti su bili grka aristokracija iz koje su se birali pravoslavni episkopi prev.


31/146


31

ope poznato, povijest, neprekinuta tradici-ja i srodnost jezika, navika i obiaja svjedoeo tome da nju ine potomci rimskih doselje-nika i mnogobrojnih veterana koje je poet-kom 2. stoljea car Trajan u vie navrata slaoovamo, u Dakiju, da uvaju provinciju.[...] Rumunjski narod se najponiznije klanjapred prijestoljem Vaeg Velianstva, i uz svepotovanje i poniznost moli sljedee:1. Da se uvredljivi i prezrivi izrazi kao to sutolerirati, prihvatiti, ali ne i ubrajati meustalee, i drugi te vrste, koji su kao vanjskaogranienja nezakonito i nepravedno utis-nuti na elo rumunjskog naroda, potpunouklone, opozovu i javno zabrane kao nepra-vedni i sramni; tome zahvaljujui, milouVaeg svetog Velianstva, rumunjska nacijae biti ponovno roena i opet uivati u svimgraanskim i civilizacijskim pravima [...]5. Svi okruzi, sede4, pokrajine i gradske zajed-nice u kojima je broj Rumunja vei od brojaostalih trebaju nositi rumunjske nazive, doktamo gdje su drugi narodi u veini treba bitinjihov ili pak zajedniki naziv, maarsko-ru-munjski, saksonsko-rumunjski ili neki drugi,ili treba potpuno ukloniti naziv koji je doaoiz ovoga ili onoga naroda i ti okruzi, sede ipokrajine trebaju sauvati nazive koje su

imali i do sada, prema rijekama i tvravama,i treba uiniti da svi njihovi stanovnici, bezobzira na naciju i vjeru, koriste i uivaju, uovisnosti o imanju i uvjetima svih, iste slo-bode i pogodnosti, i da imaju iste obaveze,opet prema svojim mogunostima.Sve to je reeno u potpunosti dokazuje dasu ovi zahtjevi zasnovani na prirodnom pra-vu i naelima graanskog drutva, kao i nazakljuenim sporazumima.

Prodan, str. 453-466

U 18. stoljeu Transilvanija je bila kne-evina pod austrijskom vlau. Njezin

politiki sustav, koji potjee s kraja srednje-ga vijeka, predviao je da u vlasti sudjelujupredstavnici triju politikih grupacija (maar-skog plemstva, Sekelja i Saksonaca), a isklju-ivao brojnije Rumunje, kojima je priznato

pravo tolerancije. Vodei rumunjski uenja-ci su 1791. godine, zajedno s predstavnicimaunijatske i pravoslavne crkve, podnijeli peti-ciju u kojoj su od cara Leopolda II. traili rav-nopravnost za transilvanske Rumunje; kakobi se izbjegao sukob s politikim staleima,car je peticiju poslao transilvanskom Dijetu(skuptini) da o njoj donese odluku. Dijet ju

je odbacio.

Koje argumente iznose transilvanskiRumunji? Uoava li utjecaj Francuskerevolucije na ovaj tekst?

I-6. Turski memorandum o Francuskoj revo-luciji (1798.)

Dobro je poznato da osnova reda i stabilno-sti u svakoj dravi lei u vrstoj vezanosti zakorijene i grane svetoga zakona, vjere i dok-trine, a da politika sredstva nisu dovoljnada bi se postigao mir u zemlji i vladalo po-danicima, nego je nuan i strah pred Bogom[...]; i u davna vremena i sad, svaka drava isvaki narod imali su svoju vjeru, bila ona isti-nita ili lana. Ipak, voe pobune i zla koje sepojavilo u Francuskoj su, na dosad neviennain, kako bi to lake ostvarili svoje zlenamjere, i uz potpuno zanemarivanje stra-nih posljedica, liili obine ljude straha od

Boga i oekivanja zasluene kazne, uinili suzakonitima svakovrsna gnusna djela, otvo-reno odbacili svaki sram i pristojnost i takootvorili put srozavanju cijeloga francuskog

4 Administrativne jedinice u podrujima Transilvanije u kojima ive Saksonci i Sekelji.


32/146


32

naroda u stanje stoke. Ali ni to im nije bilodovoljno, nego su nali sebi bliske saveznikesvuda po svijetu kako bi druge zemlje bilezaokupljene obranom vlastitih reima i takoprestale s napadima na njih, preveli su po-bunjeniku deklaraciju koju nazivaju Pravaovjeka na sve jezike i posvuda je objavili,nastojei potaknuti obine ljude svih naci-ja i religija na pobunu protiv kraljeva iji supodanici.

Lewis, str. 66-67.

Pismo je sastavio Ahmed Atif-efendi,glavni pisar (reis-l-kttab, zaduen iza inozemne odnose), uime Carskog savjeta(divana) u proljee 1798. Turska se za doga-

aje u Francuskoj osobito zainteresirala kadaje Francuska 1797. godine zauzela jonske oto-ke koji su ranije pripadali Veneciji, kao i zbogfrancuske propagande u Grkoj, Napoleo-novih priprema za pohod na Egipat, i pozivaBritanije i Rusije da se pridrui koaliciji protivFrancuske.

Zato je dolo do uzbune u vrhu tur-

ske vlasti? Misli li da su ideje Fran-cuske revolucije mogle zaraziti i poda-nike Osmanskog Carstva u jugoistonojEuropi? Bi li slubena osuda Carstva mo-gla sprijeiti takvu ideologijsku zarazu?

I-7. Utjecaj Francuske revolucije na ueneljude jugoistone Europe Ratna pjesmaAdamantiosa Koraisa (1800.)

. Prijatelji, zemljaci,Dokle emo robovati?Tim opakim muslimanima,Tiranima Grke?Kucnuo je as osvete,O prijatelji;

Zajednika nam domovina klie,I zove nas u suzama.Djeco moja, hrabri Grci,Pohitite, i mukarci i djeaci;Kliknite svi skupa,

Zagrlite se,Glasom oduevljenim.Dosta tiranije!ivjela sloboda!

b. udotvorci, Francuzi hrabriNitko vam od Grka sliniji nijeHrabrih i na patnju sviklih.Dok nam je Francuzato slobodu vole,Kao i Grka spas,to nam drugi znae?Francuz i Grk,U prijateljstvu jedno,Vie su no Francuz i Grk,Ve nacija jedna, francusko-grka,Uzvikuje sada: prokleto ropstvo!Nestani s lica zemlje!

ivjela sloboda!Dimaras, str. 88-91

Adamantios Korais (1748.-1833.), gr-

ki uenjak, inspiriran Francuskomrevolucijom, vjerovao je da se do slobo-de moe doi obrazovanjem. Priznat kaointelektualni voa koji je svojim knjiev-nim radom dao doprinos grkoj borbi zaneovisnost. Njegova Ratna pjesma pozi-va sunarodnjake na borbu protiv tiranije(1800).

Koje ideje, bliske idejama Francuskerevolucije, moemo pronai u ovojpjesmi? Kako su ideje Francuske revolucijeutjecale na nacionalne pokrete u jugo-istonoj Europi?


33/146


33

I-8. Manifest Alexandrosa Ypsilantisa Borba za vjeru i domovinu (1821.)

Grci, kucnuo je as! Europski narodi koji suse borili za ista ova prava i slobodu odavnonas pozivaju da inimo to i oni, koji, iakove slobodni, sve svoje snage koriste da po-veaju svoju slobodu, a time i svoju sreu.Naa braa i prijatelji, posvuda, Srbi, narodiz Sule i cijelog Epira, naoruani su i ekajunas; pridruimo im se s oduevljenjem! Do-movina nas zove!Europa gleda i udi se naoj tromosti, paneka onda grke planine opet odjekuju odzvuka naih truba, neka doline zabruje odzveketa naega oruja. Europa e se divitinaoj hrabrosti, a neprijatelji e pred nama

bjeati, drhtei i problijedjeli.Prosvijeeni europski narodi rade na obnav-ljanju svoje sree; puni zahvalnosti za sveto su im dali nai preci, oni ele slobodu iza Grku.Dokazujui da smo dostojni vrlina naihpredaka, kao i ovoga stoljea, nadamo senjihovoj potpori i pomoi; mnogi e slo-bodni duhovi meu njima doi i pridruitise naoj borbi. Pokrenite se, prijatelji, i vidjetete kako Mona Sila brani naa prava! Vi-

djet ete ak i kako mnogi meu naim ne-prijateljima, nadahnuti naom pravednomstvari, okreu lea neprijatelju i pridruujunam se; priznajui njihov iskren duh, naadomovina e ih prigrliti. [...]Dolo je vrijeme da zbacimo taj neizdrljivijaram, da oslobodimo Domovinu, da ukloni-mo polumjesec i uzdignemo znamenje kojenas uvijek vodi u pobjedu mislim na kri i tako se za Domovinu i nau pravoslavnuvjeru osvetimo nevjernicima i njihovu bez-

bonikom preziru. [...]Oruje u ruke, domovina prijatelji, nas zove!

Alexandros Ypsilantis24. veljae 1821., Glavni tab u Iasionu [Iai]

IEE, vol. 12, str. 23

Manifest je u Iaiju objavio Alexan-dros Ypsilantis (1792.-1828.). Sin ne-kadanjega grkog kneza Vlake, inae visokiasnik u ruskoj vojsci i pripadnik grke revo-lucionarne organizacije Filiki Etaireia, Alexan-

dros Ypsilantis je poveo oslobodilaku borbuprotiv Turaka i u veljai 1821. na elu malo-brojne grke vojske umarirao u rumunjskekneevine.

Kome se ovaj manifest izravno obra-a? Analiziraj retorika sredstva kojase korisite kako bi se

Documents

Nacije i Drzave u JI Evropi