MORAČA MORADA NASTAVI

SLOBODNO DA TEČENeuspjeli tender potvrdio argumente civilnog

društva i nezavisnih eksperata

Neuspjeli tender za izgradnju niza hi-droelektrana na rijeci Morači potvrdio

je argumente civilnog društva, univerzitet-skih profesora i nezavisnih eksperata da je predloženi projekat ekonomski, društveno i ekološki neisplativ.

Kanjon Morače

rodu sliva Morače i Skadarskog jezera. Takve posljedice, planirana zarada od proizvedene energije, nikako ne bi mogla da sanira.

Sam proces usvajanja projekta bio je u potpunosti ne-transparentan. Vlada je odlučila da ignoriše negativne zaključke studija izvedenih ili naručenih od strane nezavisnih institucija kao što su Univerzitet Mediteran i UNDP. Nakon što je bila izložena žestokim kritikama zbog neadekvatnosti i ekonomske neisplativosti origi-nalnog plana omogućila je investitorima da predlože svoja sopstvena tehnička rješenja, čiji ekološki i društveno-ekonomski parametri nisu bili analizirani kroz neophodnu stratešku studiju procjene uticaja na životnu sredinu (SEA).

Vlada je nastavila sa projektom bez obzira na upozoren-ja nezavisnih eksperata i nakon rezultata istraživanja javnog mnenja, koje je pokazalo da većina građana ne podržava namjeru Vlade i smatra da su hidroelektrane na Morači loše za nacionalnu ekonomiju i za životnu sredinu.

“Argument da su HE na Morači u skladu sa praksama o održivom razvoju je pod znakom pitanja, naročito ako se uzme u obzir HE Piva. Iako je HE Piva najskuplji energetski objekat u Crnoj Gori, opština Plužine, gdje je locirana, je najsiromašnija opština u zemlji.”

Prof. Dr. Časlav Pejović, Kyushu University Japan

Tender za izgradnju četiri hidroelektrane na rijeci Morači, 30. septembra je proglašen neuspjelim, jer

nije prispjela ni jedna ponuda od investitora - italijan-ske kompanije A2A u konzorcijumu sa državnom Ele-ktrorpivredom Crne Gore (EPCG) i još jedne italijanske kompanije - Enel-a. Ekonomski i ekološki nedostaci predloženih projekata za izgradnju brana na koje su građani i nezavisne organizacije ukazivali tokom ten-derskog postupka, ranije zainteresovani investitori su prećutno potvrdili činom odustajanja od tendera.

Prema Ustavu, Crna Gora je ekološka država (već 20 godina), međutim od proglašenja Vlada Crne Gore nije učinila primjetne napore u ispunjenju i ostvarenju tog cilja, a njeni napori bi morali biti znatno veći, naročito u slučaju rijeke Morače.

Planom da izgradi niz hidroelektrana na jednom od simbola Crne Gore, sadašnja Vlada je ozbiljno ugro-zila (samo)proklamovani status. Istrajnost Vlade da realizuje ovaj projekat i zanemarivanje mogućih, oz-biljnih posljedica - dovelo je do žestokih diskusija sa naučnom javnošću i civilnim društvom. Nezavisni ek-sperti i brojne nevladine organizacije (NVO), zajedno sa WWF (WorldWide Fund for Nature), vjeruju da bi izgradnja hidroelektrana na Morači imala ozbiljne društveno-ekonomske posljedice na život lokalnog stanovništva, te na jedinstveni biološki diverzitet i pri-

Četiri planirane hidroelektrane na Morači: Andrijevo, Raslovići, Milunovići i Zlatica

Javno dobro naspram privatne koristi Poslednjih nekoliko decenija, Vlade su shvatile da nesmo-trene ekonomske i razvojne politike mogu da unište veoma važna životna staništa sa značajnim ekološkim funkcijama (i za ljude) te da je rehabilitacija tih lokaliteta mnogo skuplja nego njihovo održavanje. Zato ulažu ogromne napore i no-vac kako bi sačuvale ili donekle povratile ekosisteme koji su uništeni u pojedinim fazama industrijskog razvoja. Ovakvi procesi moraju biti poduprti sa jakim zakonodavnim mjera-ma, kao što je to primjer u EU, koja je sprovođenje ekoloških propisa prepoznala kao prioritet.

Crnogorska Vlada bi trebalo da poveća svoje ekološke napore, počev od uzimanja u obzir negativnih zaključaka SEA studije, koju je sama naručila, kako bi se izmjerio društveno-ekonomski i ekološki uticaj izgradnje i rada hidroelektrana na Morači.

Međutim, imajući u vidu izjave vodećih političara, i uprkos negativnim rezultatima tendera i SEA, Vlada još uvijek traži način da dodijeli koncesiju za izgradnju HE na Morači. Njeno djelovanje i dalje pokazuje da je nevoljna da prih-vati činjenicu da Morača jednostavno nije dobro mjesto za izgradnju velikih hidroelektrana.

Gradnja brana – širomzatvorenih očiju Morača je jedna od rijetkih rijeka u Evropi koja je još uvi-jek netaknuta i koja ima slobodan tok. Umjesto da Vlada zaštiti svoju prirodnu imovinu sa održivim projektima najvišeg mogućeg standarda, ona ugrožava ova netaknuta staništa izgradnjom loše projektovanih brana i hidroele-ktrana. Nažalost, ovi napori nailaze na jaku podršku velikih međunarodnih kompanija i nekih zemalja u okruženju koje žele da povećaju sopstveno snabdijevanje “zelenom energi-jom”.

Bez potpune analize energetskog potencijala i alternativa za proizvodnju energije te mjera za ublažavanje neželjenih uticaja, dugoročno odgovorne odluke teško da mogu biti donešene. Većina eksperata je utvrdila da plan koji je predložila Vlada Crne Gore ozbiljno ugrožava status ekološke države. Pored toga, projekat je u direktnoj suprotnosti sa važnim međunarodnim konvencijama, kao što su Ramsar i Espoo konvencije, a na koje je i Crna Gora stavila potpis i preuzela obaveze.

Jedan od osnovnih uslova za ulazak u Evropsku Uniju je preuzimanje, i što je još važnije – primjena zakona i regula-tiva EU, na koje se Crna Gora kao kandidat obavezala. Plan izgradnje HE na Morači ignoriše preporuke i ekološke pro-pise EU, naročito Direktive o vodama i staništima koje zahti-jevaju da države izbjegavaju projekte koji bi mogli dodatno ugroziti kvalitet životne sredine i slatkovodnih ekosistema – osim ukoliko su oni od vitalnog nacionalnog značaja. Napori Vlade da dokaže da su ovi projekti od visokog nacionalnog značaja, bili su nezadovoljavajući.

Politika svršenog činaNažalost, tokom tenderskog procesa bili smo i svjedoci kršenja principa transparentnosti i prava na pristup infor-macijama. Ljudi koji žive duž rijeke Morače i Skadarskog jez-era još uvijek nemaju informacije o projektu i kakve bi on posljedice mogao imati po njihov život, naročito ukoliko bi koncesija bila data direktno Elektroprivredi Crne Gore (EPCG) i opet se promijene tehnički parametri projekta. Porodice su stavljene pred svršen čin, bez ikakve mogućnosti uticaja ili odbrane.

Dobri projekti ne tjeraju investitoreNakon što je javna debata održana u martu 2010. godine pokazala da su promjene na projektu neophodne, originalni plan je bio napušten, ali je tenderska procedura nastavljena, omogućavajući potencijalnim koncesionarima da predlože potpuno nove planove i tehnička rješenja, čiji su društveno-ekonomski i ekološki uticaji bili u potpunosti nepoznati.

„Do sada se niko nije pojavio sa jasnim ekonomskim indikatorima, jer PR agencije skreću pažnju javnosti sa glavne teme: koje su glavne koristi, u brojevima, za državu Crnu Goru.”

Darko Pajović, NVO Green Home

Potencijalni investitori su ispitivali projekat od samog početka tendera. U stvari, u toj fazi, veliki broj vodećih međunarodnih projektantskih firmi napušta projekat. Jed-na od njih je bila i jedna od vodećih kompanija za izgrad-nju hidroelektrana – norveški Statkraft. Oni su već 2009. godine izrazili zabrinutost: “Prije investiranja mi želimo da se uvjerimo da predloženi dizajn brane, pored toga što je ekonomski isplativ, mora u isto vrijeme biti i ekološki prih-vatljiv i podržavati društveni i ekonomski razvoj.” Ovo je bio naš fokus u Albaniji, a investicija u Crnoj Gori je neizvjesna - osim ukoliko se ne otvore mogućnosti za minimalizovanje društvenih i ekoloških uticaja i optimalizaciju potrošnje i proizvodnje,“ rekao je Bredo Erichsen, direktor Statkraft Al-banija, objašnjavajući razloge zbog kojih su odustali od projekta na Morači. I druge globalne kompanije, kao što je kineski Synohydro i austrijski Strabag, koji su u početku ušli u uži izbor, na kraju su odustali od tendera.

Crna Gora je potpisnica Arhuske konvencije, spora-zuma Ujedinjenih Nacija koji je ratifikovala 41 zemlja i

koji obezbjeđuje pristup informacijama i učešće javnosti u procesu donošenja konvencija koje se odnose na životnu sredinu. Arhuska Konvencija navodi da građani i nev-ladine organizacije imaju demokratska prava da učestvuju u donošenju javnih odluka, i da je fundamentalno ljudsko pravo da znamo šta se dešava u našem okruženju.

Sa izgradnjom brana na Morači, ribarstvo bi bilo ozbiljno ugroženo. Veliki broj ljudi koji živi na tim prostorima

živi upravo od izlova ribe, koje je jedna od najznačajnijih ekonomskih aktivnosti u slivu Morače i na Skadarskom jezeru. Studija koju 2010. godine uradili WWF i Green Home pokazala je da najmanje 600 porodica direktno ili indirek-tno zavisi od ribarstva. Izgradnjom brana na Morači njihova primanja bi mogla biti umanjena za skoro 30 odsto, dok se ukupna ekonomska šteta procjenjuje na oko 1.5 milion eura godišnje.

Na zahtjev Vlade Crne Gore, UNDP je uradio SEA studiju Nacionalne Energetske Strategije i donijeo zaključak da “predloženi plan izgradnje četiri brane i hidroelektrane na Morači može ozbiljno ugroziti status Crne Gore kao ekološke države i u suprotnosti je sa principima mnogih međunarodnih konvencija kojih je Crna Gora potpisnica”. Nakon što je dobilo rezultate, Ministarstvo ekonomije je odbacilo zaključke SEA-e i nikada nije zvanično odobrilo ovaj dokument.

Vlada je objavila prekvalifikacioni tender kojim poziva sve zainteresovane investitore da predaju svoje ponude do 30. aprila, 2010. godine, iako Zakon o koncesijama predviđa da DPP, SEA i Koncesioni akt moraju biti usvojeni prije započinjanja tenderske proce-dure, i samo nakon obaveznih javnih konsul-tacija o svim aspektima ovog projekta, što se nije desilo. Četiri ponuđača su izabrana.

Nacionalna Energetska Strategija je usvojena uprkos negativnoj SEA i mnogim kritikama od strane civilnog društva i međunarodnih organizacija. Vlada je takođe od-bacila kritiku Klajva Rambolda, predstavnika Delegacije Evropske Unije u Crnoj Gori.

Akcioni plan za implement-aciju Nacionalne Energetske Strategije do 2012 je usvo-jen uprkos kritikama NVO sektora i Evropske Komisije, koje takođe nisu bile usvo-jene. Svi komentari nezavis-nih eksperata su odbačeni.

Vlada šalje Poziv za izražavanje interesa za izgradnju hidroelektrana na Morači. 20 kompanija su izrazile svoj interes.

novembar 2008oktobar 2008decembar 2007avgust 2007 26. februar 2010

HE na Morači mogle bi ozbiljno ugroziti biljne i životinjske vrste rijeke Morače i Skadarskog jezera© Wild Wonders of Europe Milan Radisics / WWF

Priroda je blagoslovila Crnu Goru sa prelijepim pejzažima i bogatim biodiverzitetom, koje bi trebali

zaštiti i sa najstrožijim ekološkim politikama i naučnim naporima. Ali u posljednih 20 godina koncept Crne Gore kao “ekološke države” nije spriječio teške kompro-mise između prirode i ekonomskog razvoja, u kojem je priroda izvukla deblji kraj. Predloženi projekat na Morači je samo korak dalje u tom pravcu.

Pogrešno je shvatanje da hidroelektrane nemaju loš uticaj na prirodu. One su “CO2 friendly” u odnosu na elektrane na fosilna goriva, ali ako se izgrade bez sve-obuhvatne studije uticaja na životnu sredinu, brane i hidroelektrane mogu da se pokažu kao tehnologije sa veoma destruktivnim procesima proizvodnje. Izgradnja brana na bilo kojoj rijeci ima nekoliko nivoa ekološkog uticaja, počev od promjene prirodnog toka rijeke i kompletnog blokiranja pojedinih njenih djelova, do uticaja na reprodukciju životinjskih vrsta i njihovih mi-gracionih puteva, koji na kraju mogu dovesti do potpu-nog nestanka lokalne flore i faune.

Novi crnogorski potopU slučaju da bude dato zeleno svijetlo za izgradnju HE na Morači, kroz direktno davanje koncesije EPCG-u, ovo ne samo da bi značajno poremetilo prirodni tok Morače. Zbog nedovoljne količine vode za ostvari-vanje planiranih energetskih rezultata, predstavljene su ideje o preusmjeravanju vode iz rijeke Tare, koja je pod zaštitom UNESCO-a kao svjetska prirodna baština, poznate po najdubljem i najslikovitijem kanjonu u Ev-ropi, koji se naziva “Crnogorski Kolorado”.

Trenutni plan Vlade takođe predviđa potapanje po-jedinih djelova Mrtvice i Male Rijeke koji su označeni kao EMERALD područja od najvećeg ekološkog značaja, i veliki turistički potencijal, zaštićena Bern-skom konvencijom. To znači da bi plan izgradnje brana takođe mogao ozbiljno da ugrozi proces uspostavljanja Natura 2000 mreže zaštićenih područja, koje Crna Gora mora da nominuje prije nego što postane punopravni član Evropske Unije.

“Potapanjem kanjona u gornjem toku zauvijek bismo izgubili staništa za odmor, reprodukciju i hranjenje pti-ca, a kvantitet i kvalitet ornito-faune u kanjonu bi bio drastično promijenjen.“

Darko Saveljić, Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore

Izgradnja HE na Morači bi takođe mogla da znači pota-panje EMERALD područja Mrtvica i Mala Rijeka, dok bi dodatna voda mogla biti preusmjerena sa tokova rijeke Tare – “Crnogorskog Kolorada” i jednog od najljepših kanjona u Evropi.

Cijena koju će platiti ribariIzgradnja niza hidroelektrana na osnovu nedovoljnih ili zastarjelih analiza mogla bi ozbiljno da ugrozi čitav hidrološki sistem sliva Morače i da izazove nepoprav-ljivu štetu po životnu i društveno-ekonomsku sred-inu. Izgradnja brana na Morači, prema ekspertima, bi takođe mogla da utiče na Skadarsko jezero sa ozbiljnim negativnim posljedicama po lokalnu i migratornu faunu. Prva i najočiglednija posljedica bi bila smanjena

reproduktivnost ekosistema, a koju bi najviše osjetilo lokalno stanovništvo.

Zbog činjenice da je izgradnja brana predviđena u srednjem toku rijeke, može se očekivati ozbiljan uti-caj na populaciju rječne pastrmke. Prije svega, veliki dio staništa te vrste bi bio uništen što bi dovelo do smanjenja broja i reprodukcije, i gubitka genetskog di-verziteta. Nestanak te vrste, koja je i lokalni kulinarski specijalitet mogao bi da pogorša ionako lošu ekonom-sku situaciju stanovništva, kojem je ona često jedini iz-vor prihoda.

Ista bi sudbina zadesila i ribu glavaticu, koja uglavnom živi u srednjem toku rijeke Morače, i prema posljednjim procjenama, njen broj je najmanji u zadnjih 25 godina.

Ukoliko bi se brane izgradile na Morači, one bi uticale na rijetko bogat biodiverzitet Skadarskog jezera, najvećeg jezera na Balkanu sa RAMSARSKIM statusom. To jeze-ro je međunarodno značajno močvarno područje i stanište ptica. Ono je široko poznato po populaciji uk-ljeva, koje zajedno sa šaranom čine 70% ukupnog ulo-va, što je veoma važno za lokalno stanovništvo i njegov standard. Procjenjuje se da će zbog promjene protoka voda u sjevernom dijelu jezera oko 20% mrestilišta biti uništeno, što takođe znači 20% manje mlađi u narednim generacijama. Osim što to predstavlja ve-liki ekološki gubitak, moglo bi da predstavlja i ozbiljan ekonomski problem za lokalne ribare.

U cilju očuvanja biodiverziteta, Vladine institucije bi morale jasno i veoma pažljivo da definišu režim voda i neophodne količine vode u pojedinim sezonama na Skadarskom jezeru. Nažalost, do sada Vlada i njene in-stitucije nisu definisale režim voda ili mjere koje će biti preduzete da bi se očuvao bogati biodiverzitet jezera.

Više od 90% ukupnog ulova ribe u Crnoj Gori potiče sa Skadarskog jezera.

“HE na Morači je tipičan primjer kako ovaj tip projekata ne bi trebao da bude razvijan i implementiran. Bez jasne slike o ekonomskim troškovima i koristima te o stvarnim negativnim uticajima po životnu sredinu, zajedno sa ne-dostatkom transparentnosti, ne možemo reći da su inter-esi države i društva stavljeni u prvi plan.”

Darko Pajović, Green Home

Nebo iznad kanjona Morače i Skadarskog jezera bez ptica

Dok će izgradnja brana prije svega uticati na riblji svi-jet, ništa bolje ne očekuje ni raznoliki i jedinstveni svi-jet ptica selica. Ukoliko bi došlo do potapanja gornjeg kanjona Morače, ovi svjetski putnici bi mogli izgubiti veoma važna staništa za reprodukciju i hranjenje, što bi dovelo do drastičnog smanjenja njihovog broja i raznolikosti. Oko 98% ptica koje se mogu pronaći u ugroženom slivu kanjona Morače su zaštićene nacion-alnim propisima i međunarodnim konvencijama.

Skadarsko jezero je najznačajnije stanište ptica u med-iteranskom području, a zimi nudi dom za oko 150.000 jedinki. Izgradnja brana na Morači bi drastično ugrozila živote oko 90% od tih 281 vrsta, naročito selica koje ko-riste sjeverne obale jezera za reprodukciju, hranjenje i odmor.

Izgradnjom brana i akumulacionih jezera na Morači ko-ja će poplaviti velike oblasti gornjeg toka rijeke i prouz-rokovati smanjen dotok vode u Skadarsko jezero, Crna Gora bi ne samo ugrozila lokalne vrste ptica i riba, već i čitav spektar vrsta koje su zajedničko prirodno nasleđe Evrope, Azije i Afrike, a ne samo Crne Gore.

“Potapanjem kanjona u gornjem toku zauvjek bismo izgubili staništa za odmor, reprodukciju i hranjenje pti-ca, a kvantitet i kvalitet ornito-faune u kanjonu bi bio drastično promijenjen.“

Darko Saveljić, ornithologist

UGROŽAVANJE IZUZETNOG PEJZAŽAI BIODIVERZITETA

DPP i SEA su objavljeni. Javna debata o SEA je pokazala da će projekat hidrocentrala na Morači imati značajan negativan uticaj na životnu sredinu.

Kao što se pokazalo prihodi od koncesije i poreza ne bi bili dovoljni ni za pokriće kamata novog duga. Crnogorske NVO reaguju zbog mogućnost i da će crnogorski građani morati da ko-finansiraju značajan dio troškova ovog čisto komercijalnog projekta. Ministarstvo ekonomije tvrdi da je analiza izvodljivosti pokazala da je projekat izvodljiv, ali odbija da objavi izvještaj. Odbijanje da objavi podatke predstavlja kršenje Zakona o koncesijama, Zakona o slo-bodnom pristupu informacijama i Arhuske Konvencije.

U studiji izvodljivosti čiji je naručilac Vlada, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti predlaže da se preusmjeri voda iz zaštićene rijeke Tare. Ideja je podržana od strane ministra ekonomije i predsjednika EPCG.

NVO ukazuju na to da je proces izgradnje HE na Morači netrans-parentan i da je predloženi Kon-cesioni akt nedovršen. Dokument ne navodi koliko će taj projekat stajati građane, iako se zakonom jasno propisuje da ovaj podatak mora biti objavljen. Akt takođe ne pominje opasnost od zemljotresa.

Izvještaji sa javnih debata su konačno objavljeni. Ključne primjedbe civilnog društva nisu prihvaćene ni komentar-isane, iako je to zakonska obaveza. Drugi potencijalni investitori nisu bili upoznati sa činjenicom da je A2A sedam mjeseci ranije izjavila da su troškovi investicija značajno umanjeni i da je godišnja proiz-vodnja električne energije precijenjena.

mart-avgust 2010 7. septembar 2010 septembar - oktobar 2010 17. novembar 201015. mart 2010

Ukoliko bi se izgradile brane na Morači, veoma važna staništa za ptice bila bi zauvijek izgubljena

© Wild Wonders of Europe Milan Radisics / WWF

Objavljivanje predloga Koncesionog akta ot-kriva da je 75% energije iz Morače predviđeno za iz-voz. Umjesto crnogorskog, HE na Morači će rješavati deficit “zelene energije” susjednih zemalja.

20. septembar 2010

Vlada Crne Gore bazira svoj projekat izgradnje HE na Morači na više od 40 godina starim planovima koji

su sačinjeni na osnovu zastarjelih tehničkih, ekoloških i društvenih rešenja. Nedovršene ili površne studije, ana-lize i projekcije taj projekat čine još nejasnijim, dok je ignorisanje mišljenja NVO i eksperata podstaklo javno nezadovoljstvo i dovelo da negativnog opšteg stava o projektu izgradnje HE na Morači.

Da bi se izgradile četiri hidroelektrane na Morači mora se započeti sa još nekoliko infrastrukturnih projekata, počev od izgradnje novih puteva i mostova do premještanja kulturnih spomenika, kao što su manastiri i crkve. Ovi troškovi, koje je vlada svojevremeno procijenila na 150 miliona eura (procjene nezavisnih eksperata dosežu iznos od 250 miliona eura), će na kraju biti plaćeni iz nacional-nog budžeta, tj. sve to će platiti građani Crne Gore.

“Procjena ekonomskih koristi od izgradnje hidroelektrana na Morači ne prikazuje opravdanost i efektivnost projek-ta. Univerzitet Mediteran nije želio da učestvuje u mahi-nacijama javnošću, tako da smo prekinuli našu saradnju sa Ministarstvom ekonomije.”

Prof. dr. Milenko Popović, Univerzitet Mediteran

Ako Vlada očekuje od ljudi da se žrtvuju za nacionalni ekonomski razvoj i da se odreknu svog prirodnog i is-torijskog nasljeđa, najmanje što ona mora da učini u tom slučaju je da objasni ljudima šta će dobiti zauzvrat. Projek-tna dokumentacija samo navodi društveno-ekonomske dobrobiti od izgradnje četiri brane na Morači kao “izuzet-no pozitivne”, uglavnom usljed (kratkoročnih) poslova na izgradnji, jeftinije energije za građane i razvoja turizma na vještačkim jezerima. Ali ove izjave nisu potkrijepljene ni-kavim konkretnim proračunima ili analizama.

Ugrožavanje Morače zbog izvoza energije?

Danas, Crna Gora uvozi između 20-30% električne ener-gije, a planirane HE na Morači trebalo bi da riješe ener-getski deficit. U isto vrijeme, Crna Gora izvozi oko 5-10% električne energije koju proizvede, dok gubici u prenos-noj mreži iznose oko 20% ukupne potrošnje. 1

Prema izjavama političara, HE na Morači će smanjiti ci-jenu električne energije potrošačima zbog niže cijene prenosa. Ali, Koncesioni akt jasno navodi da će kompanija koja dobije koncesiju imati pravo da izvozi energiju koju

proizvede u HE na Morači, dok vladina studija procjene ekonomskog uticaja predviđa da će do 75% proizvedene energije biti izvoženo.

U cilju olakšanja izvoza energije mora se izgraditi pod-vodni energetski kabal između Crne Gore i Italije. U stvari, projekat su obje Vlade već odobrile, dok je ugovor o saradnji između italijanske kompanije Terna, Crnogorskog elektroprenosnog sistema i Vlade Crne Gore potpisan 2010. godine.

Taj 750 miliona eura vrijedan projekat izgradnje pod-vodnog kabla dugog 450 kilometara između Tivta na crnogorskoj obali i Peskare na italijanskoj će biti uglavnom finansiran od strane Terne. Italijanski ministar za ekonom-ski razvoj Paolo Romani, koji je bio prisutan prilikom pot-pisivanja ugovora, rekao je da će ispod Jadranskog mora “hiljade kilovata struje biti prenešeno između Crne Gore i Italije”. On je naglasio da će to pomoći u snabdijevanju Italije energijom.

Ovo je jasna poruka da energija sa Morače ne bi bila korišćena za potrebe građana Crne Gore, već bi podvod-nim kablom stizala na italijansku obalu i EU tržište(a). Na ovaj način, crnogorska energija ne bi imala nikakav uti-caj na crnogorsko tržište, građane i njihovu dobrobit u tom smislu. To znači da HE na Morači i energija koju bi proizvele nije predviđena za rješavanje domaćeg deficita i neće smanjiti cijenu energije za građane, već je namijen-jena za prodaju na međunarodnom energetskom tržištu .

Brane kao nova turistička atrakcija?Crnogorska Vlada u svom Detaljnom Prostornom Planu navodi da će nova vještačka jezera dovesti do razvoja tu-rizma u toj oblasti. Tim planom je predviđeno da na sjeve-ru Crne Gore bude novih 16.000 turističkih kreveta i da će

se zbog toga otvoriti 5.000 radnih mjesta. Ali istina je da se turizam već bori i na rastućem jugu, gdje se i najatrak-tivnije lokacije u blizini mora suočavaju sa problemima. Dok održivi, prirodni i eko-turizam ubrzano raste u svijetu, svakako da on neće naći svoje mjesto među vještačkim jezerima i branama u Crnoj Gori.

Hidroelektrana Piva se može smatrati primjerom takvog “turističkog razvoja” i “višestrukih društveno-ekonomskih koristi” od hidroenergetskog razvoja. HE Piva i okolna vještačka jezera nisu uspijeli u razvoju ozbiljnog turiz-ma čak ni nakon 30 godina postojanja, dok se ukupan društveno-ekonomski položaj lokalnog stanovništva uve-liko pogoršao.

Crnogorska Vlada bi trebalo da shvati da vještačka jezera sa branama nisu magnet za turiste, već objekti za proiz-vodnju energije, gdje razlika između troškova i koristi, te ekološki parametri igraju glavnu ulogu pri donošenju od-luka o tome da li da se neki projekat realizuje ili ne.

Stoga je važno da Vlada objavi sve tehničke parame-tre i proračune ekonomskih troškova i koristi, i da jasno definiše ekološki uticaj i mjere ublažavanje negativnih posljedica, da bi bila u stanju da donese racionalnu od-luku, zajedno sa civilnim društvom i ekspertima, o tome da li su HE na Morači koristan projekat za Crnu Goru i njene građane ili ne.

“Projekti izgradnje kaskadnih akumulacionih jezera na Morači, podvodne veze sa Italijom, i dalekovod od obale do Pljevalja, pokazuju do koje su mjere vlada, i Đukanovićeva i ova kvazi-reformisana Lukšićeva vlada, pod pritiskom stranih privatnih interesa. Od navodno ekološke države i ekonomije koja se oslanja na turizam i poljoprivredu, Crna Gora, u očima sadašnje vlade, preko noći postaje izvoznik električne energije i strateško energetsko čvorište Balkana. Ova transformacija je započeta i po svemu sudeći nastaviće se daleko od očiju javnosti i skrivanjem najbitnijih infor-macija, počev od toga koliko će ovo stajati građane Crne Gore.“

Dejan Milovac, zamjenik izvršnog direktora, MANS

DA LI BRANE NOSE KORIST ZA DOMAĆU EKONOMIJU?

Vlada usvaja Koncesioni akt ostavljajući civilno društvo bez mogućnosti da procijeni ili da komentariše izvještaje i zaključke javnih debata, koji su bili dostup-ni samo jedan dan prije usvajanja Koncesionog akta.

19. novembar 2010 Koncesioni akt i drugi akti o koncesijama su objavljeni. Ključna pitanja, komentari i sugestije civilnog društva nisu uzeti u obzir, dok su komentari A2A u potpunosti prihvaćeni. EU delegacija traži više pažnje pitanjima zaštite i naglašava da je slobodan prist-up svim podacima veoma važan.

Upravni sud izjavljuje da nema nadležnost da odlučuje jer Koncesioni akt nema status zakonskog akta i nije objavljen u Službenom Listu, tako da ne može biti predmet Upravnog suda. Tako je javnost praktično lišena prava na suđenje.

Evropski Parlament usvaja Rezoluciju o evropskim integraci-jama Crne Gore kojom poziva vladu Crne Gore da sačini adek-vatne i transparentne procjene uticaja, uključujući takođe “ekološki prikladnije izvore energije”, i da uključi javnost u proces kao što to zahtijevaju propisi i Direktive EU. Štaviše, Rezolucija zahtijeva od Vlade da objavi sve izvještaje i doku-menta vezana za skori dogovor o izgradnji podvodnog ener-getskog kabla između Crne Gore i Italije.

Grupa građana i članova NVO podnosi zahtjev za procjenu zakonitosti koncesione procedure Upravnom sudu.

Dva ponuđača: austrijska kompanija Strabag i kineska kompanija Synohydro zvanično se povlače sa tendera. Samo dvije italijanske kompanije (A2A i ENEL) ostaju u tenderu.

19. november 2010 2. mart 2011 9. mart 201117. decembar 2010decembar 201018. novembar 2010

Dams - the new “big thing” in the tourism offer of Montenegro

Pogrešno je shvatanje da su hidroelektrane benigne po prirodu. Ako se izgrade bez sveobuhvatne studije uti-caja na životnu sredinu, brane i hidroelektrane mogu postati jedna od najdestruktivnijih tehnologija.

Planirani podvodni energetski kabal kroz Jadransko more između Italije i Crne Gore

Brane - nova „velika stvar“ u razvoju turizma u Crnoj Gori

Zavisnost zemlje od samo jednog ili dva centralna izvo-ra energije nije poželjna, naročito ako se uzmu u obzir

klimatske promjene koje već utiču na produkciju hidroele-ktrana (manja količina vode) i termoelektrana (ograničenje ispusta CO2). Da bi se stvorila različitost izvora energije, novi energetski izvori moraju biti istraženi. Iako Vlada još uvijek nije pripremila i usvojila Strategiju razvoja obnovljivih izvora energije, to ne znači da Crna Gora nema veliki potencijal drugih izvora energije kao što su sunce, vjetar i biomasa.

Solarna i energija vjetra su najčistiji izvori energije, a hidroen-ergija je poželjan izbor samo ako je opravdana iz ekološkog, ekonomskog i društvenog aspekta. Crna Gora, Ustavom definisana kao ekološka država, ima obavezu da razmotri sve potencijalne alternative kada razvija svoju energetsku poli-tiku. Ali nacionalna Strategija razvoja energetike do 2025. (SRE25) ne istražuje u pravom smislu sve različite opcije da bi ispunila postavljene ciljeve. Dok predviđa izgradnju HE na Morači, malih hidroelektrana i 100 MW energije vjetra, SRE25 ne predviđa nikakve konkretne korake u razvoju solarnog sektora, a povećana energetska efikasnost i smanjenje gu-bitaka u mreži nisu stavljeni u prvi plan, iako bi ovaj pristup uveliko smanjio potrošnju električne energije u zemlji.

“Potrošnja 150 miliona eura novca građana na loše osmišljene i potencijalno veoma opasne brane, u cilju izvoza 75% ener-gije, nema ekonomskog opravdanja za javnog službenika kao što je premijer, naročito ukoliko bi taj novac donio 10.000 puta više koristi ukoliko bi bio iskorišćen na mala preduzeća i na domaćinstva koja bi postala efikasnija.”

Garret Tankosić-Kelly, bivši šef kancelarije UNDP-a u Crnoj Gori

Insistiranje na hidroenergiji dok je solarna energija nepoželjna

Crna Gora već ima dvije velike hidroelektrane na Zeti i Pivi. One su za sada glavni nacionalni izvori električne energije sa dvije trećine godišnje proizvodnje (2.063 GWhu 2009 - 77% godišnje domaće proizvodnje i 2.520 GWhu 2010 - 66% godišnje domaće proizvodnje) . Termoelektrana Plje-vlja obezbjeđuje između 12% (2009) i 34% (2010) godišnje proizvodnje energije.2 To znači da Crna Gora već proizvodi između 55 i 63% ukupne domaće potrošnje energije (3.578 GWhu 2009 i 4.040 GWhu 2010) od hidroelektrana a time je gotovo ispunila uslove EU da minimum 60% električne en-

ergije dolazi iz obnovljivih izvora energije kao što je sunce, biomasa, biogas, hidro ili geotermalna energija do 2020. go-dine.

“Plan izgradnje četiri HE na Morači negira značajan ekološki uticaj, ne uzima u obzir alternativna rešenja i insistira na često veoma diskutabilnim i uglavnom ap-surdnim pozitivnim efektima na ekonomiju, društvo i prirodu.”

Marina Marković, nezavisni konsultant za životnu sredinu

Studije pokazuju da Crna Gora ima veoma veliki potenci-jal sunčeve energije , jedan od najvećih u Evropi, sa 2.500 sunčanih sati na obali godišnje, što je uporedivo sa Španijom i južnim mediteranskim zemljama.3 Ipak, SRE25 i njen akcio-ni plan ne predviđaju iskorišćavanje solarne energije zbog “visokih troškova instalacije”. Vlada planira da koristi solarnu energiju samo direktno (grijanje vode u domaćinstvima i turističkim objektima), iako nije predstavila nikakve specifične podsticaje tako da ostaje nejasno kako će vlada postići široko rasprostranjeno korišćenje solarnih kolektora.

Vlada takođe zaboravlja da je sektor solarne energije najnap-redniji u smislu istraživanja i razvoja, te da se u tom dijelu stalno smanjuju cijene po instaliranom vatu. 4 Danas možda direktno korišćenje solarne energije ima bolji odnos troškova i koristi, ali značajan napredak u efikasnosti i cijenama so-larnih panela će se desiti prije 2025. godine, a to će učiniti solarnu energiju konkurentnu tradicionalnim izvorima. U ne tako dalekoj budućnosti, zemlje koje posjeduju znanje i električne mreže koje su sposobne da integrišu lokalizovane proizvođače energije, postaće tehnološki i energetski lideri koji obezbjeđuju energiju iz neiscrpnog izvora - Sunca.

Povećanje energetskeefikasnosti donosi više koristi od novih energetskih objekata

Sama Vlada u svojoj Strategiji energetske efikasnosti (2005) shvata da “u odsustvu politike energetske efikasnosti u dugom periodu, nema sumnje da značajan ekonomski potencijal en-ergetske efikasnosti (najmanje 25%) postoji u Crnoj Gori/..../u domenu proizvodnje i prenosa (naročito u distribuciji), kao i u industrijskom, turističkom, javnom i rezidencijalnom sektoru. Prema skorim studijama, mogući ukupan učinak uštede ener-gije u Crnoj Gori, bez značajnijih ulaganja, mogao bi da bude oko 13% (nacionalne potrošnje), ili oko 44000 TJ, što je jednako 12000 GWh, ili oko 100.000 tona tečnog goriva”.

Ali iako SRE25 i Strategija energetske efikasnosti priznaju jak potencijal u energetskoj efikasnosti u domaćem, poslovnom i javnom sektoru, Vladine akcije i politike su uglavnom foku-sirane na povećanje energetskog outputa, naročito na raz-voj hidroenergije.

Još jedna oblast u kojoj su moguće značajne uštede je crnogorska električna mreža. Distributivna i prenosna mreža Crne Gore je zastarjela i zahtijeva ozbiljne investicije da bi postala smart mreža 21. vijeka. Trenutni gubici na mreži iznose skoro 20% ukupne potrošnje, a SRE25 prepoznaje ovaj “veoma značajan gubitak u distributivnoj i prenosnoj mreži” kao veoma ozbiljan problem. Ali većina sredstava koje se izdvoje za ovu oblast energetske politike su ograničena na razvoj studija i analiza, dok investicije u obnavljanje mreže izostaju ili su nedovoljne da naprave značajniju promjenu u smanjenju gubitaka na mreži.

Na osnovu ovih podataka, dolazi se do zaključka da bi sa-mo mjere za smanjenje gubitaka (modernizaciju mreže) i povećanje efikasnosti do 20%, dovele do značajnog smanjenja potrošnje električne energije u Crnoj Gori. Osim smanjenja potrošnje energije, ovi projekti modernizacije bi, takođe, uposlili veliki broj radnika i preduzeća iz zemlje, ne samo na nekoliko mjeseci već na nekoliko godina, i na taj način pružili dodatne društveno ekonomske dobrobiti.

Jasno je da svaka zemlja mora da ima pouzdane i dovoljne količine električne energije da bi podržala svoj društveno-ekonomski razvoj. Ipak, proizvodnja električne ener-gije je aktivnost sa velikim uticajem pa zbog toga prvo se moraju proučiti i predvidjeti svi mogući scenariji, pažljivo razmatrajući ekonomske i ekološke troškove i koristi za čitavo društvo. Svijet se kreće prema odgovornom izboru ka-da je u pitanju proizvodnja električne energije, a to znači da su vlade otvorene prema inovativnim pristupima i rešenjima, praveći skok prema modernoj i stvarnoj održivosti. Naša želja je da Crna Gora bude dovoljno prosvijetljena da krene u tom pravcu i promijeni način na koji donosi odluke.

DA LI JE IGNORISANJE ALTERNATIVA NAJBOLJE ZA JAVNOST?

Podstaknute Rezolucijom Evrop-skog Parlamenta, nevladine organi-zacije pozivaju vrhovnog državnog tužioca da se uključi u projekat i da podnese zahtjev za sudski pretres procesa izgradnje hidroelektrana na Morači u cilju zaštite javnih in-teresa.

Ministarstvo ekonomije objavljuje dokument “Tehnička i ekonomska analiza hidroelektrana na Morači”, koji je sačinjen decembra 2009. Izvještaj je objavljen 10 mjeseci nakon javne debate o DPP i SEA, 5 mjeseci nakon javne debate o Kon-cesionom aktu i 3 mjeseca nakon što je Ministar-stvo ekonomije uputilo poziv prekvalifikovanim investitorima da podnesu svoje ponude.

Nevladine organizacije upućuju poziv vladi premijera Igora Lukšića da prekinu tendersku proceduru za dodjelu koncesije za HE na Morači, jer je objavljeni dokument potvrdio sumnje javnosti da nije projekat u javnom interesu i da će donijeti više štete nego koristi Crnoj Gori.

Vlada produžava rok za dostavljanje ponuda do 30. septembra, 2011.

Nakon što nije primila nijednu ponudu od investitora, tender za izgradnju četiri hidroelektrane na Morači je proglašen neuspjelim. Neuspjeh tendera potvrđuje argumente civilnog društva i nezavisnih eksperata da je predloženi projekat ekonomski, društveno i ekološki neisplativ. Vlada objavljuje da će naložiti novu ekspertsku analizu da bi se uvjerila da li EPCG može sama da implementira ovaj projekat.

7. september 2010 15. april 2010 30. september 201117. mart 2011 14. mart 2011

Alternativni izvori energije nisu glavni fokus crnogorske energetske politike© Brent Stirton Getty Images WWF-UK

Modernizacija mreže bi mogla donijeti smanjenje gubitaka na distribucijskoj mreži te uposliti domaće kompanije i radnike na nekoliko godina.

© Anton Vorauer WWF/Canon

Solarna mapa Crne Gore

Crna Gora ima jedan od najvećih potencijala za raz-voj solarne energije u Evropi, sa 2.500 sunčanih sati

godišnje duž obale.

NEUSPJELI TENDER ZA BRANE NA MORAČI: NOVA PRILIKA ZA PRIRODU CRNE GORE

Vlada Crne Gore bi trebalo da uzme primjer brana na Morači kao upozorenje da projekti koji sa sobom

nose visok uticaj i visoke troškove, moraju biti dobro proučeni, kako bi se izbjeglo nepotrebno trošenje en-ergije i novca.

Činjenica da nije bilo zainteresovanih investitora koji bi se prijavili na tender za izgradnju serije hidroelek-trana predstavlja jasan dokaz ekonomske neodrživosti projekta na Morači, činjenice koju su konačno priznali i preostali potencijalni investitori nakon što su sprov-eli svoju prvu potpunu studiju izvodljivosti. Nekoliko kompanija su shvatile ovu činjenicu ranije tokom ten-derske procedure, odmah nakon što su vidjele i ana-lizirale Vladin plan, i odustale su od projekta (Statkraft, Strabag i Synohydro).

Tokom čitavog tenderskog procesa, organizacije civ-ilnog društva i nezavisni eksperti iz različitih oblasti tvrdili su da nedostaju važne informacije unutar studi-ja i analiza, da su sačinjene nerealne prognoze, i da su ekološki i društveni negativni uticaji preveliki da bi se ovaj projekat realizovao. Nakon neuspjeha ten-dera civilno društvo je još uvjerenije da se projekat na Morači mora u potpunosti zaustaviti.

Ipak, Vladini službenici i dalje tvrde da se ekonomska održivost projekta mora ponovo procijeniti, uprkos neuspjelom tenderu, uprkos studijama koje su doka-zale njegov ozbiljan ekološki uticaj na sliv Morače i Skadarskog jezera, i uprkos činjenici da je ispitivanje NVO Green Home koje je sprovedeno u aprilu 2011., pokazalo da 42% građana smatra da je plan izgradnje HE na Morači loš i nepoželjan

“Primjer brana na Morači pokazuje da civilno društvo može da igra važnu ulogu u procesu donošenja odluka. Činjenica da se niko nije prijavio na tender je važna prekretnica za crnogorsko civilno društvo, a WWF će nastaviti da podržava napore u cilju donošenja odluka o održivim energetskim izvorima u zemlji i regionu.” Frančeska Antoneli, Šef Slatkovodnog Programa u WWF Mediterranean.

Vlada ne diže ruke od ovog projekta. Nakon neuspjelog tendera zbog “nepovoljnog ambijenta”, kao što je to opisao bivši ministar ekotnomije Branko Vujović, Vlada sada želi da zaobiđe javni interes tako što bi direktno dala koncesiju EPCG-u, koji je preko 40% u posjedu Italijanske kompanije A2A, jednog od investitora koji se nisu prijavili na tender. Ako projekt nije profitabilan za A2A, kako će biti profitabilan i koristan za EPCG i građane Crne Gore?

“Rezultati tendera nisu iznenađujući jer su organizacije civilnog društva i brojni lokalni eksperti upozoravali vladu od 2007. godine šta može biti rezultat tendera. Projekat dizajniran od strane Vlade jednostavno nije ekonomski održiv, usljed velikih ekonomskih i ekoloških rizika.”

Darko Pajović, Green Home

Crnogorski eksperti i javnost zajedno sa nevladinim organizacijama kao što su Green Home, Forum 2010, MANS i WWF, vjeruju da je neuspjeh tendera za izgradnju četiri brane na rijeci Morači jasan pokazatelj da crnogorska Vlada treba da

se usredsredi na održive izvore energije, koji su u skladu sa statusom ˝ekološke države˝, a koji će donijeti korist crnogorskoj ekonomiji, narodu i prirodi.

Pravna poruka: Stavovi i izjave izneseni u ovoj pub-likaciji su stavovi njihovih autora i ne predstavljaju nužno stavove ostalih organizacija

1. Energetski bilans Crne Gore za 2011. godinu, Ministarstvo ekonomije, Decembar 2010

2. Energetski bilans Crne Gore za 2011. godinu, Ministarstvo ekonomije, Decembar 2010

3. Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori, CETMA, Februar 2007

4. Solar photovolatic competing in the energy sector, EPIA, Septembar 2011

Odgovori ispitanika na pitanje: “Kakvo mišljenje imate o Vladinom planu za izgradnju HE na rijeci Morači?” (n=1.041)

Mi zaslužujemo da iznesemo stav o projektima koji će promijeniti naš način života.© Michel Gunther WWF/Canon

Green Home, MANS, Forum 2010 i njihov međunarodni partner WWF, pozivaju Vladu da shvati nedostatak interesovanja investitora i protivljenje civilnog društva, kao jasan znak da bi se projekat izgradnje hidroelektrana na rijeci Morači morao u potpunosti napustiti.

Kao odgovor na izazove vezane za energiju u budućnosti, crnogorska Vlada bi trebalo da učini više napora u cilju implementacije energetskih politika, uključujući mjere za podizanje energetske efikasnosti, smanjenje gubitaka i modernizaciju energetske mreže. Takođe i veliki potencijal alternativnih izvora energije kao što su vjetar i sunce čekaju da budu iskorišteni za proizvodnju zelene energije, i kako bi donijeli koristi čitavom crnogorskom društvu: njenoj ekonomiji, stanovnicima i prirodi.

Članovi parlamenta Crne Gore trebali bi da se suprotstave daljim pokušajima da se dodijeli koncesija za brane na Morači direktno EPCG-u i da više ne troše sredstva i vrijeme na projekat za koji je dokazano da je neodrživ.