Motivatie voor Latijn - learnacademy.vu.nl · LLPSI Lingua Latina per se Illustrata (Ørberg, 2003) LVS leerlingvolgsysteem MVT Moderne Vreemde Talen OCW Ministerie van Onderwijs

Motivatie voor Latijn Op zoek naar een 21e eeuwse didactiek voor een dode taal

Masterthesis Learning and Innovation

Hogeschool Windesheim Zwolle

Studentgegevens

Drs S Remmelink-Vergouwe

S1083972

MLI14C

6 juni 2016

Begeleider ZH van Rij MSc

Beoordelaar Drs B van der Bruggen

Δόξειε δrsquo ἂν ἴσως βέλτιον εἶναι καὶ δεῖν ἐπὶ σωτηρίᾳ γε τῆς ἀληθείας καὶ τὰ

οἰκεῖα ἀναιρεῖν Ἀμφοῖν γὰρ ὄντοιν φίλοιν ὅσιον προτιμᾶν τὴν ἀλήθειαν

Zo lijkt het misschien wenselijk en zelfs noodzakelijk om in het belang van de waarheid

ook datgene op te offeren wat ons het meest vertrouwd is Hoewel beide ons dierbaar zijn

is het een heilige plicht te kiezen voor de waarheid

Aristoteles Ethica Nicomachea 1096a


2 ENLI-CMTxx13 - s1083972 - SRemmelink-Vergouwe

Voorwoord Voor u ligt de masterthesis Motivatie voor Latijn Op zoek naar een 21e eeuwse didactiek voor een

dode taal Deze masterthesis is geschreven in het kader van mijn afstuderen voor de Master Learning

and Innovation (MLI) aan hogeschool Windesheim in Zwolle

Als docente Klassieke Talen (KT) aan het Gymnasium Celeanum (GC) in Zwolle ben ik van nature op

zoek naar efficieumlnte en effectieve manieren om de KT aan te leren Mijn ervaring is dat wat efficieumlnt

en effectief is motiveert Toen ik in aanraking kwam met Lingua Latina per se Illustrata (LLPSI) in

combinatie met de communicatieve benadering werd ik geconfronteerd met mijn eigen

incompetentie in Latijn Toch werd ik getriggerd om deze wijze van Latijnse taalverwerving te

onderzoeken Dit heeft uiteindelijk geleid tot de innovatie op het GC waarbij van de

grammaticavertaalmethode is afgestapt en is overgestapt op lectuuronderwijs met een

communicatieve benadering

Gedurende mijn hele MLI van twee schooljaren ben ik met deze innovatie bezig geweest Dit

onderzoek heeft er aan bijgedragen dat ik nu kennis heb van recente inzichten over motivatie en

over taalverwerving Hierdoor heb ik kennis van de linguiumlstiek kunnen verbinden met de kennis van

andere disciplines Daarbij ben ik competent geworden in het doen van kwalitatief onderzoek dat

buiten mijn comfortzone ligt Tot slot heb ik mijn vaardigheid in schrijven sterk ontwikkeld

Mijn lieve man Christiaan en kinderen Ilja en Xander Remmelink bedank ik voor hun liefde hun

geduld en alle tijd waarin ze mij afstonden aan mijn laptop Ik bedank Zwanie van Rij mijn begeleider

voor het geven van alle feedback waardoor mijn onderzoeksverslag is geworden tot wat het nu is Ik

bedank mijn wiskundecollega Frederieke van Perlo voor het uitvoeren van twee interviews en het

meedenken Mijn vakcollega Marijke van Riessen bedank ik voor het samen vormgeven van deze

innovatie Mijn broer Maarten Vergouwe en onze vriend Mattijs Wendt bedank ik voor het redigeren

en het stellen van kritische vragen als leken Ik bedank de respondenten voor hun tijd betrokkenheid

en bijdrage aan de verdere ontwikkeling van deze innovatie De schoolleiding bedank ik voor het

vertrouwen en de ruimte die de vaksectie KT op het GC heeft om nieuwe ideeeumln te ontwikkelen

Leeswijzer Hoofdstuk 1 beschrijft de gehele context van het klassieketalenonderwijs het Nederlandse onderwijs

in het algemeen en het onderwijs op het GC Hoofdstuk 2 licht de theoretische kant van de innovatie

toe Hoofdstuk 3 bevat de onderzoeksopzet en hoofdstuk 4 de resultaten In hoofdstuk 5 staat de

conclusie en de betekenis voor de innovatiepraktijk op het GC en eventueel op andere scholen in

Nederland Ik wens alle classici en niet classici veel leesplezier toe

Drs Suzanne Remmelink-Vergouwe Zwolle 6 juni 2016



Samenvatting Op het Gymnasium Celeanum in Zwolle is met ingang van augustus 2015 de didactiek voor Latijn

vernieuwd waarbij leesteksten en gesproken Latijn worden gebruikt opdat het Latijn sneller wordt

verworven De oorzaken voor deze onconventionele aanpak waren demotivatie kennisgebrek en

werkbelasting bij de leerlingen Het doel van dit onderzoek was kennis verkrijgen over motivatie bij

deze vernieuwde didactiek Latijn De onderzoeksvraag luidt Wat zijn volgens betrokkenen

motiverende factoren voor leerlingen in de vernieuwde didactiek van Latijn op het GC De

motiverende factoren zijn bepaald op basis van de zelfdeterminatietheorie die aangeeft dat

motivatie het grootst is wanneer wordt voldaan aan de drie psychologische basisbehoeften

competentie autonomie en relatie (Deci amp Ryan 2000) Daarnaast is effectieve taalverwerving

onderbouwd en in verband gebracht met de zelfdeterminatietheorie Middels semi-gestructureerde

interviews zijn de diverse betrokkenen bevraagd leerlingen ouders tutoren en docenten Latijn

Tijdens de interviews is gevraagd naar motiverende factoren van de verschillende

onderwijsinterventies bij de vernieuwde didactiek Latijn en gevraagd naar verbeterpunten De

resulaten wijzen uit dat leerlingen competenter zijn in Latijn maar zich nog niet altijd competent

voelen doordat de toetsing nog niet volledig aansluit bij het curriculum en de vakdoelstelling De

autonomie van leerlingen is groter doordat ze meer verantwoordelijkheid krijgen voor hun

leerproces en er minder toetsdruk van bovenaf is Daarnaast blijkt de relatie van de docent met de

leerlingen van groter belang dan bij de eerder gebruikte didactiek omdat leerlingen voor de uitleg

van het lesboek en het gesproken Latijn afhankelijk zijn van de docent om succesvol te kunnen zijn

Bijkomende resultaten naast motivatie zijn het belang van differentiatie en behoefte aan

professionalisering van docenten Eerste aanbeveling tot verbetering van de innovatiepraktijk is

investeren in differentiatie door in te spelen op de verschillende behoeftes van leerlingen in

uitdaging en aanvullende hulpmiddelen om doeltreffend te zijn Een tweede aanbeveling is

investeren in professionalisering van docenten zodat de competentie in Latijn en de competentie in

het voorzien in een motiverende leeromgeving toeneemt



Inhoud Voorwoord 2

Samenvatting 3

Lijst met gebruikte afkortingen 6

1 Inleiding 7

11 Internationaal perspectief 7

12 Nationaal perspectief 7

13 Gymnasium Celeanum in Zwolle 9

14 Doelstelling onderzoek 10

15 Afbakening onderzoek 10

16 Onderzoeksvraag en deelvragen 10

2 Theoretische verdieping 11

21 Motivatie 11

211 Competentie 11

212 Autonomie 11

213 Relatie 12

214 Zelfdeterminatie en effectiviteit 12

215 Motivatie en grammaticavertaalmethode 13

22 Effectieve taalverwerving 14

221 Verwerven-leren-hypothese 14

222 Inputhypothese 14

223 Affectieve filter hypothese 14

224 Lezenhypothese 15

225 Vergelijking effectieve taalverwerving en zelfdeterminatietheorie 15

226 Vergelijking effectieve taalverwerving en grammaticavertaalmethode 15

227 Verband effectieve taalverwerving en Latijn 16

23 Vernieuwde didactiek Latijn 16

231 Leesboek Familia Romana (LLPSI) 17

232 Gesproken Latijn 17

233 Zelftoetsing 18

234 Vergelijking grammaticavertaalmethode en vernieuwde didactiek 18

24 Samenvatting 20

3 Opzet van het onderzoek 22

31 Onderzoeksontwerp 22

32 Onderzoeksgroepen 22

33 Methode van dataverzameling 22



34 Instrumenten 22

35 Dataverwerking en -analyse 23

36 Validiteit en betrouwbaarheid 24

37 Ethiek en communicatie 25

38 Evaluatie resultaten met docenten 25

4 Resultaten 26

41 Resultaat deelvraag 1 26

411 Toetsing 26

412 Boek 27

413 Algemeen 27


421 Waardering Familia Romana 27

422 Waardering gesproken Latijn 27

423 Waardering zelftoetsing 28


431 Toetsing 30

432 Tempo 30

433 Leeropbrengst 30

434 Docentrol 30

435 Leerlingrol 30


441 Boek 33

442 Oefeningen 33

443 Toetsen 33

444 Tempo 33

445 Docentrol 33

446 Leerlingrol 33

45 Samenvatting resultaten 35

5 Conclusie en discussie 37

51 Conclusie 37

511 Competentie 37

512 Autonomie 37

513 Relatie 38

514 Bijkomende resultaten 38

52 Discussie 38

521 Aanbevelingen voor de innovatiepraktijk 38



522 Evaluatie onderzoek 38

53 Wijze van kennisdeling 39

Literatuurlijst 40

Lijst met gebruikte afkortingen ECFRCL European Common Framework for Classical Languages

GC Gymnasium Celeanum Zwolle

IMI Intrinsic Motivation Inventory (Deci Eghari Patrick amp Leone 1994)

KT klassieke talen

LLPSI Lingua Latina per se Illustrata (Oslashrberg 2003)

LVS leerlingvolgsysteem

MVT Moderne Vreemde Talen

OCW Ministerie van Onderwijs en Wetenschap

TPR Total Physical Response (Asher 2003)

TPRS Teaching Proficiency through Reading and Storytelling (Ray amp Seely 2008)

VKT Verkenningscommissie Klassieke Talen (Kroon amp Sluiter 2010)

VCN Vereniging Classici Nederland

ZNO Zone van de Naaste Ontwikkeling (Vygotsky 1978)



1 Inleiding Is het mogelijk om op een 21e eeuwse wijze een klassieke en dode taal als Latijn te leren Dit is een

onderzoek naar motiverende taalverwerving bij Latijn Op het categoraal Gymnasium Celeanum (GC)

in Zwolle werd in augustus 2015 gestart met een nieuwe didactiek bij het schoolvak Latijn waarbij

deze taal niet alleen gelezen maar ook gesproken wordt Het doel van dit onderzoek is om deze

vernieuwde didactiek te evalueren te waarderen en met aanbevelingen tot verdere verbetering te

komen

11 Internationaal perspectief De huidige gangbare didactiek bij Latijn en Grieks is die van de grammaticavertaalmethode door het

systematisch aanleren van grammatica en woorden en door het woord-voor-woord vertalen van

teksten worden de talen geleerd Tot ver in de negentiende eeuw werden de Klassieke Talen (KT)

onderwezen als levende talen volgens de communicatieve methode door de taal te gebruiken als

communicatiemiddel werd de taal al sprekend en lezend verworven Deze communicatieve methode

is door een onderwijshervorming van Von Humboldt bijna helemaal verdwenen behalve bij een paar

religieuze orden zoals de Jezuiumlten en lsquoeigenwijzersquo professoren zoals WHD Rouse W Stroh en L

Miraglia (Martiacutenez Aguirre 2016 Van Bommel 2014)

De grammaticavertaalmethode van de KT ging vervolgens model staan voor het moderne vreemde

talenonderwijs (MVT) Echter door het belang van communicatie werd in de loop van de twintigste

eeuw gezocht naar efficieumlntere en effectievere manieren van het onderwijs MVT (Kwakernaak

2014) Tegenwoordig hebben de MVT een praktisch nut en vormend doel maar de KT slechts een

vormend doel (Language Policy Division 2010)

Als onderdeel van de taalpolitiek in Europa is een European Common Framework for Classical

Languages (ECFRCL) opgesteld In de toelichting daarop staat dat de KT en MVT kennis en begrip van

taal en cultuur als gemeenschappelijke doel hebben zodat die talen gebruikt kunnen worden De

bedoeling van gebruik bij de KT wordt niet toegelicht De toelichting op de ECFRCL spreekt van

gebruik van de KT maar vervolgens wordt de inhoud van de ECFRCL overheerst door grammaticale

begrippen en is de lijst over de Klassieke Cultuur globaal en niet zo gedetailleerd als de lijst met

grammatica per leerjaar Het vormende doel van de KT wordt erg talig ingevuld waarbij kennis en

begrip van cultuur nauwelijks is gedefinieerd Daardoor is er een discrepantie zichtbaar tussen de

vormende vakdoelstellingen en het voorgeschreven curriculum

12 Nationaal perspectief Maatschappelijke ontwikkelingen bepalen de positie van de KT als schoolvakken De KT zijn in de loop

van de 20e eeuw gedegradeerd van vakken die als enige toelating gaven tot de universiteit naar

bijvakken waarvan men met slechts eacuteeacuten KT een gymnasiumdiploma kan halen (Van der Plaat 2016)

Huidige maatschappelijke ontwikkelingen laten een beweging zien richting interdisciplinair en

vakoverstijgend onderwijs gericht op 21e eeuwse vaardigheden zodat nationale en Europese burgers

gevormd worden (Platform Onderwijs 2032 2016 Voogt amp Pareja Roblin 2010) Daarnaast blijken

leerlingen nergens zo ongemotiveerd en ongedisciplineerd als in Nederland (Van Walsum 2016) Op

welke manier horen dan de KT onderwezen te worden als dat de vakken bij uitstek zijn om discipline

te leren met vaardigheden als concentratie doorzettings- en uithoudingsvermogen precisie en

nauwkeurigheid (Leusink 2016 Waslander Pater amp Smit 2011) en waarbij interculturele

vaardigheden1 tot de vakdoelstelling behoren (SLO 2014 Van der Plaat 2016 Van Gelder 2016)

1 Voor classici ldquode confrontatie van het vreemde met het eigenerdquo (Van der Plaat 2016)



Door de maatschappelijke ontwikkelingen en de eindexamenresultaten heeft het ministerie van

Onderwijs Cultuur en Wetenschap (OCW) gedurende de afgelopen 40 jaar al drie keer een commissie

ingesteld om onderzoek te doen naar de schoolvakken KT (CMLKT 1976 WEKT 1984 VKT 2010

(Van der Plaat 2016)) Recentelijk zijn er twee onderzoeken verschenen waaruit het belang bleek van

draagvlak voor de KT in de hele school (Waslander Barkmeijer amp Holwerda 2009 Waslander Pater

amp Smit 2011) Het belang van draagvlak binnen een school wordt ondersteund door Hargreaves en

Fullan (2012) Gezien de resultaten uit bovenstaande twee onderzoeken en de lage CE-cijfers voor

Latijn achtte het Ministerie van OCW het in 2009 van belang dat er wederom een onderzoek zou

komen naar de eindexamenresultaten en motivatieproblemen en stelde de Verkenningscommissie

KT (VKT) aan (Kroon amp Sluiter 2010) Deze VKT constateerde een discrepantie tussen curriculum en

vakdoelstellingen met daarnaast een vicieuze cirkel van demotivatie en kennisgebrek bij leerlingen

Vanuit die probleemanalyse is de VKT met drie aanbevelingen gekomen (Kroon amp Sluiter 2010)

- Invoeren van een gouden standaard met randvoorwaarden voor goed gymnasiaal onderwijs

(Werkgroep Gouden Standaard 2014)

- Integratie van taal en cultuur in het eindexamen tot twee nieuwe vakken Griekse Taal en Cultuur

(GTC) en Latijnse Taal en Cultuur (LTC) (SLO 2014)

- Uitgebreid vakdidactisch onderzoek met een grondige herbezinning op het taalverwerving- en

lectuuronderwijs in de onderbouw Om de discrepantie tussen curriculum en vakdoelstellingen

op te heffen zijn aanpassingen aan het grammaticaonderwijs nodig die meer aansluiten bij de

MVT en moet het grammaticaonderwijs het leesonderwijs ondersteunen Taal- teksten

cultuurreflectie zijn immers ook vakdoelstellingen van de onderbouw

De eerste twee adviezen van de VKT hebben een concrete uitwerking gevonden in een beleidsstuk

maar met het derde advies is nog niets gedaan aldus de praeses van de Vereniging Classici

Nederland (VCN) tijdens de jaarconferentie dd 12 maart 2016 Volgens haar zijn de KT bij uitstek

vakken die geschikt zijn voor interdisciplinair en vakoverstijgend onderwijs die een substantieumlle

bijdrage kunnen leveren aan de vorming van nationale en Europese burgers (Platform Onderwijs

2032 2016) Een officieumlle curriculumverandering is noodzakelijk omdat de vakdoelstellingen in de

praktijk niet tot uiting komen doordat de meeste classici zich genoodzaakt voelen om de leerlingen te

teachen to the test namelijk het Centraal Examen waarvan de helft van de punten te halen zijn met

een ongeziene vertaling Ze roept classici op om zich voor te bereiden op een toekomstbestendig

curriculum met interdisciplinaire en vakoverstijgende onderwerpen (Van Gelder 2016)

Om tegemoet te komen aan de integratie van taal- tekst- en cultuurreflectie zoals de VKT adviseert

worden nieuwe lesboeken uitgebracht (Minerva en SPQR) op basis van de

grammaticavertaalmethode (Castricum Hupperts Koopman Prot amp Van der Veen 2015 Kegel

Roosjen Schaafsma amp Visser 2014) SPQR voorziet in meer teksten waarin de grammatica en

basiswoorden veel herhaald worden Deze methode is al vijf jaar met positieve bevindingen

uitgeprobeerd op een aantal scholen in Noord-Nederland en heeft hierdoor een enorm succes

Daarnaast is een andere beweging in Nederland gaande waarbij Latijn geleerd wordt met het

leesboek Familia Romana (Oslashrberg 2003) dat uitgaat van contextuele inductie waarbij nieuwe

woorden en grammatica direct uit de context afgeleid kunnen worden Dit leesboek wordt gebruikt

in combinatie met gesproken Latijn Dit leesboek met de inzet van gesproken Latijn sluit door zijn

leesonderwijs en communicatieve benadering aan bij de didactiek van de MVT en zorgt ook voor

taal- tekst- en cultuurreflectie doordat de taal en de cultuur in het Latijn beschreven zijn Op deze

scholen zijn de bevindingen ook positief (IJzendoorn 2014 Schneiders 2015 Van Bommel 2013)

(VCN-nieuws mei 2016) Echter vakdidactisch onderzoek naar beide soorten didactiek



grammaticavertaalmethode met integratie van cultuur en contextuele inductie met communicatieve

benadering ontbreekt

13 Gymnasium Celeanum in Zwolle Het GC heeft als missie om breed gymnasiaal onderwijs aan te bieden dat de universele mens vormt

tot creatieve verantwoordelijke en zelfstandige mensen (Japenga 2015) De KT maken onderdeel uit

van dat gymnasiale onderwijs en kunnen met hun vakinhoud de leerlingen laten reflecteren op

diverse maatschappelijk gerelateerde onderwerpen zodat ze breed worden gevormd

(persoonsvorming)

Echter de landelijke motivatieproblemen en lage leeropbrengsten bij de KT spelen ook op het GC De

afgelopen tien jaar stonden deze onderwerpen regelmatig op de agenda bij gesprekken tussen

schoolleiding en vaksectie KT (notulen dd 16 november 2010 31 oktober 2013 9 januari 2014 8 juli

2014 25 november 2014 27 oktober 2015) Er werd en wordt gewerkt aan meer draagvlak voor de

KT binnen de school (Werkgroep Gouden Standaard 2014)(studiedagen dd 5 oktober 2015 en 11

januari 2016) en daarnaast werd geprobeerd om de werkbelasting van leerlingen qua hoeveelheid

summatieve toetsen te verminderen Uit gesprekken met leerlingen ouders en tutoren bleek dat

leerlingen ondanks het veranderde toetsbeleid en een cultuurbeleid niet altijd de motivatie voor de

KT kunnen opbrengen omdat de inzet niet altijd de gehoopte beloning met een mooi cijfer geeft De

schoolleiding vindt dit zo belangrijk dat zij opdracht heeft gegeven tot herziening van het

vakwerkplan Latijn (LD-gesprekken dd 4 december 2014 en 3 november 2015) Bij die herziening

van het vakwerkplan is de leerplancyclus zoals op figuur 11 afgebeeld doorlopen

De vaksectie KT heeft daarnaast onderzoek

gedaan naar mogelijke alternatieven in de

didactiek bij Latijn Door de tweede Dies

Latinus in Leiden (dd 20 maart 2014)

kwam de onderzoeker een

communicatieve didactiek op het spoor

waarbij zij ondergedompeld werd in Latijn

Vervolgens werd met verschillende

ervaringsdeskundigen gesproken en werd

onderzoek gedaan naar theoretische

verdieping over taalverwerving

Om de discrepantie tussen

vakdoelstellingen en curriculum te kunnen

verkleinen heeft de sectie vervolgens de mogelijkheden tot een whole system change (Fullan 2011)

qua didactiek bij Latijn verkend Het urgentiebesef was zo groot en de vaksectie deinsde niet terug

voor een onconventionele aanpak om het effect voor alle betrokkenen en de intrinsieke motivatie te

vergroten zodat leeropbrengsten vergroot worden (Fullan 2011) Ook de noodzaak tot

professionalisering in actieve beheersing van Latijn hield de vaksectie KT niet tegen om over te

stappen Op basis van inzichten over efficieumlnte en effectieve taalverwerving (Krashen 2009 Nation

2015 Waring 2006) heeft de vaksectie besloten om voor de vernieuwde didactiek Latijn twee

middelen voor de taalverwering in te zetten namelijk het leesboek Familia Romana (Oslashrberg 2003)

waarin grammatica het lezen ondersteunt en het gesproken Latijn volgens de principes van TPR(S)

(Asher 2003 Ray amp Seely 2008) (Inter)nationaal zijn hier goede ervaringen mee en deze sluiten aan

bij de oorspronkelijke didactiek van de communicatieve methode bij de KT van voor de 19e eeuw en

bij de didactiek van de MVT (Martiacutenez Aguirre 2016 Schneiders 2015 Van Bommel 2013 2014)

Daarnaast wordt formatief toetsen ingezet om het eigenaarschap van het leren bij de leerlingen

Figuur 11 cyclus leerplanontwikkeling (Thijs amp Van den Akker 2009)



neer te leggen zodat de werkbelasting met summatieve toetsen afneemt Hiermee worden leerlingen

gevormd om verantwoordelijkheid te nemen en te dragen voor hun eigen ontwikkeling

In augustus 2015 werd gestart met deze vernieuwde didactiek van Latijn in klas 1 zodat het per jaar

doorgroeit over de zes jaren heen Bij de implementatie zijn schoolleiding tutoren ouders en

leerlingen van de nieuwe didactiek op de hoogte gesteld (informatie-avond klas 1 dd 9 september

2015) Overige collegarsquos zijn middels workshops op twee verschillende studiedagen ondergedompeld

in een les gesproken Latijn (dd 5 oktober 2015 en 11 januari 2016)

14 Doelstelling onderzoek Ten behoeve van het vakleerplan heeft de schoolleiding gevraagd om een evaluatie van deze

vernieuwde didactiek bij Latijn (LD-gesprek dd 3 november 2015) Omdat motivatie

leeropbrengsten en werkbelasting terugkerende gespreksonderwerpen zijn geweest en ook

genoemd worden door de VKT (Kroon amp Sluiter 2010) zal dit onderzoek zich daarop richten Het doel

is om met dit onderzoek een bijdrage te leveren aan het vakdidactisch onderzoek waar de VKT om

vraagt De uitgangspunten van lees- en grammaticaonderwijs dat aansluit bij de MVT is hierboven

onderbouwd Uiteindelijk levert dit onderzoek kennis op over motivatie bij de vernieuwde didactiek

Latijn

15 Afbakening onderzoek Het onderzoek zal zich in beginsel niet richten op leeropbrengsten aangezien de vernieuwde

didactiek nog geen jaar op het GC is ingevoerd en deze pas echt gemeten kunnen worden wanneer

de overstap in klas 4 wordt gemaakt naar origineel Latijn Daarnaast richt dit onderzoek zich niet op

de werkbelasting van leerlingen omdat die gekoppeld is aan de wijze van toetsen bij de

grammaticavertaalmethode Ook richt dit onderzoek zich niet op draagvlak binnen de school omdat

eerdere onderzoeken hierover al genoeg kennis hebben gegenereerd (Waslander et al2009 2011

Werkgroep Gouden Standaard 2014)

16 Onderzoeksvraag en deelvragen Wat zijn volgens betrokkenen motiverende factoren voor leerlingen in de vernieuwde didactiek van

Latijn op het GC

Deze hoofdvraag wordt opgedeeld in vier deelvragen

1 Wat zijn volgens betrokkenen stimulerende en belemmerende factoren met betrekking tot de

motivatie bij de grammaticavertaalmethode in hogere jaren

2 Hoe worden volgens vakdocenten en leerlingen het leesboek Familia Romana het gesproken

Latijn en de zelftoetsing bij Latijn gewaardeerd

3 Welk effect heeft volgens de betrokkenen de vernieuwde didactiek van Latijn op de motivatie

van leerlingen

4 Welke mogelijkheden benoemen betrokkenen voor het verbeteren van de vernieuwde didactiek



2 Theoretische verdieping In dit hoofdstuk wordt motivatie en de vernieuwde didactiek Latijn gedefinieerd Daarnaast wordt

effectieve taalverwerving gedefinieerd omdat het om de didactiek van een taal gaat Aan de hand

van die definities worden de motiverende factoren benoemd

De volgende drie paragrafen lichten achtereenvolgens motivatie effectieve taalverwerving en de

vernieuwde didactiek Latijn toe In de vierde paragraaf volgt een samenvatting van dit hoofdstuk

21 Motivatie Motivatie is een belangrijke voorwaarde om leeropbrengst te vergroten Een bekende en gangbare

theorie over motivatie is de zelfdeterminatietheorie van Deci amp Ryan (2000) Zijn gevoel van

zelfdeterminatie is het grootst wanneer tegemoet wordt gekomen aan drie psychologische

basisbehoeften competentie autonomie en relatie (Ryan amp Deci 2000) Bors amp Stevens (2010)

hebben deze drie basisbehoeften vertaald naar ik kan het ik kan het zelf en ik hoor erbij

In de volgende paragrafen worden de drie basisbehoeften van de zelfdeterminatietheorie

gedefinieerd en aangegeven hoe die gefaciliteerd kunnen worden De opsomming per basisbehoefte

is gebaseerd op een selectie literatuur die relevant is voor dit onderzoek Voor een uitgebreidere

opsomming kan Van der Bruggen (2007) geraadpleegd worden Vervolgens wordt de

zelfdeterminatietheorie vergeleken met andere effectieve onderwijsinterventies

211 Competentie Competentie heeft te maken met de ervaring van een leerling dat hij de gewenste resultaten kan

behalen en vertrouwen heeft in eigen capaciteiten Dit is de basis voor de drive om te willen

onderzoeken exploreren en te volharden totdat het gelukt is Het tegenovergestelde effect is dat

een leerling die regelmatig ervaart dat inzet niet leidt tot het gewenste resultaat een gevoel van

incompetentie ontwikkelt en de volgende keer niet meer dezelfde inzet zal laten zien (Deci amp Ryan

2000)

Competentie kan onder andere op de volgende manieren gefaciliteerd worden

- Vaardigheden om de waarde en de relevantie van de taak te internaliseren (Ryan amp Deci 2000)

- Vaardigheden om zelfregulatie te integreren (Alfi Katz amp Assor 2004 Ryan amp Deci 2000)

- Optimale uitdagingen (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007 Ryan amp Deci 2000)

- Continue relevante informatieve niet vergelijkende en effectieve feedback (Alfi Katz amp Assor

2004 Katz amp Assor 2007 Ryan amp Deci 2000)

- Passende hulpmiddelen om succes en gevoel van doeltreffendheid te bevorderen (Niemiec amp

Ryan 2009)

- Een begintoets om het niveau te kunnen afstemmen (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor

2007)

- Aansluiting bij de zone van de naaste ontwikkeling (constructivisme) (Katz amp Assor 2007

Vygotsky 1978)

212 Autonomie Autonomie is het gevoel dat een leerling de vrijheid heeft om zelf keuzes te maken invloed kan

uitoefenen op zijn leeractiviteiten en zijn eigen interesses kan volgen (Deci amp Ryan 2000)

Autonomie kan onder andere op de volgende manieren gefaciliteerd worden met

- Relevante motivering van het leerdoel van de taak en internalisering daarvan (Alfi Katz amp Assor

2004 Niemiec amp Ryan 2009 Ryan amp Deci 2000)



- Minimalisering van dwang evaluatieve druk en tussenkomst (Alfi Katz amp Assor 2004 Niemiec amp

Ryan 2009)

- Maximalisering van keuzes voor leerlingen in taak leerdoel werkwijze en evaluatiemethode die

aansluiten bij de behoeftes en interesses van de leerlingen en niet te complex zijn (Alfi Katz amp

Assor 2004 Katz amp Assor 2007 Niemiec amp Ryan 2009)

- Ruimte voor de mening van de leerlingen (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007)

213 Relatie Bij relatie - sociale verbondenheid - gaat het om de behoefte van een leerling om ergens bij te horen

en zich gewaardeerd te voelen Deze basisbehoefte bestaat uit twee dimensies enerzijds het gevoel

van waardering en respect van anderen anderzijds het vermogen om anderen te accepteren te

respecteren en te waarderen Wanneer pogingen tot interactie met de ander genegeerd worden

ervaart men geen relatie (Deci amp Ryan 2000)

Relatie kan onder andere op de volgende manieren gefaciliteerd worden

- Het tonen van interesse in waardering van en respect voor elke leerling (Alfi Katz amp Assor

2004 Niemiec amp Ryan 2009)

- Het aanmoedigen van empathie en sociaal gedrag in de klas (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp

Assor 2007)

- Het bevorderen van niet-competitief maar cooumlperatief gedrag (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp

Assor 2007)

- Het aanbieden van keuzes waarmee leerlingen zichzelf niet buiten de groep hoeven te plaatsen

(Katz amp Assor 2007)

- Het scheppen van een niet controlerende maar accepterende atmosfeer (Katz amp Assor 2007)

214 Zelfdeterminatie en effectiviteit Hoe meer dus tegemoet wordt gekomen aan competentie autonomie en relatie hoe groter

motivatie en leeropbrengst Grotere motivatie betekent ook een grotere vaardigheid in zelfregulatie

en dat zorgt voor meer zelfstandige doeltreffendheid (self efficacy) (Deci amp Ryan 2000)

Competentie autonomie en relatie worden gestimuleerd door bepaalde onderwijsinterventies zoals

boven omschreven Andere studies tonen aan welke onderwijsinterventies effectief zijn

Hattie (2009) heeft meer dan 800 meta-analyses over effectieve onderwijsinterventies qua

leeropbrengsten samengebracht en gerangschikt van het meest tot het minst effectief van 1 tot 138

In tabel 21 staat een selectie van onderwijsinterventies die bovengemiddeld effectief zijn in het

onderwijs Er is een selectie gemaakt van de meest effectieve interventies die een verband laten zien

met de zelfdeterminatietheorie en met de vernieuwde didactiek Latijn Uiteindelijk is het de

bedoeling dat de leeropbrengsten met de vernieuwde didactiek Latijn groter worden Wanneer dus

onderwijsinterventies eacuten de motivatie eacuten de leeropbrengsten verhogen worden twee doelen

bereikt De volgorde is van zeer effectief naar iets minder effectief maar nog steeds met een meer

dan gemiddeld effect In de tweede kolom staat de psychologische basisbehoefte van de

zelfdeterminatietheorie waarop de interventie een appegravel doet

Tabel 21 Vergelijking effectieve onderwijsinterventies en zelfdeterminatietheorie

Effectieve onderwijsinterventie Zelfdeterminatietheorie

2 Programmarsquos van Piaget (constructivisme) Competentie

3 Formatief evalueren Competentie amp autonomie gt relatie

5 Versnelling Autonomie gt relatie

8 Helderheid van de leraar Relatie

9 Rolwisselend onderwijzen Relatie



10 Feedback Competentie

11 Relatie leraar-leerling Relatie

13 Metacognitieve strategieeumln Competentie amp autonomie

16 Lezen programmarsquos voor herhaald lezen Competentie

20 Probleemoplossend leren Competentie amp autonomie

23 Strategieeumln aanleren Competentie amp autonomie

25 Studievaardigheden Competentie amp autonomie

28 Lezen programmarsquos voor begrijpend lezen Competentie

29 Mastery Learning begeleid zelfstandig leren of lsquoleren lerenrsquo

Competentie amp autonomie

37 Cooumlperatief versus competitief leren Relatie

Tevens hebben Nie en Lau (2010) een significant en positief verband gevonden tussen de

constructivistische onderwijsinstructie2 en motivatie en leeropbrengsten In tegenstelling tot de

didactische onderwijsinstructie3 heeft een constructivistische onderwijsinstructie een positieve

invloed op de leeropbrengsten het competentiegevoel en het gevoel van waarde voor de

onderwijstaak (autonomie) De vernieuwde didactiek Latijn gaat uit van het constructivisme zoals de

paragrafen 22 en 23 nog toelichten

Bovenstaande studies (Hattie 2009 Nie amp Lau 2010) tonen aan dat effectieve onderwijsinterventies

een positieve invloed hebben op motivatie en op leeropbrengsten Daarbij zijn de psychologische

basisbehoeften van de zelfdeterminatietheorie zichtbaar Dus hoe meer de onderwijsinterventies

tegemoetkomen aan competentie autonomie en relatie hoe groter de motivatie eacuten de

leeropbrengsten

215 Motivatie en grammaticavertaalmethode Als leerlingen competentie autonomie en relatie ervaren ontstaat de ideale omstandigheid voor

motivatie inzet en zin in leren (Deci amp Ryan 2000) Volgens de VKT ontbreekt die ideale

omstandigheid want er is bij de leerlingen in Nederland een vicieuze cirkel van kennisgebrek en

demotivatie voor de KT (Kroon amp Sluiter 2010) Bij het Klassieketalenonderwijs met de

grammaticavertaalmethode ervaren leerlingen regelmatig dat hun inzet niet leidt tot de gewenste

leeropbrengst namelijk na een tijdsinvestering van meer dan 5 uur per week zijn ze niet in staat om

een stukje Latijn foutloos te vertalen Vervolgens ontstaat bij velen een gevoel van incompetentie en

wordt dat gevolgd door kennisgebrek en uiteindelijk ondergemiddelde eindexamenresultaten

Docenten KT op het GC proberen die leeropbrengsten te vergroten door meer summatief te toetsen

Die situatie leidt dan weer tot minder autonomie voor de leerlingen en uiteindelijk ook tot

demotivatie Ook komt door het gebrek aan competentie en autonomie de relatie tussen leerlingen

en docenten onder druk te staan omdat het Latijn een te grote uitdaging is en de omgeving te

controlerend de docent krijgt de verantwoordelijkheid hiervoor naar zich toegeschoven Door de

ondergemiddelde examenresultaten ligt de focus erg op leeropbrengsten en nog meer Latijn

oefenen Deze situatie vertoont overeenkomsten met het Anglo-Amerikaans denken waarbij controle

een grote rol speelt in tegenstelling tot het Rijnlands denken waarin nadruk ligt op ontwikkeling in

plaats van op resultaten (Bakker Evers Hovens Snelder amp Weggeman 2005) Door de focus op

leeropbrengsten worden er nauwelijks interventies gedaan waardoor de leerlingen zelfstandig leren

2 De constructivistische onderwijsinstructie focust op actieve constructie van nieuwe kennis aan bestaande voorkennis door de leerling zelf (Van der Bruggen 2007) 3 De didactische onderwijsinstructie focust op het overdragen van kennis die door de leerling passief wordt ontvangen (Nie amp Lau 2010)



leren zoals Hattie (2009) aangeeft Door gebrek aan competentie autonomie en interventies die

zelfstandig leren bevorderen is demotivatie voor de grammaticavertaalmethode te verklaren

22 Effectieve taalverwerving In de loop van de geschiedenis heeft de taaldidactiek een ontwikkeling doorgemaakt Het

vreemdetaalonderwijs werd oorspronkelijk zoals het Latijnonderwijs ingericht met de

grammaticavertaalmethode maar later ontstond voor de MVT vanwege het belang van

communicatie de behoefte aan een efficieumlntere didactiek (Kwakernaak 2014 Language Policy

Division 2010)

Intussen is er op het vlak van taalverwerving veel onderzoek gedaan en zijn de zes hypotheses over

taalverwerving (Krashen 2009) het meest praktisch toepasbaar in het vreemdetaalonderwijs De

volgende vier hypotheses met betrekking tot effectieve taalverwerving zijn relevant voor dit

onderzoek

221 Verwerven-leren-hypothese Er is een verschil tussen een taal leren en een taal verwerven Een taal leren is een bewust proces van

kennis tot zich nemen door bijvoorbeeld het stampen van woorden en grammaticaregels Een taal

verwerven is een onbewust proces dat plaatsvindt met behulp van gerichte communicatie in de

vreemde taal Dit proces is vergelijkbaar met hoe iedereen als peuter zijn moedertaal heeft

verworven De onbewuste taalverwerving verdient de voorkeur boven het bewuste proces van een

taal leren omdat de taal dan zonder inspanning in het lange termijngeheugen opgeslagen wordt

(Krashen 2009)

222 Inputhypothese Volgens Krashen Nation en Waring (2009 2015 2006) is het van belang dat bij de verwerving van

een taal er voldoende begrijpelijke input is (inputhypothese) Deze kan gerealiseerd worden met

communicatie en lezen Het is dan van belang dat slechts 2 van de woorden onbekend zijn voor de

taalverwerver Die onbekende woorden kunnen dan door context enof extra-linguiumlstische

informatie verduidelijkt worden Wanneer de input voor minder dan 98 begrijpelijk is moet de

taalverwerver al te veel moeite doen waardoor het begrip te langzaam gaat Daardoor daalt ook de

hoeveelheid begrijpelijke input en die is juist van groot belang

om een taal te laten inslijten

Deze inputhypothese is te vergelijken met de zone van de naaste

ontwikkeling (ZNO) van het sociaal constructivisme (zie figuur

21) (Vygotsky 1978) Doordat slechts 2 onbekend is voor de

taalverwerver kan de taalverwerver onder begeleiding van

context enof extra-linguiumlstische informatie de taal verwerven

Die onbekende 2 zit dan in de ZNO

223 Affectieve filter hypothese Krashen (2009) spreekt ook over een affectief filter Met het

affectieve filter bedoelt Krashen dat affectieve factoren van

belang zijn voor tweedetaalverwerving zoals motivatie

zelfvertrouwen en angst Hoe kleiner de motivatie en het zelfvertrouwen en hoe groter de angst des

te moeizamer wordt de vreemde taal verworven De angst is niet alleen die voor het leren van de

vreemde taal maar kan ook te maken hebben met een andere persoon of met de hele klas Dit filter

kan zelfs zo sterk zijn dat wanneer de boodschap wel begrepen wordt het niet het

taalverwervingsgebied in het brein bereikt Dus het is van belang om een situatie te creeumlren die een

Figuur 21 Zone van de naaste ontwikkeling (bron onbekend)



laag filter aanmoedigt investeren in motivatie zelfvertrouwen en relatie om welke angst dan ook te

reduceren Aan de motivatie wordt tegemoet gekomen door de inhoud van de communicatie of

leestekst interessant en relevant voor de taalverwerver te maken en aan het zelfvertrouwen wordt

tegemoet gekomen door te voldoen aan de inputhypothese (Krashen 2009 Nation 2015)

224 Lezenhypothese Volgens deze hypothese verwerft de taalverwerver woordenschat en grammaticabegrip door te

lezen Door te lezen kan voorzien worden aan de inputhypothese Nation en Waring (2015 2006)

hebben onderzoek gedaan naar extensief lezen als een tegengestelde van intensief lezen Extensief

lezen doet men uit interesse en voor het plezier dat kan alleen motiverend blijven als 98 van de

tekst begrijpelijk is Intensief lezen heeft tot doel om nieuwe woorden en grammatica te leren en om

die reden ligt het tempo hierbij dus veel lager dan bij extensief lezen

225 Vergelijking effectieve taalverwerving en zelfdeterminatietheorie Bovenstaande vier hypotheses voor vreemdetaalonderwijs (Krashen 2009 Nation 2015 Waring

2006) sluiten aan bij de zelfdeterminatietheorie van Deci en Ryan (2000) Ten eerste sluiten de

verwerven-leren-hypothese en de inputhypothese aan bij competentie van de

zelfdeterminatietheorie Wanneer de communicatie begrijpelijk is voelt de taalverwerver zich

competent Doordat het niveau aansluit bij de zone van de naaste ontwikkeling ontstaat een

optimale uitdaging omdat de begrijpelijkheid wordt gerealiseerd door context enof extra-

linguiumlstische informatie zodat een hoger niveau in de taalbeheersing kan worden bereikt Door

gebruik te maken van het onbewuste taalverwervingsproces in plaats van het bewuste leerproces is

de uitdaging optimaal omdat de taalverwerver minder moeite hoeft te doen Daarbij draagt de

lezenhypothese bij aan de competentie en sluit aan bij de lezenprogrammarsquos met gewenst effect van

Hattie (2009) Ten tweede is er een verband zichtbaar tussen autonomie en de affectieve filter

hypothese het belang van relevante en interessante inhoud Wanneer de inhoud relevant en

interessant is voor de taalverwerver zal deze meer autonomie ervaren omdat het aansluit bij de

persoonlijke behoeftes en interesses Ten derde sluit de affectieve filter hypothese aan bij relatie van

de zelfdeterminatietheorie Wanneer de taalverwerver zich niet veilig voelt angst kent of geen

zelfvertrouwen heeft kan ondanks het begrip van de vreemde taal de taalverwerving niet in het

brein worden opgeslagen Het is van belang dat er wordt geiumlnvesteerd in de relatie met de

taalverwerver Bovenstaande redenering is samengevat in tabel 22

Tabel 22 Vergelijking effectieve taalverwerving en zelfdeterminatietheorie

Motivatie Effectieve taalverwerving Aspect

Competentie Verwerven-leren-hypothese Inputhypothese Lezenhypothese

Aansluiting constructivisme Optimale uitdaging door - onbewust proces - slechts 2 nieuwe kennisconstructivisme

Autonomie Affectieve filter hypothese Relevantie inhoud sluit aan bij behoeftes van de taalverwerver

Relatie Affectieve filter hypothese Behoefte aan relatie en veiligheid

226 Vergelijking effectieve taalverwerving en grammaticavertaalmethode De grammaticavertaalmethode die algemeen is aanvaard als didactiek bij Latijn is niet de juiste

methode om een taal te verwerven volgens Krashen (2009) Allereerst gaat de

grammaticavertaalmethode uit van een bewust leerproces in tegenstelling tot een onbewuste

taalverwerving zoals een peuter zijn moedertaal leert (verwerven-leren-hypothese) Ten tweede volgt



de grammaticavertaalmethode de inputhypothese niet doordat de focus ligt op de vorm van de taal

en niet op het voorzien in begrijpelijke input die nodig is om een taal te verwerven Ten derde zorgt

de grammaticavertaalmethode voor een zeer groot affectief filter omdat er niet aan de

inputhypothese wordt tegemoetgekomen Hoe minder er wordt gezorgd voor begrijpelijke input hoe

meer de taalleerling een aversie krijgt om de taal te leren en dus hoe groter het affectieve filter is

Ook door de focus op vorm in plaats van op interessante en relevante inhoud bij de

grammaticavertaalmethode wordt niet tegemoet gekomen aan de affectieve filter hypothese

Bovenstaande analyse van de grammaticavertaalmethode door Krashen (2009) wordt ondersteund

door Nation en Waring (2015 2006) Zij noemen het lezen van een tekst om nieuwe woorden en

grammatica te leren zoals vooral gebeurt bij de grammaticavertaalmethode intensief lezen Intensief

lezen kan alleen onder begeleiding van een docent en mist hoeveelheid begrijpelijke input om tot

taalverwerving te kunnen komen Daarvoor is extensief lezen nodig Door het intensieve lezen of

zelfs het woord-voor-woord vertalen van teksten voldoet de grammaticavertaalmethode ook niet

aan de lezenhypothese

Modernere lesmethoden Latijn met de grammaticavertaalmethode als Minerva en SPQR hebben zich

gericht op taal- tekst- en cultuurreflectie en hebben daarmee de inhoud van de Latijnse teksten

interessanter gemaakt door de Romeinse cultuur te verwerken Daarmee is geprobeerd om te

voorzien in een laag affectief filter maar dat filter wordt weer vergroot omdat niet wordt voldaan

aan de inputhypothese er zijn geen aansluitende teksten die extensief kunnen worden gelezen

227 Verband effectieve taalverwerving en Latijn Hoewel Latijn een dode en moeilijke taal - met zijn naamvallen - is kan deze als een MVT worden

geleerd Russisch heeft ook naamvallen en is ook te leren en te gebruiken (Martiacutenez Aguirre 2016)

Doordat de taal dood is zijn de leerdoelen eerder gericht op persoonsvorming dan op actieve

beheersing van de taal zoals bij de MVT Echter de wijze van aanleren hoeft niet af te wijken van die

van de MVT Met de invalshoek dat Latijn een vreemde taal is evenals de MVT kan een herbezinning

worden gedaan op het taalverwervingsproces en het lectuuronderwijs dat aansluit bij de MVT zoals

geadviseerd door de Verkenningscommissie KT (Kroon amp Sluiter 2010)

Krashen Nation en Waring (2009 2015 2006) hebben belangrijke inzichten gegeven in efficieumlnt

lectuuronderwijs De VKT wil dat er vakdidactisch onderzoek komt naar lectuuronderwijs KT dat

aansluit bij dat van de MVT zodat het curriculum beter aansluit bij de vakdoelstellingen van

persoonsvorming doordat minder tijd wordt besteed aan de vorm van de taal en sneller op de

inhoud kan worden ingegaan (Kroon amp Sluiter 2010)

Door het onderwijs van Latijn zo in te richten dat het aansluit bij de zelfdeterminatietheorie (Deci amp

Ryan 2000) en bij de hypotheses van effectieve taalverwerving (Krashen 2009 Nation 2015

Waring 2006) kan volgens de literatuur vooruitgang worden geboekt met motivatie en

leeropbrengsten Het lectuuronderwijs dat de VKT benoemt sluit aan bij de lezenhypothese (Nation

2015 Waring 2006) Uit bovenstaande vergelijkingen van de grammaticavertaalmethode met de

zelfdeterminatietheorie en effectieve taalverwerving blijkt dat de grammaticavertaalmethode niet de

juiste didactiek is om een taal te leren

23 Vernieuwde didactiek Latijn In de vernieuwde didactiek Latijn op het GC zijn drie middelen ingezet het leesboek Familia Romana

gesproken Latijn en zelftoetsing In deze paragraaf worden deze drie middelen gedefinieerd en

vergeleken met de zelfdeterminatietheorie en effectieve taalverwerving



231 Leesboek Familia Romana (LLPSI) Het leesboek Familia Romana maakt onderdeel uit van de methode Lingua Latina per se Illustrata

(LLPSI) (Oslashrberg 2003) Deze is geschreven volgens de contextueel-inductieve methode elk nieuw

geiumlntroduceerd element of woord wordt direct vanuit de context duidelijk Oslashrberg (1920-2010) was

aan het Naturmetodens Sproginstitut in Kopenhagen aangesteld om een zelfstudie voor Latijn te

schrijven Hij had de opvatting dat Latijn net als een MVT verworven kan worden en dat de inhoud

van zijn lesmateriaal interessant moest zijn dus over de Romeinse cultuur moest gaan (Martiacutenez

Aguirre 2016 Miraglia amp Brown 2004) Naast het boek Familia Romana zijn er oefeningen (Exercitia

Latina Pars I) en aansluitende teksten zoals de Colloquia (gesprekken) en Fabellae (verhaaltjes)

beschikbaar die qua woordenschat en grammatica aansluiten bij de verschillende hoofdstukken in

Familia Romana

De insteek die Oslashrberg heeft gekozen bij de samenstelling van Familia Romana sluit aan bij de

zelfdeterminatietheorie (Deci amp Ryan 2000) en voor een groot deel bij de

taalverwervingshypotheses De ervaring van competentie wordt gestimuleerd door lange stukken

Latijnse tekst waarbij nieuwe woorden en grammatica in context en met afbeeldingen worden

verduidelijkt Daarmee zorgt het leesboek voor veel begrijpelijke input en sluit dus ongeveer aan bij

de inputhypothese 98 begrijpelijke input wordt in Familia Romana niet gehaald waardoor het meer

intensief gelezen wordt Daarnaast zorgen de bijpassende oefeningen en teksten voor de

mogelijkheid tot extensief lezen met wel 98 begrijpelijke input Daardoor wordt voldaan aan de

inputhypothese en de lezenhypothese Dit voorziet dus tegelijkertijd in een laag affectief filter met

relevante inhoud het gaat over een gemiddelde Romeinse familie Daarbij is de vorm van de Latijnse

taal ter ondersteuning van deze inhoud Op deze manier kan de leerling zich spiegelen aan de

personages in het boek (Miraglia amp Brown 2004) Daarnaast is het mogelijk voor de leerling om het

leesboek autonoom te gebruiken doordat het oorspronkelijk een zelfstudieprogramma was en door

zijn opzet van contextuele inductie is het uitermate geschikt voor gedifferentieerd onderwijs waarbij

eerst de hele taak wordt uitgelegd en met het weglaten of toevoegen van aanvullende uitleg kan

worden gedifferentieerd (Janssen Hulshof amp Van Veen 2016) Bovendien gaat de methode LLPSI

door zijn contextuele inductie uit van het constructivisme en voorziet daarom ook in grotere

motivatie en leeropbrengst (Nie amp Lau 2010)

232 Gesproken Latijn Het gesproken Latijn dat in de klas wordt toegepast is bedoeld als een krachtig didactisch middel om

de hoeveelheid begrijpelijke input te vergroten Het gesproken Latijn wordt ondersteund met

voorwerpen en uitbeeldingen van de docent in een ondersteunende context

De wijze waarop het gesproken Latijn wordt ingezet is gebaseerd op Total Physical Response (TPR)

(Asher 2003) en op Teaching Proficiency through Reading and Storytelling (TPRS) (Ray amp Seely

2008) TPRS is een uitbreiding van TPR omdat een taal meer is dan alleen opdrachten begrijpen en

die uitvoeren Om competenter te worden in een vreemde taal is het van belang om veel te lezen om

daardoor de taal die door auditieve input is verkregen te consolideren en om de woordenschat uit te

breiden Die auditieve input wordt verkregen door verhalen te vertellen in interactie met de klas

TPRS steunt op drie principes begrijpelijkheid herhaling en interesse Het is van belang om de

vreemdetaalles begrijpelijk te houden door een gepast tempo door betekenisvolle grammatica-

uitleg door begripscontrole door vertalend lezen en door het gebruik van de moedertaal Herhaling

wordt gerealiseerd door gebruik te maken van statements gesloten en open vragen en met de klas

samen een absurd verhaal te maken De interesse van de leerlingen wordt vastgehouden door te



zorgen voor 100 begrijpelijkheid door te personaliseren door interessecontrole en door de TPRS-

procedures te handhaven

De methodiek TPR(S) sluit met zijn drie principes ndash begrijpelijkheid herhaling en interesse ndash aan bij

de inputhypothese en de affectieve filter Door de nadruk van TPR(S) op begrijpelijkheid en herhaling

sluit deze aan bij competentie van de zelfdeterminatietheorie (Deci amp Ryan 2000) en ook bij het

constructivisme door te richten op de ZNO (Vygotsky 1978) In autonomie wordt voorzien doordat

leerlingen het tempo aangeven hun begrip laten blijken en invloed uitoefenen op het verloop van

een absurd verhaal De relatie wordt vormgegeven door een bevorderende sfeer voor taalverwerving

te creeumlren door te personaliseren door interessecontrole en door de TPRS-procedures te

handhaven

233 Zelftoetsing Bij het leesboek Familia Romana van LLPSI wordt op het GC een aansluitend boek met oefeningen

(Exercitia Latina Pars I) gebruikt om het Latijn te consolideren Daarnaast beschikken de leerlingen

over een computerlicentie met veelal dezelfde oefeningen Met deze hulpmiddelen kunnen de

leerlingen kiezen of ze hun oefeningen vanuit het boek of op de computer maken Als ze de

oefeningen uit het boek maken kunnen ze de computeroefeningen en antwoordbladen gebruiken

om direct na te kijken Het doel hiervan is dat ze zoveel mogelijk eigenaar worden van hun leerproces

en leren ontdekken wat ze zelf kunnen oplossen en waarbij ze hulp nodig hebben Met deze

werkwijze wordt hun verantwoordelijkheidsgevoel en andere leervaardigheden ontwikkeld Door

deze werkwijze wordt ook vermeden dat eenvoudige taaloefeningen in de klas nagekeken moeten

worden en blijft er tijd over om slechts vragen van leerlingen over de taaloefeningen te behandelen

en te voorzien in begrijpelijke input

Deze werkwijze is een vorm van formatief toetsen Formatief toetsen stimuleert het (zelfregulerend)

leren doordat het continu tijdens het leerproces wordt ingezet met een intensieve interactie tussen

docent en leerlingen De informatie die naar voren komt bij formatieve toetsen wordt als instrument

ingezet om het eigen leerproces te stimuleren en het onderwijs aan te passen (Sluijsmans Joosten-

ten Brinke amp Van der Vleuten 2013) Feedback regelmaat een actieve rol van de leerlingen

aansluiting bij de inhoud van het curriculum en bij de beoogde leeropbrengst zijn voorwaarden voor

effectief formatief toetsen De actieve rol van leerlingen zorgt vooral voor een grotere motivatie en

betere leerprestaties Self-assessment als vorm van formatief toetsen stimuleert de metacognitieve

vaardigheden (Schildkamp et al 2014)

Omdat de werkwijze van zelfstandig maken en nakijken van oefeningen bij de vernieuwde didactiek

van Latijn in klas 1 self-assessment - dus formatief toetsen - is zal dat de motivatie kunnen

vergroten De leerlingen kunnen namelijk volgens de zelfdeterminatietheorie motivatie ervaren

- Competentie doordat de oefeningen aansluiten bij het curriculum en de leerlingen deze zelf

kunnen nakijken dus direct feedback hebben

- Autonomie doordat ze de keuze hebben hoe en wanneer ze de oefeningen maken

- Relatie doordat de leerlingen elkaar onderling kunnen helpen en doordat de docent naar hun

problemen vraagt en hen daarbij feedback geeft

234 Vergelijking grammaticavertaalmethode en vernieuwde didactiek Als beide soorten didactiek de grammaticavertaalmethode en de vernieuwde didactiek worden

vergeleken met de leerpiramide (figuur 22) is te zien dat de vernieuwde didactiek meer

mogelijkheden biedt tot het beklijven van informatie dus leeropbrengst (Van der Bruggen 2007) De

reden is dat de grammaticavertaalmethode met zijn didactische instructie vooral gericht is op



overdracht van kennis door onderricht en lezenvertalen uit het lesboek (Nie amp Lau 2010) De

vernieuwde didactiek biedt ook mogelijkheden met gesproken Latijn tot audiovisuele middelen en

demonstratie De hoeveelheid oefeningen die het leesboek Familia Romana biedt zorgen voor

genoeg mogelijkheden om praktisch met het Latijn bezig te zijn door de taal te gebruiken Daarnaast

kan het gesproken Latijn ook worden ingezet voor praktisch gebruik tijdens de les

Figuur 22 Percentage van informatie dat beklijft bij verschillende vormen van leren



24 Samenvatting De zelfdeterminatietheorie de hypotheses van taalverwerving en de theoretische verdieping voor de vernieuwde didactiek van Latijn worden hieronder in

tabel 23 samengebracht Per ingezet middel staan de verschillende motiverende factoren die uit de literatuur naar voren komen geclassificeerd volgens de

drie begrippen - competentie autonomie en relatie - van de zelfdeterminatietheorie en de aansluitende hypotheses van taalverwerving

Tabel 23 Samenvatting motiverende factoren vanuit de theoretische verdieping

Zelfdeterminatie- theorie

Competentie ik kan het - Vaardigheden om de waarde en de

relevantie van de taak te internaliseren - Vaardigheden om zelfregulatie te

integreren - Optimale uitdagingen - Continue relevante informatieve niet

vergelijkende en effectieve feedback - Passende hulpmiddelen om succes en

gevoel van doeltreffendheid te bevorderen

- Een begintoets om het niveau te kunnen afstemmen

- Toestemming dat leerlingen hun academische bekwaamheid testen en uitbreiden

- Aansluiting bij ZNO

Autonomie ik kan het zelf - Relevante motivering van het leerdoel van

de taak en internalisering daarvan - Minimalisering van dwang evaluatieve

druk en tussenkomst - Maximalisering van keuzes voor leerlingen

in taak leerdoel werkwijze en evaluatiemethode die aansluiten bij de behoeftes en interesses van de leerlingen en niet te complex zijn

- Ruimte voor de mening van de leerlingen

Relatie ik hoor erbij - Het tonen van interesse in waardering van

en respect voor elke leerling - Het afdwingen van regels die geen geweld

toestaan in de klas - Het aanmoedigen van empathie en sociaal

gedrag in de klas - Het bevorderen van niet-competitief maar

cooumlperatief gedrag - Het aanbieden van keuzes waarmee

leerlingen zichzelf niet buiten de groep hoeven te plaatsen

- Het scheppen van een niet controlerende maar accepterende atmosfeer

Effectieve taalverwerving

Verwerven-leren-hypothese Onbewust proces van taalverwerving Inputhypothese en lezenhypothese 98 begrijpelijk sluit aan bij ZNO

Affectieve filter Relevante interessante inhoud

Affectieve filter Relatie en veiligheid



Familia Romana - veel Latijnse tekst op basis van contextuele inductie met afbeeldingen en toelichtingen in de kantlijn

- aanvullende oefeningen en teksten

- zelfstudieprogramma - inhoud over Romeinse familie

Gesproken Latijn

begrijpelijkheid door - gepast tempo - betekenisvolle grammatica-uitleg - begripscontrole - vertalend lezen - door gebruik moedertaal herhaling door - statements - gesloten en open vragen - samen een absurd verhaal maken

- invloed op tempo - uiting van al dan niet begrip - invloed op verhaallijn

docent laat interesse zien door - te voorzien in 100 begrijpelijkheid - te personaliseren - interessecontrole - de TPRS-procedures te handhaven

Zelftoetsing

- direct maken en nakijken - regelmaat - aansluiting bij curriculum - ontwikkeling metacognitieve vaardigheden

- keuze boek of computer - ruimte voor eigen planning qua tijdstip

- feedback - ruimte voor vragen in de klas



3 Opzet van het onderzoek Het doel van dit onderzoek is om de motiverende factoren voor Latijn met de vernieuwde didactiek

te evalueren te waarderen en verbeterpunten te benoemen Daarom is gekozen voor semi-

gestructureerde interviews met verschillende soorten betrokkenen omdat zij die factoren kunnen

benoemen en daarop doorgevraagd kan worden (Kallenberg Koster Onstenk amp Scheepsma 2014

Lankshear amp Knobel 2004)

31 Onderzoeksontwerp De onderzoeksvraag wordt beantwoord met kwalitatieve data omdat dit onderzoek een evaluerend

en waarderend karakter van de motivatie voor Latijn heeft Kwalitatieve data worden systematisch

verzameld om kennis en inzicht te verkrijgen op basis waarvan uitspraken over een bepaald

probleem gedaan kunnen worden in dit geval in de evaluatie en waardering van de vernieuwde

didactiek Latijn op het GC (Kallenberg Koster Onstenk amp Scheepsma 2014 Lankshear amp Knobel

2004)

32 Onderzoeksgroepen Bij de vernieuwde didactiek Latijn zijn verschillende groepen betrokkenen de leerlingen hun ouders

hun tutoren4 en hun docenten Latijn Voor de verzameling van kwalitatieve gegevens is een selectie

van de leerlingen gezinnen en tutoren bevraagd en van de zittenblijvers en de docenten Latijn de

hele groep

- leerlingen klas 1 (N=10)

- zittenblijvers in klas 1 (N=5)

- ouders met een kind in klas 1 en minimaal 1 ouder kind ook op het GC (N=4) (hierna lsquogezinnenrsquo

genoemd)

- tutoren klas 1 (N=4)

- docenten Latijn klas 1 (N=3)

33 Methode van dataverzameling Voor dit onderzoek is gekozen voor interviews omdat dat een zeer goede methode is om informatie

te verzamelen over attitudes opinies gevoelens gedachten en kennis De interviews hebben in

groepsgesprekken plaatsgevonden omdat de opmerkingen van andere respondenten inspirerend

kunnen werken (Baarda et al Basisboek Kwalitatief onderzoek Handleiding voor het opzetten en

uitvoeren van kwalitatief onderzoek 2013)

Er is gekozen voor semi-gestructureerde interviews om enerzijds structuur te hebben tijdens het

interview en om achteraf eventueel antwoorden met elkaar te kunnen vergelijken anderzijds om de

mogelijkheid te hebben om door te kunnen vragen naar achterliggende informatie (Kallenberg

Koster Onstenk amp Scheepsma 2014 Lankshear amp Knobel 2004)

34 Instrumenten De interviews zijn uitgevoerd aan de hand van tien stellingen over motivatie Deze stellingen waren

geformuleerd op basis van de Intrinsic Motivation Inventory (Deci Eghari Patrick amp Leone 1994) de

Perceived Competence Scale en de Learning Climate Questionnaire (Williams amp Deci 1996) Van die

tien stellingen gingen er eacuteeacuten over interesse eacuteeacuten over inspanning twee over competentie twee over

autonomie twee over relatie en twee over stress Alle stellingen waren positief geformuleerd

behalve eacuteeacuten over stress

4 Op het GC wordt de term tutor gebruikt voor de functie van mentor



Voor de volgorde van de stellingen is ervoor gekozen om eerst wat toegankelijke stellingen en pas

later wat lastigere stellingen aan de orde te laten komen Bij het opstellen van de volgorde is ook

gekeken naar een logische samenhang (Baarda et al 2013)

Tabel 31 Tien stellingen

1 Ik vind Latijn interessant

2 Ik doe veel moeite voor mijn resultaten bij Latijn

3 Ik ben tevreden met mijn resultaten bij Latijn

4 Ik voel me in staat om bij Latijn resultaten te halen waarmee ikzelf tevreden ben

5 Ik kan invloed uitoefenen op de lesstof bij Latijn

6 Ik heb het gevoel dat ik kan kiezen hoe ik Latijn leer

7 Ik voel me begrepen door mijn docent Latijn

8 Mijn docent Latijn heeft vertrouwen in mijn kunnen voor Latijn

9 Ik voel veel spanning voor het vak Latijn

10 Ik ben erg relaxed over Latijn

Bij de interviews met leerlingen en zittenblijvers kozen de leerlingen als antwoord op de

verschillende stellingen tussen eens of oneens en de zittenblijvers tussen vorig schooljaar en huidig

schooljaar Door de keuze tussen twee antwoorden werden ze gedwongen tot een mening in plaats

van ze positie te laten kiezen op bijvoorbeeld een vijfpuntsschaal Met een actieve werkvorm waarbij

de leerlingen niet aan een tafel zaten maar positie bij de antwoorden kozen werd de interactie met

elkaar uitgelokt (Dirkse-Hulscher amp Talen 2008) Bij de interviews met gezinnen stonden de tien

stellingen ter inspiratie op het bord om het gesprek op gang te brengen en te houden Bij het

interview met de tutoren zijn alle stellingen eacuteeacuten voor eacuteeacuten besproken

Omwille van de helderheid werden tijdens elk interview de stellingen door de interviewer

voorgelezen en verschenen ze op het digibord De respondenten zaten of stonden met hun gezicht

gericht naar het digibord zodat ze konden meelezen

Bij de interviews met leerlingen en zittenblijvers is na elke stelling op drie topics doorgevraagd het

leesboek Familia Romana het gesproken Latijn en zelftoetsing Door handopsteken konden ze

aangeven of hun antwoord op de stelling met die topic te maken had Vervolgens vroeg de

interviewer om mondelinge toelichtingen Bij het gesprek met de gezinnen en de tutoren werd op

deze topics doorgevraagd als de respondent dat nog niet in zijnhaar antwoord had aangegeven

Van alle interviews zijn video-opnamen gemaakt zodat achteraf alles wat gezegd was uitgewerkt kon

worden door de onderzoeker en kon gecheckt worden door een tweede onderzoeker

35 Dataverwerking en -analyse Voor de onderzoeksvraag was het niet noodzakelijk dat de groepsinterviews verbatim werden

uitgewerkt Daarom is aan de hand van de video-opname een verslag gemaakt van elk interview met

alle topics die door de respondenten zijn genoemd Bij de verslaglegging is ervoor gekozen om de

data te groeperen op topic en per topic de respondent bijna letterlijk te citeren

Voor de analyse zijn dezelfde topics van de verschillende respondentgroepen naast elkaar in een

tabel geplaatst en met elkaar vergeleken Aan de ene kant zijn de topics bepaald op basis van de

theoretische verdieping en daarop is doorgevraagd bij de groepsinterviews - boek Familia Romana



gesproken Latijn zelftoetsing - aan de andere kant zijn overige topics uit de data naar voren

gekomen toetsing docentrol leerlingrol competentie tempo en leeropbrengst (Lankshear amp Knobel

2004)

Vervolgens is elke opvatting bestudeerd of het ging om een belemmerende factor een stimulerende

factor een neutrale constatering of een mogelijke verbetering qua motivatie en is het proces van

indelen per topic nog eens opnieuw gedaan Daarna zijn alle opvattingen van de vier interviews in

drie tabellen samengevat een tabel met stimulerende en belemmerende factoren bij de

grammaticavertaalmethode (deelvraag 1) een tabel met stimulerende en belemmerende factoren

bij de nieuwe didactiek Latijn (deelvraag 2 en 3) en een tabel met verbeterpunten (deelvraag 4)

Alleen die opvattingen zijn genoteerd in de tabellen die met zoveel woorden zijn uitgesproken of die

juist negatief zijn uitgesproken Er zijn geen opvattingen in de tabellen genoteerd die het

tegengestelde vormen van een opvatting van de ene of de andere didactiek omdat de onderzoeker

geen tegengestelde interpretaties wilde gebruiken

36 Validiteit en betrouwbaarheid Door het interviewen van verschillende soorten respondenten ndash leerlingen zittenblijvers gezinnen

tutoren en docenten ndash is triangulatie toegepast

- Van jaarlaag 1 ndash 168 leerlingen ndash zijn er 10 benaderd om deel te nemen aan een groepsinterview

Deze leerlingen zijn geselecteerd door hun tutor en niet door hun docent Latijn op basis van

twee selectiecriteria de leerling presteert op alle vakken samen gemiddeld en kan zijnhaar

mening goed onder woorden brengen Het is van belang dat een gemiddelde opvatting gehoord

wordt en niet de opvatting van een leerling die het oacutef heel makkelijk oacutef heel moeilijk vindt Elke

klas 1 (totaal 6) werd vertegenwoordigd door minimaal 1 en maximaal 2 leerlingen (Kallenberg

Koster Onstenk amp Scheepsma 2014)

- Van de zittenblijvers is geen selectie gemaakt en zijn alle 5 uitgenodigd Zij volgen klas 1 voor de

tweede maal en kunnen daarom de didactiek van het voorgaande jaar vergelijken met de

vernieuwde didactiek

- Van de 45 gezinnen met een kind in klas 1 en een ouder kind op het GC zijn vier op de uitnodiging

ingegaan om met elkaar in gesprek te gaan over de vernieuwde didactiek Latijn Drie van de vier

gezinnen waren aanwezig met een ouder en twee kinderen eacuteeacuten gezin was aanwezig met een

ouder en kind uit klas 1

- Op basis van beschikbaarheid konden 4 van de totaal 6 tutoren van jaarlaag 1 aan het

groepsinterview deelnemen De spreiding was zodanig dat van de zes eerste klassen die per twee

van dezelfde docent Latijn hebben er minimaal eacuteeacuten tutor aanwezig was (Kallenberg Koster

Onstenk amp Scheepsma 2014)

- Alle drie de docenten Latijn in klas 1 hebben stimulerende en belemmerende factoren en

verbeterpunten per topic genoemd

De tien stellingen die voorgelegd werden aan de respondenten waren gebaseerd op de Intrinsic

Motivation Inventory (IMI) Deze vragenlijst is gevalideerd door McAuley Duncan en Tammen

(1987) Vervolgens zijn de stellingen voor feedback aan een betrokken collega Latijn voorgelegd

(Lankshear amp Knobel 2004) Omdat het in dit onderzoek gaat om motivatie bij de vernieuwde

didactiek Latijn zijn van de drie psychologische basisbehoeften telkens twee stellingen per construct

ndash competentie autonomie en relatie ndash aan de respondenten voorgelegd Hiermee konden de

antwoorden op de twee stellingen met elkaar vergeleken worden (Kallenberg Koster Onstenk amp

Scheepsma 2014)



Vervolgens is van elk interview aan de hand van de video-opname een schriftelijk verslag gemaakt en

ter goedkeuring aan de betreffende betrokkenen voorgelegd ter verificatie (membercheck)

(Kallenberg Koster Onstenk amp Scheepsma 2014 Lankshear amp Knobel 2004) Het verslag van het

interview met de tutoren is ook aan de overige twee tutoren voorgelegd en die hadden er niets aan

toe te voegen Om de betrouwbaarheid te kunnen borgen van de onderzoeksresultaten heeft een

collega wiskunde meegekeken en de resultaten gecheckt

37 Ethiek en communicatie Voor de keuze van het tijdstip van de verschillende groepsinterviews is steeds gekeken naar de

belangen van de respondenten waardoor de tijdsinvestering van hen zo minimaal mogelijk zou zijn

(Lankshear amp Knobel 2004)

De groepsinterviews met leerlingen en zittenblijvers zijn door een collega wiskunde uitgevoerd zodat

de antwoorden van de leerlingen niet door de onderzoeker zouden worden beiumlnvloed (Kallenberg

Koster Onstenk amp Scheepsma 2014) De groepsinterviews met tutoren en gezinnen zijn door de

onderzoeker zelf uitgevoerd

Aan het begin van elk interview is het belang van hun bijdrage aan de verbetering van de vernieuwde

didactiek Latijn benadrukt om draagvlak te creeumlren Vervolgens is de anonimiteit van de

respondenten gewaarborgd door te vermelden dat in het gespreksverslag geen namen van

respondenten en de uitspraken zonder herleidbare gegevens naar personen vermeld zouden worden

(Kallenberg Koster Onstenk amp Scheepsma 2014 Lankshear amp Knobel 2004)

Vervolgens is toegelicht wat het belang is van een opname met een videocamera namelijk efficieumlntie

tijdens het groepsinterview en gemak voor de verwerking achteraf Daarbij is benadrukt dat het

beeldmateriaal alleen voor het verwerken van de onderzoeksgegevens gebruikt zou worden en dat

na afronding van het onderzoek dit materiaal vernietigd zou worden Daarna is gevraagd om

toestemming voor opname (Lankshear amp Knobel 2004)

Aan het begin van de interviews met de gezinnen en tutoren heeft de onderzoeker benadrukt dat de

bijdrage van hen niet van invloed zou zijn op de relatie met de onderzoeker Naar de leerlingen toe is

vermeld dat hun bijdrage niet van invloed zou zijn op hun cijfer (Kallenberg Koster Onstenk amp

Scheepsma 2014)

Na afronding van het onderzoek is aan de respondenten de mogelijkheid gegeven om de rapportage

van het onderzoek te lezen en aanwezig te zijn bij de presentatie van de onderzoeksresultaten op 24

juni 2016

38 Evaluatie resultaten met docenten Nadat alle resultaten van de vier interviews waren verwerkt heeft een gesprek met de betrokken

docenten Latijn plaatsgevonden omdat zij experts zijn in beide didactieken Door hun ervaring

hebben zij een beter gevoel voor de context en kunnen zij de opmerkingen uit de interviews duiden

(Kallenberg Koster Onstenk amp Scheepsma 2014) Tijdens dit gesprek zijn de docenten bevraagd om

stimulerende en belemmerende factoren van de vernieuwde didactiek Latijn te benoemen Er is

doorgevraagd op de topics die uit de analyse van de andere interviews naar voren zijn gekomen De

docenten hadden op dat moment de resultaten nog niet gezien Nadat de docenten alles hadden

genoemd kregen ze de resultaten van de interviews te zien en werden de uitkomsten met elkaar

vergeleken De opvattingen van de docenten zijn vervolgens in een laatste kolom aan de drie

tabellen toegevoegd



4 Resultaten Dit hoofdstuk is een weerslag van de resultaten nadat die in drie tabellen zijn samengebracht Bij de

tabellen in dit hoofstuk staan telkens in de kolommen de verschillende respondentgroepen naast

elkaar De verschillende topics staan onder elkaar met eerst de stimulerende (+) en daaronder de

belemmerende (-) factoren neutrale opmerkingen zijn met +- aangeduid

41 Resultaat deelvraag 1 In tabel 41 staan de antwoorden op deelvraag 1 samengevat Welke stimulerende en belemmerende

factoren qua motivatie noemen betrokkenen over de grammaticavertaalmethode in hogere jaren

Tabel 41 factoren met betrekking tot de grammaticavertaalmethode

Topics Zittenblijvers Gezinnen Tutoren

Alg

em

ee

n +- - weinig

verantwoordelijkheid leerlingen

- - ondanks kennis van stampwerk kan het vertalen lastig zijn

- complexe originele Latijnse zinnen

- in klas 4 nog steeds bezig met rijtjes opnieuw leren omdat het niet blijft hangen

- veel klachten over Latijn

Bo

ek + - boek met Nederlandse

uitleg - duidelijke schemarsquos - woordenlijst Latijn-

Nederlands - leukere cultuur

Toe

tsin

g + - stampwerk - alleen summatieve

toetsen

- stampwerk is basis

- - stampwerk - zware weging vertaalproefwerk

- stampwerk - toetsdruk

411 Toetsing De factor die door drie respondentgroepen ndash zittenblijvers gezinnen en tutoren ndash werd genoemd

was het ldquostampwerkrdquo van woorden en rijtjes dat met summatieve toetsen wordt gecontroleerd De

zittenblijvers vonden dit stimulerend en bij de gezinnen noemden de ouderejaars dit de

noodzakelijke basis om Latijn te leren maar de tutoren noemden dat een belemmerende factor

vanwege de toetsdruk Een zittenblijver waardeerde die summatieve toetsen wel omdat hij daarmee

zijn cijfer kan ophalen

Naast het stampwerk werd de zware weging van het vertaalproefwerk bij de ouderejaars als

belemmerend benoemd De leerlingen ervaren vertalen als het moeilijkste bij Latijn en als je dat

proefwerk slecht maakt is het bijna onmogelijk om met leerwerk het cijfer op te halen



412 Boek De zittenblijvers benoemden als stimulerende factor van het boek bij de grammaticavertaalmethode

de uitleg in het Nederlands met duidelijke schemarsquos woordenlijsten met Latijn-Nederlands en de

cultuurinhoud Bij de gezinnen en tutoren werd deze factor niet op deze wijze benoemd maar wel

het gebrek aan Nederlands in Familia Romana als belemmerende factor Volgens de tutoren geeft

het Nederlands de leerlingen houvast en duidelijkheid

413 Algemeen Over de grammaticavertaalmethode werden algemeen nog drie opmerkingen gemaakt Als eerste

constateerde een ouderejaars dat hij minder verantwoordelijkheid voor zijn leerproces in klas 1 had

dan zijn jongere broer nu Ten tweede werd geconstateerd dat vertalen bij de ouderejaars vaak lastig

kan zijn ondanks de beheersing van de woordjes en rijtjes en door de complexiteit van de originele

Latijnse zinnen Een ouder merkte dat haar oudere kind in klas 4 nog steeds bezig is om de rijtjes

opnieuw te leren terwijl haar kind in klas 1 er wel iets langer over doet voordat hij de rijtjes kent

maar ze dan wel onthoudt en het niet meer kwijtraakt Als derde noemden de tutoren de

hoeveelheid klachten die men eerder in klas 1 over Latijn kreeg als belemmerend Die klachten

gingen dan vooral over de cijfers van Latijn en de toetsdruk

42 Resultaat deelvraag 2 In tabel 42 staan de antwoorden op deelvraag 2 samengevat Hoe worden volgens betrokkenen het

leesboek Familia Romana het gesproken Latijn en de zelftoetsing bij Latijn gewaardeerd

421 Waardering Familia Romana Alle respondentgroepen benoemen het ontbreken van Nederlands als een belemmerende factor

omdat het daardoor lastiger is om uit het boek te leren of om de stof in te halen bij absentie

(leerlingen en zittenblijvers) Echter er zijn ook een paar leerlingen die dit een ldquoleuke puzzelrdquo vinden

waarbij ze de aantekeningen in de kantlijn als helpend ervaren en de leuke verhaallijn als

stimulerende factoren benoemen (leerlingen) De docenten benoemen dezelfde voordelen als in de

theoretische verdieping namelijk de hoeveelheid Latijnse tekst gebaseerd op contextuele inductie

die zorgt voor veel begrijpelijke input Daarnaast bevestigen zij het belang van de optimale uitdaging

doordat Latijn moeilijk mag zijn zodat leerlingen leren om ergens moeite voor te doen Ze erkennen

wel dat het boek soms aangevuld moet worden met uitleg in het Nederlands omdat de uitleg in het

boek ontoereikend is Tutoren en docenten verklaren het benoemen van ontbreken van Nederlands

als belemmerende factor door leerlingen dat het leerlingen onzeker maakt en daardoor anderen

moeilijker de leerlingen kunnen helpen

422 Waardering gesproken Latijn Alle respondentgroepen zien de voordelen van het gesproken Latijn het is interessant de

toneelstukjes zijn leuk het is fijn omdat men daardoor het Latijn makkelijker oppikt ook omdat

andere leerlingen het spreken de overdreven uitbeeldingen van de docent zijn grappig en het maakt

het boek leuker Bij de gezinnen werd benoemd dat het redelijk wordt begrepen maar dat er ook

sprake van onbegrip kan zijn De leerlingen vonden het belemmerend om te moeten antwoorden in

het Latijn De docenten zien het gebruik van gesproken Latijn als een middel voor herhaling en het

inslijten van Latijn



423 Waardering zelftoetsing De positieve kant die werd benoemd was het feit dat door oefeningen te maken na te kijken en die

te herhalen de leerstof beter blijft hangen en dat daardoor minder voor de jaarlaagbrede toets

geleerd moet worden (zittenblijvers gezinnen tutoren en docenten) De belemmerende kant van

zelftoetsing is dat de leerlingen het saai vinden en dat er fouten in het antwoordenboek staan De

zittenblijvers vinden de verantwoordelijkheid die ze zelf moeten nemen belemmerend De docenten

merken dat het lang duurt voordat leerlingen hier echt zelfstandig mee leren want ze moeten

gecontroleerd worden of ze het doen en ze denken niet altijd na waarom iets fout is



Tabel 42 factoren met betrekking tot de ingezette middelen van de nieuwe didactiek Latijn

Topics Leerlingen Zittenblijvers Gezinnen Tutoren Docenten Latijn

Bo

ek + - alleen Latijn = leuke

puzzel - uitleg in de kantlijn - verhaallijn boek

- hoeveelheid Latijn - volgorde tekst en daaruit

betekenissen en grammatica afleiden

- alleen Latijn - woorden in context of met

plaatjes - Latijn mag moeilijk zijn want

daar moet je moeite voor doen

- - alleen Latijn - lastig leren uit boek

- geen Nederlands - lastig inhalen uit boek

bij absentie - structuur boek

- geen Nederlands - geen Nederlands - soms moet boek aangevuld worden

- geen Nederlands maakt dat het lastiger is voor anderen om leerlingen te helpen

Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant

- toneelstukjes - vaste riedeltjes - overdreven uitbeelding - maakt boek leuker

- fijn - daardoor pik je

makkelijk op - je hoort het van

anderen

- redelijk begrepen - tevreden - veel herhaling mondeling daardoor vertrouwd met Latijn

- actief Latijn oefenen en elkaar verbeteren is spel

- - antwoorden in Latijn - soms onbegrip

Zelf

toe

tsin

g + - als ik het zou doen gaat het gemakkelijk

- door herhaling blijft het hangen

- daardoor minder voor de toets leren

- inzicht in nut van huiswerk voor elkaar hebben

- geen druk

- door bijhouden oefeningen bereiken ze beheersing

- zelfstandig leren van leerlingen

- - saai - fouten in

antwoordenboek

- zelf verantwoordelijkheid

- lang leerproces voordat leerlingen dit zelfstandig kunnen

- blijven controleren - niet nadenken over fouten of

problemen



43 Resultaat deelvraag 3 Naast de topics bij deelvraag 2 hebben de betrokkenen de topics toetsing tempo leeropbrengst

docentrol en leerlingrol genoemd De factoren staan samengevat in tabel 43 en geven antwoord op

deelvraag 3 Welk effect heeft volgens de betrokkenen de vernieuwde didactiek van Latijn op de

motivatie van leerlingen

431 Toetsing Alle respondentgroepen noemen als een stimulerende factor dat door het bijhouden van oefeningen

niet tot nauwelijks voor de jaarlaagbrede toets geleerd hoeft te worden (leerlingen zittenblijvers

gezinnen tutoren en docenten) Als belemmerend noemen leerlingen en docenten dat de cijfers van

de jaarlaagbrede toetsen toch tegenvallen Ook de vragen in het Latijn op diezelfde toetsen leiden

tot onbegrip en foutieve antwoorden De zittenblijvers vinden het belemmerend dat niet alle toetsen

summatief zijn en de tutoren missen de tussentijdse cijfers van de formatieve toetsen in het

leerlingvolgsysteem De zittenblijvers missen ook toetsing van stampwerk

432 Tempo Leerlingen en zittenblijvers ervaren het als een belemmering dat al met het volgende hoofdstuk

wordt begonnen voordat het hoofdstuk ervoor begrepen wordt De docenten noemen hiervoor de

verklaring dat het nodig is om tempo te houden om de motivatie vast te houden ondanks dat nog

niet iedereen het volledig snapt

433 Leeropbrengst In het interview met de gezinnen kwam naar voren dat de leerlingen in klas 1 het Latijn lezen alsof

het Engels is en zich niet incompetent voelen over vertalen zoals de ouderejaars Ze kennen echter

geen rijtjes zoals de ouderejaars maar waarom zou je die moeten kennen als je zonder het Latijn ook

begrijpt en kunt vertalen De docenten erkennen dat het niveau van het leerproces hoger ligt en er

sneller tekstbegrip plaatsvindt dan bij de grammaticavertaalmethode Ook vindt er nu sneller

discriminatie naar denkniveau plaats

434 Docentrol Over de relatie tussen docent en leerling zijn er stimulerende en belemmerende factoren genoemd

Het afstemmen van de uitleg op klassikale en persoonlijke behoeftes extra uitleg van een andere

docent het aanwijzen van leerlingen die onbegrip moeten signaleren en het begeleiden van

leerlingen in het vragen leren stellen wordt als stimulerend ervaren Belemmerende factoren werden

bij drie respondentgroepen (leerlingen zittenblijvers en tutoren) genoemd geen antwoord geven op

vragen van leerlingen geen interesse in leerlingen tonen docent die niet kan uitleggen geen vragen

mogen stellen en verwachten dat de leerlingen het na twee keer uitleg snappen

De docenten zien het als noodzakelijk om in het begin zeer sturend op te treden en geleidelijk aan

voorzichtig los te laten Voorzien in herhaling die niet saai is en toch zinvol is ook stimulerend en

zorgen voor behapbaar leer- en maakwerk Als belemmerend werd het frontaal lesgeven weinig

activerende didactiek en de energievretende voorbereiding benoemd

435 Leerlingrol In die relatie tussen docent en leerling werd ook geconstateerd dat bij de vernieuwde didactiek Latijn

het van belang is dat de leerling zelf zijn oefeningen nakijkt omdat hij zonder nakijken niet leert



Hierin hebben de leerlingen een grote verantwoordelijkheid voor hun leerproces Daarnaast werd geconstateerd dat de sfeer in de klas kan bepalen of

leerlingen vragen durven stellen bij onbegrip

Tabel 43 factoren met betrekking tot de overige topics van de nieuwe didactiek Latijn


Toe

tse

n + - cijfers vallen mee met

weinig leren - werk schrift telt mee

- door oefeningen bijhouden niet veel voor toets leren

- door bijhouden oefeningen niet veel voor toets leren

- geen stampwerk - door bijhouden

oefeningen niet veel voor toets leren

- minder toetsdruk

- door oefeningen bijhouden moet niet veel voor de toets geleerd worden

- niet te moeilijk en dat mag want goede leerlingen genieten hiervan

- - cijfers vallen tegen ondanks inzet

- geen stampwerk - formatieve toetsen

- tussentijds geen cijfers online

- Latijnse vragen onbegrip leidt tot foutief antwoord

- te hoog niveau - te veel output dat geen

leerdoel is - ondanks ploeteren een

mager zesje misschien door gebrek aan herhaling

Co

mp

ete

nti

e + - als het leuk is en als ze grip hebben op de stof werkt het motiverend

- - meedoen in de les en huiswerk maken is geen garantie voor een goed cijfer

- hoofdstuk nog niet goed begrepen en wordt aan een nieuw hoofdstuk begonnen


- geen wegwijs op ELO - toch tempo houden vanwege motivatie ondanks idee dat nog niet iedereen het snapt

- begin van het schooljaar heeft het gespeeld dat ze geen wegwijs op de ELO hadden



Do

cen

tro

l + - klassikale en persoonlijke uitleg afhankelijk van de behoefte

- nooduitleg andere docent Latijn

- leerlingen aanwijzen die bij onbegrip aan de bel moeten trekken

- begeleiding in vragen durven stellen

- enthousiasme - belangrijk om in het begin zeer sturend te zijn en later voorzichtig loslaten

- veel herhalen op een niet saaie en toch zinvolle manier

- steeds behapbaar leerwerk en maakwerk opgeven

- - niet antwoorden op vragen

- geen interesse in leerlingen

- teveel vertrouwen in capaciteiten leerling

- verwachting dat leerlingen het na 2x uitleg snappen

- leraar die niet al te best kan uitleggen

- geen vragen mogenkunnen stellen

- geen antwoord op vragen krijgen

- voorbeeld van docent Levend Latijn is te klassiekte frontaal dat mag minder

- te weinig activerende didactiek

- voorbereiding vergt veel energie en voorbereiding

Lee

rlin

gro

l +-

- zonder nakijken leer je niet

- grote verantwoordelijkheid eigen leren

- sfeer bepaalt of leerlingen vragen durven stellen

- vragen om rijtjes en overzicht

Lee

rop

bre

ngs

t + - - door alle oefeningen meerdere keren te maken leidt tot beheersing

- Latijn lezen als Engels - vertalen eenvoudig - als een leerling eenmaal

de uitgangen weet blijft hij ze ook weten

- niveau leerproces ligt hoger direct inhoudelijk en niet eerst grammatica en woorden eromheen

- sneller tekstbegrip - discrimineert sneller qua

denkniveau leerlingen

- - kennen geen rijtjes uit het hoofd



44 Resultaat deelvraag 4 In tabel 44 staan de antwoorden op deelvraag 4 samengevat Welke mogelijkheden benoemen

betrokkenen voor het verbeteren van de vernieuwde didactiek Voor de verbetering van de

vernieuwde didactiek noemden de betrokkenen als topics boek oefeningen toetsen tempo

docentrol en leerlingrol

441 Boek Ter verbetering benoemen de leerlingen zittenblijvers gezinnen en docenten het belang van extra

uitleg bij nieuwe grammatica door een verduidelijkend schema of door aantekeningen in het schrift

De tutoren benadrukken het belang van begeleiding van de leerlingen om te leren omgaan met de

onzekerheid omdat het boek volledig in het Latijn is

442 Oefeningen De leerlingen vragen om meer klassikale bespreking van oefeningen of het samen maken De

docenten zien nog mogelijkheden in het ldquovoorkauwenrdquo van oefeningen en achteraf het bespreken

van de lastigste dingen Daarnaast kan er nog een strakkere begeleiding van de leerlingen bij het

maken en nakijken van de oefeningen en bij het ontwikkelen van metacognitieve vaardigheden

plaatsvinden

443 Toetsen De leerlingen stelden voor om het enthousiasme en de inzet tijdens de lessen ook met een cijfer te

beoordelen De tutoren willen graag tussentijdse cijfers van formatieve toetsen op het

leerlingvolgsysteem en de docenten willen andere manieren van toetsen met minder output in het

Latijn proberen

444 Tempo Leerlingen stellen elke week een herhalingles voor De gezinnen merken dat door blokuren het

tempo lager ligt De docenten bevestigen het belang van herhalen en de nadelige effecten van

blokuren

445 Docentrol Leerlingen willen wel eens een andere docent Latijn om zo de onderlinge verschillen te kunnen

vergelijken De gezinnen vragen om een strakke begeleiding in het zelfstandig leren leren De tutoren

benoemen het belang van de juiste mensen op de juiste plek een goede voorbereiding en goede

wegwijs op de ELO De docenten willen meer activerende didactiek in plaats van frontaal lesgeven

meer controle in maakwerk en leerproces en onderlinge uitwisseling en inspiratie op vakdidactisch

en vakinhoudelijk gebied

446 Leerlingrol De gezinnen benoemen het belang dat leerlingen leren vragen stellen en dat ze met elkaar een

positieve sfeer in de klas creeumlren



Tabel 44 verbeterpunten met betrekking tot de nieuwe didactiek Latijn (indirecte verbeteringen door het negatieve te noemen zijn schuingedrukt)

Topics Leerlingen Zittenblijvers Gezinnen Tutoren Docenten

Boek - uitleg met grammatica erbij

- verduidelijkend schema erbij

- aantekeningen in schrift erbij

- begeleiding in onzekerheid over het Latijn

- basis niet in Latijn maar later wel alleen Latijn (van leerlingen via tutor)

- aanvullingen bij sommige grammatica-onderdelen

Oefeningen - klassikale bespreking

- samen maken

- veel meer bovenop vanaf begin dwingen tot direct nakijken tot goede notatiehellip

- veel meer controleren op maakwerk

- elke oefening bespreken en moeilijkheden benoemen

- leren leren door na te denken over fouten

- oefeningen voorkauwen

Toetsen - enthousiasme en inzet tijdens les ook beoordelen

- formatieve toetsen met weging nul invoeren in Magister

- andere manieren van toetsen proberen

Docentrol - van docent laten ruilen

- begeleiding in zelfstandig leren leren

- zet de juiste mensen op de juiste plek

- bereid goed voor - begeleiding waar aanvullend

lesmateriaal te vinden is

- meer van frontaal lesgeven naar activerende didactiek

- meer controle in maakwerk en leerproces

- elkaar vakdidactisch en vakinhoudelijk inspireren

Leerlingrol - leren vragen stellen

- positieve sfeer in de klas

Tempo - elke week herhalingsles

- geen blokuren - geen blokuren want is minder efficieumlnt

- meer herhalen want daardoor krijgen ze beheersing



45 Samenvatting resultaten In tabel 45 zijn alle resultaten vanuit de interviews inclusief de verbeterpunten volgens de zelfdeterminatietheorie ingedeeld en met de theoretische

verdieping samengebracht

Tabel 45 samenvatting van alle resultaten ingedeeld naar de zelfdeterminatietheorie

Stimulerend Belemmerend Toelichting vanuit literatuur of experts

Genoemde verbeteringen

Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek

Verschillend wat optimale uitdaging is (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007 Ryan amp Deci 2000)

- Aanvullende aantekeningen in schrift

- Begeleiding in leren werken met boek

Alle vormen van gesproken Latijn

Antwoord moeten geven in het Latijn ook op toetsen

Extra begrijpelijke input (Krashen 2009 Nation 2015 Waring 2006) en verschillende optimale uitdaging (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007 Ryan amp Deci 2000)

Formatieve evaluatie van oefeningen zijn goede voorbereiding toets

Fouten in antwoordenboek

Passend hulpmiddel tot doeltreffendheid (Niemiec amp Ryan 2009) Formatieve evaluatie heeft groot effect leeropbrengsten (Hattie 2009)

- Klassikale bespreking oefeningen - Voorbespreken oefeningen en

achteraf lastigste zaken bespreken

Tegenvallende cijfers op toetsen

Latijnse output op toetsen is geen doel (SLO 2014)

- Anders toetsen met minder output

- Enthousiasme tijdens lessen becijferen

- Elke week herhalingsles

Te snel tempo Tempo houden om motivatie vast te houden belang van differentiatie (Janssen Hulshof amp Van Veen 2016)

Geen blokuren is randvoorwaarde (Fullan 2011)



Au

ton

om

ie Eigen verantwoordelijkheid van

leerlingen voor leerproces

Eigen verantwoordelijkheid van leerlingen voor leerproces

Leren leren is een lang leerproces en optimale uitdaging (competentie) is verschillend per leerling (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007 Ryan amp Deci 2000)

Strakkere begeleiding bij zelfstandig leren leren zie ook Hattie 2009

Geen toetsdruk - Formatieve toetsen - Geen toetsing van stampwerk

In het licht van cijfers kunnen ophalen

Oefeningen zijn saai

Belang van leerdoel benadrukken (Alfi Katz amp Assor 2004 Niemiec amp Ryan 2009 Ryan amp Deci 2000)

Geen cijfers formatieve toetsen in LVS Cijfers in LVS invoeren

Re

lati

e - Afstemmen uitleg op behoeftes

- Aanwijzen leerlingen die onbegrip signaleren

- Leerlingen leren vragen stellen - Voorzien in niet saaie maar

zinvolle herhaling - Behapbaar leer- en maakwerk

aanbieden

- Geen antwoord geven op vragen leerlingen

- Geen interesse in leerlingen tonen

- Docent die niet kan uitleggen - Geen vragen mogen stellen - Verwachten dat leerlingen na 2x

uitleg snappen

Sfeer in de klas is ook bepalend voor de relatie (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007)

- Eens wisselen van docent om te vergelijken

- Strakke begeleiding in zelfstandig leren leren

- Begeleiding in gebruik ELO - Juiste mensen op de juiste plek - Goede voorbereiding - Leerlingen leren vragen stellen - Leerlingen leren positieve sfeer in

de klas te creeumlren

Bijk

om

en

de

resu

ltat

en

- Latijn lezen als Engels - Competentiegevoel over vertalen

en meer tekstbegrip

Leeropbrengst (Hattie 2009)

- Frontaal lesgeven - Weinig activerende didactiek - Energievretende voorbereiding

Competentie docenten (Deci amp Ryan 2000) Professionalisering nodig en samenwerkende cultuur (Fullan 2011)

Uitwisseling en inspiratie op vakdidactisch en vakinhoudelijk gebied



5 Conclusie en discussie

51 Conclusie De discrepantie tussen vakdoelstellingen KT en curriculum zorgen voor demotivatie en kennisgebrek

in Nederland (Kroon amp Sluiter 2010) In aansluiting op advies van de VKT en na onderzoek werd

gezien dezelfde situatie op het GC een nieuwe didactiek voor Latijn dat meer aansluit bij de

didactiek van de MVT ingevoerd Het doel van deze innovatie is het vergroten van motivatie en

leeropbrengst en het verminderen van werkbelasting door de hoeveelheid summatieve toetsen Het

doel van dit onderzoek was het verkrijgen van kennis over motivatie bij de nieuwe didactiek Latijn

De diverse betrokkenen bij de nieuwe didactiek Latijn zijn met groepsinterviews bevraagd aan de

hand van tien stellingen over motivatie gebaseerd op de zelfdeterminatietheorie (Deci amp Ryan

2000) Daarbij is doorgevraagd naar motiverende factoren voor competentie autonomie en relatie

en naar mogelijke verbeteringen van de vernieuwde didactiek Latijn Deze concrete aspecten werden

vervolgens weer met de literatuur in verband gebracht en leiden tot antwoord op de hoofdvraag

Wat zijn volgens de betrokkenen motiverende factoren voor leerlingen in de vernieuwde didactiek

van Latijn op het GC

511 Competentie Uit de antwoorden van de respondenten blijkt dat competentie wordt ervaren als leren effect heeft

dus leeropbrengst heeft (Hattie 2009) Dat maakt dat de leerlingen nog meer willen leren (Deci amp

Ryan 2000) De inputhypothese (Krashen 2009 Nation 2015 Waring 2006) die terugkomt in de

lesmethode LLPSI en het gesproken Latijn werd als een passend hulpmiddel tot doeltreffendheid en

als een optimale uitdaging benoemd (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007 Niemiec amp Ryan

2009 Ryan amp Deci 2000) Diezelfde inputhypothese voorziet door zijn constructivistische opzet

tegelijkertijd in grotere leeropbrengst en in competentiebeleving (Nie amp Lau 2010) Toch wordt de

competentie verschillend per leerling ervaren omdat ze verschillen in hun behoeftes qua optimale

uitdaging (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007 Ryan amp Deci 2000) en qua hulpmiddelen die

leiden tot doeltreffendheid (Niemiec amp Ryan 2009) Het belang van differentiatie komt hiermee naar

voren (Janssen Hulshof amp Van Veen 2016)

De zelftoetsing is een passend hulpmiddel en optimale uitdaging voor de competentie van zelfstandig

leren gebleken (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007 Niemiec amp Ryan 2009 Ryan amp Deci

2000) Daarbij zorgt de zelftoetsing ook voor begrijpelijke input waardoor de leeropbrengst vergroot

wordt

512 Autonomie Uit de interviews is gebleken dat nog niet alle leerlingen de verantwoordelijkheid voor hun

leerproces kunnen enof willen dragen Het leren leren is een lang leerproces gebleken en de

optimale uitdaging daarin is wederom verschillend per leerling (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp

Assor 2007 Ryan amp Deci 2000) De docenten achten begeleiding bij het leren leren als gewenst

(Hattie 2009) en uit de literatuur blijkt dat het belangrijk is dat het leerdoel van het leren leren

wordt benadrukt (Alfi Katz amp Assor 2004 Niemiec amp Ryan 2009 Ryan amp Deci 2000) Met deze

werkwijze wordt het ontwikkelen van de 21e eeuwse vaardigheden als probleemoplossend

vermogen kritisch denken en communiceren bevorderd (Voogt amp Pareja Roblin 2010) De

respondenten gaven aan dat door de vermindering van het aantal summatieve toetsen en het

gebruik van formatieve toetsen er meer autonomie wordt ervaren en de evaluatieve druk

geminimaliseerd is Het belang hiervan staat ook in de theoretische verdieping (Alfi Katz amp Assor




513 Relatie De respondenten noemden als motiverende factoren voor de relatie respect waardering en

interesse en de sfeer in de klas De onderwijsinterventies van de docent moeten gericht zijn op een

sfeer waaruit blijkt dat de docent belang heeft bij het succesvol zijn van de leerlingen Dit is

overeenkomstig met de literatuur (Alfi Katz amp Assor 2004 Katz amp Assor 2007 Niemiec amp Ryan

2009)

514 Bijkomende resultaten

Leeropbrengsten grammaticavertaalmethode en vernieuwde didactiek Latijn

Door de didactiek van de ouderejaars te vergelijken met de vernieuwde didactiek is naar voren

gekomen dat er met de innovatie meer tegemoet wordt gekomen aan competentie en autonomie

Competentie in Latijn doordat leerlingen in klas 1 het Latijn lezen als Engels en geen moeite ervaren

met het vertalen van een tekst Ouderejaars daarentegen kunnen het Latijn niet lezen maar vertalen

woord-voor-woord en ervaren vertaaltoetsen als het moeilijkste dat er is De autonomie is groter in

klas 1 dan bij de ouderejaars doordat er minder evaluatiedruk is met toetsen (Alfi Katz amp Assor


Competentie docenten

De docenten Latijn hebben moeite met de frontale manier van lesgeven en het gebrek aan

activerende didactiek Daarnaast vergt de voorbereiding veel energie Ze bevelen aan om momenten

van uitwisseling en inspiratie op vakdidactisch en vakinhoudelijk gebied te plannen Het

competentiegevoel van docenten is niet altijd optimaal (Ryan amp Deci 2000) Er is behoefte aan

professionalisering en een meer samenwerkende cultuur (Fullan 2011)

52 Discussie

521 Aanbevelingen voor de innovatiepraktijk Op basis van de resultaten wordt de docenten aanbevolen om de leeromgeving nog optimaler te

maken qua motivatie om te leren Door de verschillen tussen leerlingen in hun behoeftes qua

uitdaging en qua hulp is differentiatie noodzakelijk en is het van belang dat het leerdoel wordt

geeumlxpliciteerd (Alfi Katz amp Assor 2004 Janssen Hulshof amp Van Veen 2016 Katz amp Assor 2007

Niemiec amp Ryan 2009 Ryan amp Deci 2000) De rol van de docent in de relatie met de leerlingen is

daarbij cruciaal omdat die voorziet in de behoeftes die leerlingen hebben om zich competent te

voelen en de omgeving creeumlert waarin ze autonomie ervaren Wanneer daaraan tegemoet wordt

gekomen ervaren de leerlingen ook een verbetering in relatie

Voor de docenten zelf is het van belang dat ze hun competentie met deze innovatie verder

ontwikkelen door hun vakdidactische en vakinhoudelijke kennis met elkaar te delen op vooraf

vastgestelde momenten Daarbij is het aan te bevelen dat de focus ligt op het ontwikkelen van een

passend toetsbeleid en van activerende didactiek

522 Evaluatie onderzoek Uiteindelijk zijn de onderzoeksresultaten een weerslag van hoe de betrokkenen de vernieuwde

didactiek Latijn qua motivatie ervaren en waarderen Uit de interviews zijn vooral niet motiverende

factoren naar voren gekomen omdat de focus tijdens de interviews wellicht teveel lag op mogelijke

verbeteringen Bij herhaling van een gelijkaardig onderzoek wordt aanbevolen de focus anders te

leggen zodat motiverende factoren meer naar voren komen Om door te vragen waren van tevoren

geen mogelijke vragen geformuleerd op basis van de literatuur Dat is wel aan te bevelen



De verwachting was dat effectiviteit en leeropbrengsten en de interactie in de lessen motiverend

zouden werken en dat is ook het geval gebleken Door de interviews is het verschil in competentie

hebben en competentiebeleving naar voren gekomen ook al zien de docenten hoopvolle

leeropbrengsten het competentiegevoel bij de leerlingen is afhankelijk van het cijfer

Om een nog beter beeld te krijgen hoe de verhoudingen zijn in motivatiebeleving onder de leerling is

een kwantitatief onderzoek nodig Op die manier kan inzicht worden verkregen hoeveel leerlingen de

geuite opvattingen delen en wat dat betekent voor het vervolg van de implementatie van de nieuwe

didactiek Ook lijken leerlingen minder autonomie te willen dan ze krijgen Een verklaring zou kunnen

zijn dat leerlingen in klas 1 nog niet altijd die verantwoordelijkheid willen hebben en het prettiger

vinden dat de docent sterk stuurt Ook is de schoolcultuur nog erg gericht op summatieve toetsen en

lijkt een cultuurverandering die meer van het Rijnlandsmodel uitgaat nodig te zijn (Bakker Evers

Hovens Snelder amp Weggeman 2005)

Hoewel er geen gericht onderzoek is gedaan naar leeropbrengsten van de vernieuwde didactiek

Latijn in vergelijking met de grammaticavertaalmethode lijkt voorzichtig de conclusie getrokken te

kunnen worden dat de vernieuwde didactiek een grotere leeropbrengst geeft in Latijn en in

zelfstandig leren Voor de leeropbrengsten van Latijn is verder onderzoek nodig naar het

beheersingsniveau van de leerlingen waarbij beide didactieken met elkaar worden vergeleken

Vergelijkingen tussen toetsen en toetsresultaten kunnen worden gedaan Bij de overgang naar

origineel Latijn in klas 4 kan de beleving van moeilijkheidsgraad worden gemeten en uiteindelijk kan

het CE een middel zijn om te vergelijken met andere scholen Voor de opbrengst in zelfstandig leren

is ook uitgebreider onderzoek nodig met meer theoretische verdieping en meer mogelijkheden tot

interventies die het zelfstandig leren bevorderen

53 Wijze van kennisdeling De resultaten uit dit onderzoek worden op het GC op 24 juni 2016 tijdens een studiedag gedeeld

opdat overige vakcollegarsquos helpen om de innovatie verder vorm te geven en opdat de overige

collegarsquos de innovatie steunen en daarmee een bijdrage leveren aan de bevorderende schoolcultuur

(Fullan 2011 Waslander Barkmeijer amp Holwerda 2009 Waslander Pater amp Smit 2011) Een

publicatie in het VCN-bulletin en op de website van Addisco zorgen voor kennisdeling met de

beroepsgroep



Literatuurlijst Alfi O Katz I amp Assor A (2004) Learning to Allow Temporary Failure potential benefits

supportive practices and teacher concerns Journal of Education for Teaching 30 no 1 27-

41

Asher J (2003) Learning another language througy actions Los Gatos Sky Oaks Productions

Baarda B Bakker E Fischer T Julsing M de Goede M Peters V amp van der Velden T (2013)

Basisboek Kwalitatief onderzoek Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief

onderzoek GroningenHouten Noordhoff Uitgevers

Baarda B Bakker E Fischer T Julsing M De Goede M Peters V amp Van der Velden T (2013)



Bakker P Evers S Hovens N Snelder H amp Weggeman M (2005) Het Rijnlands model als

inspiratiebron Holland Management Review 103 72-81

Bors G amp Stevens L (2010) De gemotiveerde leerling AntwerpenApeldoorn Garant

Castricum J Hupperts C Koopman N Prot M amp Van der Veen R (2015) Minerva Latijnse Taal

en Cultuur Leeuwarden Eisma Edumedia

Deci E amp Ryan R (2000) The what and why of goal pursuits human needs and the self-

determination of behaviour Psychological Inquiry Vol11 No4 227-268

Deci E Eghari H Patrick B amp Leone D (1994) Facilitating internalization The self-determination

theory perspective Journal of Personality 62 119-142

Dirkse-Hulscher S amp Talen A (2008) Het groot werkvormenboek De inspiratiebron voor

resultaatgerichte trainingen vergaderingen en andere bijeenkomsten Den Haag Academic

ServiceSDU

Fullan M (2011) Whole system reform for innovative teaching and learning Summary of seminaries

paper 204

Hargreaves A amp Fullan M (2012) Professional Capital New York Teachers College Press

Hattie J (2009) Visible Learning A synthesis of over 800 meta-analyses relating to achievement

London and New York Routledge

IJzendoorn C v (2014) Addisco onderwijs Latijn leren in het Latijn Van twaalf tot achttien Vakblad

voor voortgezet onderwijs 24 46-47

Janssen F Hulshof H amp Van Veen K (2016) UItdagend gedifferentieerd vakonderwijs Praktisch

gereedschap om je onderwijsrepertoire te blijven uitbreiden LeidenGroningen

UniversiteitRijksuniversiteit

Japenga C (2015) Schoolplan 2015-2018 Zwolle Gymnasium Celeanum

Kallenberg T Koster B Onstenk J amp Scheepsma W (2014) Ontwikkeling door onderzoek Een

handreiking voor leraren Amersfoort ThiemeMeulenhoff

Katz I amp Assor A (2007) When Choice Motivates and When It Does Not Educational Psychology

Review 194 429-442



Kegel A Roosjen S Schaafsma A amp Visser P (2014) SPQR Latijn Haren Staal amp Roeland

Krashen S (2009) Principles and Practice in Second Language Acquisition University of South

Carolina

Kroon C amp Sluiter I (2010) Het geheim van de blauwe broer Eindrapport van de

Verkenningscommissie Klassieke Talen LeidenEnschede SLO

Kwakernaak E (2014) Vreemdetalenonderwijs Van grammatica en literatuur naar communicatie

Levende Talen Magazine 26-30

Language Policy Division (2010) Foreign languages - modern and classical Strasbourg Cedex

Council of Europe

Lankshear C amp Knobel M (2004) A handbook for Teacher Research From design to

implementation Berkshire Open University Press

Leusink R (2016) De kracht van de klassieken Moderne vruchten van een 2000 jaar oude boom

VCN bulletin jaargang 41 nr165 10-13

Martiacutenez Aguirre C (2016) Een bizarre odyssee Belijdenissen van een classicus s-Gravenhage

Stichting Quintessentia

McAuley E Duncan T amp Tammen V (1987) Psychometric properties of the Intrinsic Motivation

Inventory in a competitive sport setting A confirmatory factor analysis Research Quarterly

for Exercise and Sport 60 48-58

Miraglia L amp Brown C (2004) Lingua Latina per se illustrata Latine Doceo A companion for

instructors Newburyport MA Focus Publishing

Nation P (2015) Principles guiding vocabulary learning through extensive reading Reading in a

Foreign Language 27 No1 136-145

Nie Y amp Lau S (2010) Differential relations of constructivist and didactic instruction to students

cognition motivation and achievement Learning and Instruction 20 411-423

Niemiec C amp Ryan R (2009) Autonomy competence and relatedness in the classroom Applying

self-determination theory to educational practice Theory and Research in Education 7 (2)

133-144

Oslashrberg H (2003) Lingua Latina per se illustrata Rome Vivarium Novum

Platform Onderwijs 2032 (2016) Ons onderwijs2032 Eindadvies Den Haag Platform Onderwijs

2032

Ray B amp Seely C (2008) Fluency through TPR Storytelling Achieving real language acquisition in

school (5e ed) Pismo BeachBerkeley Blaine Workshops amp Command Performance

Language Institute

Ryan R amp Deci E (2000) Intrinsic and Extrinsic Motivations Classic Definitions and New Directions

Contemporary Educational Psychology 25 54-67

Schildkamp K Heitink M Van der Kleij F Hoogland I Dijkstra A Kippers W amp Veldkamp B

(2014) Voorwaarden voor effectieve formatieve toetsing Een praktische review Den Haag

NRO-PPO



Schneiders E (2015) Levend Latijn in de praktijk op het Cygnus Gymnasium VCN-bulletin 40

nummer 163 9-13

SLO (2014) Examenprogramma Klassieke Talen vwo Enschede SLO

Sluijsmans D Joosten-ten Brinke D amp Van der Vleuten C (2013) Toetsen met leerwaarde Een

reviewstudie naar de effectieve kenmerken van formatief toetsen Den Haag NWO-PROO

Thijs A amp Van den Akker J (2009) Leerplan in ontwikkeling Enschede SLO

Van Bommel B (2013 maart 13) Latijn op school kan ook zonder gepuzzel en gezweet de

Volkskrant

Van Bommel B (2014 maart 22) Lingua Latina mortua est Lingua Latina vivat Latijn is dood leve

Latijn NRC

Van der Bruggen B (2007) Wisselspanning Energie voor onderwijsinnovatie Antwerpen-Apeldoorn

Garant

Van der Plaat A (2016) Klassieke talen Vakspecifieke trendanalyse 2015 Enschede SLO

Van Gelder J (2016) Praesidalia VCN bulleting jaargang 41 nr165 5-6

Van Walsum S (2016 mei 26) OESO Nederlandse scholier ongemotiveerd amper orde in de klas

veel talent onbenut Volkskrant

Voogt J amp Pareja Roblin N (2010) 21st Century Skills Discussienota Enschede Universiteit

Twente

Vygotsky L (1978) Mind in Society The Developmen of Higher Psychological Processes Cambridge

Harvard University Press

Waring R (2006) Why extensive reading should be an indispensable part of all language programs

The Language Teacher 307 44-47

Waslander S Barkmeijer I amp Holwerda A (2009) Latijn en de kracht van de vanzelfsprekendheid

Een onderzoek naar de succesbevorderende en succesbelemmerende factoren bij het vak

Latijn op zelfstandige gymnasia Haarlem LSZG

Waslander S Pater C amp Smit B (2011) De toren van Jenga Een onderzoek naar

succesbevorderende en succesbelemmerende factoren bij het vak Latijn op gymnasiale

afdelingen op scholengemeenschappen Utrecht AOb en BGV

Werkgroep Gouden Standaard (2014) Een gouden standaard voor de gymnasiumopleiding Rapport

van de werkgroep Gouden Standaard Utrecht VCN LOZG SHZG BGV

Williams G amp Deci E (1996) Internalization of biopsychosocial values by medical students A test of

self-determination theory Journal of Personality and Social Psychology 70 767-779



Voorwoord Voor u ligt de masterthesis Motivatie voor Latijn Op zoek naar een 21e eeuwse didactiek voor een

dode taal Deze masterthesis is geschreven in het kader van mijn afstuderen voor de Master Learning

and Innovation (MLI) aan hogeschool Windesheim in Zwolle

Als docente Klassieke Talen (KT) aan het Gymnasium Celeanum (GC) in Zwolle ben ik van nature op

zoek naar efficieumlnte en effectieve manieren om de KT aan te leren Mijn ervaring is dat wat efficieumlnt

en effectief is motiveert Toen ik in aanraking kwam met Lingua Latina per se Illustrata (LLPSI) in

combinatie met de communicatieve benadering werd ik geconfronteerd met mijn eigen

incompetentie in Latijn Toch werd ik getriggerd om deze wijze van Latijnse taalverwerving te

onderzoeken Dit heeft uiteindelijk geleid tot de innovatie op het GC waarbij van de

grammaticavertaalmethode is afgestapt en is overgestapt op lectuuronderwijs met een

communicatieve benadering

Gedurende mijn hele MLI van twee schooljaren ben ik met deze innovatie bezig geweest Dit

onderzoek heeft er aan bijgedragen dat ik nu kennis heb van recente inzichten over motivatie en

over taalverwerving Hierdoor heb ik kennis van de linguiumlstiek kunnen verbinden met de kennis van

andere disciplines Daarbij ben ik competent geworden in het doen van kwalitatief onderzoek dat

buiten mijn comfortzone ligt Tot slot heb ik mijn vaardigheid in schrijven sterk ontwikkeld

Mijn lieve man Christiaan en kinderen Ilja en Xander Remmelink bedank ik voor hun liefde hun

geduld en alle tijd waarin ze mij afstonden aan mijn laptop Ik bedank Zwanie van Rij mijn begeleider

voor het geven van alle feedback waardoor mijn onderzoeksverslag is geworden tot wat het nu is Ik

bedank mijn wiskundecollega Frederieke van Perlo voor het uitvoeren van twee interviews en het

meedenken Mijn vakcollega Marijke van Riessen bedank ik voor het samen vormgeven van deze

innovatie Mijn broer Maarten Vergouwe en onze vriend Mattijs Wendt bedank ik voor het redigeren

en het stellen van kritische vragen als leken Ik bedank de respondenten voor hun tijd betrokkenheid

en bijdrage aan de verdere ontwikkeling van deze innovatie De schoolleiding bedank ik voor het

vertrouwen en de ruimte die de vaksectie KT op het GC heeft om nieuwe ideeeumln te ontwikkelen

Leeswijzer Hoofdstuk 1 beschrijft de gehele context van het klassieketalenonderwijs het Nederlandse onderwijs

in het algemeen en het onderwijs op het GC Hoofdstuk 2 licht de theoretische kant van de innovatie

toe Hoofdstuk 3 bevat de onderzoeksopzet en hoofdstuk 4 de resultaten In hoofdstuk 5 staat de

conclusie en de betekenis voor de innovatiepraktijk op het GC en eventueel op andere scholen in

Nederland Ik wens alle classici en niet classici veel leesplezier toe

Drs Suzanne Remmelink-Vergouwe Zwolle 6 juni 2016






























Inhoud Voorwoord 2

Samenvatting 3


1 Inleiding 7








21 Motivatie 11

211 Competentie 11

212 Autonomie 11

213 Relatie 12














233 Zelftoetsing 18


24 Samenvatting 20







34 Instrumenten 22





4 Resultaten 26


411 Toetsing 26

412 Boek 27

413 Algemeen 27






431 Toetsing 30

432 Tempo 30


434 Docentrol 30

435 Leerlingrol 30


441 Boek 33

442 Oefeningen 33

443 Toetsen 33

444 Tempo 33

445 Docentrol 33

446 Leerlingrol 33



51 Conclusie 37

511 Competentie 37

512 Autonomie 37

513 Relatie 38


52 Discussie 38






Literatuurlijst 40




KT klassieke talen

















komen


























































































(persoonsvorming)
























































Latijn









Latijn op het GC







van leerlingen
























2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente












































Inhoud Voorwoord 2

Samenvatting 3


1 Inleiding 7








21 Motivatie 11

211 Competentie 11

212 Autonomie 11

213 Relatie 12














233 Zelftoetsing 18


24 Samenvatting 20







34 Instrumenten 22





4 Resultaten 26


411 Toetsing 26

412 Boek 27

413 Algemeen 27






431 Toetsing 30

432 Tempo 30


434 Docentrol 30

435 Leerlingrol 30


441 Boek 33

442 Oefeningen 33

443 Toetsen 33

444 Tempo 33

445 Docentrol 33

446 Leerlingrol 33



51 Conclusie 37

511 Competentie 37

512 Autonomie 37

513 Relatie 38


52 Discussie 38






Literatuurlijst 40




KT klassieke talen

















komen


























































































(persoonsvorming)
























































Latijn









Latijn op het GC







van leerlingen
























2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente

















Inhoud Voorwoord 2

Samenvatting 3


1 Inleiding 7








21 Motivatie 11

211 Competentie 11

212 Autonomie 11

213 Relatie 12














233 Zelftoetsing 18


24 Samenvatting 20







34 Instrumenten 22





4 Resultaten 26


411 Toetsing 26

412 Boek 27

413 Algemeen 27






431 Toetsing 30

432 Tempo 30


434 Docentrol 30

435 Leerlingrol 30


441 Boek 33

442 Oefeningen 33

443 Toetsen 33

444 Tempo 33

445 Docentrol 33

446 Leerlingrol 33



51 Conclusie 37

511 Competentie 37

512 Autonomie 37

513 Relatie 38


52 Discussie 38






Literatuurlijst 40




KT klassieke talen

















komen


























































































(persoonsvorming)
























































Latijn









Latijn op het GC







van leerlingen
























2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente

















34 Instrumenten 22





4 Resultaten 26


411 Toetsing 26

412 Boek 27

413 Algemeen 27






431 Toetsing 30

432 Tempo 30


434 Docentrol 30

435 Leerlingrol 30


441 Boek 33

442 Oefeningen 33

443 Toetsen 33

444 Tempo 33

445 Docentrol 33

446 Leerlingrol 33



51 Conclusie 37

511 Competentie 37

512 Autonomie 37

513 Relatie 38


52 Discussie 38






Literatuurlijst 40




KT klassieke talen

















komen


























































































(persoonsvorming)
























































Latijn









Latijn op het GC







van leerlingen
























2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente



















Literatuurlijst 40




KT klassieke talen

















komen


























































































(persoonsvorming)
























































Latijn









Latijn op het GC







van leerlingen
























2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente






















komen


























































































(persoonsvorming)
























































Latijn









Latijn op het GC







van leerlingen
























2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente






































































(persoonsvorming)
























































Latijn









Latijn op het GC







van leerlingen
























2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente























(persoonsvorming)
























































Latijn









Latijn op het GC







van leerlingen
























2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente































Latijn









Latijn op het GC







van leerlingen
























2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente





































2000)








Ryan 2009)


2007)


Vygotsky 1978)









Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente


















Ryan 2009)














Assor 2007)


Assor 2007)

















































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente






































leeropbrengsten




























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente























Division 2010)




onderzoek







(Krashen 2009)






















































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente













































































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente





































































Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente


























Familia Romana












































handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente


























handhaven













































































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente



























































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente



















































Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente




















Gesproken Latijn




Zelftoetsing
















2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente



























2004)




hele groep




genoemd)
































































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente




























































2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente



















2004)








































Scheepsma 2014)





























Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente











































Scheepsma 2014)



juni 2016










tabellen toegevoegd











Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente

























Alg

em

ee

n +- - weinig






Bo




Toe

tsin


toetsen































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente

































































Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente




























Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente



















Bo













Ge

spro

ken

Lati

jn + - interessant




anderen




Zelf

toe

tsin





- geen druk




antwoordenboek




problemen











































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente

























































Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente





















Toe

tse







- minder toetsdruk










Co

mp

ete

nti









Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente

















Do

cen

tro


















Lee

rlin

gro

l +-





Lee

rop

bre

ngs






















plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente





























plaatsvinden




Latijn proberen



blokuren




















- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente


























- samen maken





























Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente






















Co

mp

ete

nti

e Geen NL in boek

Geen NL in boek





















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente

















Au

ton

om











Re

lati





aanbieden




uitleg snappen






Bijk

om

en

de

resu

ltat

en


en meer tekstbegrip



































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente













































wordt



















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente





















2009)
















52 Discussie
















































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente












































beroepsgroep





41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente



















41



















ServiceSDU


paper 204













Review 194 429-442





Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente



















Carolina






Council of Europe


















133-144



2032



Language Institute





NRO-PPO




nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente


















nummer 163 9-13






Volkskrant


Latijn NRC


Garant






Twente















Documents

Motivatie voor Latijn - learnacademy.vu.nl · LLPSI Lingua Latina per se Illustrata (Ørberg, 2003) LVS leerlingvolgsysteem MVT Moderne Vreemde Talen OCW Ministerie van Onderwijs