Munif Pasa

7/25/2019 Munif Pasa

1/34

Diyr- kfr gezdim beldeler kneler grdm

Dolatm mlk-i slm btn virneler grdm

Ziya Paa

I. Giri

Ziya Paaya ait bu mehur beyit, aydnlanma felsefesi, r-

nesans, reform hareketleri ve Sanayi Devrimi gibi bir di-zi gelimenin neticesi olarak Batda ortaya kan mo-dernlemenin etkin gc karsnda Osmanl aydn vebrokratnda ba gsteren geri kalmlk hissini yanst-

makla beraber, Bat modernizminin neden olduu alg krlmasnnboyutlar konusunda arpc bir rnek de sunmaktadr.

Asker yenilgiler ve smrgeciliin etkisi altnda ekillenen, oryan-talist sylemin statik dou, ilerleyen bat sylemiyle pekitirilen,bunlar anlalmadan da anlalamayacak olan Osmanl modernleme

tecrbesinde on dokuzuncu yzyl; Osmanl Devleti iin radikal dei-im ve dnmlerin yaand bir yzyl ve III. Selimden beri devamedegelen hatta daha da geriye Lale Devrine kadar gtrlebilecekolan yenileme (teknikte, eitimde, sosyal, ekonomik ve siyasal alan-da Baty model alma) abalarnn dorua ulat bir devir olarak kar-mza kmaktadr.

Malum olduu zere, 1839 ylna kadarki dnemde, iinde bulunu-lan amazn nedeninin asker olduunu dnen Osmanl brokrasi-si asker alanda gerekletirdii slahatlarla bunu dzeltmenin yollar-

n aramtr. 1800l yllara gelindiinde ise, Osmanl Devletinde si-yas, ekonomik ve asker olarak ktye gidiin nedenlerini youn bir

DVN lm Aratrmalar

sy. 19 (2005/2), s. 231-264

231

Tanzimatta bir

dnr ve brokrat:Mnif Paa ve

iktisat tasavvuru

F. Samime NCEOLU


2/34

ekilde sorgulayan Osmanl aydn, iinde bulunduklar bu amazdankurtulmak iin neler yaplmas gerektiini sormu ve bu soruya verdi-i yantlar onun meseleye yaklamn ortaya koymutur.

1838 Balta Liman Ticaret Antlamas, Batda renim grmhem baty hem de Osmanly bilen aydn kuann ortaya kmas,Osmanl brokratlarnn Batdaki gelimeleri yerinde gzlemlemelerimaksadyla Avrupann eitli lkelerine gnderilmeleri gibi gelimelerneticesinde sorunun yalnzca asker olmadn fark eden Osmanl dev-let adamlar ve dnrleri Tanzimatla birlikte ekonomiden siyasete,eitimden kltre, sosyal hayata varncaya kadar birok alanda kklyapsal dnmler ve deiimleri gerekletirme gayreti iine girmi,bir anlamda, Tanzimatn ilan ile on yedinci yzyln ikinci yarsndan

beri yaanlan srecin ortaya kard koullarn kendisine dayatt budeiim ve dnmlerin hukuk zeminini oluturmutur. Bununlabirlikte, Batnn bilimini, tekniini, kurum ve kurulularn model al-ma ynndeki Batllama abalarnn sosyal bir vaka olduunun far-knda olan Osmanl devlet adamlar ve aydnlar yeniliklerin halk tara-fndan benimsenmesi ve iselletirilmesinin gerekliliine de inanmtr.Bylece asker ve teknik alanda balayan Batllama Tanzimatla siya-s bir ekil alm; sonrasnda aydnlar ve halka uzanan sosyo-kltrel birnitelik kazanmtr.1

Bu balamda, eitimin yaygnlatrlmas meselesi Tanzimatta enfazla zerinde durulan hususlardan biri olarak karmza kmaktadr.Bu mesele Batya almann, yeniliklerin amacnn ve gerekliliinin hal-ka anlatlmasnn yolu olarak grlmekte, bundan dolay da nemsen-mektedir. Ayn zamanda, bu sayede Osmanl insan Bat bilimi ile ta-nacak ve Baty stn klan (!) teknik ve bilimsel gelimelerden ha-berdar olacaktr. Avrupann stnlnn fen bilimleri alanndaki ke-iflerine ve bunun sonucu olarak ortaya kan teknik gelimelere balolduunu dnen Tanzimat dnemi Osmanl aydn, devlet-i ebedmddetolan Osmanl Devletinin kurtuluunun, dolaysyla bekasnnda yine bu yoldan olacana inanm, Osmanl tebasn da Baty s-tn klan bu bilgilerden ve gelimelerden haberdar etme grevini st-lenmitir. Bu misyonunu gerekletirmenin yolu olarak eitimin yay-gnlatrlmasn ngren Osmanl aydn bunun iin bilginin sosyalle-mesinde nemli bir role sahip olan dergi ve gazete karma gibi sreliyayn faaliyetleri ile bir nevi sivil toplum rgt olarak nitelenebilecek

DVN

2005/2

232

F. Samime NCEOLU

1 smail Doan, Tanzimatn ki Ucu: Mnif Paa ve Ali Suavi, z Yaynclk,stanbul 1991, s. 25.


3/34

cemiyetler ina ederek burada halka ak konferanslar dzenlemeyiara olarak kullanmtr.

te taraftan Tanzimat, iktisad olarak da yeni gelimelerin ortaya

kt ve bu gelimeler neticesinde, iktisad anlamda ciddi zihn dn-mlerin yaand bir devir olarak karmza kmaktadr. XVIII. asr-da Avrupann teknik stnln, XIX. asrda da fikir stnlnkabul eden Osmanl camias2 bu dnemde kar karya olduu eko-nomik kn nedenleri zerine kafa yormu, bu bunalmdan kurtul-mann arelerini aramtr. Bu noktada, artk btn alanlarda olduugibi ekonomik alanda da yeniyi, yani stn grd Baty takip et-meyi uygun grm olan Osmanl aydnnn kafasnda yeni bir iktisattasavvuru yava yava belirginlemeye balar. Bu dnemde ekonomik

alanda yaanan gelimeleri u sorularla aabiliriz: umumiyetle bir ik-tisad uyan devri saylmaya deen Tanzimat, ilim ve messeselerimiz-de iktisad bilgilerin girmesi itibariyle de tarih bir kymete maliktir3

grn ileri sren Fndkolunun da ifade ettii gibi, Birok yk-sek ve orta tahsil messeselerine giren ve zihniyet, metod itibariyle es-ki ilm-i tedbr-i menzilden tamamiyle ayr olan iktisad bilgiler, mu-hitimizin Getalt iinde kendiliinden mi vcuda gelmitir?4 Eko-nomik anlamdaki kt gidie dur demenin aresi olarak grlen veOsmanl toplumuna Batdan yaplan tercmeler yoluyla tevars eden,

Osmanl aydnnn kafasndaki ekonomive ekonomi-politikalgs nedir?Bir baka ifadeyle, Osmanl dnr, iktisad anlaynda kkl dei-imlere neden olan bat kaynakl ekonomive ekonomi-politikten ne an-lad? Bunu kendi dilinde hangi kavram erevesi iinde ele ald?

Yukarda sorduumuz sorulara, klasik ilimler tasnifini tersyz eden,Osmanl insann, kendi kendine yetebilme ve her eyden nemlisi ka-naatkr olma, sahip olduu ile yetinme idrakine dayal ilm-i tedbr-imenzilden daha fazla biriktirme (servet edinme) ve tkettirmeye da-yal ilm-i servet idrakine ulatran koullar, bu koullarn Osmanl

aydnnda ortaya kard zihniyet dnmnn nasl gerekletii,hangi artlar altnda hangi kanallardan ne ekilde beslendiine, ilm-iservetin Osmanl aydnlar tarafndan nasl algland, genel olarak odnemin dnrlerinin zelde de makalenin konusunu oluturan,Tanzimat dnemi Osmanl brokrat ve aydn olan Mnif Paannmeseleye yaklamlar erevesinde cevap aranacaktr. DVN

2005/2

233

Tanzimatta Bir Dflnr ve Brokrat: Mnif Pafla ve ktisat Tasavvuru

2 Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Trkiyede ktisat Tedrisat Tarihesi ve ktisatFakltesi Tekilat, .. ktisat Fakltesi Yay., stanbul 1946, s. 41.

3 Fndkolu, a.g.e., s. 31.

4 Fndkolu, a.y.


4/34

II. Mehmet Tahir Mnif Paann Hayatna Dair

Tanzimatn oluturduu siyasal ve kltrel ortam iinde yetien

() modernleme ve Batllama srecinin nemli aamalarnda siya-sal, kltrel ve eitimsel etkinliklerde bulunan bir Osmanl aydn5

olan Mnif Paa, Tanzimat Fermannn ilanndan yaklak dokuz ylnce, 1830 ylnda,6Ayntapta dnyaya gelmitir. Batllama hareket-lerinin younlat Tanzimatn siyas, sosyal ve kltrel atmosferindeyetien Mehmet Tahir Mnif Paann babas ulemadan Ayntapl Ab-dunnafi Efendidir. lkrenimini Antepte Nur- Osmaniye medrese-sinde tamamlayan Mnif Paa, 24 Haziran 1839da7 babas Abdunna-fi Efendinin Mehmet Ali Paann olu brahim Paa tarafndan oul-

larna Farsa talim ettirmek zere Msra davet edilmesi8

nedeniylerenimine Msrda Kasr- li mektebi ve daha sonra am- erifteEmeviyye medreselerinde devam etmitir.

Yukarda zikredilen mektep ve medreselerde eitli dini ilimler,Arapa ve Farsa renen Mnif Paa, 1852de Arab ve Faris m-tercimlii ile Babli Tercme odasna girdikten sonra Tahir merza-

DVN

2005/2

234

F. Samime NCEOLU

5 smail Doan, a.g.e., s. 25.6 Doum tarihi ile ilgili olarak farkl kaynaklarda farkl tarihler verilmektedir:

Ali Fuat Mnif Paa, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, 1930, c. 1 (yeniseri), sy. 4, s. 9da Mnif Paann olu Celal beyden rivayetle 1824 (1240),bnlemin M. Kemal nal, Son Asr Trk airleri, stanbul, 1938, cilt II,s. 997de 1828 (1244); Y. ztuna, Trk Ansiklopedisi, cilt XXV, s. 32de,1828 (1244); H. Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul1966, s. 82de 1828 (1244); Ekrem In, Osmanl Bilim Tarihi: MnifPaa ve Mecmua-i Fnun, Tarih ve Toplum, stanbul 1984, sy. 11, s.349da 1828 (1244); Malumat Mecmuas, 10 Zilhicce 1313, sy. 37, s.799da 1830 (1246); emsettin Kutlu, Mnif Paa, Trk Edebiyat An-tolojisi, Remzi Kitabevi, stanbul, ts., s. 345te 1830; smail Doan, a.g.e.s. 45te 1830, Adem Akn, a.g.e., s. 2de 1830 (1246); Recep Duran, M.Tahir Mnif Paa, Hayat, Felsefesi, Erdem, Eyll 1986, c. 2, sy. 6, s.804de 1830 (1246); Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi,YKY., s. 330da 1830 (1246); Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, s-tanbul: Dou-Bat Yaynlar, ts., s. 232de 1830 (1246); O. Fuat Kprl,Mnif Paann Hayat ve Tahran Sefirlikleri mnasebetiyle ran Hakkn-

da Baz Vesikalar, stanbul: ran ehinahlnn 2500. Kurulu Yldn-mne Armaan, stanbul: MEB Yaynlar, 1971, s. 277de 1830 (1246);E. Ziya Tevfik, Yeni Tasvir-i Efkar, 1909, sy. 251, s. 4te 1829 (1245) ola-rak vermilerdir.

7 Adem Akn, a.g.e., s. 2.

8 bnl-Emin Mahmut Kemal nal, a.g.e., c. 2, s. 997.


5/34

de Halis Efendinin delleti ve Babli ecnebi lisanlar muallimi mhte-di Emin Efendinin gayreti ile Franszcay9 renmitir.

Kahireden stanbula dnd zaman (1852) Ahmet Kemal Pa-

a10 tarafndan himaye edilmitir. Onun himayesinde edindii tecr-beler Mnif Paann kltr evresi, bilgi birikimi ve hatta devlet g-revleri zerinde etkili olmutur. Bu ilikisi sayesinde Sadrazam li Pa-a ile tanm,11 ilk yurtd tecrbesini kendisini himaye eden AhmetKemal Beyin Berlin Sefaretine tayini knca onu, yannda Almanyayagtrmesiyle yaamtr. Almancay burada kald sre iinde re-nen Mnif Paa (1855-1857) Berlin niversitesinde hikmet, hik-met-i tabiiye, hukuk- beyned-dvel ve tedbr-i memleket dersleri12

okumutur.

Sonu olarak Mnif Paa, btn bu, gerek resm gerek zel ortam-larda, Arapa, Farsa, Franszca, Almanca, ngilizce,13 Rumca14 gibibat ve dou lisanlar ile corafya, tarih, edebiyat, hikmet, hikmet-i ta-biye, hukuk, devletler hukuku, ilm-i servet gibi ilimleri okumu verenmitir ki; bylece Ali Fuatn da ifade ettii gibi; () ulmuarkiyye ve garbiyeye kadar mterek malumat hasl eylemitir.15

Bu muhitlerden elde ettii birikim Mnif Paann ilgi alannn e-itlilii ve zenginlii konusunda bir fikir vermektedir. Ulemaya men-

sup bir aile iinde yetimesi, hem medrese ve hem de modern bat ei-timi alm olmas, Msr tecrbesi ile Osmanl Devletinin batllama

DVN

2005/2

235


9 bnl-Emin Mahmut Kemal nal, a.g.e., c. 2, s. 997.10 Sultan kethdalarndan brahim Aann olu olan Ahmet Kemal Paa

(1808-1886), Osmanl brokrasisi iinde eitli mevkilerde bir ok grev-ler alm, alt kez maarif nazrl yapm bir Osmanl paasdr. Mnif Pa-ay ikinci bakatibi olarak Berline gtren Paa, Karada hudut mesele-si ile ilgili olarak Herseke gittiinde de onu bakatipliine tayin ettirerek

yannda gtrmtr. Konuyla ilgili olarak bkz. bnl-Emin Mahmut Ke-mal nal, a.g.e., s. 998. Mnif Paann A. Kemal Paann etkisi ile maarif

ve ilim sevgisini stanbulda onun konanda kald yllarda kazand,kendisi ile Msrda bulunduu yllarda tanm olabilecei tahmin edil-mektedir. Bkz. Adem Akn, a.g.e., s. 6-7.

11 smail Doan, a.g.e., s. 48.12 Malumat Mecmuas, Zilhicce 1313, sy. 37, s. 799.13 bnl-Emin Mahmut Kemal nal, a.g.e., s. 998de Mnif Paann Berlin

dn tekrar girdii Tercme Odasnda bu lisan renmeye altnifade etmektedir.

14 Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, Meral Yaynlar, stanbul1972, c. 2, s. 240.

15 Ali Fuat, a.g.m., TOEM, Mays 1930, c. 1, sy. 4, s. 2.


6/34

serveninde rol alan aydnlarn yetitii, yenileme, batllama gibi fi-kirlerin ilk ortaya kt bir yer olan tercme odas tecrbesi, AhmetKemal Paann himayesi onun yaamnn ve dncelerinin temel be-

lirleyici noktalardr.

III. Osmanl Tanzimat Aydnnn Zihniyet Parametrelerinin

Dnm: Mnif Paada Ulm u Fnun, Terakkiyt,

Medeniyet ve Hrriyet Algs

Hukuktan iktisada, eitimden felsefeye, biyografiden fen bilimleri-ne, edebiyattan belgata, tarihten corafyaya kadar birbirinden farklbirok konu hakknda eitli dergi ve gazetelerde makale ve kitaplar

bulunan Mnif Paann iktisat tasavvuru ele alnmadan nce, onun ik-tisat dncesinin de ekillenmesinde pay olan, fnn, ulm, marif,terakk, medeniyet, hrriyet gibi kavramlara ilikin telakklerine eserle-rinden hareketle deinmek yerinde olacaktr.

1. Klasik/Geleneksel drakten Modern drake:Mnif Paada Ulm u Fnun ve Terakkiyt Mefhumu

kez Maarif Nazrl yapm ve toplam sekiz yla yakn bir sre Os-manl Devletinin eitim hayatn ekillendirmi olan Mnif Paa m-rn, sermaye-i sadet-i dreyn olarak grd ulum u fnn- n-fiann Memlik-i Mahrse-i hnede ner u tammine say eylemek ni-yet-i hayriyesiyle16 geirmitir. nk ona gre, Cehil, hayvniyethavssndan ve ilim ulhiyet sfatndandr ve insan ancak cehletdentebud ve ilme intisb nisbetiyle sfat- hayvniyetten hals ve kurb-ilhde mazhar- feyz u ihtizaz olur () hal-i cehl ndnde kalmayptahsl-i ilm sanat ile mahlkt- sireden17 farkllar.

Dier taraftan, terakk etmenin, ilerlemenin yolu da ulm u fnunile uramaktan geer. Bozulmu sosyal ve iktisad dzenin tanzimiiin ilim ve maarifin yaygnlatrlmas18 gerekmektedir. Bununla ilgi-li olarak asrmzn mzc u ihtiycna vkf olanlar indinde msellemolduu vechile zamanmzda mamuriyet ve iktidarn mebn aleyhi ilmu marifettir. Bu olmakszn slh- memleket hakknda ittihz olunantedbirin hi birinden semere-i matlbe hasl olmaz ve olsa da ok va-kit devam etmez. Bir memleketin serveti ve hkmetin kudret ve ev-DVN

2005/2

236

F. Samime NCEOLU

16 Mnif Paa, Mukaddime, Mecmua-y Fnun, c. 1, sy. 1, s. 18-20.17 Mnif Paa, Mukayese-i lm u Cehl, Mecmua- Funn, c. 1, s. 22.

18 Adem Akn, a.g.e., s. 9-10.


7/34

keti efrd- ahalnin kendi sanat ve mesleklerinde derece-i ehliyet vemaharetleriyle () mtensiptir. () efrdn sanatlarn hsn-i icreylemeleri ise ilm marifete muhtatr19 grn ileri sren M-

nif Paaya gre, terakkyat sacaya zerine oturmaktadr. Bunlar-dan ilki ulm u fnun, ikincisi eitim ve ncs sanayidir. Terakki-yt salayacak ve eitim yolu ile halka aktarlacak ilim ise Avrupannbilimidir. O, bu konudaki grlerini Darlfnunun 20 ubat1870teki alnda yapt konumada yle dile getirmektedir:

Saltanat- Seniyye teden beru hmi-i ilm u irfandr. Gerek Dersa-

adette ve gerek Memlik-i Mahrsa-i ahanenin sair taraflarnda el-

yevm mevcut bunca mektepler ve medreseler ve ktphneler ve s-

ir sr- ilmiye sdk- mddeya hid-i mildir. Fakat u zamanmz

sr- slifeden hibirine kyas kabul etmez. Umr- dnyeviyede in-sann basar- basireti hibir vakitte bu kadar almamtr. Her gn

sr- acbesini grdmz ulm u fnn mcib-i hayret olacak de-

recede terakk etmitir. Bir taraftan dahi gn be gn ilerlemektedir.

te u hale nazaran bizim eski yolda olan sr- ilmiyemiz ne kadar

kll ve umm olsa yine kf olamaz. Bir de mevcut olan mektib

medrisin cz-i azam ehl-i slma mahss ve bunlarda tedrs olu-

nan ulmun eksersi menklta mtealliktir. Hemcivarmz bulu-

nan Avrupallar sinn-i vefreden beri say u ikdm ederek ulm u f-

nnda ilerlemi ve bu sayede medeniyete bir derece-i alya irtik et-mi olduklarndan bu babda bizim anlardan geri kalmamz ne men-

fi-i memleket ve ne de n- Saltanata esbndr.20

Bu szlerden anlalaca zere, ilim ve fen ile uramak medeniyet-e ilerlemenin yoludur. Byle bir ilim tasavvurunda din ve klasik/ge-leneksel ilimler ikincil planda kalm, medeniyet ve kltre katks yokmesabesine indirilmitir. Paa, Mecmua- Fnundaki Mukayese-i lmu Cehl, Mahiyet Aksm- Ulm ve Ruznme-i Ceride-i Hava-disteki lim ve Marifetin Lezzet ve Menfaati Beyanndadr balkl

makalelerinde de bu konu hakkndaki grlerini dile getirmektedir.

2. Medeniyet znesi Olma ddiasndan Medeniyetin NesnesiOlma Temaylne: Mnif Paa ve Medeniyet Telakkisi

Modernlemeden yana tavr alan dier Osmanl dnrlerinde ol-duu gibi medeniyete kar olmann insan tabiatna aykr olduunu,madd ve manev saadetin ancak medeniyet ile mmkn olabileceini

DVN

2005/2

237


19 Takvm-i Vekyi, 20 Zilkade 1286, sy. 1192, s. 3.

20 Takvm-i Vekyi, 20 Zilkade 1286, a.y.


8/34

dnen Mnif Paa, Mukayese-i lm u Cehl adl makalesinde me-deniyet ve bedeviyeti mukayese ederek nev-i beer hakknda hangi-sinin hayrl olduunu gstermeye alr. Vah (ilkel), bedev ve me-

den bir insan mukayese ederek u sonuca ular: vah kendisinden daha gl olan vuh penesinde helk olup gider Bedeviyetise vahiyet haline nisbetle ehven ise de ikisi beyninde olan farkpek byk deildir. Lakin bl-y istidd- insanye kab-y zb-y me-deniyetle hrmn- arsa-i uhd olan akvm- reful-makm gerekhsn-i ahlk ve db ve gerek sadet-i hl cihetleriyle brlerine nis-bet kabul etmeyip det bir nev-i har denilmee yn bulunur.21

Ona gre gerek anlamda dindar olmak iin bile medeni olmak gere-kir. Mnif Paa burada ilim ile medeniyet arasnda kurduu ba dola-

ysyla byle bir karsama yapmaktadr. Cehaleti bedevlikle, medeni-yeti ise ilimle zdeletirmektedir.

Meden olmak terakk etmenin de gereidir. Bu da ancak ilm f-nn ve ilm marifet ile gerekleebilir. Meden olan olmayan idaresive esareti altna alr. yle ki; ngiltereliler gibi kk bir taife, fnnve sanayide byk bir bilgi birikimine sahip olmalar dolaysyla mem-leketlerinin yirmi katndan fazla yabanc memleketleri zabt ve istila vednyann her tarafnda az ok nfzlarn icra eylemilerdir.22 Bunun-la da kalmayarak doada varolan nebatat ve hayvanattan da yararlanr-

lar. Ham mahslt sanayi usul ile menfaatli bir surete tahvil eder vedemiryolu, vapur gibi ulam aralar vastasyla hem buralara seyahatedebilirler hem de dier memleketlere mahsus mal ve eyalar eldeederler.

Burada u soru akla gelebilir: Medeniyete terakk etmi memleket-lerde her ey gerekten mkemmel midir? Herhangi bir problem yokmudur? Paaya gre, meden toplumlarda baz ktlkler olsa bilebunlar medeniyetin etkisiyle olmayp belki onun gayri mkemmel ol-masndan ileri gelmektedir ve belki de medeniyet ilerledike bu prob-

lemler dahi alabilecektir. Sonu olarak medeniyet tembellie ve ata-lete deil, aksine insann ruhan ve cismn kuvvet ve kudretinin art-

DVN

2005/2

238

F. Samime NCEOLU

21 Mnif Paa, Mukayese-i lm u Cehl, Mecmua- Fnn, c. 1, s. 23-24.22 Mnif Paa bu nfuzu, o dnemin dier bir ok Osmanl aydn gibi,

olumsuz bir ey olarak deerlendirmemektedir. Gerek bu makalesinde ge-rek konuyla ilgili dier yazlarnda bat smrgeciliini eletiri mahiyetin-de ifadelere rastlanmamaktadr. Muhvert- Hikemiyeadl eserinde Volta-ireden tercme ettii Amerikal bir vah ile Fransal bir mderrisin Mu-hveresi balkl alnt bu konuda dikkat ekici ifadeler iermektedir. Bkz.Muhvert- Hikemiye, Ceridehane Matbaas, 1859, s. 55-64.


9/34

masna vesile olmaktadr.23 Bir devletin kuvvet ve azametinin ve anve evketinin ess- hakksi de hi phesiz ilm marifettir. Bunedenle o, her eyden evvel bunun tekessr ve intirna almal

ve ihtimam gstermelidir.24 Devletin kazanaca hibir muzafferiyetilmin ihyas ve maarifin yaygnlatrlmas ile elde edebilecei kazanm-lara kyaslanamaz.25

3. Tbi Olmaktan Hrriyete, Emanetten Mlke Modern Bireyinnas: Mnif Paann Hrriyet ve Mlk Anlay

Burada makalenin konusu erevesinde zellikle yenileme abala-ryla birlikte Osmanl aydn ve brokratlarnn zihin dnyalarna girennemli kavramlardan biri olan hrriyetve mlkkavram ile ilgili ola-rak Mnif Paann yaklamnn ne olduunu tespit etmek yerindeolacaktr. Mnif Paa iin, hrriyet, umr- merada keyfe m-ye- hareket etmektir Ancak bu, her ferdin, er u akl nazarndamakbl ve mmtaz olan harekt ile olmaldr. Ayn zamanda hr-riyet alem-i medeniyete nafi olan ve hibir kimseye muzrr olmayanharekette herkesin serbest olmasdr ... eer insanda hrriyet olmaz iseahsiyet temeyyz edemez ve insn cemdt kbilinden olur hrri-yet her trl terakkiytn menbadr. Hr olmayan adam iin terakkihtimli yokdur.26 Hrriyet, Menfi-i ztiye ve menfi-i insaniye

hrriyeti27 olmak zere iki maksat zerinde geliebilecektir. Bunun-la birlikte hadd-i zatnda bir olan hrriyet insann muhtelif maksatla-rna gre hrriyet-i akliye, hrriyet-i snaiyye, hrriyet-i ahsiye, hr-riyet-i ticriyye vb. ekilde eitlenir. Ksaca ifade edilecek olursa hr-riyet, her trl terakkiytn, ilerlemenin kaynadr ve hr olmayan in-sann ilerlemesi ve ahsiyet kazanmas mmkn deildir. Bir insannkendini gerekletirmesi iin hr olmas gerekir. Ancak bu hrriyet,dierlerinin hrriyetleriyle snrldr. nsan yalnz kendi menfaatinidnmeyip hayvnt ve nebtt ve hatta cemdt dahi nazar- iti-bra almal anlarn hilkatlerindeki maksadn ihll etmemeli klliyenimhya28 teebbs etmemelidir. Hrriyet, insan kendini yaad

DVN

2005/2

239


23 Detayl bilgi icin bkz. Mecmua- Fnn, a.g.m., s. 29.24 Mecmua- Fnn, a.y.25 Takvm-i Vekyi, 20 Zilkade 1286, sy. 1192, s. 2.26 Telhs-i Hikmet-i Hukuk, Zabt ve Tahrir Eden Mahmut Esat, stanbul:

Mekteb-i Sanayi-i ahane Matbaas, 1301, s. 110-111; Hikmet-i Hukuk,s. 123-124.

27 Hikmet-i Hukuk(yazma nsha), s. 64; Telhs-i Hikmet-i Hukuk, s. 116-117.

28 Hikmet-i Hukuk, s. 204-205.


10/34

toplumun varlk sebebi olarak grrse geliebilir ve ancak byle birvizyona sahip olan insan toplumun faydasnn kendi faydasnda oldu-unu29 bilebilir. Bu idrake sahip olabilmek iin insann da talim ve

terbiye edilmesi gerekir ki bunu da ancak peder-i mfik makamndaolan hkmetler yapabilir.30

Bat modernizminin etkisi altnda ne kan ve Osmanl aydnlararasnda tartlan kavramlardan olan mlk terimini; umr- mad-diyede ahsiyet-i insaniyenin zlli veya aksi ve ann levzmtndandr.Hibir vakit insandan mnfekk olmaz insan hayatn, shhatini vetammiyet-i vcdunu muhafazaya hakl ve mecbur olduundan buhakkn ancak mlk ile istif edebilir mlkn sebeb-i vcdu ahsi-yet ve ferdiyettir nsan umum insanlarn menfaati iin alr31 ek-

linde aklayan Mnif Paa, kre-i arzn zerinde insann iine yara-bilecek her trl eya ve kuvnn kffesi heyet-i mecmas itibarylanev-i insan iin bir mlk-i mterektir. Bu hak itibar deil bilakis ha-kk ve tabidir32 diyerek, teferruatna, ilm-i servet/ekonomi politikerevesinde deinilecek olan mlkiyet hakknn gerekli ve tabi birhak olduuna iaret eder.

IV. Osmanl ktisad Zihniyetinin Dnm veMnif Paada ktisat Tasavvuru

1. Modern ktisat Tasavvurunun Osmanl Devletine Girii

On dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan sonra Osmanl dnr-nn zihniyet parametreleri iine giren, ulm ve fnn, ulm ve mari-fet gibi terkiplerin; medeniyet, hrriyet, terakk, maarif gibi terimlerinMnif Paann dncesindeki yerine deinildikten sonra iktisatla ilgi-li dnceleri ele alnacaktr. Burada ncelikle zerinde durulmas ge-reken husus, bat meneli iktisad terminolojide ekonomi, ekonomi po-

litikolarak yerlemi kavramlara Mnif Paann ve dneminde iktisadkonular zerine yazlar kaleme alm dier Osmanl aydnlarnn ver-dikleri karlklardr. Baka bir ifadeyle, Avrupa merkezli iktisat anlay-

DVN

2005/2

240

F. Samime NCEOLU

29 smail Doan, a.g.e., s. 112.30 Telhis-i Hikmet-i Hukuk, s. 118. Bu makalede paann hrriyet telakksi ko-

nuyla ilintili olduu lde ele alnmtr. Hrriyetin eitlerinden biri ola-rak deerlendirdii hrriyet-i sanayi hakkndaki dncelerine ise dahasonra deinilecektir.

31 Telhis-i Hikmet-i Hukuk, s. 182-184; Hikmet-i Hukuk, s. 213.

32 Hikmet-i Hukuk, s. 210.


11/34

ve kltrnn hangi kanallardan, hangi terim ve kavramlarla Os-manl lkesine girdii konusuna ncelikle yer verilecektir.

Trk ktisat Tarihi literatrne bakldnda teslim edildii zere

bat kaynaklarndan, zellikle Franszcadan yaplan tercmeler yo-luyla Osmanl aydn ve brokratlarnn, devlet yneticilerinin zihindnyasna giren Bat merkezli iktisad fikirler yine bu aydnlar tarafn-dan gazeteler ve mecmualarda yazlan makaleler ile Osmanl toplu-muna aktarlmtr. On dokuzuncu yzyln ilk yarsnda layihalar yo-luyla iktisad problemlere zm retmeye alan Osmanl aydn1850 sonrasnda, batl kaynaklarda yer alan ekonomi politikile tan-mtr.33 1840larn siyas ve ekonomik artlarnn dourduu mo-dern iktisat anlay, takip eden on yl ierisinde Pelegrino Rossinin

eserinin Aleco uco, J. B. Sayin eserinin Sahak Abru tarafndan ter-cme edilmeleri dolaysyla Fransz etkisinde gelimi ve bu yoldanOsmanl aydnnn dnce ikliminde yer etmitir.34 lk olarak klasikliberalizm anlaynn Say-Rossi tasavvuru ile hemhal olan Osmanldnrlerinden bazlar 1860l yllarla birlikte Anglo Sakson yoru-mu da iselletirmektedir. Bununla birlikte 1840 ile 1880 yllar ara-snda laissez-faireci bir yaklam sergileyen Osmanl mnevveri 1880sonrasnda iktisad korumacl benimsemi grnmektedir. Btnbu farkl yn ve yaklamlarna ramen Zafer Toprakn ifade ettii gi-bi Tanzimat dnemi Osmanl aydn liberaldir, klasik iktisattan ya-nadr Liberal iktisat XIX. yzyl Osmanl iktisatlarnn ortak nok-tasdr.35 On dokuzuncu yzyln Osmanl dnr yeni iktisadtasavvurunu klasik iktisat terminolojisi ile dile getirmektedir. Osman-l ekonomisinin dze kmasnn klasik iktisadn prensipleri ile mm-kn olaca konusunda phesi olmayan bu devrin Osmanl aydnla-rnn ayrld temel nokta ise -kendini tarm-sanayi tartmasndagsterdii zere- metodolojiktir. Bazlarna gre iktisad byme vekalknmann yolu tarmdan geerken bazlar iin sanayilemeden ge-

DVN

2005/2

241


33 A. Gner Sayarn da iaret ettii gibi 1850lerde klasik iktisat anlaynarengini veren Say-Rossi izgisidir. Osmanl aydn ve dolaysyla toplumuekonomi politik kavram ile ilk olarak bu izgi zerinden tanmtr. Bkz.

A. G. Sayar, a.g.e., s. 283.34 Klasik ktisat dncesinin Trkiyeye direkt olarak Smith ve Ricardo ze-

rinden deil de Say-Rossi zerinden gelmesinin sebepleri iin bkz. A.G.Sayar, Yenilemeden Cumhuriyete Osmanl ktisat Dncesi, Trkler14, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, s. 568.

35 Zafer Toprak, ktisat Tarihi, Trkiye Tarihi -3- Osmanl Devleti 1600-1908, yayna hazrlayan: Sina Akin, stanbul 1988, s. 214-215.


12/34

er. Farkllatklar bir dier husus ise serbest ticaretin mi yoksa hima-ye usulnn m Osmanl Devleti iin daha iyi olaca konusudur. Di-er bir ifade ile ekonomik gelime ve kalknmada liberal iktisat, kapi-

talistleme ortak paydasnda birleen Osmanl dnrleri bu amacgerekletirmenin yntemi konusunda birbirlerinden farl yaklamlarserdetmektedirler.

Tarm m sanayi mi tartmalarna daha sonra deinmek zere nce-likle tercmeler yoluyla tanlan ekonomi, ekonomi politikvb. kavram-lar iin ngrlen karlklar ve tartmalar ele almak yerinde olacak-tr. Yaplan ilk tercmelerde ekonomi politikterimine karlk tasarru-

ft- mlkiye,36 ilm-i tedbr-i menzil37 gibi ifadeler kullanlmtr. Ah-met Cevdet Paa iktisad fenn-i corafya, fenn-i tarih, fenn-i felht,

fenn-i zirat ve benzeri ilimler gibi bir fenn-i mstakil38 olarak gr-mekte, Namk Kemal ve Mehmed Readfenn-i serveti, Ohannes Paailm-i servet-i mileli, Ahmet Mithat Efendi ekonomi politiki, AhmedHilmi Efendi ilm-i tedbir-i serveti, Mehmed Cavid Bey ilm-i iktisat,Mehmed Midhat Bey fenn-i idareve idare-i umuru, ekonomi politikkarl olarak nermektedirler. Mehmet erif Efendi ilm-i emvl-imilliyetabirini kullanmay tercih ederken makalede iktisad grlerideerlendirilecek olan Mnif Paa ise bu konuyla ilgili yazd ilk ma-kalelerde ekonomi politikkarl olarak idare-i mlkiye39 tabirini da-

ha sonralar ise ilm-i servettabirini kullanmaktadr. Mekteb-i Hukuk-ahanede verdii ekonomi derslerinde ekonomi politik karl olarakilm-i servet tabirini kullanan Mnif Paa ayn zamanda II. Abdlha-mite ekonomi politik dersleri de vermitir.40

DVN

2005/2

242

F. Samime NCEOLU

36 Bilindii zere, Mekteb-i Tbbiye hocalarndan Serandi Arizenin Fransz-ca olarak kaleme ald P. Rossinin Cour dconomie Politique adl ese-ri, Aleko Suo tarafndan Osmanlcaya Tasarruft- Mlkiye bal ileevrilmitir.

37 J. B. Sayn kitab Sahak Ebru tarafndan 1852de lm-i Tedbr-i Menzil

olarak Osmanlcaya evrilmitir. Klasik iktisat dncesi bu iki tercme ileSay- Rossi izgisinde Osmanl ilmi ortamna girmitir. Geni bilgi iin bkz.

A. G. Sayar, a.g.m., Trkler 14, s. 568.38 Ahmet Cevdet Paa, Tezkir,yay. haz. Cavid Baysun, Ankara: TTK, 1986,

c. IV, s. 25, 119, 239, 283.39 Mehmet erif Tercman- Ahval, Mnif Paa Ceride-i Havadiste yazd

makalelerinde hemen hemen ayn tarihlerde (1860-1861) idare-i mlki-ye tabirini kullanmaktadrlar.

40 Bkz. Ali Fuat, a.g.m., TTEM, 1930, c. 1, sy. 4, s. 3.; bnl-Emin Mah-mut Kemal nal, a.g.e., c. I, s. 1002.; Sina Akin, Osmanl Devleti TrkiyeTarihi -3- 1600-1908, stanbul 1988, s. 323; A. G. Sayar, a.g.e., s. 324.


13/34

2. lm-i Tedbr-i Menzilden Ekonomi Politike

A. Mnif Paann lm-i Servet Telakkisi

Osmanl Devletinin iktisad modernlemesinin servenine ksacadeinildikten sonra burada, 1860 ylnda Ceride-i Havadisgazetesin-de yazd bir dizi makale ile konuya deinen Mnif Paann ncele-ri idare-i mlkiyedaha sonra ilm-i servettabirini uygun grd eko-nomi politiknedir41 sorusuna yant deerlendirilecektir.

Ceride-i Havadisteki yazsna insann madd ihtiyalarnn ne oldu-undan bahsederek balayan Mnif Paa, ihtiyalar yeme-ime, giyin-me ve barnma olarak e; bu ihtiyalarn karland kaynaklar daarz ve hayvanlar olarak ikiye ayrr. 42 htiyalarn giderilmesinin kay-

na olan arz ve hayvanat ise ancak insanlarn sanatlaryla kullanlabi-lir hale gelir. Bu nedenle nc bir kaynak olarak da insan emeinigsteren Paa, bir memleketin zenginliini43 bu kaynan bolluu-

DVN

2005/2

243


41 ktisat ile ilgili yazm olduu ilk makale olmas nedeniyle ekonomi politiktabirinin tanmnda Ceride-i Havadisteki yazs esas alnmtr. Mekteb-iHukuk-u ahanede verdii ders notlarndan oluan kitaba baktmzdaekonomi politik tabiri iin lm-i servet tabirini kullanan Mnif Paa,ilm-i servetin insann ihtiyacn def edip kbl-i mbdele olan eylerden

ve anlarn sret-i iktisb ve taksminden ve istihlkndan bahsettiini ifadeeder. Burada, Ceride-i Havadisteki tanmla karlatrldnda kbil-i m-

bdeleifadesine yapt vurgu dikkat ekicidir. Daha sonra szlerine bu il-min yeni ortaya kan bir ilim olduunu, gemiteki kitaplarda nadir de ol-sa buna mahsus baz meselelerin bulunduunu, ancak bunun bir ilm-imahssa eklinde olmadn, karn- ahir evhirinde tedvn olup zuhurettiini, kavid-i asliyesinin ise her yerde bir olduunu, fakat bunun te-ferruat bir memleketin haline ve ahlknn mzcna gre tahallf ve tagay-

yur ettiini syleyerek devam eder. Bkz. lm-i Servet (matbu), Zabt veTahrir Eden Mahmut Esat, stanbul: Mekteb-i Sanayi Matbaas, 1302, s. 4.

42 Mnif Paa lm-i Servetadl eserinde insann bir ruh ve bir cesetten mey-dana geldii, bu nedenle hem madd hem de manev ihtiyalar olduu,ilm-i servetin kapsamnn ise insann madd ihtiyalar ile snrl olduu g-

rn ileri srer. Madd ihtiyalarmz ise nafaka, kisve ve skndanibarettir. Bununla birlikte ihtiyct- cismniyemiz medeniyet terakk et-tike tevsi eder. Szkonusu madd ihtiyalar, ihtiyct- tabiiyye (veyaihtiycat- zarriye) ve ihtiyct- gayri tabiiyye (veya ihtiyct- gayri za-rriye) eklinde ikiye ayran Mnif Paa, btn madd ihtiyalarn kay-na olduunu bunlardan birincisinin felht, ikincisinin snaat ve nc-snn ise ticaret olduunu ifade eder. (lm-i Servet/matbu, 1302, s. 4-5).

43 Burada zenginlik terimine yaplan vurgu, klasik iktisadn ncs olan A.Smithin 1776 ylnda yaynlanan An nquiry into the Nature and Causesof the Wealth of Nations (Milletlerin Zenginliinin Tabiat ve Nedenlerizerine Bir Aratrma) adl kitabndaki milletlerin zenginlii vurgusuile dorudan irtibatldr.


14/34

na balar. Paaya gre ekonomi politikde tam bu noktada devreye gi-rer. yle ki:

() ite u esbb- servetin sret-i tahsl ve istihlkini ve bir millet aza-

snn bazlar zengin olup bazlar dr- fakr u seflet olmayarak cm-leten hisse-mend-i refh u rahat olmak in mmkn mertebe hakk veadl zre beynlerinde taksmi tarklerini talm eden ilm-i celll-men-fia (ekonomi politik) yani dare-i mlkiye tesmiye olunur.44

Mnif Paaya gre; insann saadet halinin mebn aleyhi olan45 ida-re-i mlkiye btn insanln ya da bir memleket halknn refaha ka-vumalarn salayacak vesilelerle ilgilenir ve bunlar ortaya koyar.dare-i beytiye veya tedbr-i menzil denilen ey ise sz konusuolan bu tedbirlerin bir hane halknn menfaatlerine mnhasr olmas-

dr. dare-i mlkiyetabirinin, Franszca olan ekonomi politiktabirinintercmesi olduunu ifade eden Mnif Paa, bu tabirin siyas manada-ki idare-i mlkiye anlamna gelmediine dikkat eker. ktisad anlam-da idare-i mlkiye ilminin amacn halkn refah ve rahatn eit ve adilbir ekilde mmkn olduunca salamak46 olarak akladktan sonrabu amacn gerekleebilmesinin yollarn da ortaya koyar: sret-imtemdiyede refah hali tamm eylemenin tarki ise mcerred halkai ilemeyi ve kazanlarn yoluyla harc eylemeyi talmden ibarettir.47

nsann bir ruh ve bir cesetten mrekkeb bir varlk olmas nedeniyle

hem madd hem de manev ihtiyalar bulunduunu dile getiren M-nif Paa, db u ahlk ulmun birincisi ve idre-i mlkiye ikincisi ola-rak ad olunmak lazmdr48 diyerek idare-i mlkiyenin, ilimler tasni-findeki konumuna da iaret etmekte ve bu ilmin insann refah ve sa-adeti iin gerekli madd ihtiyalarla birlikte, dolayl olarak, manev ih-tiyalarna da nisbet ettiini belirtip49 erevesini izmektedir.

DVN

2005/2

244

F. Samime NCEOLU

44 Mnif, Neviyye, Ceride-i Havadis, 1277 (1860), sy. 5.45 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277 (1860), sy. 5.46 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277 (1860), sy. 5.

47 lm-i Servetadl eserinde ise ekonomi politik yerine kulland ilm-i serve-tin amacn u ekilde aklar: ilm-i servetin gayeti bir memleket ahlisi-nin ve belki ummen nev-i beerin refh- hli ve sadet-i maddiyye vemaneviyyenin mmkn mertebe tammi ve medeniyetin neridir. da-re-i Mlkiye yazsndaki tanmndan farkl olarak bu tanmda dikkat ekenhusus medeniyetin nerinin de ilm-i servetin amac iine dahil edilmesidir.(lm-i Servet(matbu), 1302, s. 5).

48 Ceride-i Havadis, a.y.49 bu mevzu- bahsimiz olan ilm nev-i insann refh u sadet hallerine

medr olduu cihetle yalnz ihtiyct- maddiyemize nisbeti itibariyle bi-le ehemmiyeti ber-keml olup fakat edn mlahaza ile ihtiyct- mane-

viyyemize dahi nisbet-i kmilesi olduu anlalr, Ceride-i Havadis,a.g.m., 1277 (1860), sy. 5.


15/34

Netice itibariyle Mnif paa iin idare-i mlkiye her yerde gerek-li olan temettuat (fayda ve kazanlar) konu edinmekte, sanayininhangi yntemlerle, nasl intiar edeceinin, ne tr engellerin sanayinin

ilerlemesine mani olacann ve adil bir gelir dalmnn yollarn gs-termektedir. zellikle meslih-i mmenin meclisler marifetiyle sa-land memleketlerde bunun ehemmiyeti bir kat daha artmaktadr.itibrt- ummiye gz ard edildiinde idre-i mlkiye servettenbahs eder denilebilir.50

B. Mnif Paada Servet Tasavvuru

dare-i Mlkiye veya lm-i Servet dedii ekonomi politikkavramnbu ekilde inceleyen Mnif Paa daha sonra servet nedir? sorusuna

cevap arar. Servet kelimesine muhtelif anlamlar isnad edildiinden ba-hisle ncelikle bu kelimenin gerek manasn ortaya koymak icin ser-vettanmn ele alr ve halihazrda varolan birbirinden farkl servettelakksine ayr ayr deinir. Bu tanmlardan biri merkantilist servet ta-savvuru, dieri fizyokratik servet tasavvurudur. ncs ise servetiinsann arzu edebilecei her trl eya olarak tanmlayan grtr.51

Servet kavramn verdii bir rnekle izah etmeye alan Mnif Pa-a bu rnekte biri fakir dieri zengin iki memleket tasvir etmektedir.52

Bu misalden hareketle serveti insann ihtiyalarn karlayacak btn

madd eyler olarak tanmlar ve bu madd eylerin bol bulunduumemleketin zengin kabul edildiini ifade eder.53

Yukarda ksaca deinilen Paann servetkavramna ilikin tasavvuru-nu daha net bir ekilde belirleyebilmek iin yaad dneme kadar ile-

DVN

2005/2

245


50 Ceride-i Havadis, a.y.51 Mnif, Neviyye (dare-i Mlkiyeye ), Ceride-i Havadis, 1277 (1860),

sy. 7.52 Ayrntl bilgi iin bkz. Ceride-i Havadis, dare-i Mlkiyeye , 1277

(1860), sy. 6.53 Servet ihtiycmz def edip kbil-i mbdele olan eylerdir. Yani serve-

tin iki art vardr. Biri ihtiyc def itmek dieri kbil-i mbdele olmak-tr. Bu tarife nazaran bir ekmek paras servettir. Zir karnmz doyurdu-u cihetle ihtiycmz def eder ve kbil-i mbdeledir satacak olursakalan bulunur (lm-i Servet/matbu, s. 8). Mnif Paa, bu tanmda ser-vetle ilgili olarak ihtiyac karlamaktan baka mbadele edilebilir olmas-na da vurgu yapmaktadr. Ona gre, hava, su, gne gibi servet-i ta-biyyeye kimse temellk iddiasnda bulunamaz bunlar kbil-i mubdeleolmadndan ilm-i servet stlahnca servet olarak adlandrlamaz. Aynzamanda fezil-i akliye ve hsn-i ahlk gibi maneviytn servet olmad-

n vurgulayarak servet teriminin erevesini izmektedir.


16/34

ri srlm birbirinden farkl servet telakklerine yaklamn da ele al-mak yerinde olacaktr. Serveti, altn ve gm gibi kymetli madenle-rin okluuna bal kabul eden merkantilist gre kar kan Mnif

Paann ifadesiyle, z-kymet madeniyt servetin ziyde menfaatli birksm olup ancak hayli zaman zann olunduu vechile hadd-i ztndaservet deildir.54 Burada spanya rneini veren Paa, spanyannAmerikadan getirdii snrsz altn ve gme ve bunlarn lke dnakmasn yasaklamasna ramen durumunun iyi olmadna nazar-dikkatle zenginlik iin ayn zamanda hkmdarnn ve yneticilerininsadece kendi heva ve heveslerini dnmemelerinin, halknn tembelve cahil olmamasnn gerekliliini belirtir.55Von Humbolddan alnt-lad misalden yola karak tarm ve sanayinin servet sahibi olmaktaki

nemini vurgular:Amerikada vki Meksikann servet ve samnnn asl- menei maden-ler olmayp karn- sbk evhirinden beru haylden hayli kesb-i terakketmi olan emr-i ziraattir. Bir zengin madenin kefi derhal bir ehir bi-nsn mstelzim olub () memleketin terakk-i ziraati ve bu maden-lerin tesrt- nfias bin-nefs madenler hslat ve menfiiden ziydepy-drdr.56

Netice olarak, altn ve gm servet deildir. Hakikatte servet ye-mek, imek ve barnmak iin gerekli olan eylerden ibarettir ve bun-

dan dolay bunlarn oka olmas iin almak, halkn bilgisinin vegayretinin artmasn salayacak vesileleri hasl etmek, herkese kendi a-lmasnn semeresini almak arzusunu alamak ve serbeste sanatlarnyapma hakkn vermek gerekir.

Mnif Paa ikinci olarak Quesnayin servet anlayna yer vererekonun servetle ilgili grlerini eletirmektedir. Burada ncelikle Ques-nayin servet tasavvurunu zetler:

htiyctmz def eden eyler arzdan hasl olub kuvve-i mvellede yal-nz arzda mevcuddur. Esn-y amelde ekincinin vaki olan bil-cmlepent hn-i hasatta ahz u istf olundukda fazla kalan ey mahsl-i

DVN

2005/2

246

F. Samime NCEOLU

54 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277, sy. 6.55 lm-i Servette de ayn rnee yer veren Mnif Paa bu konuyla ilgili un-

lar sylemektedir: bir memlekette mmkn mertebe altn celbine al-mak ve hrice karmamaa gayret etmek fikr-i hatadr. Bundan fena tec-rbeler tevelld eder. memleketin mizcna ahalinin istiddna bakpana gre mahslt- tabiyye veya snaiye vcda getirmeli, memleketinihtiycna kf mikdrn sarf edip madasn satmal ve memlekette olma-

yan eyler ile mbdele etmelidir. (lm-i Servet/matbu, s. 11).

56 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277, sy. 6.


17/34

mahz ad olunur. Tohumun mukabili olmayp mcerred amelin seme-resi olan ibu fazlay arz hasl etmi olduundan yalnz buna servet t-lk olunur. Zira heyetin mlik olduu sermayenin tezydn bu m-

cib olur. Erbb- sanayi ve ticret iml ettikleri ve yahud bir mahal-den dier mahalle nakl ettikleri eyann kymetini ziyde edebilirler isede bu ziydelik annla itigal eyledikleri esnda kendilerinin istihlk et-tikleri veyahut istihlk edebilecekleri eyin mukbili olduundan he-

yetce servetin tezydn medd olmaz. Benberin sanaat ve ticretbir taraftan tahsilde bulunduklar halde dier taraftan itlf eylediklericihetle bunlar akm gibi ad olunup ziraat ise yeni bir ey vcda getir-diinden yalnz bunun mvellid itibr olunmas lazmdr.57

Arzn insandan ziyade kuvve-i mvellide sahibi olmadn ifade

ederek bu yaklam eletiren Mnif Paa, burada servetin artmasiin elde edilen mahsul kadar onu ileyerek insanlarn ihtiyalarnkarlayacak hale sokmann da nemine deinmektedir: Bil-cmlemahslt- snaiyenin fil-asl yerden vcda geldii der-kr ise de in-sann ameliyt tabiatn ameliyatna klli ey ilave eyledii dahi cy-itibh deildir. Eer sanat keten sapn iplie ve kumaa ve mizac-mza muvfk olan dier sretlere tahvl edemeseydi kymetsiz bir ki-bh kalrd.58 Paann, tahsl-i servetdedii ey de budur: Serve-tin mevdd- asliyesini bastmz toprakta ayaklarmzn altnda akansularda ve etrafmzda yaayan hayvanlarda buluruz59 ancak bunlarounlukla insann say u ameli ile kullanlabilir hale gelir. ite in-san mevld-i selse tabr olunan mevcdt- mezkreye mcerredsay u ameli ile galebe edip onlar daha ziyde kendi iine yarayacakekle60 dntrr.

DVN

2005/2

247


57 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277, sy. 7.58 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277, sy. 7. lm-i Servetadl kitabnda tahsilte-

rimini tahsl bize nisbetle madm hkmnde olan bir eyi vcda getir-mek, hi kymeti olmayan eylere kymet vermek ve zaten kymeti az olan

eylerin kymetini artrmaktr eklinde aklar. (lm-i Servet/matbu, s.18.)59 Mnif , Tahsl-i Servet, Mecmua-y Fnn, c. 4, s. 16.60 Mecmua-y Fnn, a.g.m., c. 4, s. 17. lm-i Servetadl eserinde servetin

husule gelmesinde kuv-y taba ve amel-i insannin dnda onlarlabirleerek onlarn bunsuz istiml edemeyecei, serveti istihsle medrolan nc bir vasta olarak sermayeden bahsetmektedir. lm-i Servet(yazma nsha), s. 22. Yazma nshann Atatrk kitaplnda mevcut oldu-u bilgisini Ali Budakn tez almasndan rendik. Bkz. Ali Budak, Ba-tllama Srecinde ok Ynl Bir Osmanl Aydn: Mnif Paa, DoktoraTezi, ..S.B.E. 2002. s. 437. Tezin basl hali iin bkz. Batllama Sre-cinde ok Ynl Bir Osmanl Aydn Mnif Paa, Kitabevi, stanbul 2004.


18/34

Birisi z-kymet madeniyta ve dieri arzn mahslt- mahznahasr ederek servet hakknda bir tarif-i mevve beyn eden iki usleimrr- nazar61 eden Mnif Paa, Merkantilist servet anlay ve Qu-

esnayin servet tasavvurunu deerlendirdikten sonra yukarda ifadeedildii gibi nc bir servet telakkisinden daha bahseder. Bu gr-n taraftarlarna gre servet lafznn manas gayet genitir. Bu mel-liflere gre servet, insann arzu edebilecei madd-manev her trl e-yay iermektedir. Paaya gre bu tr bir yaklam temettut-maneviyyeyi ey-y maddiye ile kartrr. Bu da madd olann kadri-ni yceltmedii gibi manev olan lekeler. Akl sahipleri telezzzt-maneviyyeyi temettt- maddiye mertebesinin zerinde konum-landrmaktadrlar. Bu ikisini anlamca birletirmek ahlak faziletleri ser-

vete tebh eylemek demektir. Eer bu idre-i mlkiye ilminin dairesi-ni geniletmek ve kadrini artrmak iin yaplan bir eyse buna gerekyoktur. Sonu olarak Mnif Paaya gre, servet insann ihtiyalarnkarlayan bil-cmle temettut- maddiyeden ibrettir.62

C. Sanayi ve Ticaretin Mahiyeti, Etkileri ve Faydalarna Dair

Ceride-i Havadisteki yazsnda snaat ve ticaretin mahiyetinin neolduu, etki ve faydalar zerinde de duran Mnif Paa, bunlar ser-

vetin kaynaklar erevesinde deerlendirmektedir.63 nsann maddve gayri madd gereksinim duyduu eyler ekilde elde edilir. Bun-

lardan ilki felahattr ki, bu, hem tarm (ziraat) hem de hayvancliine alr ve her trl ham eya bunun vastasyla meydana gelir.64

kincisi snat, ncs ise ticarettir. Snat, felahatn rn olarakortaya kan eyann ham olarak kullanlamayann kullanlabilir halesokar ve ticaret de bunlarn fazlasn bu eyaya ihtiyac olan ancak bu-nu retemeyen memleketlere ulatrr.65 Ticaret olmasayd her mem-

DVN

2005/2

248

F. Samime NCEOLU

61 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277, sy. 7.62 A.y.

63 Snaat, ticaret ve ziraatle ilgili grlerine lm-i Servet adl kitabnda darastlamaktayz.64 Mnif, Snat ve Ticretin Mahiyeti ve Bunlarn Tesr u Menfaatine Da-

irdir, Ceride-i Havadis, 1277, sy. 33.65 Felht; ziratdan daha eamm olarak ham mahsl vcda getirmektir.

Tabr-i harla mahslt tabiatn vcda getirdii sretde telakk edip elegeirmektir. Arazyi ziraat etmek, denizden balk tutmak, av tutmak, hayvan

yetitirmek gibi. Snat; ham mahslu iimize daha elverili bir hale koymak-tr. Ticret gerek mahslt- tabiyye ve gerek mamlt- saniyyeyi meb-zl olan yerden ndir olan yere veya kymeti az olan mahalden kymeti zi-

yde olan yere nakl ederek veya mebzl olan zamandan mebzl olmayan za-

mana saklayarak temett kasdyla satmaktr. (lm-i Servet/matbu, s. 6).


19/34

leket ahalisinin dier memleketlerin mahslatndan mahrum kalmasgerekirdi. Paaya gre ticaret dahi brleri kadar menba- ser-

vettir.66 Burada servetin kaynaklar arasnda deerlendirdii ziraat

ve sanayinin nemli olduu kadar bir nc kaynak olarak ticaretinde gerekliliine dikkat eken Paa, bununla ilgili olarak da unlar ifa-de etmektedir:

Arzn vcda getirdii en kymetli hubbat bir mahalde lzmundanziyde olarak artk def edecei ihtiyc kalmad halde derece-i ser-

vetten sukt eder. Ol vakt mutazammn feyz bereket olan ticaretgelip i bu hubbt ihtiycn davet eyledii dier mahalle nakl ilenefini ide ve tekrr sunf- servet meynna idhl eder.67

Dolaysyla tarm (ziraat) ve sanayi gibi ticaret de bir servet kayna-dr. Tccar olmasa bir memleket halknn ihtiyalarndan ziyademahsul meydana gelmeyecei gibi memlekette yetien metaya da ka-naat etmek gerekirdi.68 Ticarette her ne kadar mal para ile satlp pa-ra ile satn alnsa bile hakikatte eya eya ile mbadele edilmektedir.69

Zira ake, evrk- nakdiye ve polie vesir bunlara mmsil eyler birmaln almetidir.70

Ticaret iki ksmdr. Biri dhil-i memlekette mal alp satmaya ilikinolan ticret-i dhiliye dieri ticret-i hriciyedir. Ticret-i hariciyekendi iinde ikiye ayrlr. Biri ticret-i hriciye-i istihlkiye ikincisi ti-

cret-i hriciye-i nakdiyedir. Bunlardan ilki bir maln tketilmek zreihra veya ithal edilmesi dieri de iki yabanc memleketin birindenmal alp dierine nakletmektir. Burada Mnif Paaya gre, kamununmenfaatleri nemli olduu iin bu ticaret ekillerinden evvela i tica-ret, daha sonra ise ihracat dierlerine nazaran daha makbuldr.

Bununla birlikte, asl servet mahslattr. Hangi memlekette mah-slat ziyde olursa serveti o nisbette olur.71 Fakat ziraatin tervci (ky-met kazanmas) iin snat nasl gerekli ise i ticaretin deer ve itiba-rnn artmas iin d ticaret o derece gereklidir. Bazen milletler ara-

snda ihtilaf sebebi olabilen d ticaretin dier bir nemi de bu sayede

DVN

2005/2

249


66 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277, sy. 33.67 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277, sy. 7.68 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 73.69 Burada, Sayin yasalarndan biri olan rn rnle mbadele edilir pren-

sibinin izleri grlmektedir. Bunun nedeni Osmanl aydnlarnn klasik ik-tisatla Say zerinden tanmalardr.

70 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 74. Meskkat (ake) ile ilgili fikirleri dahasonra ele alnacaktr.

71 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 76.


20/34

yabanclar ile mnasebettir. Bu iliki, herkesin zihnini aar ve yeni is-tekler vcuda getirir. radelerimizin ve teebbslerimizin kayna arzu-lardr. Ticarete memleketler arasnda bir rabta vardr ve her birinin

servetinden civarnda bulunan memleketler de istifade eder.72Ceride-i Havadisteki yazsnda ticaretin son derece nemli olduu-

nu gstermek iin ngiltere rneini veren Mnif Paa, ngiltereninzenginliinin ticaret ve snaat (sanayi) sayesinde olduu grn ile-ri srer73ve ngiliz milletinin emr-i snaat ve ticarette ne derece yed-i tls olduu ve bu vesile ile ne kadar sahib-i servet ve iktidar bulun-duu74 ile ilgili olarak geni bir bilgi verdikten sonra dier memle-ketlerin de snaat ve ticaretle ne derece uratklarndan bahseder.

Bu balamda, ngilizler kadar ehliyetli grd Belika ve Fele-menkleri, bunlara nispetle daha geride bulunan Franszlar, Avru-pann ve ngilterenin eitli blgelerinde yerlemi, byk ticar ilergerekletiren ounluu Sakzl olan tccarlar, ticaret ve sanayileriolduka geni olan ve gittike de artan Amerikallar, dnyaya geldik-lerinden itibaren ticarete alk olan ran ve Hindistanllar ve dier b-tn bu milletlere gre daha geride olan talyanlar ve Avusturyallar elealdktan sonra Osmanl Devletinin durumuna deinir:

Memlik-i Mahrse-i hnede milel-i gayri mslimeden bazen bu

meslee slk edenler var ise de ehl-i slamn o kadar rabet etmeme-leri teessf olunacak mevddandr. Bu cihetle bu taraflarda bzr- sa-

naat ve ticret kesd zre kalarak vesil-i servet ve mamriyet gerei

gibi husl-pezr olamamtr. Memlik-i ecnebiyenin ahvline kesb-i

DVN

2005/2

250

F. Samime NCEOLU

72 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 77.73 Mnif Paaya gre ngiltereliler snaat ve ticaret sayesinde ziyade kesb-i

servet ve iktidar etmi olduklarndan (...) memleket-i mezkre amele veehl-i sanayi-i milel-i saire in emtia imal ederek taayy eyledikleri misl-l aniya ve sermayedrn dahi dvel-i sireye ikrz eyledikleri meblii

cesme faizinden kll temett ederler. (...) ibu snaat ve ticaret sayesin-de tahsl ettii servet ve smnn politikaca dahi ziyde tesri olub yle kingiltere devleti kend vsat- memleket ve ticretine nisbetle derece-i l-zmundan dn- asker idre etdii halde bir iki yz seneden beru kend-siyle dvel-i sire beyninde zuhr eden muhrebtda ake kuvvetiyle taraf-drlar ve mttefikler peyd ederek ve ecneb asker yazarak her halde ter-

vc-i mermna muvaffak olduu ve iki yz milyon nfusu cami olan Hin-distan ve in ve Avustralya ve mevki-i bade-i sirede bulunan buncamemlikini ticaret tarikiyle kabza-i teshre ald tevrih-i anynn mal-mudur, Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277, sy. 33.

74 Mnif Paa, Snaat ve Ticretin Mahiyeti, Ceride-i Havadis, 1277, sy.35.


21/34

vukf ve malmt etmek istemediklerinden hricde ryic olan mah-

slt- mahalliye neler olduunu ve oradan ne makle eylerin celbin-

de menfaat mutasavver olduunu bilemedikleri cihetle memlik-i ec-

nebiye ile olan ticret hemn kmilen ecneblere mnhasr oldukdanbaka ok mahallerde dhilce olan ahz u it dahi bunlarn yedine

gemitir.75

Kendi dneminde Osmanl Devletinin ticaret ve sanayideki halinibylece resmeden Mnif Paa, Osmanlda daha nceleri yabanc mil-letlerle ticaretin allm bir ey olmamasna ramen snaatte epeyceehliyetli olunduunu, Halep, am ve dier baz blgelerde ipek kumavesir emtialar retildiini ve bunun Avrupaya dahi nakledildiini oy-sa bugn neredeyse btn sanayi rnlerinin yabanc memleketlerden

alndn ve buna mukabil yalnzca ham eya verildiini, bu nedenlede snaat (sanayi) ve ticaretin geliip ilerleyecei yerde gittike gerile-diini hayflanarak anlatmaktadr. Bu gerilemenin nedenini bir ka se-bebe mebn olarak grmektedir. Bu sebeplerden ilki Avrupallarn ye-ni fnn ve iktift sayesinde vapur kuvvetiyle idare olunur env- ltve edevt icad ederek sarf- efkr ile her eyin tark-i suhletini bularakmamlatlarn ehven fiyat ile karmalardr. Ehl-i sanayiimiz usl-ikadmeleri zre her eyi el ile yaptklarndan bit-tabi masnatlar ba-hal gelip Avrupa erbb- snaatiyle mukbele ve refkat edemeyerek

terk-i snaat eylemeye mecbr olmulardr.76 kinci bir sebep ise di-er memleketlerde olduu gibi gmrk tarifelerinin ihracat tevik veithalat caydrc nitelikte, yerli tccara uygun olmas gerekirken bununtersinin geerli olmasdr. Bu durum, i ticaret ve sanayinin gelimesi-ni engellemekle beraber zira anlamda da kt sonular dourmutur.

D. Hrriyet-i Sanayi/Serbesti-i Sanayi, Serbesti-i Ticaret,Usl-i Himye ve Rekabet zerine

Ceride-i Havadiste iktisatla ilgili son yazsnda ticaret ve sanayisi ge-

limi ve gelimemi memleketlerin ahvallerinden bahsederek servetinkayna olarak grd ticaret ve sanayinin nemine deinen MnifPaa hrriyet-i sanayi/serbest-i sanayi(= teebbs hrriyeti), serbest-iticaret, usl-i himye(=korumaclk) ile ilgili dncelerini lm-i Ser-vetadl kitabnda dile getirmektedir.

Klasik iktisad grn temel dayanak noktalarndan, nemli saca-yaklarndan biri olan teebbs hrriyetine dair yaklamna bakldn-

DVN

2005/2

251


75 A.y.

76 Ceride-i Havadis, a.g.m., 1277, sy. 35.


22/34

da, hrriyet-i sanayi herkes sanyi-i meradan istedii sanat is-tedii yerde ve arzu ettii srette ilemekte ve badeh istihsl ettiimahslat gerek dhilde ve gerek hricte tutturabildii bahaya satp

mbdele etmekte muhtr olmaktr. Bu, hrriyet-i sanayi tarafdrlar-nn laissez faire, laissez passeryani brak yapsn brak gesin kelm-mehru hrriyet-i sanayi ve hrriyet-i mbdele cihetlerini tazam-mun eder. Hrriyet-i sanayi sanatlarn rhu mesbesindedir.77 diyenMnif Paaya gre ancak bu hrriyet sayesinde herkes kendi istidad-na, iktidarna ve haline gre bir sanata teebbs eder ve kendi alma-sndan istifade edip sanatnda kendi kabiliyeti ve istidad nisbetinde te-rakk eder. Bu mnasebetle de memleketin mahsulat artarken (tekes-sr ederken), rn fiyatlar (=bahas) der (=tenzil). Hrriyet-i sana-yiyi kstlayc bir mahiyet arz eden imtiyaz usulnn zararlarndan dabahseden Mnif Paa, gya umumun menfaati iin yaplan hkmetmdahalelerinin netice itibariyle bir kar yol olmadn ifade eder. O,halkn kendi ilerini daha iyi bilecei, idarece yaplacak hibir tedbi-rin menfaat-i ahsiye yerine geemeyecei78 grn ileri srer.

Hrriyet-i sanayinin kstlanmas anlamna gelecek olan gmrk veimtiyazlar gibi her trl engele kar kan Mnif Paa, serbesti-i sana-yiin tabi bir neticesi olarak ortaya kan rekabet sayesinde bu tr k-stlama ve imtiyazlara gerek kalmadan ekonominin dengede duraca-na inanmaktadr. Burada rekabeti rekabet bir meslekte veya bir sanat-ta bulunan ehs daha ziyde istifde etmek in daha iyi daha ucuzmahsl karmada yekdierine msbakat etmek demektir79 eklindetanmladktan sonra rekabetin faydalar zerinde durur. Ona gre, re-kabetin birok faydas vardr. Rekabet, sanayi erbabn devaml olarakalmaya ve yapt iin slahna sevk eder, onlarn kazan ve krlarnnbir hadd-i itidlde kalmasn salar ki hadd-i itidl rekbetten bakabir tark ile myesser olamaz.80 Rekabetin bir dier faydas da nizm- tabiyi salamaktr. Yani arz ve talep dengesini kurmaktr. Hkmetmdahalesi bu nizam bozar. Rekabetin en byk faydas ise her sana-

t ehline tevd ve tevch etmektir. Btn bu faydalar dolaysyla reka-bet sanayinin terakksine sebep olur.81 Narh, gmrk ve bc gibi ey-ler ise hrriyet-i sanayiye mani olan tedbirlerdir.

DVN

2005/2

252

F. Samime NCEOLU

77 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 52. Matbu nshada hrriyet-i sanayi ola-rak geen teebbs hrriyeti yazma nshada serbest-i sanayi olarak kar-mza kmaktadr. lm-i servet(yazma nsha), s. 41.

78 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 52.79 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 54.80 A.y.



23/34

lm-i Servette hrriyet-i sanayi konusu ile birlikte serbesti-i tica-ret ve himye usln de detayl bir ekilde ele alan Mnif Paa,ilm-i servete nemli grlen ticaret serbestisinin gerei gibi anlal-

mas iin ncelikle insann terkibine, bulunduu hal ve mevkiye bak-mak gerektiini belirtir. nsanlarn nafaka, kisve ve skna gibi bir ta-km madd ihtiyalarnn yannda manevi ve ahlak ihtiyalarnn da varolmasna mukabil kainatta ne mahslata ne de insanlarn istidatlarn-da birlik vardr. Bu hal ise her kavmin kendi mahslatn dier kavminmahslatyla mbadele etmesi lzumunu ortaya karr. nk dn-yada hibir mevki yoktur ki kffe-i sanayiin menba ve merkezi ola-bilsin ve kez hibir millet yoktur ki kendi ihtiyctn def edecek e-ynn cmlesini kendi kendine tedrik edebilsin. Bu halde ya mb-

dele etmeli ve yahd bir hl-i seflet-i itimle katlanmaldr.82

Vahete mstarak olduklar halde yaayp giden83 insanlar deil,meden insanlar mbadele yaparlar. Bu usl pek sde ve pek nfi vemahsldardr. Bu mumele sayesinde her ferd kendi ihtiyctn defedecek esbb tedrk eder ve dire-i refh u maetini de o nisbetteslh etmi olur. Mbdele dediimiz ey hem insann tabatna mu-vfk hem de iinde bulunduumuz ahvlin muktezsdr. almak vesir tedbr-i makleye teebbs etmek nasl tabi ise serbesti-i mb-dele yle makl ve tabidir.84

Dier taraftan serbesti-i ticaretin iblmn ve bunun da sanayi-nin terakksini saladn, sanayinin ilerlemesiyle de serbest ticaretindairesinin genilediini beyan eden Mnif Paa, dnemindeki ticaretyollarna ve vastalarna da yer vermektedir.85 Mnif Paa iin bu sa-yede her millet kendi tabiatna, mizacna uygun olan rnleri rete-cek ve kendi meakkatle elde edecei mahslleri ise bu mahslleri ko-laylkla retebilecek milletlerden satn alacaktr. nsanlarn ihtiyalar-n karlamak iin lazm olan bilcmle ey da olduka fazla ve zah-metsiz olarak vcda gelecektir. Burada, kendi sylediklerine itiraz

olarak yneltilebilecek insan niin ihtiyctn btn kre-i arznmahslatyla def edecek derecede tevs ediyor?86 sorusuna hemucuz hem de tercih edilebilecek niteliklere sahip bir mahslden ha-berdr olan bir insann bu mahsl arzu etmemesi mmkn deildir,insan ekerin varlndan haberdr olduunda pekmeze rabet etmez

DVN

2005/2

253


82 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 88.83 A.y.84 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 89.85 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 90-91.



24/34

diyerek cevap verir. Sonu itibariyle mahslt- maddiye87 mbadeleyigerekli klar.

Mnif Paa, serbest-i mbadele usulnn iki nedenden; gmrk

vergisi ve himye-i sanayiden dolay ihll edildiine de deinerek, hi-maye-i sanayi usulnn nasl meydana geldii konusu zerinde dur-maktadr. Paaya gre, bu fikrin asl, vahet ve muharebeden doanbaz hallere dayandrlabilir. Muharebe nedeniyle milletler arasnda ay-rlklar zuhur etmi, her millet kendi ihtiyalarn mmkn mertebekendi retmeye kalkmtr. Bu usul muharebe durumu kalktktansonra bile devam etmitir. Himaye usul taraftarlarnn fikirlerini ser-best-i mbadele taraftarlar ile mukayese ederek aklamaya alan Pa-a, ncelikle himaye taraftarlarnn ithalat dolayl olarak men ettikle-

rinden bahseder. Himye-i sanayi erbbnn birinci delilleri eer gm-rk olmazsa yabanc mallar lke mahsulatn tahrip eder. kinci delille-ri, gmrk rsmu sanayi-i dhiliyenin terakk ve tevsiine medrolur.88 Bu durum ancak lke iindeki sanayi bebek durumunda isebir miktar fedkrlk etmek yerinde olacaktr. Fakat bu fedkrlk dasadece iki artla kabul edilebilir. Birincisi istisna bir tedbir olarakmemleketin yararna olmal, ikincisi o snaatla uraan kiiler mahsul-lerini yabanc rnlerle rekabet edecek bir dereceye getireceklerini ta-ahht etmelidirler. Himaye usuln savunanlarn nc delili isizlik-

tir. Oysa isizlie en byk are yine serbest mbadele usldr. Sana-yice geri kalm memleketler iin himaye uslnn terakkye medr ol-duunu ileri srerler, siyas adan yabanc lkelere muhta olmamakgibi baz yararlar olduunu da ifade ederler.89Ancak, netice itibariylehimaye usul ithalat ngrmemekle beraber devlet hazinesinin budurumdan istifde etmesi mmkn deildir.

Mnif Paa, sanayi ve ticaret hrriyetini engelleyen ikinci mhim birmesele olarak gmrk uygulamasndan da bahseder. Gmrk, gemi-te umum masraflar iin paraya ihtiya duyulduunda ziraat, ticaret vesanayice tesirleri dnlmeden bir vergi tarh olarak vcuda getiril-miti. Bunun amac ihracata elden geldiince mani olmakt; nk ih-

DVN

2005/2

254

F. Samime NCEOLU

87 Mnif Paa, mahslt- maddiyeyi mstehlikt, sermaye ve ird olmak ze-re ksma ayrmaktadr. Menba-i manev olarak nitelendiridii ey iseerbb- ulmun hikmet-i tabiyye, kimya, mekanik ilimleri ve b-hususulemann bu ilimlerde olan tecrib ve tahkkatlardr. Paa, zamannda grlen terakkiyt- sniyeyi bunlarn neticesi olarak deerlendir-mektedir. (lm-i Servet (yazma nsha), s. 21-25.).

88 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 97.89 Mnif Paa, bu konuyu olduka geni olarak deerlendirmektedir. Bkz.

lm-i Servet(matbu), 1302, s. 85-105.


25/34

racatn yurtii fiyatlar artracana inanlyordu. Himye-i sanayi ta-raftarlar gmrn bir varlk kayna olduu iin deil yurtii sana-yinin muhafazas iin devamn isterler.90 Hrriyet-i ticret taraftarla-

r ise daha fazla ve daha evvel terakk etmek iin gmrk vergisinin ol-mamas gerektii kanaatindedirler. Bununla birlikte, gmr hemenbirden kaldrmak mmkn deildir. nk netice itibariyle gmrkbir gelir kaynadr. Ayrca gmrn birden bire kaldrlmasnn bir-takm baka zararlar da mevcuttur. Mesela; sanayi asndan zararvardr ki, bir sanayici iini bu gmre gre ayarlad iin bakamemleketlerden gelen rnlerle ancak bu sayede rekabet edebilir. So-nu olarak gmrk birden bire deil tedricen kaldrlmaldr. Gm-rklerin kaldrlmas ilm-i servetin kaidelerinden biridir.91 Gmrk

rsmu ne kadar mutedil olursa hslat o kadar ziyde olur.92

E. Mlkiyet Hakk, Menfaat, Kymet, Baha, Meskkt Telakkisi

Mnif Paann gerek kendi dneminde ve gerekse daha ncelerivarolan tarm-sanayi tartmalar, ticaret serbestisi, korumaclk, teeb-bs hrriyeti ile ilgili yaklamlar ve dncelerine yer verdikten son-ra kendisinin iktisat tasavvurunu ak ve doru olarak tasvir ve tespitedebilmek iin liberal iktisadn temel kavramlar iinde bulunan, g-nmzn de temel tartma konularndan olan mlkiyet hakk,menfaat, kymet, baha, meskkt (ake), retim faktrleri (ser-maye, emek), taksm-i amal (= i blm), taksm-i servet (= ge-lir dalm) gibi kavramlara ilikin grleri de deerlendirilecektir.

Modern iktisad anlayn temel dayanak noktalarndan biri olanmlkiyet hakk konusuna Mnif Paa, ncelikle mlkn kaynakla-rndan bahsederek balar. Bu kaynaklar say (alma), hakk- takad-dm (nde bulunma hakk), hibe ve veraset olmak zere drde ay-ran Mnif Paaya gre mlk, dnyann her tarafnda, her devirdemevcut olan ve itibar edilen bir eydir. Bir insan kendinin veya atala-rnn emek sarf ederek ortaya koyduu eyin malikidir. ite bu sayann mlkiyetini tekl etmi hakk- tasarrufunu husle getirmitir.93

Sz konusu arazi mlkiyeti olduunda hakk- takaddm karmzakmaktadr. Bir kii bir araziye gelip benimdir diyerek ziraat etmive etrafna iaret ekmi ve bu ekilde hakk- takaddm ile araziye sa-hip olmutur. Burada, insanlar bo ve sahipsiz bir araziyi bulup oray

DVN

2005/2

255


90 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 80.91 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 82.92 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 104.



26/34

zabt ederek ekip bise bu caiz olur mu sorusuna insanlarn byle ara-zileri tasarruf etmelerinin hak olduu ve bakalarnn rzasn tahsilehacet olmad cevabn vermektedir.94

Mnif Paa, daha sonra zerinde detayl olarak duracamz ilm-iservetin arazi mlkiyeti hakkndaki yaklamna da yer vermektedir.insanlarn araziye temellk ve tasarruf etmelerinin hsn-i tesri95 ol-duunu ifade ederek, lakin bu araziye ne sretle temellk etmeliler-dirler yani araz umum beyninde mterek olmak zre mi tasarrufolunmaldr yoksa insanlar beyninde taksm edilip de herkesin mal ola-rak m tasarruf olunmaldr?96 sorusuyla mlk hakkndaki birbirindenfarkl iki dnceyi tahlil etmektedir. Bu noktada ikinci grten yanaolan Mnif Paa her iki yaklam da tartmakta ve daha nce de ia-

ret edildii zere servetin kaynandan biri olan ziraat iin zelmlkiyetin gerekliliine dair dncelerini araz sahipsiz kalrsa zira-at olunmaz () menbi-i servet mahv olur hepsinin ess araz tasar-rufudur araz tasarrufu olmasa esbb- mamriyet bertaraf olur97 di-yerek ortaya koymaktadr.

Menfaat, kymet ve baha terimleriyle alakal tanmlamalarna bakld-nda ise, Mnif Paaya gre, menfaat baz eynn ihtiycmz defetmesi hssasdr.98 Bu ihtiyatan maksat, tabi ve gayri tabi btnihtiyalar iine alr. Sanayi erbab halk satn almaya sevk eden mallar

rettike menfaat vcda getirir. Ancak, () menfaat kelimesi id-re-i mlkiyece ilm-i ahlakda olan many99 ifade etmez. Kymet isekbil-i mbdele olan eyya ait bir sfattr, baha eyann meskkt (ak-e) ile tayn olunan kymetidir. Menfaat kymetsiz olur fakat kymetmenfaatsiz olmaz. Zira kymet menfaat zerine mebndir.100 Menfa-at ile nedret, kymeti vcda getirir iki maddedir.101

Meskkt (ake) ile ilgili grlerine tpk lisnn asln aratrmadanasl aciz kalnyor ise meskktn asln da tahkkte yle aciz kalnd-na vurgu yaparak balayan Mnif Paaya gre, ake ihtirt- bee-

DVN

2005/2

256

F. Samime NCEOLU

94 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 108.95 A.y.96 A.y.97 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 109.98 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 13. Bu kavramlar Ceride-i Havadiste de

tahlil etmektedir. Bkz. Ceride-i Havadis, dare-i Mlkiye: Menfaat vekymet ve bah beyanndadr, 1277, sy. 10.

99 Ceride-i Havadis, a.g.m., sy. 10.100 lm-i servet(matbu), 1302, s. 13.

101 Ceride-i Havadis, a.g.m., sy. 10.


27/34

riyenin en mhimlerindendir ve mbdeleyi kolaylatrr.102 Eynnkymetini tayn eder, istenildii kadar ksmlara ve paralara ayrlr,naklinde ve korunmasnda kolaylk vardr, ok uzun sre dayanr, kul-

lanmakla eskimez.103 Sonu olarak;Akenin icd medeniyetin intir ve tevsine ziyde hizmet etmitir.

nk mbdeleyi teshl ve mumeleyi tesr eylediinden herkes

iini suhletle grm ve bu sebebten mumelt tekessr edip me-

deniyet ilerlemitir. () akenin byk bir fidesi de sermaye tedr-

knde grlmtr. Ake sermaye teklinin vsta-i kaviyye ve essi-

yesidir.104

F. Sermaye, Amel-i nsan, Taksm-i Amal,

Taksm-i Servet YaklamKlasik iktisadn retim faktrleri arasnda yer alan sermaye servet

kazanma vastalarndandr. Servet edinmenin yollarndan birincisininkuv-y tabiyye ikincisinin say- insan olduunu ifade edenMnif Paa ncsnn ise sermayeolduunu ve sermaye olmadk-a dier ikisiyle bir ey hsl olamayacan beyan eder.105 Paaya g-re sermaye teebbst- sniyenin verimli ve retken olmasn sa-layacak her trl sebeplerdir. Halk arasnda sermaye denince parannakla geldiine ancak her trl giriimde parann sermaye olmadna

dikkat ekerek bir miktar para gerekli olmakla birlikte sermayenin b-yk ounluunun alet ve edevattan mteekkil olduunu belirtir.

te taraftan sermayenin husul artrmak ile olur. Yani insan muh-telif yollarla kazand eylerin bir miktarn harcar ve bir miktarn isebiriktirir. te sermayenin asl da budur. Sermaye arttka insanlarnalmalar da artar ve vahlik halinden medeniyetin bu derecesine ka-dar tedrcen vuka gelen terakkiyt bundan neet etmitir.106

Yukardaki satrlardan da anlalaca zere Mnif Paa sermayeninne olduunu ve ne olmadn aklayarak sermaye birikiminin ehem-

miyetine dikkat ekmitir. Burada ayan- dikkat olan husus medeni-yetin geldii noktann bu sermaye birikimi sayesinde olduu gr-n ileri srmesidir. Daha sonra sermayenin kaynaklar zerinde duran,bu kaynaklarn akl ve marifet olduuna, ulm ve marif mevcd ol-

DVN

2005/2

257


102 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 114.103 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 115-116. Meskkt bahsinde parann ta-

rihine de deinmektedir. Detayl bilgi iin bkz. 113-123.104 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 117.105 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 39.



28/34

duka sermaye meydana getirilebileceine iaret eden Mnif Paayagre sermaye iki ksmdr. Biri harcanmakszn ok uzun sre kalaneyleri iine alan demirba sermaye, dieri bir ekilden dier ekle

giren eylerden ibaret olan mtedvil sermayedir.107 Sonu olaraksermaye, mstehlikt (dorudan doruya ihtiyacmz def eden ey-ler) ve ird (bir teebbs-i sanayide istiml olunmayp yalnz temetthsl etmek zre olan eyler) gibi mahslt- maddiyedendir. Bununlabirlikte sermaye yalnz maddiyta mnhasr olmayp ulm u marifgibi maneviyta dahi mil olur.108

Mnif Paann Mekteb-i Hukuk- ahanede verdii derslerde ms-takil olarak ele ald dier bir kavram ise, yukardaki tanmlamas dik-kate alnrsa demirba sermaye olarak da kabul edilebilecek makinedir.

Sanayilemenin olmazsa olmaz artlarndan biri olarak ortaya kanhatta sanayilemeyi tetikleyen makineden murd insanlarn veya hay-vanlarn idre ettii su ve buhar ve elektrik vastasyla tahrk olunanaletlerdir.109Ayn zamanda sanayinin terakksine lazm olan sebepler-den biri olarak makineler btn mamullerin ucuz, klliyetli ve munta-zam olmasn da salar. Makinelerin btn bu msbet yararlar yann-da taksm-i servetebaz zararlar vardr. Ancak tark-i medeniyette bukadar nihyetsiz fidesine mukbil taksm-i servete grlen cz-i ma-zarratna baklamaz.110 Yaplan istatistikler daima makine idhl olu-

nan yerlerde ne derece makine istiml olunmu ise refh u rahtlar onisbette tezyd ettiini111 ispat etmektedir.

retim faktrlerinden bir dieri de insan emeidir. Mnif Paa, birmahsuln meydana gelmesinde kuvve-i inbtiye(su, hava, s ve k)kadar insan emeinin (=amel-i insn) nemli olduuna ve bu emeinortaya kan rne gre farkllk arz ettiine de vurgu yaparak orman-lardaki aalarda, hayvanlarda, hud-y nebttta insan emeinin hi-bir ekilde olmadna buna mukabil eynn genelinde insan emei-nin olduka fazla olduuna dikkat eker. Mnif Paa iin, kuvve-i ta-

biyyenin gayet garb bir sanat- ilh olmas dolaysyla insan onunmakamna kim olacak bir ey bulmaktan acizdir ancak yine de kuv-ve-i akliye ile olan almas kuvve-i tabiyye zerine galip gibidir.Gayet kil, vakur, heybetli ve meknetli bir efendi112 olan insan, m-

DVN

2005/2

258

F. Samime NCEOLU

107 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 41-42.108 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 43 ve 45.109 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 46.110 A.y.111 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 51.



29/34

zac ve tabiat gerei isyn ve hiynet zere olan kuv-y tabiyyeyikendine sdk ve itaat eden hizmetkr gibi kullanmaa muktedirdir.Mnif Paann burada vurgulad dier bir husus, ortaya kan rn-

deki insan emeinin deerinin tespit edilebilmesidir. Mesela, bir ar-n ka hm yk iken iki kuru deeri olur da ka olduktan sonrayirmi kuru eder ise iki kuru kuvve-i tabiyenin ve on sekiz kuruamel-i insniyenin eseri olduu113 anlalr.

Mnif Paa insan emeinin tabi kuvvetler ile servet edinmedeki et-kisini deerlendirirken A. Smithin konuyla ilgili mlahazasn daeletirir:

lm-i servet ulemsndan Adam Smith amel-i insnnin tahsl-i servet-te bu derece tesri olduunu grp vsta-i servet yalnz amel-i in-

sndir demi, kuvve-i tabiyyeyi hie saymak istemitir. Fakat bu ke-lm mbalaadan ibaret olub indel-cumhr makbl deildir. nkamel-i insnnin tahsl-i servette tesri ne kadar ok olsa kuvve-i ta-biyye bo kalmyor ann kymet-i mutallekas inkr olunamaz amel-iinsnnin tesri kuvve-i tabiyye sayesindedir ve nce eyler vardr kianda amel-i insnnin asla tesri yokdur, ormanlar gibi. u kadar ki h-li zre braklr ise derece-i matlbede ie yaramaz amel-i insnnin in-zimmyla fevkalde terakk eder. nsann kuv-y tabiyyeye nisbetibyk bir fabrikada ustann ameleye nisbeti gibidir.114

Mnif Paa, bat meneli iktisat terminolojisinin nemli terimleriarasnda yer alan taksm-i aml (= iblm) ile ilgili olarak da un-lar dile getirir:

Bir sanat ilerledike amellerin her biri de taksm olunmaldr hayr umenfaat bundadr. En sde sanat shibi mmkn mertebe an taksmetmelidir. Ne kadar ziyde taksm olunur ise ol kadar fide ziyde olur.

Ve buna taksm-i aml kidesi denir. Taksm-i aml ameleden her bi-rinin dim bir veya birka nev i ile megl olmasdr.

Taksm-i aml usl-i servetin en kav vstalarndan biridir. El-yevm

grdmz vecihle Avrupa emtiasnn insana hayret verecek derece-

de ucuz olmasnn hikmetlerinden birisi taksm-i aml kidesidir.115

Son olarak, Mnif Paann taksm-i servet ile ilgili grlerini zikre-delim: taksm-i servet vcda gelen mahslattan umm efrd mm-kn mertebe hissedr etmektir.116 Btn halkn refah ve rahatn

DVN

2005/2

259


113 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 27.114 A.y.115 lm-i Servet(matbu), 1302, s. 33-34.



30/34

salamak maksadnda olan ilm-i servet bu maksad ancak taksm-iservet ile gerekletirebilir. Mnif Paaya gre: ulem-i servet derlerki bir memleketin sadet-i hli orada tahsl olunan servetin mikdrn-

dan ziyde taksmine mutavakkfdr. Bir memleketde taksme riyetedilir ise sir memleketlere nisbetle mahslu az olsa bile matlb olanrefh u sadet-i hl hsl olmu olur.117

Fakat realitede durumun byle olmadna iaret eden Mnif Paa,sanayii pek ileri gitmeyen memleketlerde taksm-i servet tabiatylahsl olur ne pek zengin ne de pek fakir adamlar bulunur. Fakat sana-yi pek ileri giden memleketlerde aniya ile fukara beyninde fark- kl-l vardr. Bazlar pek ileri gider bazlar pek geri kalrlar diyerek k-re-i arzn, elinde adeta bir top menzilesinde olduu ngilteredeki

durumu tasvir eder. Sz konusu lkede gelir dalmnda tasavvur edi-lenin aksine fakir ve zengin arasndaki byk farka dikkat eker.118

V. Sonu

Bu makalede, klasik iktisat dncesinin temel kavramlarna yakla-m altnda Mnif Paann iktisat dncesi hakknda ipular eldeetmeye allmtr. Bu balamda, Osmanl fikir hayatnda, Avrupamerkezli birok deer, kavram ve kurumun benimsendii ve buna

bal olarak genel bir zihniyet deiiklii ve dnmnn yaandXIX. yzyln ikinci yarsnda yaam Osmanl aydn ve brokratlarn-dan Mnif Paann iktisatla olan irtibat, kendi devrinde yaam ve ik-tisatla yakndan ilgilenip telif eserler vermi Osmanl dnrleri(Ohannes Paa, Mehmet erif, Ahmet Mithat, Mehmet Cavit vd.) ka-dar dorudan ve youn olmasa da dneminin iktisad zihniyetinin an-lalmas ve Osmanl devletinin iktisad kalknmasna ilikin tartmalar-da yer almas bakmndan nemlidir.

Klasik iktisat tartmalarna katlan Batl iktisatlarn dnsel alt

yapsndan yoksun olmakla beraber ki; aslnda bu, yaklak 1890larakadar iktisatla ilgilenmi birok Osmanl aydnnn tipik zelliidir-Mnif Paann iktisat anlay, ekonomi politik nedir? sorusuna ver-dii cevapta aranmaldr. Bu soruya verilen cevap, ayn zamanda kendidneminde yaam ve bu mevzu hakknda eserler kaleme alm dierOsmanl aydnlaryla beraber Osmanl Devletinin iktisad alandakimodernlemesinin temel dinamiklerinin de tahlil edilip yorumlanma-sna yardmc olacaktr.

DVN

2005/2

260

F. Samime NCEOLU


118 lm-i Servet(matbu), 1302, a.y.


31/34

Bu noktada ncelikle vurgulanmas gereken husus udur ki, ada- olan Osmanl fikir adamlar gibi Mnif Paada da ekonomi-ekono-mi politik ayrm yoktur.119 Mnif Paann neretmeye alt ikti-

sat anlay, yaplan ilk tercmeler yoluyla Say-Rossi izgisi zerindenOsmanlya aktarlan Smithian iktisat anlayna yakndr. Fakat burada,iktisatla ilgili mevzuda, Mnif Paa ve Cemiyet-i lmiye-yi Osmaniyeevresinde bulunan (Mehmet erif ve Ohannes Paa gibi) aydnlar di-erlerinden ksmen de olsa farkllatran bir husus var ki; o da, bunla-rn Osmanlya Kta Avrupasndan bilhassa Fransadan gelen Bat et-kisi ve izlerinin yannda 1860larla birlikte grlmeye balanan Ang-losakson tesir altnda kalm olmalardr.120 XIX. yzyln ikinci yar-sndan itibaren yava yava beliren Anglosakson etki Franszcadan

tercme edilen ilk iktisat kitaplarnn etkisi altnda gelien Osmanl ik-tisad zihniyetini ekillendirmeye balam ve zaman iinde farkl yak-lamlar ve tartmalar ortaya karmtr.

Ahmet Cevdet Paann tedbirler ilmi121 olarak deerlendirdiiiktisat ilmi Mnif Paada, ilm-i celll-menfidir. ktisat ilmi (ilm-iservet) yalnz bir hane halkn deil btn insanlarn maddi ihtiyala-rn ki bu ihtiyalarn medeniyet gelitike eitlendiine ve arttnavurgu yapan Mnif Paa bu dncesiyle Ohannes Paaya yaklamak-tadr- karlayarak refah ve saadetlerini temin etmeyi ngrmektedir.

nsanlarn yaamlarn idame ettirmek iin gereksinim duyduklar, me-deniyet ilerledike artan madd ihtiyalarn karlayacak eylerin m-badelesinden, retim, blm ve tketiminden bahseden ilm-i ser-vet ayn zamanda halka anlatlmas ve aktarlmas gereken ilimlerdenbiridir. Osmanl insannn iinde bulunduu ekonomik sorunlarn -zmnde nc olacak bu ilmin nemi konusunda halk, eitim yoluy-la bilinlendirilmelidir. Onlarn ticar faaliyetlere olan ilgisi artrlmalve o gne kadar gayri mslimlerin elinde olan ticar faaliyetlere yn-lendirilmelidir. Bylece memleketin sahip olduu insan unsuru ticar

ve sna yaama dahil edilecektir. Uzun zamandan beri bilim ve tekno-lojide ilerlemi olan Avrupallarn tecrbe ve aletlerinin temin edilme-si ile bu unsur birletiinde Avrupann gelimi sanayi ve teknolojisi-nin rettii rnler karsnda basit el sanatlar ve ziraata dayanan Os-manl ekonomisi Batya yalnz hammadde salayan bir ekonomik ya-

DVN

2005/2

261


119 Ahmet Gner Sayar, a.g.e., s. 317.120 Ahmet Gner Sayar, a.g.e., s. 314.121 Sabri lgener, Ahmet Cevdet Paann Devlet ve ktisada Dair Dn-

celeri, Mecmuas, 1947, c. 13, sy. 76, s. 13ten nakleden A. G. Sayar,a.g.e. s. 271.


32/34

pdan kurtulacaktr. Gerek iktisad konular ieren yazlar ve gerekseHukuk- ahanedeki dersleri Osmanlda yeni yeni filizlenen iktisatlatoplum ban kurmak asndan nemlidir. Bununla birlikte, Osman-

ly mamul madde ihra eden bir lke olarak grmek isteyen MnifPaa bu noktada kendisinden bir kuak sonra gelecek olan Musa Akyi-itzadeye ve onun gibi dnenlere yol gstermitir.

Yeni iktisad anlayla toplum ban kurma balamnda ortaya kanilk cidd tartma tarm-sanayi tartmasnda ba gstermitir. Tanzi-mat sonrasnda liberal iktisat anlayn benimseyen Osmanl aydnOsmanl lkesinin iktisad kalknmasnn tarma arlk vererek mi

yoksa sanayileerek mi gerekletirileceini 1840lardan sonra tart-maya balamtr. lk kez Ceride-i Havadis stunlarnda beliren bu

tartma, daha sonralar tercme ve telif eserlerde de gndeme aln-mtr. inasi, Ahmet Cevdet Paa ve Mehmet erif gibi aydnlar Os-manl ekonomisinin kalknmasnda sanayilemeden yana tavr koyan

Arizenin 1860l yllardaki takipisi iken 1870lerde Ohannes Paa,Sahak Abrunun tarm kesimini nceleyen grnn savunucusu ol-mutur.122 Bu konuda Ohannes Paann takipisi Mehmet Cavit ola-caktr. Mehmet Cavite gre Osmanl tarm ve ticaretini gelitirerekileri lkeler arasnda yer alabilir. Sanayi bu geliim srecinde kendili-inden doar.123

Osmanl fikir hayatnda zellikle Balta Liman Ticaret Antlamasartlarnn bir rn olarak ortaya kan tarm-sanayi tartmasna M-nif Paann yaklamn Ceride-i Havadisteki Sanayi ve Ticaretin Ma-hiyetine ve Bunlarn Tesir ve Menfaatine Dairdir balkl makalesin-deki satr aralarndan karmak mmkndr. O, burada ileri srdgrlerle hem Mehmet erif gibi, Osmanl devletinin yalnz tarmlauraan bir lke grnmnde olmasna kar kar, hem de AhmetMithat ve Musa Akyiitzade gibi, byle bir tavrn Osmanly sanayi-lemi lkelere iktisaden baml klacana ve iktisad olarak ilerleme-nin de nnde bir engel olduuna dikkatleri eker. Salt tarma dayalekonomik yap Osmanly hammadde ihra eden, buna karlk mamulmal satn alan lke olma ksr dngs iinde brakacaktr. ok ucuzfiyatlarla yurt dna kartlan hammadde kat kat fazlasna mamul mal

DVN

2005/2

262

F. Samime NCEOLU

122 Rossi tercmesini gerekletiren A. Suco ile J. B. Say tercme eden Ab-ru bu tartmalara katlm, birincisinde ekonomik kalknmada sanayile-me ncelenirken ikincisinin grnde ekonominin tarma dayal olmasgerektii ileri srlmtr. Detayl bilgi iin bkz. A. Gner Sayar, a.g.e.s. 288-293.

123 Zafer Toprak, a.g.m., Trkiye Tarihi -3- Osmanl Devleti 1600-1908, s.215.


33/34

olarak Osmanl insannn almna sunulacaktr. Bu durum ise, ekono-mik gelime ve kalknmay imkansz klar. Sonu olarak, Mnif Paaiin, Ahmet Cevdetin de Tezakiradl eserinde ifade ettii gibi mem-

leketin servet ve mamuriyeti, ziraat, snaat ve ticaret ile olur.124 Os-manl devleti, servetin kaynaklar mesabesinde olan sanayi, tarm ve ti-carette dengeli olarak gelimelidir. Bir baka ifadeyle, Mnif Paa Mu-sa Akyiitzadenin usul-i himaye esasna dayanarak savunduu sa-nayileme fikrini Mehmet erif gibi serbest ticaret politikas iindekalarak ileri srmektedir.

Serbest ticaret ve himaye usul (Usul-i Himaye=Korumaclk) tar-tmas ekonomik gelime ve kalknmada liberal ekonomi ve klasik ik-tisat ortak paydasnda birleen Osmanl dnrleri arasndaki temel

farklardan bir dieri olarak karmza kmaktadr. Namk Kemal,Ohannes Paa, Mehmet erif, Mnif Paa, Mehmet Cavit gibi ser-besti-i ticaret taraftarlarna gre k iinde olan Osmanl ekono-misini dze kartmann yolu ticaret zerindeki her trl engeli kal-drmaktan zellikle gmrk vergisini kaldrmak, hi deilse azalt-maktan- geer. Yukarda da belirtildii zere serbest ticaret kurallar-nn egemen olduu bir ekonomik gelimeden yana tavr alan MnifPaa yukardaki satrlarda detayl olarak ele alnan lm-i Servetadl ese-rinde gmrk gibi son derece yerlemi bir uygulamann birden kal-

drlmasnn mmkn olmadn ama bunun zaman iinde yava ya-va, tedricen kaldrlabileceini dile getirir. Namk Kemal ve dier ser-best ticaret taraftarlarnn birou gibi o da Osmanly istila etmi Av-rupa mallarnn tehdidinin farknda olan biri olarak geici bir sre iinyurt dndan gelen rnlerle rekabet edebilecek duruma gelinceyekadar- yerli sanayinin korunabilecei dncesindedir. te taraftan,Ahmet Cevdet Paa da teorik olarak, yaad asrda ticaretin peyd et-tii akntlara kar hibir devletin duramayacana dikkat ekerek,her yerde tevs-i ticaretin menfi-i azmesi olduu cy- bahs deil-dir 125 diyecek kadar serbest ticaret taraftar olmakla beraber pratik-te Osmanl devletinin yapt ticaret antlamas neticesinde memleke-tin iine dt zor duruma iaret etmektedir.

Ahmet Mithat ve Musa Akyiitzade gibi usul-i himaye taraftarla-r ise Avrupallarn serbest ticaret yolu ile Osmanly smrd ge-rekesiyle ticaret serbestisine kar karlar. Onlara gre bu durum,memleketin bamszln tehdit etmekte ve Avrupallarla rekabetedebilecek durumda bulunmayan lke ekonomisinin gelimesine de

DVN

2005/2

263


124 Cevdet Paa, Tezakir, c.III, s. 227.

125 Cevdet Paa, a.g.e., c. 4, s. 221.


34/34

engel tekil etmektedir. Avrupann teknolojisini ve buna bal olarakgelimi olan sanayisini rnek almak gerektii grn ileri sren Ah-met Mithat Paa, bu idealin illa da serbest ticaret ile gerekleebilece-

i kanaatinde deildir.126zetle, iktisada dair dncelerini Mecmua-i Fnunve Ceride-i Ha-

vadisteki iktisatla ilgili yazlarndan, lm-i Servet adl kitabndan vehatta Voltaireden yapt dare-i Mlkiyyeye Dair Bir Filozof le BirMaliye Nazrnn Muhaveresi 127 balkl yedinci diyalogtan rendi-imiz Mnif Paa iin, Ahmet Cevdet Paann Tezakirinde dedii gi-bi Alem bir inklbt u tecedddttan ve infislt u ittislttan ibret-tir,128 zaman iinde elbise deitiren, farkl taraflara giden, renktenrenge giren medeniyet gelini129 artk Avrupa toplumunun elindedir.

Dolaysyla, Osmanl devletinin kurtuluu ve bekas iin Avrupannulum ve fnunu, teknii ve iktisd kalknma modeli esas alnmaldr.Ekonomik sorunlarn zm de temelde kapitalist bir toplum dze-ni iinde, liberal iktisadn yol gstericilii ile gerekleecektir.

Sonu olarak, Mnif Paa Osmanl lkesinin ne merkantilistlerin id-dia ettii gibi yalnz altn ve gm biriktirmekle ne de fizyokratlarnileri srd zere sadece tarm ile kalknamayacan, iktisad gelimeve kalknmann, memleketin topyekn mamuriyetinin, ancak sanayi-leme ve serbest ticaret ile mmkn olacan dnmektedir.

DVN

2005/2

264

F. Samime NCEOLU

126 Geni bilgi iin bkz. T. avdar, a.g.e., s. 117-127.127 Mnif Paa tarafndan zellikle tercih edilmi bir diyalog olmas dolaysy-

la onun iktisatla ilgili dnce ve yaklam hakknda dolayl ve snrl daolsa fikir verir. Muhavert- Hikemiye, Dersaadet: Ceridehane Matbaas,1839, s. 47-55.

128 Cevdet Paa, a.g.e., c. 3, s. 227.129 Mukaddime, Cevdet Paa tercmesi, stanbul 1277, s. 115. A. Cevdet

Paa iin bu model al, Avrupay takld etmeksizin mcerred esbb-terakk ne ise anlarn istihsline ikdm ederek olmaldr. Tezkir, c. 4, s.220

Documents

Munif Pasa