Monetarna SKRIPTA- II Kolokvijum

8/15/2019 Monetarna SKRIPTA- II Kolokvijum

1/114

Jana Tošković 0

Monetarna ekonomija

Materijal

za II kolokvijum

2008. godina


2/114

Jana Tošković 1

Teorijske rasprave o novcu

Ispitivanje suštine i funkcije novca U istoriji novca, mnogi autori su posvećivali veliku paţnju ispitivanju suštine i funkcijenovcaU središtu istraţivanja bila su dva najbitnija pitanja:

1. U čemu se sastoji vrijednost novca kao mjere vrijednosti i prometnogsredstva; ko ga je podigao na pijedestal opšteg ekvivalenta; kakav je odnosizmeĎu drţave i novca

U odgovoru na ovo pitanje postoje različita tumačenja. Iz njih proističu tri najvaţnijeteorije:

a) Metalistička teori ja

b) Nominalistička teorija c) Marksova teorija

Metalistička teorija

U skladu s ovom teorijom, novac kao prometno sredstvo i mjera vrijednosti mora imati

svoju vlastitu, supstancijalnu vrijednost, bez koje ne bi mogao uspješno sluţiti kao opštiekvivalent i funkcionisati kao sredstvo prometa i plaćanja. Ona odraţava mišljenje i poglede merkantilista - zlato i srebro su jedini oblici trajnog bogatstva.

Po metalistima, i druga dobra teoretski mogu sluţiti kao novac, mada nikad tako uspješnoi pouzdano kao plemeniti metali koji su, na neki način, upravo od prirode novac. Jedino je metalni opticaj normalni opticaj novca. Zlatnom novcu nije potrebna drţavna garancijani deklaracija. Samim svojim prisustvom on predstavlja vrijednost.

Najznačajniji predstavnici su Knis - “Zlato i kredit”, 19. v, Rist, Ruf, Roj, Ajncig ...Zalaţući se za ponovno uspostavljanje zlatne valute, ukazuju da je zlato jedini metal kojimoţe da sluţi meĎunarodnoj razmjeni i koji uţiva opšte povjerenje i u doba najteţihsocijalnih i političkih poremećaja.

Papirni novac podvrgnut je neprekidnim kolebanjima kupovne moći. Ta kolebanja mogu

nanijeti velike gubitke onima koji su stekli papirni novac teškim naporima i štednjom.Teorija nije ispravna jer zlato nije od prirode novac, a prije su pored zlata tu funkciju

vršile i mnoge druge robe.

Papirna valuta posredno posjeduje takoĎe vrijednost i moţe, pod odreĎenim uslovima, još bolje sluţiti potrebama prometa.


3/114

Jana Tošković 2

Nominalistička teorija

Teorija zastupa stanovište da je novac apstraktna računska jedinica, lišena svakogmaterijalnog sadrţaja, koju drţava proglašava kao obavezno sredstvo plaćanja.

Najznačajniji predstavnik je Knap (“Drţavna teorija novca”, 1905.) i novac je po njemu proizvod pravnog poretka. U toku istorije novac je imao različite oblike, ali rasprava onovcu moţe biti samo pravno-teorijska. Plemeniti metali vrše funkciju novca samo zbogtoga što im je tu funkciju namijenila drţava svojim autoritetom. Tu funkciju bi mogla davrši i bilo koja druga roba, ako bi je drţava proglasila zakonskim sredstvom plaćanja.Ljudi na isti način cijene i papirni novac, samo ako ga drţava izdaje i stavlja u opticaj.

Nominalisti su se pozivali na tzv. austrijsku anomaliju i Prvi svjetski rat. Austrijskaanomalija javlja se u Austro-Ugarskoj monarhiji nakon 1948. kada su se u opticaju

nalazile srebrne i papirne forinte, pri čemu ove posljednje, zbog nesigurnih političkih prilika, nisu bile iskupljive u srebro. Istovemeno, dolazi do naglog opadanja vrijednosti

srebra na svjetskom trţištu.

Zbog gubitka povjerenja u vrijednost srebra, papirne forinte dobijaju aţio na trţištu prizamjeni za srebrne forinte.

Prvim svjetskim ratom sve zemlje su napustile zlatnu valutu, a papirna valuta, barem u

početku, uspješno je vršila funkcije kao i ranija zlatna valuta.

Kejnzova “upravljiva valuta” je posebna varijanta nominalističke teorije. Po Kejnzu,novac nije ništa drugo nego ono što drţava s vremena na vrijeme proglasi sredstvom plaćanja novčanih obaveza.

Od koncepcije nominalista polazi i Gesel - tzv. Geselov novac. UvoĎenje “besmrtnosti”novca, prema Geselu, bilo bi izvršeno uvoĎenjem valutnog poreza na novac u opticaju, prema prosjeku trošenja sve robe i to s 1 promilom na sedmicu ili 5,2% na godinu.Reformom novca smatrao je da će postići maksimalnu iskorišćenost novca, jer će gasvako trošiti da bi izbjegao plaćanje valutnog poreza. Nestalo bi tezauracije i štetnogzgrtanja novca, privreda bi dobila novi polet, a nezaposlenost bi nestala. Novac bi time

bio “osloboĎen” od samovolje svojih vlasnika i postao u potpunosti “slobodan”. Valutniodbor bi regulisao količinu novca u opticaju, radi stabilnosti cijena. Novac ne bi mogaodonositi kamatu jer s vremenom gubi vrijednost i “suši se” (“tuberkolozni onvac”) . Uzreformu novca sprovela bi se i agrarna reforma i eventualno konfiskacija zemljišta u

korist društva, čime bi se stvorio novi socijalni poredak .

Čak je i Kejnz u tom novcu vidio budućnost.

U Švajcarskoj je sproveden i referendum 1950. kojim je odbačena reforma novca.Geselovci dolaze do pogrešnog zaključka: reforma društva kroz reformu novca.


4/114

Jana Tošković 3

Nominalistička teorija nije teoretski ispravna jer novac nije tvorevina drţave nipravnog poretka. Novac je po svom porijeklu roba i javlja se prije nastanka drţave. Drţava ne moţe po svojoj volji stvarati novac. Svojim propisima samo je legalizovala postojeće stanje i potvrdila postojeći novac, osiguravajući mu tim putem svojstvozakonskog sredstva plaćanja.

Vrijednost novca formira se i odreĎuje samostalno na trţištu , često sasvim suprotnointencijama i ţeljama drţave.

Marksova teorija

Po Marksu, novac je po svom nastanku i suštini roba koja vrši ulogu opšteg ekvivalenta.Zlato je postalo roba na osnovu razvoja robne razmjene i njenih protivurječnosti, a nezato što mu je tu ulogu namijenila sama priroda.

S obzirom da su ekonomski zakoni osnova administrativnih, drţava ne stvara niti moţestvarati novac.

Vrijednost novca (metalni novac) odreĎuje se količinom društvenog rada za proizvodnjuzlata i srebra, a ne količinom novca u prometu. Funkciju mjere vrijednosti moţe vršiti jedino punovrijedan novac i u ovoj funkciji novac se pojavljuje kao apsolutno

utjelovljenje ljudskog rada, a razmjena robe za novac je razmjena robe za robu.

Papirni novac moţe da zamijeni zlato u funkciji prometnog sredstva, ali ne u funkci jimjere vrijednosti. Vrijednost papirnog novca nije originalna i izvodi se iz vrijednosti potrebnog zlata kojeg u prometu zamjenjuje.

Za razliku od metalnog novca koji bez intervencije obavlja funkciju prometnog sredstva,

drţava garantuje simbol i znak papirne novčanice. S obzirom da zlato i van prometazadrţava vrijednost, a papirna gubi, novčani opticaj se kod zlatne valute, za razliku od papirne valute, automatski reguliše. Uz nepromijenjenu masu dobara i rast obima papirnog novca, i uz nepromijenjeno ostalo, vrijednost novca će pasti jer veća količina papirnog novca zamjenjuje istu količinu zlata, pa na svaku novčanu jedinicu otpadamanja količina reprezentativnog zlata.

S druge strane, ako se poveća masa roba u prometu, a opticaj papirnog novca ostan e isti,vrijednost će mu porasti jer je porasla količina potrebnog zlata, i na svaku jedinicu otpada

veća količina simbolizovanog zlata.

Marks ukazuje na robnu prirodu papirnog novca; papirna valuta samo je jedan poseban

oblik zlatne valute; zlato kao opšti ekvivalent nije istisnuto već je samo predstavljeno nanovi način.


5/114

Jana Tošković 4

2. Odnos novca i cijena - pitanje zavisnosti faktora od kojih se formiraju

cijene na trţištu: - da li nivo cijena primarno zavisi od obima novčane mase, ili je obim novčane

mase zavisna veličina, uslovljena sumom robnih cijena;- da li je inicijativa trţišnih kretanja na strani proizvodnje i raspodjele ili na strani

novca.

Teorije koje ispituju odnos novca i cijena:a) Kvantitativna teorija

b) Dohodna teorijac) Teorija inflacionog jaza

d) Psihološka teorija e) Marksova teorija

f) Kejnzova teorijag) Monetaristička teorija


6/114

Jana Tošković 5

Kvantitativna teorija novca

Analiza kupovne snage novca i faktora koji je determinišu obično polazi od kvantitativneteorije novca kao najjednostavnije. To je najraširenija varijanta teorije odnosa novca icijena. Dvije varijante - prometna i transakciona.

Prometna varijanta

Prve formulacije dali su Boden i Davancati.Poskupljenje roba u Evropi u 14.v. nastojali su objasniti prilivom zlata i srebra iz

Amerike. Naime, smatrali su da opšti nivo cijena (P) zavisi od odnosa količine novca uopticaju (M) i količine roba na trţištu (Q):

P =Q

M (tzv. primitivna varijanta)

Q = količina roba koja se u odreĎenom trenutku nalazila na trţištu M = masa novca koja se u istom momentu nalazila na trţištu P = opšti nivo cijena

Kupovna snaga novca je:

P

1= M

Q

Prvobitni oblik kvantitativne jednačine je:

M = PQ

Prema Hjumu, najznačajnijem predstavniku, teorija se svodi na: a) cijene roba u zemlji su odreĎene ukupnom količinom novca b) sav novac u zemlji predstavlja sve robe u zemljic) ako se poveća količina robe, pada joj cijena, čime vrijednost novca raste; ako

se poveća količina novca, cijene roba srazmjerno rastu čime vrijednost novcaopada

Prethodnoj jednačini nedostaje brzina opticaja novca.

Brzinu opticaja novca prvi uvodi Lok preko faktora prometne brzine novca.

Jednačina dobija dinamičan oblik i izgleda:

P =Q

MV

MV = PQ (prometna varijanta)


7/114

Jana Tošković 6

Q = prodata količina robe i usluga u nekom perioduMV = efektivna količina novca koja je u istom periodu mijenjala vlasnika V = prosječna prometna brzina

Ova jednačina se svodi na odnos ponude i traţnje, gdje je Q ponuda, a MV traţnja. Prvobitna jednačina je slika nekog stanja, a ispr avljena oblik privrednog kretanja u kojojse uporeĎuju veličine 2 privredna toka, robnog i novčanog.

Rikardo je sintetizovao i sredio teoriju.

Za razliku od Hjuma, Rikardo polazi od svoje poznate teorije radne vrijednosti. Po

njemu, vrijednost plemenitih metala zavisi isključivo od ukupne količine rada utrošenogu njihovu proizvodnju. Novac kao znak vrijednosti, mjerilo vrijednosti, je supstitutodreĎene količine zlata. Izvozom zlata se smanjuje količina novca u prometu i cijene padaju. Uvozom zlata se povećava novčani opticaj, cijene rastu. To znači da cjelokupno

zlato u zemlji u odreĎenom momentu predstavlja novac u opticaju . Novac je roba čijavrijednost zavisi od veličine društveno potrebnog rada utrošenog za njenuproizvodnju. Ovaj zakon vrijedi u uslovima dok vlada ravnoteţa ponude i traţnje novcana trţištu, odnosno dok se na trţištu nalazi onoliko novca koliko ga promet zahtijeva.

Protivurječnost kod Rikarda: prema teoriji radne vrijednosti novčani opticaj je odreĎenvrijednošću roba, a tvrdi da vrijednost novca zavisi od odnosa vrijednosti roba i količinenovca u prometu.

Transakciona varijanta

Fišer proširuje kvantitativnu teoriju i uvodi 2 nova elementa: a) širi novčanu masu dijeleći je na M1 - gotov novac i M2 - depozitni novac b) brzina opticaja novca moţe biti različita u zavisnosti od oblika novca V1 i V2

Svaka promjena u bilo kom od ovih elemenata utiče na cijene; promjene su stalne jer seuvijek 1 od elemenata mijenja.

Polazno je:

P =T

MV


P

1 =

MV

T

P = prosječni nivo cijena T = obim transakcija

Nezavisna varijabla je M, a zavisna P.


8/114

Jana Tošković 7

Brzina opticaja novca, u uslovima monetarne ravnoteţe, na kratak rok treba da se tretirakao konstanta. Na duţi rok mijenja se zavisno od kretanja realnog dohotka - porastomnacionalnog dohotka per capita ubrzava se novčani opticaj.

U modelu Fišer polazi od ravnoteţe:

MV = PT

PT = veličina robnog prometaMV = veličina novčanog prometa

Ako doĎe do poremećaja, privreda teţi da se vrati u stanje ravnoteţe.

Poremećaj je izazvan obično povećanjem M; T je pod uticajem realnih faktora kojemodel ne uzima u obzir.

Ako se količina novca poveća 2 puta:

2MV = 2PT

Kad cijene porastu srazmjerno porastu M iznad stanja ravnoteţe, dolazi do novemonetarne ravnoteţe.

Proširena Fišerova formula glasi:

M1V1 + M2V2 = PT

Kupovna snaga novca:

P

1

= 2211

V M V M T

Zaključak iz Fišerove formule: uz istu masu robe u prometu cijene rastu srazmjerno porastu količine novca i brzine opticaja novca; uz nepromijenjeno M i V, cijene rastu ili padaju obrnuto srazmjerno s promjenama mase roba u prometu.

Postoji mišljenje da Fišer nije unaprijedio kvantitativnu teoriju novca, već da je ona nanivou s početka 19. vijeka.


9/114


10/114

Jana Tošković 9

Lijeva strana jednačine je gotov novac, a desna robe koje bi se mogle kupiti

Cijena roba zavisi samo od količine novca ako k i rk’ ostanu nepromijen jeni:

p =

'rk k

n


n

rk k

p

'1

Ova formula je značajna zbog uvoĎenja dva nova pojma: nominalne i realne novčane blagajne , tj, n, s jedne, i k + rk’, s druge strane

Ovu varijantu, formulu - dohodnu - kvantitativne teorije, Kejnz je kasnije napustio iizradio vlastitu dohodnu varijantu.

3. Dohodna varijanta kvantitativne teorije

Prethodne prometne varijante imaju ozbiljne empirijske nedostatke:

nepostojanje podataka kojima se analizira pojam transakcija ili opšteg nivoacijena;

većina onog što se uključuje u pojam transakcija ima ograničen ekonomskiznačaj.

Stoga je bilo potrebno suziti pojam transakcija i obratiti paţnju samo na one koje direktnoutiču na proizvodnju dobara i usluga.

Tako je stvorena dohodna varijanta:

MVy = PyTy

Py = indeks cijena za sva finalna dobra proizvedena u tom periodu

Ty = fizički obim finalnih dobara proizvedenih u datom perioduVy = dohodna brzina opticaja nvca

Indeks cijena za sva finalna dobra i usluge proizvedene u nekom periodu (P y) zavisi od

količine novca (MVy), koja je upotrijebljena za kupovinu fizičkog obima proizvodnje utome periodu (Ty), tj:

Py = y

y

T

MV


11/114

Jana Tošković 10


y

y

y MV

T

P

1

Ova jednačina je pogodnija od MV = PT, jer obuhvata dohodne transakcije i isključujerazmatranje finansijskih transakcija koje ne djeluju na stvaranje dohotka.Poteškoća kod jednačine - nemoguće izračunati dohodnu brzinu novca.


12/114

Jana Tošković 11

Dohodna teorija

Osnovna karakteristika dohodnih teorija o novcu je da u jednačinu razm jene, tj. prometnu jednačinu (MV = PT), umjesto robnog prometa (PT), uključuju dohodak (Y) odnosno PO(cijene - output).

Time se paţnja u determinisanju cijena (P) sa M prebacuje na novčani dohodak (Y), kaozbir svih izvornih zarada u privredi, odnosno na neto društveni proizvod (O) unaturalnom obimu, čija trţišna vrijednost (PO) mora biti jednaka Y, tj:

Y = PO

To je Aftalionova dohodna jednačina.

Prosjek robnih cijena:

P =O

Y

Kupovna snaga novca:

Y

O

P

1

S obzirom da Y, po Aftalionu, ne utiče na robne cijene automatski već psihološki (na promjenljiv način), svoju teoriju je nazvao psihološkom. Njegova dohodna jednačina ne pokazuje kupovnu snagu novca, budući da bi na jednojstrani morala imati M, a na drugoj P, pa zbog toga nije kvantitativna.

To vaţi i za Šumpeterovu jednačinu:

Y = MV1

V1 = dohodna brzina

Kejnz je u svojoj dohodnoj jednačini spojio Aftalionovu i Šumpeterovu jednačinu čimenapušta ranije kvantitativno ubjeĎenje:

PO = M1V1

M1 nije cjelokupna količina novca već jedan dio Ova jednačina je izloţena u “Traktatu o novcu” 1930.

Prosječan nivo cijena je:

P =O

V M 11


13/114

Jana Tošković 12


11

1

V M

O

P

Gornja kvantitativna jednačina je izvedena iz prve osnovne jednačine o kupovnoj snazinovca.

Prva Ke jnzova jednačina koja se odnosi na dohodnu teoriju novca:

Pc = R

S I

O

E

'

Pc = prosječna trţišna cijena roba prodatih domaćinstvima u dotičnoj godini E = dohodak (zarada) svih proizvodnih faktora kod proizvodnje ukupnog DP

O = DP u naturalnom izrazu

I’ = zarada pri proizvodnji investicionih robaS = štednja (akumulacija) svih proizvodnih faktora R = obim proizvedenih potrošnih roba

Druga Kejnzova jednačina:

P =

O

I S E

PO = trţišna vrijednost ukupnog DPI = trţišna vrijednost investicija PO = ukupna kupovna snaga datog perioda u privredi koja se realizuje upotrebom novca

Kejnz dijeli ukupan novac na: M1 - dohodni; M2 - poslovni; M3 - štedni

Samo se dohodni novac (M1) moţe pojaviti u jednačini razmjene. To je onaj novac kojise javlja kao zbir novčanih iznosa koji leţe u blagajnama domaćinstava, spreman za poravnanje tekućih izdataka, a koji se kreće: a) izmeĎu preduzeća i domaćinstava, odnosno od preduzeća pritiče kao dohodakdomaćinstvima; b) izmeĎu domaćinstava i preduzeća, kada iz domaćinstava dolazi kao izdatak natrag u preduzeće, gdje se javlja kao prihod za prodatu robu, i tako se zaključuje jedan krug i počinje novi. Ipak, Kejnz ne prekida vezu sa kvantitativnom teorijom koju priznaje kao ispravnu, ali

ovog puta samo u hipotetičkom stanju pune zaposlenosti, tj. u slučaju koji nije postojao.

Kejnz je otvorio metodološki rascjep i podijelio monetarne teoretičare na: one koji polaze od modela MV = PT i one koji polaze od novčanih r ashoda i dohodaka.


14/114

Jana Tošković 13

GraĎanska monetarna teorija se razvila u više pravaca: 1. Čikaška škola monetarista (Fridman) 2. Imovinska monetarna teorija (Tobin)3. Radklifov izvještaj - o radu engleskog komiteta za monetarni sistem iz 1959. sa

teţnjom da se koncept novca zamijeni sa širim konceptom likvidnosti, i kojim se

odriče svaki značaj kretanju količine novca


15/114

Jana Tošković 14

Teorija inflacionog jaza

Neke elemente teorije dao je Viksel u svojoj teoriji monetarne ravnoteţe. Uzeo je u obzirodnos štednje i investicija kao uslov monetarne ravnoteţe i doveo ga u zavisnost ododnosa realne i novčane kamatne stope. Time je postao jedan od prvih teoretičara koji

je ukazao na pojavu inflatorno-deflatornog jaza usljed nepodudaranja štednje i investicija. Od ideje Viksela polaze Olin, Lindal, Mirdal, Davidson i Hansen (švedska škola) i Kejnz Svi predstavnici teorije kao osnovu uzimaju odnos štednje i investicija čijom razlikomdefinišu inflatorni i deflatorni jaz.Polazi se od toga da je rast cijena (inflacija) realna pojava, da su realni faktori od

presudnog značaja, a novčani faktor ima sekundarni značaj u nastajanju togprocesa.

Direktni uticaj

Model se svodi na osnovne odnose investicija (I) i štednje (S).Inflacija je posljedica većih investicija (I) u odnosu na formiranu štednju (S), a deflacijasuprotno.Inflacioni jaz, kao rezultat veće globalne traţnje u odnosu na ukupno formiranu ponudu(štednju) vodi inflaciji, rastu cijena. Cijene rastu sve dok postoji višak traţnje, odnosnoinflacioni jaz.

S, I

S’

Y

S

I

I’ B

RA

Z


16/114

Jana Tošković 15

A-B = inflacioni jaz

Z = kriva pune zaposlenosti

S = kriva štednje I = kriva investicija

A = tačka nove ravnoteţe do koje dolazi usled povećanja nacionalnog dohotka i

povećanja štednje, kao posledica povećanja nacionalnog dohotkaB = tačka ravnoteţe kada bi se smanjile investicije R = tačka potencijalne ravnoteţe

Z = kriva pune zaposlenosti

S = kriva štednje I = kriva investicija

A = tačka nove ravnoteţe do koje dolazi povećanjem investicijaR = tačka potencijalne ravnoteţe A' – B' = deflatorni jaz

Proces uravnoteţenja teče ovako: zbog porasta cijena dolazi do povećanja nacionalnogdohotka, porasta štednje, kriva S se pomjera do tačke A, i dolazi do izjednačavanja S i I Uravnoteţenje moţe da ide smanjivanjem investicija, kada se kriva I sječe sa krivom S utački B.

S, I

Y

B’

A’

I’

I

SZ

R


17/114

Jana Tošković 16

Dakle, dva su pravca uravnoteţenja: a) Smanjenje investicija b) Povećanje štednje.

Deflatorni jaz je manjak investicija i otklanja se ako se kriva I podigne do nivoa gdje bi

sjekla krivu S u tački A’. U ovom slučaju, izbjegava se smanjenje štednje.

Indirektni uticaj - Vikselova teorija

Ponašanje štednje i investicija stavlja se u zavisnost od kretanja realne ili prirodne i bankarske (novčane) kamate.

Ukoliko je ponuda odreĎenih roba usklaĎena sa traţnjom tih roba na trţištu u svrheinvestiranja, na trţištu se formira “prirodna” ili realna kamatna stopa.

Banke teško mogu odmah odrediti koja je to prirodna kamata i odobravaju kredite bez

stvarne podloge (nepostojeći depoziti). Na te kredite ne plaćaju kamate, ali naplaćuju naodobrene kredite. Bankarska kamata, time, moţe biti niţa od prirodne ili realne, što povećava interes za novim kreditima (traţnja novih kredita). Investicije rastu iznadštednje i otvara se inflacioni jaz, rastu cijene. Na trţištu se javlja fenomen “prisilne”štednje.

Smanjenjem likvidnosti ograničavaju se krediti i povećava se bankarska kamata dok se neizjednači sa prirodnom.

Štednja se povećava, izjednačava sa investicijama, uspostavlja se ravnoteţa i zaustavljarast cijena.

Dalje slijedi - povećanje kamata, rast štednje i pad investicija - štednja postaje veća odinvesticija, cijene padaju.

Po Kejnzu, inflacioni jaz je posljedica viška traţnje nad ponudom u uslovima punezaposlenosti rada i kapitala.

Ravnoteţa se moţe uspostaviti ili smanjenjem investicija na nivo raspoloţive traţnje(nepoţeljno je jer se djelovanjem negativnog multiplikatora negativno djeluje na dohodaki zaposlenost) ili uvozom štednje (smanjenje ostalih oblika potrošnje - lične i opšte) -ţrtvovanje neravnoteţe u platnom bilansu.


18/114

Jana Tošković 17

Psihološka teorija

Isticanje psiholoških faktora u pitanjima odnosa novca i cijena susrijeće se još uradovima Kejnza, predstavnika švedske škole i marginalista.

Prednjače marginalisti (“teorija graniče korisnosti”) i predstavnici kvantitativne teorijekoji su pod snaţnim uticajem marginalista (Hjum, Rikardo, Boden, Pigu, Kejnz, Maršal). Neki od ovih teoretičara daju sekundarni, a neki primarni karakter (“čisti predstavniciteorije”) psihološkim faktorima.

Najpoznatiji predstavnik je Aftalion koji je svoj koncept izgradio na dohodnoj teoriji i

marginalističkoj teoriji granične korisnosti. U zavisnosti od raznih psiholoških faktora, pojedinci reaguju različito na promjene u kretanju dohotka.

Dominantno psihološki faktori su: razna očekivanja, predviĎanja i subjektivne ocjenekorisnosti potrošača.

Promjene u novčanom dohotku dovode do promjena u cijenama zavisno od raspoloţenja pojedinaca i sl. Porast ili pad cijena nije više posljedica rasta ili pada količine novca; to jeslučaj samo ako je to posljedica porasta ili smanjenja dohotka, što predstavlja proširenjedohodne teorije. Dakle, promjene dohotka ili cijena rezultat su djelovanja kvalitativnih

(psiholoških), a ne kvantitativnih faktora, pa je Aftalionova teorija kritikakvantitativne teorije.

Dejstvo psiholoških faktora Aftalion prenosi i na intervalutarnu vrijednost novca,meĎunarodne platne i trgovinske odnose.

Porast cijena slijedi rast deviznog kursa i bez odgovarajućeg porasta dohotka.

Pod uticajem predviĎanja o daljem rastu kurseva, dolazi do većeg porasta cijena i jošvećeg smanjenja vrijednosti novca nego što je bio porast deviznog kursa . Usljedrazvijenih meĎunarodnih veza uticaji se šire i vrlo brzo prenose sa zemlje na zemlju.Dokaz za to je špekulativno kretanje kapitala - “vrućeg novca”.

Razlike u štedljivosti mogu da se protumače kao razlika u pridavanju većeg ili manjegznačaja vrijednosti novca. Gdje se novcu daje veća vrijednost i gdje se više štedi, više se iosjeća njegova individualna vrijednost. Novcu se daje manja vrijednost tamo gdje susvjeţe uspomene na stradanja kroz inflacije usljed njegovog obezvrjeĎivanja , tamo gdje

se očekuje rat ili valutna reforma na štetu posjednika novca.

S druge strane, kada se očekuje pad cijena i “šire glasovi o tome” potrošači sesuzdrţavaju od kupovina, brzina opticaja se usporava, a cijene pokazuju tendenciju pada.Psihološki faktori idu u prilog stabilnosti novca i cijena u privredama s manjim padomvrijednosti i kupovne snage novca, u doba privrednog poleta i veće traţnje novca, u dobatzv. optimističkog raspoloţenja.


19/114

Jana Tošković 18

Po Teoriji ponašanja, podvarijante teorije, presudnu ulogu na formiranje cijena, razvojinflacije, vrijednosti novca, trţišnih kretanja i sl, ima “ponašanje” različitih društvenihgrupa, velikih grupa, monopola, udruţenja, drţavnih organa.

Po Teoriji dominacije, kao varijanta teorije ponašanja, dominantne firme i ekonomike

imaju na trţištu odlučujuću ulogu. Ponašanje jednih uslovljava ponašanje drugih. Odlukevelik ih jedinica, kao što su javna vlast i monopoli, najsnaţnije utiču na sva kretanja.Ponašanje velikih uslovljava ponašanje malih i odreĎuje kretanje cijena. Znači, velikefirme, monopoli daju ton i pravac svim kretanjima jer ih slijede i imitiraju ostali. TakoĎe, prisutna je sposobnost pojedinih društvenih grupa da izmijene svoje učešće u dohotku, atime i da izazovu neravnoteţu.

Presudan uticaj psiholoških faktora je u brţem ili sporijem obrtanju novca, pa jedna istakoličina novca djeluje čas kao manja, čas kao veća, što se odraţava na vrijednost,kupovnu snagu novca, cijene.

Ipak, psihološke faktore je nemoguće kvantifikovati, pa teorija ne bi trebalo da ima

praktičnu primjenu. Psihološki faktori ipak postoje i djeluju na ljude u odnosu na novac idohodak.

Zaključak

Teorija je pogrešno postavljena: Psihološki faktori samo dopunjavaju i pojačavaju druge realne faktore

reprodukcije, finansijske i druge faktore;

Polazi od pogrešne pretpostavke da su traţnja, potrošnja, novčani opticaj, cijene istabilnost pod dominantnim uticajem psiholoških faktora.

Nije moguće negirati postojanje i djelovanje psiholoških faktora ni u unutrašnjim ni umeĎunarodnim odnosima, ali se postavlja pitanje da li su psihološki faktori osnovni ilidodatni faktor stabilnosti novca i privrede.


20/114

Jana Tošković 19

Kejnzova teorija

Kejnz je razradio dohodnu varijantu kvantitativne teorije u “Raspravi o novcu”, a u“Opštoj teoriji” dao je postulat savremenoj teoriji inflatornog jaza . Dakle, jedni ga

smatraju pristalicom kvantitativne teorije, drugi dohodne, a treći psihološke.U stvari, kod njega se srijeću kombinovani pogledi svih teorija, integrisani u jedan sistem- Kejnzov sistem.

Iz njegovih radova moglo bi se zaključiti da njegova teorija predstavlja prelaz odkvantitativne ka savremenijim shvaćanjima.Kvantitativnu teoriju priznaje kao ispravnu u hipotetičkom stanju pune zaposlenosti .Udaljava se od nje isticanjem kvalitativnih faktora psihološkog karaktera - psihološkasklonost potrošnji, investiranju i likvidnosti.

Kejnz je pošao od pretpostavke da je za analizu novca i cijena nedovoljno uporeĎenje

globalnih veličina: mase novca (M) i proizvodnje (Q) ili realnog proizvoda.

Dohotke rasčlanjuje na:a) dohotke od proizvodnje potrošnih roba; b) dohotke od proizvodnje proizvodnih roba.

Potrošačku traţnju dijeli na:a) traţnju potrošnih roba; b) traţnju proizvodnih roba.

Tako se formiraju:

a) cijene potrošnih roba; b) cijene proizvodnih roba;c) cijene čitave proizvodnje.

Formula za cijenu potrošnih roba glasi:

P = R

S I

O

E

'

P = cijena potrošnih roba E = ukupan nacionalni dohodak

O = ukupna proizvodnjaS = štednja I’ = novčani dohodak onih ko ji proizvode investicione robeR = raspoloţive potrošne robe na trţištu

Cijene sredstava za proizvodnju zavise od odnosa I i S, kamatne stope i očekivanja preduzetnika koji se opredjeljuju za investicije.


21/114

Jana Tošković 20

Cijena čitave proizvodnje:

P =O

S I

O

E

I = vrijednost novih investicija

Ako je I - S = nula, znači I = S, slijedi da cijene zavise samo od E/O

Time ni jedan dio nacionalnog dohotka nije tezaur isan, sve uštede su investirane, obimkredita je na nivou stvarnih ušteda, a privredni ţivot cjelokupno u stanju potpuneravnoteţe.

Kejnzova teorija multiplikatora

Po ovoj teoriji, investiciona potrošnja stvara nove dohotke koji su veći od investiranihsredstava. Svaka investiciona potrošnja stvara trojaki efekat.

Primarni: nabavka nove opreme i reprodukcionog materijala usljed čega rastudohoci te proizvodnje i suma dohodaka zaposlenih.

Sekundarni: nove porudţbine investicionih roba izazivaju dodatnu traţnjusirovina i reporodukcionog materijala i porast ličnih dohodaka u timdjelatnostima.

Tercijalni: investiciona potrošnja dovodi i do ekspanzije traţnje na sektoru potrošnih roba i usluga.

Efekat multiplikacije investicionih ulaganja zavisi od sklonosti ka potrošnji koja jeobrnuto proporcionalna stepenu ekonomske razvijenosti zemlje.Razvijene zemlje više investiraju, a manje troše, a nerazvijene obrnuto.Ako npr. jedna zemlja investira 2/3 svog ukupnog dohotka (faktor - r), multiplkator je 3:

1/(1 -r) = 3

Ukupna suma novoformiranih dohodaka:

n = I*r 1

1

Za I = 1000, r = 2/3: n = 1000x3 = 3000

n = ukupna suma dohodaka

I = početni iznos investiranog dohotka r = faktor investiranog dohotka


22/114

Jana Tošković 21

Teorija multiplikatora je bitna zato što ističe značaj investicija sa stanovišta iindividualnog i društvenog kapitala, uz multiplikativno otvaranje dodatne zaposlenosti idodatnih dohodaka.

Kejnz potencira odnose štednje i investicija, uz naglašavanje psiholoških faktora, a

osnovni uzrok pada ili rasta cijena nalazi u njihovoj nejednakosti. Dake, nesklad izmeĎu Ii S izaziva promjene cijena, pri čemu glavnu ulogu ima kamatna stopa. Niska kamatnastopa stimuliše investicije i destimuliše štednju, čime se izaziva nesklad i porast cijena.

Na nesklad izmeĎu I i S utiče se eskontnom politikom, politikom otvorenog trţišta iobaveznih rezervi.

Budući da kamatna stopa djeluje na profit, troškove investicija i cijene potrošnih roba,kamatna stopa djeluje na cijene bez posredstva izmjena u količini novca.

Kejnz je prvi značajniji teoretičar inflacije. Po njemu, robne cijene se formiraju na

osnovu troškova proizvodnje.Inicijalni faktor povećane inflacije je u porastu troškova proizvodnje, usljed čega rastucijene, zatim traţnja, i dolazi do ekspanzije količine novca.Po kejnzijancima, uticaj povećanih troškova na porast nivoa cijena ne mora da buderavnomjeran, kada su u pitanju razne privredne grane.Glavni efekat porasta količine novca je na ekspanziju privredne aktivnosti i zaposlenosti

Primjedbe na njegove teoretske postavke:

a) Njegova teorija o novcu nije uklopljena u teoriju reprodukcije iako na tu vezuukazuje;

b) Preuveličana je uloga bankar skih i monetarnih faktora;c) Preuveličan je uticaj psiholoških faktora; d) S jedne strane, dokazuje da količina novca ne utiče na cijene već dohodak

umanjen za štednju (E - S). S druge strane, tvrdi da usljed nove emisije novca, ustanju pune zaposlenosti, dolazi do rasta cijena.


23/114

Jana Tošković 22

Monetaristička teorija

Poznata i kao neokvantitativna teorija, reformulisana kvantitativna teorija, odnosno

kvantitativna teorija u širem smislu.

Čikaška škola - Fridman, Švarc, Kagan, Bruner, Melcer, Majzelman, Klajn, Selden,Jeger , Makešič, Patinkin, Lerner .

Osnovne karakteristike

Fridman polazi od toga da je kvantitativna teorija novca teorija traţnje novca i da prethodne teorije na daju objašnjenje odnosa realnog i novčanog dohotka, kamate i nivoacijena. Odbacuje transakcioni pristup, koji je čisto mehanički, i posmatra novac kao dioznatno šireg koncepta aktive - kapitala ili ukupne imovine.Dohodak se moţe drţati u 5 oblika imovine:

Novac Obveznice Akcije fizička dobra ljudski kapital

Fridman ove faktore uključuje u funkciju traţnje novca, a osim njih još neke kako bi sedobio kompletniji odnos meĎuzavisnih veličina

Faktori koji odreĎuju traţnju novca su: odnos izmeĎu ljudskog kapitala i ostalih oblika u kojima se moţe drţati kapital; očekivana stopa prinosa na novac i druge oblike aktive; djelovanje inflacije ili deflacije na promjenu vrijednosti novca i drugih oblika

imovineRealna traţnja novca je sljedeća funkcija:

P

M = f(Y, W, Vm, Vw, Ve,

dT

dP

P

1r)

gdje je:

M = nominalna traţnja novcaP = indeks cijena

P

M = realna količina novca

Y = realni dohodak (proizvodnja)W = odnos izmeĎu finansijske i realne aktive i fiksnog kapitala Vm = stopa očekivanog prinosa novca Vw = stopa očekivanog prinosa obveznica Ve = očekivana stopa prinosa od akcija

dT

dP

P

1= stopa promjena opšteg nivoa cijena

r = ostale varijable


24/114

Jana Tošković 23

Nastoji se dokazati da postoji prilično stabilan odnos izmeĎu realne traţnje novca ivarijabli koje tu traţnju odreĎuju. TakoĎe se nastoji odbaciti teza o apsolutnoj stabilnosti brzine opticaja novca.Dakle, traţnja novca zavisi od tokova dohotka, i to:

stopa prinosa od akcija kamatne stope od obveznica stope promjena opšteg nivoa cijena i dr.

Osnovna varijabla teorije je dohodak (imovina) po stalnim cijenama ili permanentni

dohodak , čime Fridman izgraĎuje teoriju permanentnog dohotka. Druge varijable susekundarnog značaja i vezane su za stopu prinosa pojedinih oblika imovine.

Iz različitih oblika imovine, dolazi do različitih oblika tokova novca: dohodak od novca kao depozita- kamata dohodak (prinos) od obveznica - godišnji prinos od vrijednosti kupovina, prinos

od promjena cijena obveznica u toku odreĎenog perioda dohodak od akcija - nominalni iznos; konstantni iznos; iznos u zavisnosti od

promjene cijena i prinos od promjene cijena akcija do koje dolazi tokomvremena

dohodak od fizičkih roba koji zavisi od kretanja cijena dohodak od proizvodnog ili radnog kapaciteta čovjeka što zavisi od radne

sposobnosti, nivoa obrazovanja i trošenja promjene preferencije ili ukusa potrošača i nosioca dohotka (imovine)

Ova teorija razlikuje traţnju novca krajnjih drţalaca imovine (domaćinstva, privatnisektor) i traţnju od strane preduzeća, privrednih subjekata.

Po ovoj teoriji funkcija novca je vrlo stabilna, pa je i brzina novca stabilna i mijenjaće se

samo pri promjeni traţnje novca. Novčana masa se mijena po jednoj dosta stabilnoj godišnjoj stopi rasta pa novac tadadjeluje neutralno. Nagle promjene novčane mase dovode do inflatornih ili deflatornih promjena u privredi.

Monetarni faktori postaju osnovni izvor poremećaja u privredi i odstupanja nominalnogod realnog dohotka, što je posljedica novokreiranog novca. Osnovni faktor poremećaja jeodstupanje kreiranog novca od strane bankarskog sistema u odnosu na realnu količinunovca što se neposredno odraţava na cijene. Da bi opšti nivo cijena ostao stabilan, potrebno je da se količina novca povećava paralelno s povećanjem proizvodnje istanovništva.

Dugoročna stopa monetarnog rasta bi trebalo da iznosi 3-5%. Veći ili manji porastnovčane mase od tako programiranog nivoa dovešće do inflacije, odnosno deflacije.Konstantna stopa rasta od 5% treba da osigura privredu od većih fluktuacija cijena uznegativno dejstvo na stopu rasta i stabilnost privrede.


25/114

Jana Tošković 24

Po ovoj teoriji, nominalna količina novca je egzogeno odreĎena autonomnimodlukama monetarne vlasti pa na nju ne djeluju nebankarski drţaoci novca kojiodreĎuju samo realnu količinu novca Dohodna brzina novca je odreĎena realnom količinom novca (ponašanjem drţaocanovca).

Osnovne postavke monetarizma

Polazeći od tzv. “automatske” monetarne ravnoteţe, koja se iscrpljuje kroz konstantnustopu porasta količine novca, a što vodi stabilnosti i uravnoteţnom porastu, učenjeFridmana i ostalih neokvantitativaca Čikaške škole moţe se svesti na sljedeće postavke:

1. Postoji skladan odnos izmeĎu stope rasta količine novca i stope rasta nominalnogdohotka. Rastom količine novca porašće i nominalni dohodak, i obrnuto . Znači,funkcija traţnje novca je stabilna.

2. Promjene u stopi monetarnog rasta izazvaće promjene u stopi rasta nominalnogdohotka i to sa zakašnjenjem od 6 do 9 mjeseci.

3. Stopa monetarnog rasta nije čvrsto povezana sa stopom rasta dohotka u sadašnjemtrenutku. Sadašnji rast dohotka zavisi od toga što se dešavalo sa novcem u prošlosti. Dohodak u budućnosti zavisi od toga što se dešava sa novcem usadašnjosti.

4. Uticaj na nivo cijena javlja se 6 do 9 mjeseci nakon djelovanja na dohodak i proizvodnju. Ukupno vremensko zaostajanje izmeĎu promjene u monetarnomrastu i promjene u stopi inflacije iznosi 12 do 18 mjeseci.

5. Promjena stope rasta nominalnog dohotka odraţava se na proizvodnju, a ne nanivo cijena - pojavom raskoraka izmeĎu stvarne i potencijalne proizvodnje pojaviće se i pritisak na stopu rasta cijena.

6. Kratkoročne monetarne promjene prvenstveno djeluju na proizvodnju, dokdugoročna stopa monetarnog rasta utiče prvenstveno na cijene.

7. Inflacija je uvijek i svuda monetarni fenomen, jer se moţe stvoriti i stvara samorastom količine novca koji je brţi od stope rasta proizvodnje.

8. Rashodi javnog sektora mogu, ali ne moraju biti inflatornog karaktera - inflatornisu ako se finansiraju kreiranjem novca.


26/114

Jana Tošković 25

9. Fridman ne ističe prvobitno početno djelovanje promjene količine novca nadohodak već na cijene postojeće aktive, obveznica, akcija i nekretnina.

10. Brzi monetarni rast najprije vodi sniţavanju kamatne stope, a kasnije - povećanimrashodima i stimulisanjem rasta cijena - promjena monetarnog rasta dovodi do

porasta traţnje kredita i porasta kamatne stope.

Kritika teorije - nedostaci

Prvi nedostatak : Fridmanov model na sadrţi razlikovanje izmeĎu “aktivnog” i”neaktivnog” novca, niti izmeĎu “transakcionih” i “špekulativnih” sredstava. Njegovmodel traţnje novca oblika kvantitativne teorije graĎen je za visokorazvijenu imonetiziranu privredu (SAD) s razvijenom finansijskom strukturom i finansijskiminstrumentima (trţištem) i teško se moţe primijeniti na privrede bez takvih karakteristika.

Drugi nedostatak modela je što uzima širi koncept novca koji uključuje i oročenedepozite koji su u svim zemljama izvan novčane mase . To je, po nekima, doprinijelo daFridman dolazi do visokog koeficijenta elastičnosti traţnje novca (iznad jedinice). Uzadekvatniju definiciju novca, rezultat bi se znatno razlikovao, uz pad koeficijenta.

Ova teorija polazi od nekoliko, danas teško prihvatljivih pretpostavki: 1. potpune ravnoteţe privrede sa stabilnim cijenama; 2. pune zaposlenosti rada i kapitala;3. potpuno elastične traţnje novca u odnosu na dohodak; 4. stalne i stabilne stope rasta proizvodnje - 3-4%, što stvarnost demantuje; 5. stabilne dugoročne promjene količine novca (3%, odnosno kasnije 5%)

Slabost teorije je kod tumačenja “suviše velike količine novca” => Pri takvom stanju,vlasnici dohotka će trošiti svoj novčani dohodak, čime rastu cijene sve dok količinaraspoloţivog novca ne bude odgovarala onoj visini novčanog dohotka koju ekonomskisubjekti ţele da drţe. Ipak, moguće je u svakom trenutku akcijom drţave ili CB smanjiti postojeću količinu novca.


27/114

Jana Tošković 26

Kritičari inflacije troškova

I Čarls Levinston (Charles Levinstone) – „Kapital, inflacija imultinacionalne kompanije“

Levinston daje osvrt na burţoasko tumačenje inflacije i kaţe da osnovni uzrok inflacijenije ono što misle burţoaski ekonomisti. Po njemu, multinacionalne kompanijeobezbjeĎuju iz sopstvenih izvora sredstva za finansiranje kapitala. Povećanje akumulacijedovodi do povećanja cijena. Tako dolazi do rasta inflacije. pritom, nadnice se samo prilagoĎavaju ovakvom rastu cijena. On smatra da treba promijeniti poloţaj zaposlenih ukompaniji. Porast cijena rezultat je velikih multinacionalnih kompanija koje su u svom

posjedu imale 35% svjetske proizvodnje. U trci za profitom, one utiču na sve veći porastcijena, a samim tim i na rast inflacije.

Prema tome, smatra Levinston, nadnice su samo izgovor da se paţnja skrene sa pravoguzroka inflacije - sa krupnog kapitala i njegove trke za profitom.

Po njemu, trade-off izmeĎu nezaposlenosti i inflacije je laţni trade-off i kao dokaz navodikretanja iz 60-ih godina (pojava stagflacije). Prema tome, potpuno je pogrešan stav pokojem vlada treba da odluči da li je za:

Visoku stopu inflacije ili Visoku stopu nezaposlenosti.

On ukazuje na pojavu stagflacije – period 60-ih i 70-ih godina. Stagflacija je stanje ukojem je, pored visoke stope inflacije, prisutna i visoka stopa nezaposlenosti.

On ukazuje na dejstvo instrumenata ekonomske politike:

Monetarna politika => u suzbijanju inflacije moţe bizi neefikasna jer velikemultinacionalne kompanije mogu svoje velike rezerve (koje su sastavljne od

velikog broja valuta) usmjeriti vani.

Fiskalna politika => progresivno oporezivanje dohotka i profita dovešće doseljenja preduzeća u područja zvana „poreski rajevi“ (niski porezi, poreskeolakšice...), pa će fiskalna politika, samim tim, biti neefikasna.

Prema tome, srţ problema proističe iz bliske veze krupnog kapitala i (političke) vlasti, a

uzrok inflacije vidi u ekonomsko- političkoj moći.


28/114

Jana Tošković 27

II Ţam

Ţam je drugi teoretičar koji se kritički osvrće na inflaciju troškova. On smatra da nadnicesamo prate već ostvareni porast cijena (zbog poskupljenja roba, radnici traţe povećanje

zarada kako bi mogli da kupuju sve što su prije porasta cijena mogli).

U CG: uvezena inflacija (porast cijena naftnih derivata) – nadnice u zemlji indirektnoutiču na porast cijena (sa porastom cijena, povećavaju se nadnice za indeks porasta ukolektivnim ugovorima). Marţe uvoznih kompanijama, usled niskih carina, su visoke, ali prevazilaze cijene u drugim zemljama i tako utiču na rast inflacije.

Kada ostalim teorijama ne moţemo objasniti inflaciju, koristimo psihološke teorije.

Kada nemamo sopstvenu valutu, ne moţemo koristiti monetarnu politiku i meĎunarodnu politiku koja se odnosi na devizni kurs, ali moţemo koristiti fiskalnu politiku i politiku

dohodaka.

Odnos inflacije i nezaposlenosti

Kejnz (Keynes ) u „Opštoj teoriji zaposlenosti, kamate i novca“ ukazuje da biekonomije koje su u stanju depresije mogle da smanje nezaposlenost povećanjem traţnje.Stoga, stavlja akcenat na fiskalnu politiku kao jači instrument.

30-ih godina se javlja podrška za ovakav stav. Nezaposlenost je bila visoka, a traţnja je bila niska.

U II svjetskom ratu, traţnja je u svakom pogledu prevazilazila ponudu.

Nakon II svjetskog rata, moglo se očekivati da će se ekspanzivnim upravljanjem traţnjomuticati na nezaposlenost. Tu leţi opravdanje za Kejnzov stav.

MeĎutim, ovi stavovi su bili teorijski. Nakon II svjetskog rata, Velika Britanija je pristalada vodi svoju ekonomiju na onom nivou koji je blizak stanju pune zaposlenosti. Trebalo

je izabrati nivo zaposlenosti (nezaposlenosti) i autputa do nekog kritičkog nivoazaposlenosti.

1958. godine, Filips izraĎuje grafik polazeći od analize odnosa stope nezaposlenosti istope inflacije u Velikoj Britaniji u periodu od 1861. do 1957. godine. Kao mjeruinf lacije Filips uzima rast nadnica, zato što u početnom periodu nije bilo relevantnih podataka koji se odnose na stopu inflacije. tako je dobio negativnu korelaciju (trade-off)

izmeĎu stope inflacije i stope nezaposlenosti: Visoka nezaposlenost => niska inflacija Niska nezaposlenost => visoka inflacija


29/114

Jana Tošković 28

JEDNOSTAVNA FILIPSOVA KRIVA

Zaključci:

1. Ekonomija moţe da se vodi do različitih nivoa zaposlenosti (nezaposlenosti) iautputa.

2. Nivo nezaposlenosti se ne bi mogao smanjiti bez stvaranja inflacije sve dotačke A u kojoj Filipsova kriva siječe apscisu. - U originalnoj Filipsovoj studiji taj nivo je bio 5,5%.

3.

Vlada se moţe pokazati sposobnom za voĎenje ekonomije pri niskojnezaposlenosti, ali će platiti cijenu u visokoj inflaciji. Npr. Vlada moţe izabrati tačku B. Po originalnoj Filipsovoj studiji to je tačkau kojoj je stopa inflacije 2% i stopa nezaposlenosti je 2%. Na taj način jestvoren stabilan trade-off izmseĎi nezaposlenosti i inflacije.

B = stabilan trade-off

AC Stopa nezaposlenosti(%)

Stopa

Inflacije(%)

0

FK


30/114

Jana Tošković 29

60-ih godina mnoge ekonomije su se kretale na način koji se objašnjava Filipsovomkrivom. Tako je, pored teorijske, stvorena i empirijska potvrda Filipsove studije.

MeĎutim neoklasični ekonomisti ukazuju da se u klasičnim modelima uzimaju realnenadnice, a ne novčane kao što je to prikazano Filipsovom krivom.

1960. godine, Semjuelson (Samuelson ) i Solov testiraju ovaj trade-off na slučaju SAD u periodu od 1900. do 1960. godine. Umjesto nadnica, uzeli su CPI (consumer price index).

Osim u periodu od 1931. do 1939. godine, ustanovili su da postoji negativan odnos

izmeĎu stope nezaposlenosti i stope inflacije i taj odnos su nazvali Filipsovom krivom.Visoka stopa nezaposlenosti praćena je niskom ili negativnom stopom inflacije. Niskastopa nezaposlenosti praćena je visokom stopom inf lacije.

0

10

15

5

-5

-10

-15

=> negativna korelacija

=> pozitivna korelacija (1931.-1939.)

Stopa

Inflacije

(%)

Stopa nezaposlenosti(%)


31/114

Jana Tošković 30

Postavlja se pitanje: kako izvršiti izbor izmeĎu različitih kombinacija inflacije inezaposlenosti?

Ukoliko se ţeli postići cjenovna stabilnost (nulta inflacija) izabraće sevisoka nezapolsenost.

Ukoliko se ţeli postići visoka zaposlenost (niska nezaposlenost) izabraćese visoka inflacija.

Tokom 60-h godina inflacija dobija umjeren rast i dolazi do pojave spirale cijena i

nadnica:

.

.

.

Smanjuje nezaposlenost

Umjeren rast inflacije

Što povećava nominalnenadnice

A to dovodi do rasta cijena

roizvoda

I rasta opšteg nivoa cijena rast inflaci e

Što smanjuje nezaposlenost

Koja povećava nominalnenadnice


32/114

Jana Tošković 31

1968. godine, Fridman i Felps izraĎuju proširenu Filipsovu krivu – proširuju je tako štou osnovni model (spiralu nadnica i cijena) uključuju očekivanja. Ova proširena Filipsovakriva naziva se još i „Filipsova kriva akceleracije“, po kojoj niska stopa nezaposlenostidovodi do rasta inflacije, tj do brţeg rasta (akceleracije) nivoa cijena.

Indeks NAIRU = NonAccelerating Inflation R ate of Uemployement

PROŠIRENA FILIPSOVA KRIVA

Kratkoročno, postoji trade-off izmeĎu stope inflacije i stope nezaposlenosti, jer seekonomija nalazi u stanju neravnoteţe. Da bi vlasti suzbile nezaposlenost moraju povećati ponudu novca, što dovodi do neočekivanog rasta inflacije za 2%. Zaposlenost iautput će se kretate duţ kratkoročne Filipsove krive do tačke B.

Originalna Filipsova kriva odgovara sve dok je očekivana inflacija jednaka nuli. Ako se promijene očekivanja, doći će do pomjeranja Filipsove krive, tako da bi sjekla Filipsovukrivu koja je predstavljena vertikalnom linijom (dogoročnu Filipsovu krivu).

StopaInflacije

(%)

Stopa nezaposlenosti

(%)

A

P e

0% P e

2%

B

FK LT

FK ST FK ST

0


33/114

Jana Tošković 32

Fridman i Felps uvode fenomen prirodne stope nezaposlenosti koja nije zastupljena kod

originalne Filipsove krive.

Sredinom 70-ih godina, ova veza se prekinula. U mnogim zemljama SAD i OECD bile su

prisutne visoke stope inflacije i nezaposlenosti i dokazano je da ne postoji trade-off udugom roku. MeĎutim, ta relacija se ponovo javlja izmeĎu promjene stope nezaposlenostii promjene stope inflacije i dolazi do tzv. raspršenosti:

Zaključak:

70-ih godina desila su se 2 naftna šoka. Firme su usled povećanja cijena nafte, povećalesvoje cijene u odnosu na nadnice kako bi povećale marţe i to je dovelo do inflacije.Inflacija postaje postojana i pozitivna, što mijenja očekivanja, a očekivanja mijenjaju prirodu odnosa izmeĎu stope nezaposlenosti i stope inflacije.

Levinston smatra da je dugoročni i primarni cilj monetarne politike niska i stabilna stopainflacije. MeĎutim, nejasan je uticaj na kratkoročne varijable.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

14

12

10

8

6

4

2

Stopa nezaposlenosti

(%)

Stopa

Inflacije

(%)


34/114

Jana Tošković 33

Dugoročno i kratkoročno posmatrano, moţemo zaključiti da je Levinston bio u pravu, jeron polazi od nadnica ne uzimajući, pritom, u obzir da li je rast nadnica uzrok ili posledicainflacije.

U savremenim uslovima, visoka stopa inflacije povlači visoku stopu nezaposlenosti.


35/114

Jana Tošković 34

Inflacija

Nedostaci svih definicija inflacije pr oizilaze iz činjenice da se inflacija nikada ne javljadva puta na isti način (ne postoji uţi skup mjera kojima se moţe izliječiti inflacija).

Osnovne karakteristike:

1. Enormni rast cijena;2. Poremećeni duţničko- povjerilački odnosi; 3. Nejednaki rast cijena;4. Razorena privreda.

Inflacija je fenomen prisutan u ekonomskoj teoriji od 60-ih i 70-ih godina.

Hiperinflacija je pogaĎala različite zemlje u različitim periodima. To je nerješiv problem – lako je otkloniti posledice, ali je teško ukloniti uzroke (politička dešavanja, strukturni problemi u privredi pri prelasku na liberalnu ekonomiju; eksterni faktori – izinostranstva...).

Ovi faktori djeluju pojedinačno i grupno.

Odnos novca i cijena

Rats cijena je neravnomjeran.

PoreĎenjem novčanog opticaja sa pokrićem novca došlo se do zaključka da novčaniopticaj raste brţe od novčanog pokrića.

Bilo koji rast cijena ne znači inflaciju.

Inflacija se zasniva na:1. Ekonomskim faktorima i2. Političkim faktorima.

Situacija koja karakteriše inflaciju 90-ih godina zasnovana je na političkim faktorima.Moţe poticati i iz politike budţeta. Uz sankcije i ekonomske blokade, koje su uništileekonomiju, jasno je koliko su bitni politički faktori. Tu su bile prisutne i ekonomskeodluke.

Do inflacije moţe dovesti i pokriće budţetskih rashoda iz primarne emisije. U tom periodu (90-e godine) su do izraţaja došli i psihološki faktori:


36/114

Jana Tošković 35

2. Očekivanja stanovništva; 3. Očekivanja preduzeća.

1994. godine Dragoslav Avramović je sa svojim timom donio program za monetarnurekonstrukciju čime je suzbijena hiperinflacija (primijenio je administrativne mjere – one

imaju jači uticaj na monetarni sektor).

Inflacija je uspješno suzbijena i u Izraelu.

Otkrivanje uzroka inflacije je najbolja prevencija protiv inflacije.

Definicija inflacije:

„Pod inflacijom valja razumijevati one naročite narodno - gospodarske procese, kojinastaju i razvijaju se usljed padanja vrijednosti papirnog novca.“

Račić

„Inflacija je jedna ekonomsko - finansijsk a pojava, izazvana poremećajima ravnoteţe ufaktorima proizvodnje, a kao njena posljedica nastaje povećanje novčanog opticajaemisijom novčanica i kreditnog novca bez odgovarajućeg pokrića u metalu ili proizvodnji.“

Filipović

„Inflacija je povećanje novčanog opticaja preko one količine pri kojoj se opšti nivo cijena

odrţava na dosadašnjoj visini. Drukčije rečeno: inflacija je ono povećanje novčanogopticaja koje ima kao posljedicu porast opšteg nivoa cijena...“ Majsner

Prema tome, nije svako povećanje novčanog opticaja još inflacija... Problem nastaje tekonda kada se količina novca mijenja bez odgovarajuće promjene na strani robe, tako da tomijenjanje počinje da utiče na opšti nivo cijena. Iz toga proističe da je inflacija zapravodinamičan pojam. Čim se povećanje opticaja novca zaustavi i cijene ustale na novomnivou, inflacija prestaje, bez obzira na to koliki je sada opticaj novca. Dakle, o inflaciji semoţe govoriti samo dotle dok cijene skaču. Čim se cijene zaustave na bilo kojem nivou,nema više inflacije, ma koliko novi opticaj bio veći od ranijeg.

„Inflacija je proces samopodrţavanog, a različitim uzrocima izazvanog rasta cijena koji postepeno, prije ili kasnije, pošto se iskoriste stimulativni efekti rasta cijena, dovodi doopadanja ţivotnog standarda većine stanovništva, do iscrpljivanja nacionalnih izvoradeviza, do pogoršavanja deviznog bilansa i kursa nacionalne valute i, konačno, do poremećaja na trţištu koji oteţava kontinuitet u funkcionisanju privrede, izaziva nove poremećaje u raspodjeli i pothranjuje sama sebe.“

Perišin


37/114

Jana Tošković 36

(raspodjela = misli se na raspodjelu dohotka)

(pothranjuje sama sebe = posledica inflacije predstavlje uzrok (zamajac) daljeg rasta

inflacije)

Pokušaj definisanja od strane Perišina ide za tim da se naglasi:

1.

da je inflacija proces, i to proces rasta cijena;2. da je ona kao proces izazvana ili moţe biti izazvana različitim uzrocima; 3. da je ona samopodrţavan proces koji, u krajnjoj liniji, dovodi do niza posljedica

Nedostatak ove definicije leţi u činjenici da ne ukazuje na uzroke inflacije.

Inflacija je veoma k ompleksna i heterogena privredna pojava, koja se, kako se čini, nikadne pojavljuje dva puta na isti način, tako da je teško, gotovo i nemoguće, generalno jedefinisati.

Pojava inflacije – hiperinflacije

Inflacija je fenomen veoma starog porijekla (25 vjekova) kao i sam termin (1 vijek) koji

potiče od latinske riječi „inflatio“, što znači nadimanje.

Termin inflacija nastao je tokom američkog graĎanskog rata 1861-65.

Istorija inflacije počinje sa atinskim tiraninom Hipijem 527. godine p.n.e. i SeptimijemSeverom, rimskim imperatorom, 198. godine p.n.e, koji su sveli vrijednost valute za 50-60%.

U vrijeme američkog graĎanskog rata desila se tzv. “papirna obmana” kada dolazi do paralize privrede. Uz nemogućnost da se doĎe do finansijskih sredstava na drugi način,drţava je izdavala papirni novac bez pokrića. Novčanica od 1 $ vrijedila je 2,5 centa. Ovofinansijsko iskustvo je proisteklo iz iskustva Francuske 1,5 vijek ranije u periodu Luja

IV.

Drţavna blagajna je bila prazna, a unutrašnji dug ogroman. Škotski finansijer imerkantilist Dţon Lo je dobio ideju da osnuje banku u Parizu 1716. Banka je primala udepozit trgovačke mjenice (uz blagu eskontnu stopu). U zamjenu je njihovim vlasnicimaizdavala banknote, koje su bile plative po viĎenju jer su se u svakom trenutku mogle

pretvoriti u srebrni i zlatni novac. Drţavni dugovi su se smanjivali jer su se bankarskim papirima isplaćivali drţavni povjerioci. Cijena drţavnih hartija je u slobodnoj prodajiskočila, a poslovanje kompanija doprinijelo je snaţnom oţivljavanju industrije i trgovine.Ovo se takoĎe povoljno odrazilo na drţavnu blagajnu. Do sloma je došlo kada je javnostotkrila da su banknote bez stvarnog pokrića.


38/114

Jana Tošković 37

U prošlom vijeku ukupno je zabiljeţeno 16 hiperinflacija.

Desila su se 3 talasa hiperinflacije:1. Nakon I svjetskog rata;2. Nakon II svjetskog rata;3.

Nakon „duţničke krize“ koja se pojavila na svjetskoj sceni 80-ih godina (tada je u YU premijer bio Mirko Planinac).

I talas: Prvi talas nakon I svjetskog rata u periodu 1921-24. zadesio je Austriju,

Njemačku, MaĎarsku, Poljsku i Rusiju. Najduţe je trajala u Rusiji - 26 mjeseci. Njemačka je primjer da inflacija ne dovodi nuţno do raspada proizvodnje sve dok ne preĎe u hiperinflaciju. Naime, obim nacionalne proizvodnje neprekidno je rastao sve do1923. Umjesto proizvodne aktivnosti počinju da dominiraju špekulacija, korupcija,zloupotreba poloţaja i sl. Te godine cijene su rasle munjevito i papirni novac je za satgubio 50% ili više od vrijednosti.

Hiperinflacija predstavlja vrh, nakon kojeg se inflacija smanjuje. Što je duţi periodhiperinflacije, to su njene posledice trajnijeg karaktera.

Nakon I svjetskog rata, hiperinflacija se javlja u Austriji, Njemačkoj, MaĎarskoj, Poljskoji Rusiji, a to su nile carevine koje su pretrpjele poraz u ratu.

II talas: nakon II svjetskog rata, hiperinflacija je zadesila Kinu (26 mjeseci), Grčku iMaĎarsku (usled nemogućnosti izgradnje valjanog društvenog sistema).

III talas: 80-ih godina; umjesto rata, sada je u pitanju bila prezaduţenost zemalja (krizazaduţenosti): Argentina, Bolivija, Nikaragva, Peru, Poljska, SFRJ 1989. godine (dug kodPariskog i Londonskog kluba, Svjetske banke) i SRJ 1992. godine (25 mjeseci, uz prosječnu mjesečnu stopu rasta od 760,7, a posljednji mjesec hiperinflacije je bio januar1994.). Nevraćanje dugova dovelo je do propasti mnogih velikih banaka.

U novom slučaju hiperinflacije proces obaranja je mnogo kompleksniji i sloţeniji nego uslučaju klasičnih hiperinflacija. Pojedine zemlje su uspjele da stabilizuju devizni kurs iobuzdaju drastičnu hiperinflaciju, ali ne i da eliminišu visoku inflaciju. Razvili su se novimodeli obaranja hiperinflacije. MaĎarska hiperinflacija iz 1946. je najviša u ekonomskojistoriji, potom u SRJ.

1989. godine, u SFRJ dolazi do prvog hiperinflacijskog talasa, koji je zaustavljen 1990.godine. Druga hiperinflacija u Jugoslaviji nastala je u privredi koja je izloţena

1. Ratnom okruţenju; 2. Sankcijama savjeta bezbjednosti;3. Ekonomskim blokadama;4. Jakim šokovima na strani traţnje i ponude.


39/114

Jana Tošković 38

Ovo je djelovalo na promjenu karaktera hiperinflacije i ponovnog vraćanja na klasičanoblik hiperinflacije. U periodu 1960-89, zemlje koje su imale brţi rast od prosjeka imalesu i prosječnu stopu inflacije od 12%, a suprotno 31%.

Zemlja GodinaDuţina trajanja

(u mjesecima)

Ukupna inflacijaProsječna

stopaMaĎarska 1946. 12 3,81*(10) 19,800SRJ 1993. 25 2,35*(10) 615,9

Njemačka 1923. 16 1,02*(10) 322,0Grčka 1944. 13 4,7*(10) 365,0Kina 1947. 26 4,15*(10) 79,7

Nikaragva 1941. 48 5,53*(10) 46,5

MaĎarska i YU su jedine zemlje koje je dva puta zadesila hiperinflacija. U MaĎarskoj u periodu od 20 godina, u YU u periodu od 25 mjeseci.

I hiperinflacija u YU: 1989. godine

II hiperinflacija u YU: od januara 1992. do januara 1994. godine

Izbor monetarnog sistema, tj. reţima znači izbor mjere za rešenje problema inflacije.Moţemo se opredijeliti za CB ili za valutni odbor (nešto izmeĎu CB i klasičnog valutnogodbora). Za razliku od CB, koja nema mogućnost da vodi politiku deviznog kursa, valutniodbori imaju ulogu CB i mogu da vode i monetarnu politiku i politiku deviznog kursa.

CB su se koristile raznim zloupotrebama (mahinacijama, prekomjernim emisijama) što seloše odrazilo na ekonomiju.

Mahinacije => primarne emisije za lične potrebe; primarna emisija davana pojedincima.

Da bi se izbjegle mahinacije, donešena je odluka o uvoĎenju valutnih odbora => uvalutnom odboru su predstavnici razvijenih zemalja – sprovodi se čvrsta monetarnakontrola; postoji domaća valuta koja je pokrivena valutama neke razvijene zemlje sakojom je ostvarena najbolja trgovinska saradnja.

U CG, inflacija je suzbijena dolarizacijom. I dolarizacija i valutni odbor se zasnivaju na

fiksnom deviznom kursu.


40/114

Jana Tošković 39

Vrste inflacije

1. Prema uzročno-posledičnim vezama: a) Inflacija traţnje => do inflacije dovodi prevelika traţnja u odnosu na

ponudu (novčane mase, nominalnih dohodaka, potrošnje); * Nije toliko bitna za CG. Moţda je najbitnije povećanje potrošnje usled povećanih kredita. Povećanje nominalnih dohodaka i novčane mase nijetoliko bitno za inflaciju u CG:

b) Inflacija troškova => do inflacije dovodi povećanje troškova proizvodnje (energije, sirovina, repromaterijala...) ili povećanje cijene radne snage. Nije toliko bitna za CG.

c) Strukturna inflacija (narušeni elementi ravnoteţe privredne strukture – umanje razvijenim zemljama). Od velikog je značaja da li zemlja proizvodisirovine ili gotove proizvode ( gotovi proizvodi imaju veću cijenu, pa je povoljnije za zemlju ukoliko je izvoznica gotovih proizvoda).

d) Uvezena inflacija (do inflacije dolazi usled porasta cijena uvoznihkomponenti, zbog njihovog porasta na svjetskom trţištu). e) Psihološka inflacija => rezultat psiholoških efekata (inflacionih

očekivanja) u uslovima intenzivnog ubrzanja inflacione spirale (u CG1993-1994. godine);

f) Inflacija izazvana socijalno-psihološkim faktorima prilikom prelaskana trţišne uslove i slobodno formiranje cijena (pogubnija je za zemlje utranziciji, jer se zahtijeva liberalizacija odmah, a zemlja za to još uvijeknije spremna).

2. Prema nastajanju:

a) Apsolutna inflacija => stvarno povećanje količine novca u opticaju. b) Relativna inflacija => porast BON, bez povećanja stvarne količine novcau opticaju.

3. Prema intenzitetu: a) Puzajuća inflacija => do 4% na godišnjem nivou b) Galopirajuća inflacija => do 100% na godišnjem nivou c) Hiperinflacija => preko 100% ili čak više hiljada ili miliona % na

godišnjem ili mjesečnom nivou.

Slump inflacija => inflacija preko 10%, a stopa rasta iznosi od -1% do 1%. Došlo je do

inflacije, a stopa rasta se povećala (1 – 2%), što je dovelo do stagflacije.

4. Prema duţini trajanja:a) Sekularna inflacija => blagi oblik sa umjerenim rastom cijena, dugim

rokom trajanja, rijetko prelazi u hiperinflaciju, obično posljedica cikličnogkretanja privrede;

b) Jednokratna => kratak vijek trajanja, nešto viši rast cijena, a uzrok sumjere ekonomske politike;


41/114

Jana Tošković 40

c) Hronična - oštrija, dugoročnija, viša stopa rasta cijena i tendencija progresivnog razvoja iz godine u godinu.

5. Prema dejstvu:

a) Aktivna => slobodna, otvorena, neobuzdana; b)

Neaktivna => prigušena, kontrolisana.

6. Prema namjeri:a) Namjeravana => svjesno djelovanje monetarne vlasti radi postizanja

ciljeva (oţivljavanje proizvodnje, smanjenje duga); Inflacija moţe biti namjeravana:

mjerama ekonomskih vlasti; monopolskim cijenama; uvoznim lobijima.

b) Nenamjeravana (spontana) => rezultat finansijske ili ekonomskenuţnosti.

7. Prema porijeklu:

a) unutrašnja (domaća) => rezultat budţetskog deficita, ekspanzije kredita, povećanja investicija u zemlji...

b) spoljna (uvezena) => kanalima robne razmjene, novčanog kapitala, radnesnage i sl. Dolazi iz inostranstva.

Uzroci inflacije

Tri su savremena shvatanja (teorije) o uzrocima inflacije:

1. Teorija inflacije traţnje 2. Teorija inflacije troškova 3. Teorija strukturne inflacije

Teorija inflacije traţnje

Predstavnik: Fridman (višak traţnje nad ponudom; veća je stopa rasta inflacije od stoperasta novca); dohodak je glavni činilac koji dovodi do nesklada u porastu traţnje i

narušavanja njene ravnoteţe s ponudom roba i usluga. Ostali činioci su:a) nesrazmjerna emisija novca; b) nesrazmjerno povećan je rashoda;c) nekontrolisana potrošnja;d) psihološki činioci.

Povećanje dohotka dostiţe visinu koja podstiče stanovništvo i privredu na novu potrošnjuuz nepokrivenu traţnju. Poţeljno dejstvo je: oţivljavanje proizvodnje, prometa iinvesticija. Do inflacije dolazi kada ukupna proizvodnja dostigne granice koje joj nameću


42/114

Jana Tošković 41

mogućnosti njenih činilaca i kada ponuda roba i usluga počne da zaostaje za kupovnomsnagom, koja proističe iz povećanja novčane mase.

Teorija inflacije troškova

Teorija inflacije troškova zove se i teorija inflacije ponude jer polazi od promjene ukupnetraţnje. Porast cijena roba i usluga proističe iz nezavisnog povećanja troškova proizvodnje (plata, nadnica i sl.). Ti troškovi se prevaljuju na kupca robe pa cijene rastu,a količina novca ostaje nepromijenjena. Ovo se u literaturi objašnjava Filipsovomkrivom.

U posljednje vrijeme, ova teorija se javlja u nešto izmijenjenom obliku kao inflacija profita - radnici iznuĎuju “neopravdano” povećanje plata i nadnica. Monopolisti,oligopolisti i slični, jureći za sve većim profitom, diţu cijene iznad nivoa koji je opravdanstvarnim povećanjem troškova proizvodnje.

Ova teorija je zastupljena u savremenoj graĎansko-ekonomskoj misli. Pokušava da porastcijena objasni porastom nadnica. Ima svoje polazište u teoriji koja prati logiku Filipsovekrive. Postoje odreĎeni oligopoli koji dovode do porasta cijena.

90-ih i 2000. godine postoji tendencija sniţenja inflacije. Istovremeno, ekspanzija proizvoda iz Kine i drugih zemalja koji supstituišu postojeće proizvode sniţavaju cijene.Proizvodi iz tih zemalja imaju niţu cijenu jer je u tim zemljama jeftinija radna snaga iniţi porezi.

Nadnice u zemljama koje nude jeftinije proizvode su na niskom nivou, ţivotni standard jeloš.

Teorija strukturne inflacije

Teorija strukturne inflacije je okrenuta prije svega izučavanju inflacije u zemljama urazvoju. Naime, privredni razvoj polazi od odreĎene strukture, a elementi svakestrukture su, statički posmatrano, ograničenizbog čega dolaze u sukob s dinamikomubrzanog privrednog razvoja. Privredni sektori izazivaju oskudicu ponude, pa otuda

dolazi do stalnog skoka cijena. Poljoprivreda i industrija ne mogu da zadovolje naglo

povećane zahtjeve domaćeg trţišta. 1. Odrţava se visok nivo izvoza, što umanjuje ponudu na domaćem trţištu;2. Neizbjeţna kontrola cijena samo pokriva ili odlaţe inflaciju; 3. Ograničena domaća akumulacija ne moţe brzo da mijenja strukturu privrede;4. Strani kapital je skup;5. Uvozne cijene su više od izvoznih;6. Monetarna politika je zbog svog kratkoročnog dejstva nemoćna u suzbijanju

inflacije, a mogućnost otklanjanja inflacije je uz stagnaciju, nezaposlenost.


43/114

Jana Tošković 42

Klasifikacija oblika inflacije donekle je povezana s tipologijom teorija o kupovnoj snazi

novca. Naime, inflacija se najčešće identifikuje s porastom ci jena, kao pokazateljem padakupovne snage novca. Sa stanovišta uzroka promjene cijena, svi oblici inflacije mogu sesvrstati u nekoliko sljedećih osnovnih grupa:

1.

Inflacija novca ili novčana inflacija => porast cijena je posljedica povećanjanovčanog opticaja koji prema shvatanju kvantitativne teorije novca, jedini izazivaautomatski i proporcionalni rast cijena. Kasnije je ovo nadopunjavano sve većimnaglašavanjem traţnje kao determinante promjene cijena. Tako se razvijajumonetaristički i dohodni pravac u formulisanju inflacije.

Monetaristički pravac - neokvantitativna teorija novca Fridmana: svaki porastkoličine novca, ako je veći od porasta nacionalnog dohotka, dovodi do povećanjaopšteg nivoa cijena.

2. Inflacija traţnje rezultat je dohodnog, odnosno Kejnzovog prilaza novčanojtraţnji. Ova - efektivna - traţnja nastaje usled djelovanja faktora monetarnog, ali i

nemonetarnog karaktera.

Traţnjom izazvana inflacija ipak nije identična sainflacijom traţnje do koje dolazi zbog povećanja novčanog opticaja i to zbognovih momenata u načinu formiranja efektivne traţnje. Poseban oblik inflacijetraţnje (Viksel) proizilazi iz teorije inflacionog jaza.

3. Inflacija troškova polazi od toga da do porasta cijena dolazi zbog autonomnograsta pojedinih vrsta troškova reprodukcije. Prema ovoj koncepciji, do porastacijena ne mora doći zbog povećanja količine novca u opticaju, već zbogneodgovarajućeg ponašanja faktora proizvodnje u reprodukciji.

4. Strukturna inflacija je reakcija na prethodne dvije inflacije. Prema ovoj teoriji,nemoguće je inflaciju identifikovati kao nesklad izmeĎu ponude i traţnje cijele privrede. Naime, na nekim sektorima moţe da postoji višak traţnje u odnosu naukupnu ponudu, negdje obrnuto, a mogu da postoje neki sektori privrede sauravnoteţenim odnosima ponude i traţnje. Dakle, treba razlikovati agregatneodnose traţnje i ponude za privredu kao cjelinu i za pojedine sektore, jer doinflacije moţe doći i kada globalno ne postoji raskorak traţnje i ponude u privredi, ali postoji na parcijalnim trţištima. Nastupa situacija da zbog strukturnih poremećaja rastu cijene i onda kada u privredi postoji globalna ravnoteţa, pa seovaj koncept naziva i inflacijom parcijalne ravnoteţe.

5. Koncepcija uvozno-izvozne, odnosno platnim bilansom izazvane inflacije - doinflaci je dolazi zbog deficita platnog bilansa koji moţe da nastane po tri osnova:

a. većeg uvoza potrošnih i investicionih dobara radi ishrane stanovništva iubrzane investicione izgradnje;

b. plaćanja kamata i otplate prispjelih kredita inostranstvu; c. odliva kapitala iz zemlje u inostranstvo.

Bez obzira na uzrok, deficit platnog bilansa mora se pokriti ili zaduţenjem uinostranstvu ili devalvacijom domaće valute, što u oba slučaja vodi povećanjucijena u zemlji i padu kursa domaće valute.

6. Ostale koncepcije inflacije - npr. psihološko objašnjenje inflacije, koje se bazirana psihološkoj teoriji vrijednosti novca: teorija ponašanja (Denize) i teorija


44/114

Jana Tošković 43

dominacije (Pero). Ove psihološke teorije se posmatraju kao nesamostalne,odnosno pomoćno sredstvo u analizi ekonomskih pojava i procesa.

Posledice inflacije

Pozitivno dejstvo inflacije, kao kratkoročne i jednokratne pojave, u slučaju privremenenezaposlenosti proizvodnih kapaciteta ne moţe se negirati. Ipak, teško je utvrditi roktrajanja jedne jednokratne inflacije, uvedene da bi se postigao neki mogući kratkoročniefekat. To vaţi za utvrĎivanje tačnog vremena kada ona treba da prestane, ukoliko se neţeli da privreda iz stanja latentne preĎe u stanje srednje i galopirajuće - trajne i hroničneinflacije. I takvom inflacijom je stvoreno jedno novo stanje odnosa u privredi, pa sei samim prestankom inflacije ono sada ponovo mijenja tako da se jedna neravnoteţazamjenjuje drugom. Inflacija je u cjelini negativna pojava koja prouzrokuje utoliko

veće posljedice ukoliko uzima veći zamah. Posljedice inflacije mogu se podijeliti udvije kategorije:

1. Direktne posljedice:a) Smanjenje zaliha proizvodnih i potrošnih roba - ako ne postoje obilne

rezerve (čime se oslobaĎaju “zaleĎena” sredstva) inflacija uzrokuje oskudicu iosiromašenje asortimana proizvoda;

b) Porast materijalne poizvodnje - zahtijeva i odgovarajuće povećanje novčanemase, što moţe povoljno na djeluje na veću usposlenost materijalnih rezervi iradne snage. Ipak, kada je to postignuto, svako dalje povećanje novčanogvolumena i traţnje gubi opravdanje jer djeluje na porast cijena.

c) Smanjenje izvoza i porast uvoza - budući da se povećava traţnja za domaćim iuvoznim robama. Ipak se mogu pojaviti deformacije ovih tendencija, poputadministrativnih mjera stimulisanja izvoza ili je izvoz ograničen zbogoskudnosti rezervi. TakoĎe, bitno pitanje je da li postoji suficit ili deficittrgovinskog ili platnog bilansa.

d) Dodatna traţnja vodi porastu cijena - ne u jednakoj mjeri kod svih grupa proizvoda, što zavisi od porijekla inflacionog im pulsa. Ako nema slobodnogformiranja cijena, mjere regulisanja, kontrole i blokiranja cijena znače prigušenu inflaciju;

e) Obaranje kursa domaće valute, jer je unutrašnja vrijednost osnovameĎunarodne vrijednosti valute. Višestruki negativan uticaj inflacije na

meĎunarodne ekonomske odnose ispoljava se u bijegu stranog, a potom idomaćeg kapitala u inostranstvo. To dovodi do pada domaćih monetarnih(deviznih) rezervi i nerealnog deviznog kursa domaće valute. Ukoliko je kursostao fiksan, uz stalno rastući nivo cijena u zemlji, valuta postaje potcijenjena,što pogoduje povećanju izvoza.Ako je kurs domaće valute izmijenjen i postao fluktuirajući, to dovodi donjegove kasnije još veće depresijacije. Tako se domaća inflacija izvozi uinostranstvo, a ukoliko se br zo širi (kao svjetski proces) javlja se meĎunarodni


45/114

Jana Tošković 44

valutni rat. On se nastoji dobiti sve većim inostranim obezvrjeĎivanjemvrijednosti domaće valute, kao uslovom povećanog izvoza.

2. Indirektne posljedice uključuju sve pojave i odnose koji kroz porast cijena bivaju uzrok preraspodjele nacionalnog dohotka - jedni bez svojih zaslugadobijaju, a drugi bez svoje krivice gube.

Proces inflacije

U početnom stadijumu (puzeća inflacija) javljaju se atraktivni ekonomski pokazatelji:rastu lični dohoci, povećava se zaposlenost i u sektorima gdje objektivno nema potrebe,investicioni objekti se ubrzano grade. Stimulansi su i za trgovinu, nema potrebe zakonkurencijom, nominalni dohoci rastu, smanjuje se teret dugova i poreza. O uštedama,racionalizaciji i produktivnosti se ne razmišlja. Nastaje stanje, poznato kao “novčanailuzija”, koje djeluje prilično optimistički na sveukupno raspoloţenje u privredi; bezbriţno za one koji ţele ad hoc da izvuku korist od inflacije, a alarm, pak, za one kojikoji znaju njene posljedice.

MeĎutim, ovakvo stanje ubrzo počinje da jen java. S jedne strane, inflacija pogoduje:a) industriji koja pod povoljnim uslovima uvozi reprodukcioni materijal, a

proizvode, u koje ih ugraĎuje, prodaje u zemlji po povoljnim (inflatornim)cijenama;

b) dijelu trgovine koji se bavi uvozom robe sa trţišta niţih cijena;c) investitorima koji lakše otplaćuju primljene kredite;d) duţnicima, posrednicima i uopšte licima sa promjenljivim dohocima (pored

trgovaca to su i lica slobodnih zanimanja i sl.).Inflacija narušava principe dohotka i omogućava da se ţivi mimo rada (skrivena iinflaciona nezaposlenost), preko realnih mogućnosti. Inflacija ima negativno dejstvo nasve one koji imaju fiksna primanja:

a) neposredne proizvoĎače, posebno one sa najniţim primanjima; b) povjerioce, jer im se dugovi vraćaju u novcu manje vrijednosti;c) štediše, jer im se vraća novac manje kupovne snage; d) gube i činovnici, penzioneri, uništava se uopšte srednji sloj koji ţivi od rente i

stalnih dohodaka.

Veoma brzo domaće cijene počinju da gube kontakt sa cijenama u inostranstvu i zemlja postaje jeftina za inostrane kupce, tj. za one sa konvertibilnom valutom. Nastaje nekavrsta rasprodaje nacionalnih dobara, a privredi se nanosi šteta koja se dugo ne moţenadoknaditi. Galopirajućom, hiper ili katastrofalnom inflacijom dolazi do potpunekatastrofe novčanog sistema i prelaska na djelimičnu trampu i kliring. Privreda se nalaziu stanju iscrpljenosti i javljaju se nelegalna trgovina, siva ekonomija, privredni kriminal,špekulacije, poreska evazija. Inflacija obara povjerenje u domaću valutu, pa psihološkif aktori (tzv. sekundarni) igraju sve veću ulogu.Dolazi do bijega iz novca u robu i


46/114

Jana Tošković 45

materijalna dobra, nekretnine se čuvaju i vlasnici ih sve manje unovčavaju - više vrijedinelikvidna od likvidne imovine. Sklonost za štednjom zamjenjuje sklonost ka potrošnji izaduţivanju, jer se štednja ekonomski ne isplati. Nepovjerenje u novac povećava brzinunovčanog opticaja, a povećanje količine novca povećanjem opticajne brzine dovodi do još većeg povećanja cijena. Oteţava se utvrĎivanje realne stope privrednog rasta kroz

tekuće cijene, kao i doprinosa pojedinih privrednih grana, oblasti i područja u proizvodnjinacionalnog dohotka. Smanjuje se konkurentna sposobnost nacionalne privrede nasvjetskom trţištu.

Danas se smatra da je najpoţeljnije da u zemlji postoje niske i stabilne stope inflacije.Primarni uticaj monetarne vlasti je na inflaciju, a zatim na ciljeve ekonomske politike.

U CG, monetarnom politikom se ne moţe uticati na ostvarenje ekonomskih ciljeva.

Monetarna politika se mora dovesti u vezu sa meĎunarodnom politikom i deviznim

kursom. Monetarna ekonomija obuhvata i ekonomiju koja se odnosi na meĎunarodnu politiku.

Devizni kursevi se dijele na:

Fiksne devizne kurseve i Fluktuirajuće devizne kurseve

Postoje mišljenja da, iako postoji na visokom nivou, inflacija moţe djelovati pozitivno.TakoĎe, povećana inflacija ne znači automatski povećanje zaposlenosti.

U CG: ukoliko imamo visoku stopu inflacije, na razvoj ekonomije mogu da utiču:

investicije, konjukturna kretanja i kretanja u finansijskom sektoru.

Trţište akcija ne mora da bude pokazatelj stanja u kojem se nalazi jedna ekonomija.

Kada se mjeri stopa inflacije, bitno je pitanje potrošačke korpe.

Postoji tumačenje inflacije (teorija dominacije), koje analizira odnos izmeĎu ekonomske politike i krupnog kapitala. Ukoliko ekonomska politika nije restriktvina, onda cijene

vodećih kompanija dovode do opšteg rasta cijena.

Posledica inflacije je porast materijalne proizvodnje, koji na kraju (usled pogoršanja

odnosa sa inostranstvom) moţe da se smanji.

Osnovni pokazatelj inflacije je nivo cijena.

Inflacija narušava duţničko- povjerilačke odnose i dovodi povjerioce u loš poloţaj. Inflacija dovodi do pada cijena nekretnina. Ipak, u periodima inflacije, preporučuje seulaganje u nekretnine i zlato, jer će kasnije (po izlasku iz inflacije) njihova cijena porasti.


47/114

Jana Tošković 46

U periodima inflacije, napušta se domaća valuta i praktično se vrši privremenadolarizacija. U suzbijanju inflacije, osnovno sredstvo jeste stabilnost valute.

U periodima inflacije vršene su i valutne supstitucije:a) zamjena domaće valute stranom valutom b)

zamjena postojeće domaće valute novom domaćom valutom (nova domaća valuta je pokrivena valutom zemlje sa kojom su ostvareni najjači trgovinski odnosi)

U suzbijanju inflacije djeluju monetara politika, fiskalna poilitika i politika deviznog

kursa. U periodu hiperinflacije iscrpljuju se monetarne rezerve na meĎunarodnom planu ismanjuje se devizni kurs.

Postoje oni kojima inflacija donosi koristi, a to su oni koji ulaţu u nekretnine.

Početni efekat povećanja inflacije jeste porast zaposlenosti i porast ličnih dohodaka, alina kraju uvijek dolazi do smanjenja zaposlenosti i smanjenja ličnih dohodaka (krah

ekonomije).

Antiinflacione mjere

Zbog negativnih ekonomskih i socijalnih efekata, preduzimaju se odreĎene antiinflacionemjere i donosi antiinflacioni program. Različitim kombinovanjem mjera i instrumenata,sprovodi se:

1. politika usporavanja i zaustavljanja daljeg rasta cijena - mjere kontrole inflacije: propisivanje cijena, zarada, ograničavanje investicija, uvoza, racionalizacija potrošnje, restrikcija potrošačkih kredita, stimulisanje štednje…

2. politika otklanjanja uzroka inflacije - mjere ekonomske stabilizacije: vraćanjena početni nivo prije nastanka inflacije (što je vrlo teško) ili stabilizacija nadostignutom nivou (lakše, bezbolnije i primjenljivije);

3. politika valutnih reformi - valutne mjere: postiţe se stabilnost obezvrijeĎenevalute, uvoĎenjem nove valute. U ovom slučaju, najjači efekti se postiţu kadadrţava oduzete novčane iznose (konfiskacija jednog dijela novčane mase -oporezivanje novčane mase imovine vlasnika novca) monetarno neutralizuje, tj.ne koristi ih kao svoj prihod.

Npr. u Jugoslaviji je 1994. godine izvršena klasična valutna reforma sa ciljem

zaustavljanja astronomske hiperinflacije

Početkom 1994. donešen je Program monetarne rekonstrukcije (i ekonomskog oporavka) Sprovedena je stabilizaciona politika - restriktivna monetarna politika sa ciljem

smirivanja inflacije. Program monetarne rekonstrukcije sačinjavale su mjere iz oblastifiskalne i monetarne politike, monetarne reforme, politike dohotka, a predviĎene su imjere strukturnog karaktera. Osnovni cilj je bio hitno zaustavljanje inflacije i oţivljavanje proizvodnje.


48/114

Jana Tošković 47

Osnovni zadatak monetarne politike bio je remonetizacija novčane mase do nivoa kojiobezbjeĎuje nesmetano obavljanje plaćanja u zemlji, a da se pri tome ne izazove povećanje cijena. Restriktivnom monetarnom politikom se podrţavalo ostvarivanjeciljeva Programa. Moţe se primijetiti da je Program operacionalizovan samo za

monetarni sektor i da što preciznije identifikuje antiinflacionu politiku. NBJ je uspješnodrţala pod kontrolom novčanu masu i primarnu emisiju, a definitivno je prekinuta spregaemisije s finansiranjem drţave. Ključne sistemske promjene i sanacioni procesi suzapostavljeni.

Koncepcije po pitanju obaranja inflacije

Razvijene su četiri koncepcije po pitanju obaranja inflacije:

1. Ortodoksna antiinflaciona koncepcijaPobornik ove teorije je Milton Fridman.

Smatra se da je neophodno sprovoditi restriktivnu monetarnu politiku što podrazumijeva primjenu restriktivnih mjera makroekonomske politike: striktno uravnoteţenje drţavnog budţeta, uvoĎenje strukturirajućeg deviznog kursa itd.

Monetarna politika je nemoćna u kratkom roku, po njihovom mišljenju, pa monetarna politika treba da bude restriktivna u srednjem i u dugom roku.

Fridman je bio libertarijanac – bio je za deregulaciju (protiv drţavnog intervencionizma),tj. za slobodno kretanje cijena i nadnica i za povećanje konkurencije u meĎunarodnimodnosima.

Posledica ovog koncepta: restriktivna monetarna politika djeluje negartivno na proizvodnju i zaposlenost. Ovaj koncept je 73-e godine primijenjen u Čileu. Primjenjujese tamo gdje je neophodno brzo slomiti inflaciju, iako dovodi do negativnih posledica na

proizvodnju i zaposlenost.

2. Strukturalistička (populistička) koncepcija Ova koncepcija je suprotna prethodnoj. Ogleda se u zalaganju za ekspanzivnu fiskalnu politiku, tj. za kontrolu cijena i nadnica.

Bazira se na rastu proizvodnje i zaposlenosti. TakoĎe, posrazumijeva smanjenje troškova po jedinici proizvoda koje bi trebalo da dovede do smanjenja inflacije.


49/114

Jana Tošković 48

3. Heterodoksna antiinflaciona koncepcijaHeterodoksna antiinflaciona konacepcija pored mjera antiinflacionog programa obuhvatai mjere direktnog dejstva: zamrzavanje cijena i plata, fiksiranje deviznog kursavezivanjem za neku čvrstu valutu i sl.

Ipak, u praksi se javljaju i neke druge antiinflacione mjere poput indeksacije, koja predstavlja proces stalnog prilagoĎavanja cijena svih faktora proizvodnje stopi inflacije,radi

Documents

Monetarna SKRIPTA- II Kolokvijum