MJERITELJSTVO / METROLOGIJA - UKRATKO TREE …ukratko“ uiniti lakšim pristup i rad, kako sa tehnikih, tako i sa organizacionih aspekata mjeriteljstva. Prvo izdanje prirunika, štampano

1

2

"MJERITELJSTVO / METROLOGIJA - UKRATKO" TRE�E IZDANJE Juli 2008. KORICE Fotografija isto�nog mosta preko Velikog tjesnaca (Great Belt), Danska, sa svjetlima na puteljku. Svaka od 55 prefabrikovanih, 48-metarskih 500-tonskih sekcija na mostu precizno je mjerena kako bi se prilagodila �etiri nosa�a koja nose sekciju i postiglo pravilno naprezanje. Za prilago�avanje nosa�a dopušteno odstupanje od zahtijevanih teoretskih vrijednosti iznosilo je ±30 mm. Podešavanje svakog klina nosa�a bilo je odre�eno sa ta�noš�u od ± 1 mm. Pri gradnji mosta od 1988. – 1997. godine bila je uklju�ena široka mreža izvo�a�a i podizvo�a�a iz 10 evropskih zemalja i SAD. Za ovu ogromnu i kompleksnu saradnju bila su potrebna pouzdana i verifikovana mjerenja. AUTORI ENGLESKOG IZDANJA: Preben Howarth Danish Fundamental Metrology Ltd Matematiktorvet 307 DK 2800 Lungby Denmark [email protected]

Fiona Redgrave National Physical Laboratory Hampton Road, Teddington TW11 OLW United Kingdom [email protected]

EURAMET projekt 1011, u�esnici: DFM Danska, NPL Velika Britanija, PTB Njema�ka FOTOGRAF Soren Madsen, copyright: Sund & Baelt. DIZAJN www.faenodesign.dk 4160-0708 ŠTAMPA Schultz Grafisk, DK 2620 Albertslund ISBN 978-87-988154-5-7 Pravo kopiranja ovog priru�nika zadržava © EURAMET e.V. 2008. Dozvola za prevo�enje može da se dobije od sekretarijata EURAMET. Za dalje informacije, molimo da pogledate na internet adresu EURAMET www.euramet.org ili kontaktirate sekretarijat: [email protected]. IZJAVA "Mjeriteljstvo/Metrologija - ukratko" tre�e izdanje je proizašla iz projekta iMERA, projekat "Primjena mjeriteljstva u evropskom istraživa�kom prostoru", broj ugovora 16220, u okviru 6. okvirnog programa, a finansirali su je mješovito Evropska komisija i instituti u�esnici. Tvrdnje, zaklju�ci i tuma�enja iznesena u ovom priru�niku su isklju�ivo stavovi autora i saradnika i ni na koji na�in ne odražavaju ni politiku niti stavove Evropske Komisije.

3

Ovaj dokument je prevod "METROLOGY – IN SHORT, 3rd edition" © EURAMET e.V. Uslovi za umnožavanje ili prevo�enje mogu da se dobiju od sekretarijata EURAMET: [email protected] .

“MJERITELJSTVO / METROLOGIJA UKRATKO” ima namjeru, zbog poznate jezi�ke specifi�nosti u Bosni i Hercegovini, da bude jedan univerzalni dokument koji �e zadovoljiti sva tri službena jezika u BiH (bosanski, hrvatski i srpski-latinica).

S toga je naslovna rije� “mjeriteljstvo/metrologija” pisana u dual obliku, sam tekst je napisan na bosanskom jeziku dok je Rje�nik pojmova (poglavlje 6) napravljen trojezi�no, bez obzira što se najve�i dio sadržaja ponavlja. One koji traže “�istu” hrvatsku ili srpsku verziju ovog dokumenta upu�ujemo na web starnice nacionalnih metroloških/mjeriteljskih institucija Hrvatske (www.dzm.hr) i Srbije (www.szmdm.sv.gov.yu).

This document is a translation of " METROLOGY – IN SHORT, 3rd edition" © EURAMET e.V. Conditions for copying and translating may be obtained from the EURAMET Secretariat: [email protected] .

“MJERITELJSTVO / METROLOGIJA UKRATKO” intends, due to language specifics in Bosnia and Herze-govina, to be universal document which will satisfy al three official Bosnian languages (Bosnian, Croatian and Serbian-latin).

Therefore the title word “mjeriteljstvo/metrologija” (me-trology) was typed in dual form, the main text was written in Bosnian language but Glossary (chapter 6) was created in three-lingua form, although the biggest part of the text was just repeated. Those who seek for the “clean” Croatian/Serbian ver-sion of this document, we direct to the web pages of the national metrology institutions of Croatia (www.dzm.hr) and Serbia (www.szmdm.sv.gov.yu)

Naslov originala: METROLOGY - IN SHORT 3rd EDITION, July 2008 EURAMET project 1011

Naslov BH prevoda: MJERITELJSTVO / METROLOGIJA – UKRATKO, III IZDANJE, septembar 2009, IMBIH

Izdava�: Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine Za izdava�a: Esad Tuzovi�, direktor Prevod sa engleskog, lektura i terminološko usaglašavanje:

Sektorski eksperti Instituta za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine

Tehni�ka obrada: INDOC odsjek IMBiH Na�in distribucije: Web stranica Instituta – www.met.gov.ba

(PDF format)

Sarajevo, septembra/rujna 2009. godine

4

5

SAŽETAK

Osnovna namjena priru�nika "Mjeriteljstvo/Metrologija - ukratko", tre�e izdanje je pove�anje svijesti o mjeriteljstvu kao i uspostava zajedni�kog mjeriteljskog referencijalnog okvira. Njegov cilj je pružiti korisnicima mjeriteljstva transparentan i prikladan priru�nik za dobijanje baznih mjeriteljskih informacija.

Današnja globalna ekonomija zavisi od pouzdanih mjerenja i testova, koji su prihvatljivi na me�unarodnom nivou. Oni ne bi trebali stvarati tehni�ke barijere trgovini. Preduslov za to je široka iskorištenost stabilne mjeriteljske infrastrukture.

Sadržaj priru�nika je opis nau�nog, industrijskog i zakonskog mjeriteljstva. Opisane su tehni�ke oblasti u mjeriteljstvu i mjerne jedinice. Detaljno je opisana me�unarodna mjeriteljska infrastruktura, uklju�uju�i i regionalne mjeriteljske organizacije kao što je EURAMET. Lista mjeriteljskih termina je uglavnom prikupljena iz me�unarodno priznatih dokumenata. Podaci o institucijama, organizacijama i laboratorijama su uzeti sa njihovih homepages-a.

"Mjeriteljstvo/Metrologija - ukratko", tre�e izdanje je realizirano u sklopu projekta iMERA "Primjena mjeriteljstva u evropskom istraživa�kom prostoru", broj ugovora 16220, u okviru 6. okvirnog programa, a finansirano je od strane Evropske komisije i instituta u�esnika.

6

7

Sadržaj

SAŽETAK........................................................................................ 5 PREDGOVOR.................................................................................... 9 1 UVOD.................................................................................... 10

1.1 �OVJE�ANSTVO MJERI........................................................... 10 1.2 KATEGORIJE MJERITELJSTVA ........................................................ 12 1.3 NACIONALNA IZDANJA MJERITELJSTVA-UKRATKO ................................. 13 2 MJERITELJSTVO ....................................................................... 15

2.1 INDUSTRIJSKO I NAU�NO MJERITELJSTVO.................................... 15 2.1.1 PREDMETNE OBLASTI ..................................................... 15 2.1.2 MJERNI ETALONI .......................................................... 18 2.1.3 CERTIFICIRANI REFERENTNI MATERIJALI............................... 19 2.1.4 SLIJEDIVOST I KALIBRACIJA.............................................. 19 2.1.5 MJERITELJSTVO U HEMIJI................................................ 20 2.1.6 REFERENTNE PROCEDURE ............................................... 21 2.1.7 NESIGURNOST ............................................................. 23 2.1.8 ISPITIVANJE ................................................................ 24

2.2 ZAKONSKO MJERITELJSTVO..................................................... 25 2.2.1 ZAKONODAVSTVO KOJE SE ODNOSI NA MJERNE INSTRUMENTE .... 25 2.2.2 EU ZAKONODAVSTVO ZA MJERNE INSTRUMENTE ..................... 25 2.2.3 EU PRIMJENA ZAKONODAVSTVA ZA MJERNE INSTRUMENTE ........ 27 2.2.4 MJERENJE I TESTIRANJE U ZAKONODAVSTVU......................... 28

3 ORGANIZACIJA MJERITELJSTVA ..................................................... 31 3.1 ME�UNARODNA INFRASTRUKTURA............................................. 31

3.1.1 METARSKA KONVENCIJA.................................................. 31 3.1.2 CIPM SPORAZUM O ME�USOBNOM PRIZNAVANJU .................... 33 3.1.3 NACIONALNI MJERITELJSKI INSTITUTI.................................. 35 3.1.4 IMENOVANI INSTITUTI .................................................... 35 3.1.5 AKREDITOVANE LABORATORIJE ......................................... 35 3.1.6 REGIONALNE MJERITELJSKE ORGANIZACIJE .......................... 36 3.1.7 ILAC ......................................................................... 36 3.1.8 OIML ........................................................................ 37 3.1.9 IUPAP ....................................................................... 38 3.1.10 IUPAC ....................................................................... 38

3.2 EVROPSKA INFRASTRUKTURA................................................... 41 3.2.1 MJERITELJSTVO - EURAMET ............................................. 41

8

3.2.2 AKREDITACIJA - EA ....................................................... 42 3.2.3 ZAKONSKO MJERITELJSTVO - WELMEC................................. 43 3.2.4 EUROLAB ................................................................... 44 3.2.5 EURACHEM ................................................................. 44 3.2.6 COOMET .................................................................... 44

3.3 AMERI�KA INFRASTRUKTURA ................................................... 44 3.3.1 MJERITELJSTVO - SIM..................................................... 44 3.3.2 AKREDITACIJA - IAAC ..................................................... 45

3.4 AZIJSKO - PACIFI�KA INFRASTRUKTURA ...................................... 45 3.4.1 MJERITELJSTVO - APMP .................................................. 45 3.4.2 AKREDITACIJA - APLAC................................................... 46 3.4.3 ZAKONSKO MJERITELJSTVO - APLMF................................... 46

3.5 AFRI�KA INFRASTRUKTURA ..................................................... 46 3.5.1 MJERITELJSTVO - AFRIMETS ............................................. 46 3.5.2 MJERITELJSTVO - SADCMET ............................................. 47 3.5.3 AKREDITACIJA - SADCA................................................... 47 3.5.4 ZAKONSKO MJERITELJSTVO - SADCMEL................................ 48 3.5.5 OSTALE PODREGIONALNE STRUKTURE................................. 48

4 UTICAJ MJERENJA – NEKI PRIMJERI................................................. 49 4.1 PRIRODNI GAS..................................................................... 49 4.2 DIJALIZA ........................................................................... 51 4.3 NANO �ESTICE .................................................................... 52 4.4 �UBRIVO........................................................................... 53 4.5 MJERILA TOPLOTNE ENERGIJE ................................................. 54 4.6 BEZBJEDNOST HRANE............................................................ 55 4.7 LIJE�ENJE RAKA.................................................................. 56 4.8 EMISIJE IZ AVIONA................................................................ 57 4.9 DIREKTIVA IVD ................................................................... 58

5 MJERNE JEDINICE ..................................................................... 59 5.1 OSNOVNE JEDINICE SI SISTEMA................................................. 61 5.2 IZVEDENE JEDINICE SI ........................................................... 63 5.3 JEDINICE IZVAN SI SISTEMA ..................................................... 65 5.4 SI PREFIKSI ........................................................................ 66 5.5 PISANJE IMENA I SIMBOLA SI JEDINICA ........................................ 67

6 R I J E � N I K .......................................................................... 69 7 INFORMACIJE O MJERITELJSTVU - LINKOVI........................................ 87 8 R E F E R E N C E ...................................................................... 89

9

PREDGOVOR

Sa zadovoljstvom Vam predstavljamo tre�e izdanje ovog jednostavnog priru�nika „Mjeriteljstvo/Metrologija - ukratko“. Namjena mu je da korisnicima mjeriteljstva i op�oj javnosti obezbijedi jednostavan, ali sveobuhvatan izvor referenci vezanih za ovu oblast. Namijenjen je onima koji nisu upoznati sa ovom temom i kojima je potreban uvod, kao i onima koji su uklju�eni u mjeriteljstvo na razli�itim nivoima, ali žele da saznaju više ili jednostavno da dobiju specifi�ne informacije. Nadamo se da �e „Mjeriteljstvo/Metrologija -ukratko“ u�initi lakšim pristup i rad, kako sa tehni�kih, tako i sa organizacionih aspekata mjeriteljstva. Prvo izdanje priru�nika, štampano 1998. godine, se pokazalo kao veoma uspješan i jako korišten priru�nik u mjeriteljskom svijetu, kao što je bilo i drugo izdanje objavljeno 2004. Ovo tre�e izdanje ima za cilj da pove�a ovaj uspjeh, obezbje�uju�i opsežniji skup informacija široj ciljanoj grupi korisnika.

Glavna svrha „Mjeriteljstva/Metrologije - ukratko“ je da podigne svijest o mjeriteljstvu i da uspostavi opšte mjeriteljsko razumjevanje i okvire referenci i u Evropi, i izme�u Evrope i drugih regiona širom svijeta. Ovo je posebno važno sa pove�anim zna�ajem ekvivalencije usluga mjerenja i testiranja u trgovini sa jedne strane i tehni�kih barijera trgovini, sa druge strane, koje su prouzokovane mjeriteljskim smetnjama.

Pošto se mjeriteljstvo razvija istovremeno sa razvojem nau�nih i tehnoloških dostignu�a, neophodno je ažurirati i proširiti „Mjeriteljstvo/Metrologija - ukratko“ u pravcu ovoga razvoja. Stoga, sadržaj tre�eg izdanja ove publikacije je proširen kako bi se predstavio CPIM Sporazum o me�usobnom priznavanju (MRA) i regionalno mjeriteljstvo, uklju�uju�i osnivanje pravnog lica EURAMET e.V. u januaru 2007. kao nove evropske regionalne mjeriteljske organizacije. Ona tako�e sadrži više informacija o mjerenjima u hemiji i biologiji i daje neke specifi�ne primjere o tome kako napreci u mjeriteljstvu uti�u na ostali svijet.

Nadam se da �e se ovo izdanje pokazati još popularnijim i korištenijim nego prva dva izdanja i time doprinijeti zajedni�kom mjeriteljskom okviru svjetskih referenci, koje promoviraju trgovinu izme�u razli�itih regiona u svijetu i poboljšati kvalitet života svojih gra�ana.

Michael Kuhne Predsjedavaju�i EURAMET

Juni 2008

10

1. UVOD

1.1 �OVJE�ANSTVO MJERI

Smrtnom kaznom kažnjavali su se oni koji zaborave ili propuste da kalibrišu standardnu jedinicu dužine svakog punog mjeseca. Takva kazna je prijetila graditeljima na kraljevskom gradilištu odgovornim za gra�enje hramova i piramida za faraone u drevnom Egiptu, 3000 godina p.n.e. Prvi kraljevski lakat je bio definisan kao dužina podlaktice vladaju�eg faraona od lakta do vrha ispruženog srednjeg prsta uve�ana za širinu njegovog dlana. Izvorna mjera prenošena je i urezivana u crni granit. Radnici na gradilištu dobijali su primjerke u granitu ili drvetu i arhitekta je nadzirao pridržavanje naredbe.

Iako i sami znamo da je dug put od tog po�etka, kako vremenski tako i po distanci, ljudi su uvijek davali veliki zna�aj ta�nom mjerenju. U novije doba, 1799. godine u Parizu, stvoren je metri�ki sistem polaganjem dva platinska etalona koji su predstavljali metar i kilogram – prete�e današnjeg Me�unarodnog sistema jedinica (SI sistema).

U današnjoj Evropi troškovi mjerenja i vaganja iznose 6 % od našeg kombinovanog bruto nacionalnog dohotka (GDP). Prema tome, mjeriteljstvo je postalo prirodni i vitalni dio svakodnevnog života. Kafa i drvena gra�a, koja se kupuje po težini i koli�ini; voda, struja i toplota koja se mjeri, to sve uti�e na našu privatnu ekonomiju. Težina izmjerena vagom u kupatilu uti�e na naše raspoloženje - kao i kad nam policija postavi zamku ograni�enja brzine i predo�i mogu�e finansijske konsekvence. Koli�ina aktivnih supstanci u medicini, mjerenje uzoraka krvi i djelovanje hirurških lasera moraju tako�e biti precizni, da se ne bi ugrozilo zdravlje pacijenta. Gotovo da je nemogu�e išta opisati, a da ne pomenemo vaganje i mjerenje: vrijeme sijanja sunca, dimenzije sanduka, procenat alkohola, težinu pisma, temperaturu sobe, pritisak u autogumama… itd. Samo radi zabave, pokušajte voditi razgovor, a da ne koristite rije�i koje se odnose na vaganja i mjerenja.

Zatim imamo razmjenu, trgovinu i kontrolu, koje direktno zavise o vaganju i mjerenju. Pilot pažljivo prati visinu, kurs, potrošnju goriva i brzinu, prehrambene inspekcije - sadržaj bakterija, mornari�ki organi mjere potisak, kompanije nabavljaju sirovine po težini i dimenzijama, i specificiraju svoje proizvode u istim jedinicama. Procesi se regulišu i zaustavljaju na osnovu mjerenja. Sistematska mjerenja sa poznatim procentom nesigurnosti su jedna od osnova kontrole kvaliteta u industriji,i uopšteno re�eno, u ve�ini savremenih industrija, troškovi povezani sa mjerenjima predstavljaju 10 % - 15 % ukupnih troškova proizvodnje. Dobra mjerenja mogu, me�utim, da zna�ajno pove�aju vrijednost, efikasnost i kvalitet proizvoda.

Kona�no, nauka je potpuno ovisna o mjerenju. Geolozi mjere snagu valova pri zemljotresima, astronomi strpljivo mjere svjetlost sa udaljenih zvijezda da bi odredili njihovu

11

starost, atomski fizi�ari podižu ruke uvis kada urade mjerenja od milionitih dijelova sekunde i mogu kona�no potvrditi postojanje beskona�no malih �estica. Raspoloživost opreme za mjerenje i sposobnost za njenu primjenu su osnova da bi nau�nici mogli objektivno dokumentovati postignute rezultate. Nauka o mjerenju - metrologija - je vjerovatno najstarija nauka na svijetu i znanje kako je primijeniti, osnovna je potreba za prakti�no sva nau�no zasnovana zanimanja.

Mjerenje zahtijeva opšta znanja Mjeriteljstvo predstalja naizgled mirnu površinu koja krije velike dubine znanja koje dobro poznaje samo manjina, iako ih ve�ina upotrebljava - ubije�eni da dijele zajedni�ka shvatanja o tome šta je zna�enje metra, kilograma, litra, vata itd. Povjerenje ima vitalni zna�aj u omogu�avanju mjeriteljstvu da poveže ljudske aktivnosti izvan geografskih i profesionalnih granica. To se povjerenje pove�ava sa proširenjem saradnje, upotrebom zajedni�kih mjernih jedinica, kao i opštih procedura mjerenja, kao i priznavanja, akreditiranja i me�usobnih ispitivanja mjernih etalona i laboratorija u raznim zemljama. �ovje�anstvo ima hiljadugodišnje iskustvo, koje potvr�uje da je život lakši kada ljudi sara�uju u oblasti mjeriteljstva.

Metrologija je nauka o mjerenju Metrologija obuhvata tri glavna zadatka:

1. definisanje me�unarodno prihva�enih mjernih jedinica, npr. metra.

2. realizacija mjernih jedinica nau�nim metodama, npr. realizacija metra primjenom laserskih zraka.

3. uspostavljanje lanca sljedivosti uz dokumentovanu ta�nost mjerenja, npr. dokumentovani odnos mikrometra u preciznoj mehani�koj radionici i primarnoj laboratoriji za mjerenje opti�ke dužine.

Mjeriteljstvo se razvija ... Mjeriteljstvo je bitno u nau�nim istraživanjima, a nau�na istraživanja �ine temelj razvoja samog mjeriteljstva. Nauka stalno širi granice mogu�eg, tako fundamentalno mjeriteljstvo slijedi mjeriteljske aspekte novih otkri�a. To predstavlja još bolja mjeriteljska sredstva koja omogu�avaju da istraživa�i nastave dalja otkri�a – i samo one oblasti mjeriteljstva koje se razvijaju mogu ostati partneri industrije i razvoja.

12

Prema tome, tako�er se moraju razvijati zakonsko i industrijsko mjeriteljstvo, da bi se išlo u korak sa potrebama industrije i društva i da bi bilo relevantno i korisno.

Namjera je neprekidno razvijati priru�nik „Mjeriteljstvo/Metrologija - ukratko“. Naravno, najbolji na�in razvoja je prikupljanje iskustva od onih koji ga upotrebljavaju, te su izdava�i zahvalni za sve komentare, kritike i pohvale koje pošaljete jednom od autora.

1.2 KATEGORIJE MJERITELJSTVA

Mjeriteljstvo sa�injavaju tri kategorije sa razli�itim nivoima složenosti i ta�nosti:

1. Nau�no mjeriteljstvo bavi se organizacijom i razvojem etalona za mjerenje i njihovim održavanjem (najviši nivo).

2. Industrijsko mjeriteljstvo osigurava odgovaraju�e funkcionisanje mjernih instrumenata koje se koriste u industriji, kako za proizvodnju tako i pri ispitivanjima, da bi se obezbjedio kvalitet života gra�anima i za akademska istraživanja.

3. Zakonsko mjeriteljstvo bavi se mjerenjima koja imaju uticaj na transparentnost ekonomskih transakcija, posebno gdje postoji zahtjev za zakonski verifikovana mjerila.

Fundamentalno mjeriteljstvo nema me�unarodnu definiciju, ali ono ozna�ava najviši nivo ta�nosti za datu mjeriteljsku oblast. Prema tome, fundamentalno mjeriteljstvo može biti opisano i kao grana nau�nog mjeriteljstva na najvišem nivou.

13

1.3 NACIONALNA IZDANJA MJERITELJSTVA-UKRATKO

Originalno me�unarodno izdanje „Mjeriteljstva - ukratko“ je izdato u ve�em broju nacionalnih izdanja, gdje je svako prilago�eno i opisuje mjeriteljstvo u specifi�noj zemlji slijede�i isti koncept priru�nika. Englesko izdanje je me�unarodno izdanje.

Do 2008. godine objavljena su slijede�a izdanja:

Albanija: Metrologjia - shkurt Izdato je 2006. godine, kontakt [email protected]

�eška: Metrologie v kostce Izdato je 2002. godine u 2000 primjeraka, kontakt [email protected]

Hrvatska: Metrologija ukratko Izdato je 2000. godine u elektronskoj verziji.

Danska: Metrologi - kort og godt Prvo izdanje izdato je 1998. godine u 1000 primjeraka, kontakt [email protected]

Drugo izdanje izdato je 1999. godine u 2000 primjeraka, kontakt [email protected]

Engleska: Metrology - in short (me�unarodno izdanje) Prvo izdanje izdato je 2000. godine u 10 000 primjeraka, kontakt [email protected]

Drugo izdanje izdato je 2003. godine u 10 000 primjeraka

Tre�e izdanje izdato je 2008. godine u 8 000 primjeraka i u elektronskoj verziji.

Kontakt [email protected] ili [email protected]

Finska: Metrology - in short Prvo izdanje izdato je 2001. godine u 5 000 primjeraka, kontakt [email protected]

Drugo izdanje izdato je 2002. godine, kontakt [email protected]

14

Indonezija: Metrologi - sebuah pengantar Izdato je 2005. godine, kontakt [email protected]

Island: Agrip af Mælifrædi Izdato je 2006. godine, kontakt [email protected]

Japan:Japanska slova

Izdato je 2005. godine

Liban: ABC-guide Metrology (na oba, engleskom i arapskom jeziku)

Izdato je 2007. godine u 1 500 primjeraka

Litvanija: Metrologija trumpai Prvo izdanje izdato je 2000. godine u 100 primjeraka, kontakt [email protected]

Drugo izdanje izdato je 2004. godine u 2 000 primjeraka, kontakt [email protected]

Region MEDA: Metrology - in short, MEDA version

Izdato je 2007. godine u 1 200 primjeraka

Region MEDA: Metrologie - en bref, édition MEDA Izdato je 2007. godine u 1 200 primjeraka

Portugalija: Metrologia - em sintese Izdato je 2001. godine u 2500 primjeraka, kontakt [email protected]

Turska: Kisaca Metroloji - ikinci baski Izdato je 2006. godine

- - -

Bosna i Hercegovina: Mjeriteljstvo/Metrologija – ukratko, tre�e izdanje Izdato je 2009. godine u elektronskoj verziji

15

2. MJER ITELJSTVO

2.1 INDUSTRIJSKO I NAU�NO MJERITELJSTVO

Industrijsko i nau�no mjeriteljstvo su dvije od tri kategorije mjeriteljstva opisane u poglavlju 1.2.

Mjeriteljske aktivnosti, ispitivanja i mjerenja, su opšte valjan pristup za obezbje�enja kvaliteta u mnogim industrijskim aktivnostima. Za to je potrebna sljedivost, koja postaje jednako važna kao i samo mjerenje. Priznavanje mjeriteljskih kompetencija na svakom nivou lanca sljedivosti, može biti uspostavljeno me�usobnim ugovorima ili sporazumima o me�usobnom priznavanju, npr. CIPM MRA i ILAC MRA, i putem akreditacije i pregledima.

2 .1 .1 PREDMETNE OBLAST I

BIPM je podijelio fundamentalno mjeriteljstvo u 9 tehni�kih oblasti: masa, elektricitet, dužina, vrijeme i frekvencija, termometrija, jonizirana zra�enja i radioaktivnost, fotometrija i radiometrija, akustika i koli�ina supstance.

U sklopu EURAMET-a nalaze se još tri dodatne oblasti: protok i interdisciplinarno mjeriteljstvo i kvalitet.

Ne postoje zvani�ne me�unarodne definicije za podoblasti.

Tabela 1: Oblasti, podoblasti i važni etaloni. Tabelom su obuhva�ene samo tehni�ke oblasti

PREDMETNA OBLAST PODOBLAST VAŽNI MJERNI ETALONI

MASA I RELEVANTNE VELI�INE

Mjerenje mase Etaloni mase, etalonske vage, komparatori mase

Sila i pritisak Mjerne �elije, testeri za balast, sila, konvertori momenta i obrtnog momenta, vage za pritisak sa cilindri�nim sklopovima i podmazivanim klipom sa uljem / gasom, mašine za ispitivanje sile

Zapremina i gustina

Viskozitet

Stakleni areometri, laboratorijske posude, vibracioni denzimetri, viskozimetri sa staklenom kapilarom, rotacioni viskozimetri, viskozimetri sa vagom

16


ELEKTRICITET I MAGNETIZAM

Istosmjerne elektri�ne veli�ine (DC)

Kriogeni komparatori struje, kvantni lal efekt po Josepsonu i Klitcingu Zener reference, potencimetrijske metode, komparator mostovi

Naizmjeni�ne elektri�ne veli�ine (AC)

AC/DC konvertori, etalon kapacitivnosti, zra�ni kapacitori, etalon induktance, kompenzatori, watmetri

HF struje Termi�ki konvertori, kalorimetri, bolometri

Visoke struje i visoki naponi

Mjerni transformatori, referentni VN napaja�i

DUŽINA Talasne dužine i interferometrija

Stabilizovani laseri, interferometri, laserski interferometarski mjerni sistemi, interferometrijski komparatori

Dimenzionalno mjeriteljstvo

Reporteri (mjerke), lenjiri, stepenasti reporteri, mjerni �epovi, visinomjeri, digitalna mjerila, mjerni mikroskopi, opti�ki reporteri, koordinatne mjerne mašine, laserski skeniraju�i mikrometri, mikrometri za debljinu

Mjerenje ugla Autokolimatori, kružni stolovi, uglomjeri, poligoni, libele

Oblici Ravnost, pravost, paralelnost, kvadrati�nost, etaloni okruglasti, cilindri�ni etaloni

Kvalitet površine Etaloni za stepene obrade, etalon hrapavosti, oprema za mjerenje hrapavosti

VRIJEME I FREKVENCIJA Mjerenje vremena Cezijumski atomski �asovnik, oprema za mjerenje vremenskog intervala

Frekvencija Atomski �asovnik, kvarcni oscilatori, laseri, elektronski broja�i i sintajzeri (geodetski instrumenti za dužinu)

17


TERMOMETRIJA Kontaktno mjerenje temperature

Gasni termometri, ITS 90, fiksne ta�ke, otporni termometri, termoelementi

Beskontaktno mjerenje temperature

Visokotemperaturno crno tijelo, kriogeni radiometri, pirometri, Si fotodiode

Vlažnost Mjera�i ta�ke rose sa ogledalom ili elektronski higrometri, dvojni generatori temperatura / vlažnost

JONIZIRAJU�A ZRA�ENJA I RADIOAKTIVNOST

Apsorbovana doza -Proizvodi za medicinu

Kalorimetri, jonizacione komore

Zaštita od zra�enja Jonizacione komore, referentni izvori zra�enja, proporcionalni i ostali broja�i, TEPC, neutronski spektrometri po Boneru

Radioaktivnost Jonizacione komore tipa Well, certificirani radioaktivni izvori, gama i alfa spektroskopija, 4 � gama detektori

FOTOMETRIJA I RADIOMETRIJA

Opti�ka radiometrija Kriogeni radiometri, detektori, stabilizovani referentni laserski izvori, referentni materijali Au vlakana

Fotometrija Detektori vidljivog dijela, Si fotodiode, detektori djelovanja kvanta

Kolorimetrija Spektrofotometar Opti�ka vlakna Referentni materijali Au-vlakana

PROTOK Protok gasa (zapremina) Pruveri sa zvonom, rotacioni gasometri,

turbinski gasometri, prijenosna brojila sa

sapnicama Protok vode

(zapremina, masa i energija)

Etaloni zapremine, Koriolan etaloni koji se odnose na masu, nivometri, induktivna brojila protoka, ultrazvu�na brojila protoka

Anemometrija Anemometri

18


AKUSTIKA, ULTRAZVUK I VIBRACIJE

Akusti�na mjerenja u gasovima

Etalonski mikrofoni, klipni telefoni, kondenzni mikrofoni, kalibratori zvuka

Akceleratori Akceleratormetri, pretvara�i sile, vibratori, laserski interferometri

Akusti�na mjerenja u te�nostima

Hidrofoni

Ultrazvuk Ultrazvu�na mjerila snage, vage sile zra�enja

HEMIJA Hemija okoline

Klini�ka hemija

Certificirani referentni materijali, maseni spektrometri, hromatografi

Hemija materijala �isti materijali, certificirani referentni materijali

Prehrambena hemija

Biohemija

Mikrobiologija

Certificirani referentni materijali

Mjerenje pH vrijednosti

Certificirani referentni materijali, etalonske elektrode

2 .1 .2 MJERN I ETALON I

Mjerni etalon je materijalizovana mjera, mjerni instrument, referentni materijal ili mjerni sistem namijenjen za definisanje, ostvarivanje, održavanje ili reprodukovanje jedinice jedne ili više vrijednosti veli�ine koja služi kao referentna.

Primjer Metar je definisan kao dužina puta koju u vakuumu pre�e svijetlost u vremenu 1/299792458 sekunde. Primarni nivo metra je realizovan talasnom dužinom jodno stabilizovanog helium-neonskog lasera. Za niže nivoe koriste se materijalizovane mjere kao što su reporteri (mjerke), a sljedivost se obezbje�uje korištenjem opti�ke interferometrije za odre�ivanje dužine reportera u odnosu na navedenu talasnu dužinu svjetlosti lasera.

Razli�iti nivoi etalona u lancu sljedivosti prikazani su na slici 1. Mjeriteljske oblasti i bitni nivoi raznih mjernih etalona dati su u Tabeli 1 poglavlje 2.1.1. Me�unarodni pregled svih mjernih etalona ne postoji.

Definicije razli�itih etalona navedene su u Rje�niku, u poglavlju 6.

19

2 .1 .3 CERT IF IC IRAN I REFERENTN I MATER IJAL I

Certificirani referentni materijal (CRM), poznat kao standardni referentni materijal (SRM) u USA, je onaj referentni materijal gdje su jedna ili više vrijednosti veli�ina certificirane procedurom kojom se uspostavlja sljedivost prema ta�noj realizaciji jedinice, u kojoj je vrijednost veli�ine izražena. Svakoj certificiranoj vrijednosti je pridružena nesigurnost na odre�enom nivou.

CRM su generalno pripremljeni u serijama. Vrijednosti veli�ina odre�ene su mjerenjima uzoraka cijele serije i u skladu sa granicama nesigurnosti.

2 .1 .4 SL I JED IVOST I KAL IBRAC I JA

Slijedivost do SI

Lanac sljedivosti (prikazan na Slici 1) je neprekidni lanac pore�enja, pri �emu je kod svakog pore�enja izražena nesigurnost. Ovim se obezbje�uje da je rezultat mjerenja ili vrijednost etalona bude povezana sa referentnim etalonom na višem nivou, koji na kraju završavaju na nivou primarnog etalona.

Sljedivost u hemiji ili biologiji �esto je uspostavljena na osnovu CRM i referentnih procedura, pogledati poglavlje 2.1.3 i 2.1.6.

Krajnji korisnik može da dobije sljedivost na najvišem me�unarodnom nivou direktno preko nacionalnog mjeriteljskog instituta ili preko sekundarnih kalibracionih laboratorija. Sljedivost može da se dobije preko laboratorija koje su izvan vlastite zemlje korisnika, na osnovu razli�itih ugovora o me�usobnom priznavanju. Kalibracija

Osnovno sredstvo osiguranja sljedivosti mjerenja je kalibracija mjerila ili referentnih materijala. Kalibracija obuhvata odre�ivanje mjeriteljskih karakteristika mjerila ili referentnog materijala. Ostvaruje se na na�in direktnog pore�enja sa etalonom ili certificiranim referentnim materijalom. Nakon toga izdaje se certifikat o kalibraciji i u ve�ini slu�ajeva na kalibrisano mjerilo se stavlja naljepnica.

�etiri su osnovna razloga zbog kojih se mjerilo podvrgava kalibraciji: 1. Da se uspostavi i dokaže sljedivost. 2. Osiguranje da je o�itanje mjerila dosljedno sa drugim mjerenjima. 3. Odre�ivanje ta�nosti o�itavanja mjerila. 4. Utvrditi pouzdanost mjerila, tj. da li mu se može vjerovati?

20

2 .1 .5 MJER ITELJSTVO U HEM IJ I

Mjeriteljstvo se razvilo iz fizi�kih mjerenja i isti�e rezultate sljedive do definisanih referentnih etalona, obi�no Me�unarodnog sistema jedinica (SI), sa potpunom analizom budžeta nesigurnosti na osnovu GUM [6]. Situacija u pogledu hemijskih mjerenja je mnogo kompleksnija pošto se hemijska mjerenja obi�no ne sprovode pod tako kontrolisanim i definisanim uslovima, pogledati Tabelu 2.

Tabela 2: Pore�enje izme�u mjeriteljstva u fizici i hemiji

MJERITELJSTVO U FIZICI I HEMIJI

Fizika Hemija

Mjerenja Pore�enje veli�ine: na primjer, temperatura

Pore�enje veli�ine: na primjer, DDT u mlijeku

Jedinice m, s, K mol/kg, mg/kg

Uticaji ... Obi�no se oslanja na direktna mjerenja

Razni faktori uti�u na kvalitet rezultata mjerenja

Glavni uticaj Kalibrisanje opreme Hemijska obrada (na primjer, ekstrakcija, digestija); korišteni referentni materijali; ... i kalibrisanje opreme

Zavisi od ... U velikoj mjeri ne zavisi od uzorka

Veoma zavisi od uzorka

Primjer Dužina stola Koncentracija Pb u: morskoj vodi, tlu, krvi i dr.

Obi�no je primarni cilj hemijskih mjerenja da se odredi koli�ina komponenti za koje smo zainteresovani, a ne ukupan sastav uzorka. Ukupan sastav, prema tome, skoro uvijek ostaje nepoznat i tako cjelokupna okolina u kojoj se mjerenja odvijaju ne može da se definiše i kontroliše.

Mnoga hemijska mjerenja su sljediva do etalona ili referentnih metoda. U drugim slu�ajevima, mjerenja se mogu smatrati sljedivim do (certificiranog) referentnog materijala, bilo u obliku �iste supstance ili matriks referentnog materijala, u kome je verifikovana koncentracija analizirane supstance. Stepen u kome referentni materijali obezbje�uju opštu

21

referencu (i posebno sljedivu do SI) zavisi od kvaliteta veze sa vrijednostima dobijenim referentnim mjerenjima ili preko veza sa vrijednostima samih referentnih etalona. pH

pH je mjera stepena kiselosti ili alkalnosti vodenog rastvora, koji je odre�en brojem slobodnih vodikovih jona, tj. aktivnost (efektivna koncentracija) vodikovih jona. pH je važan pojam zato što mnogi hemijski procesi i najve�i broj bioloških procesa zavise kriti�no od stepena kiselosti na mjestu reakcije. Biološki procesi se odigravaju u okolinama koje dosežu do najmanje dvanaest redova veli�ine aktivnosti vodikovih jona, ali je svaki poseban proces obi�no zavisan od okoline u okviru samo nekoliko stepena aktivnosti vodikovih jona.

2 .1 .6 REFERENTNE PROCEDURE

Referentne procedure mogu se definisati kao procedure

• za ispitivanje, mjerenje ili analizu,

temeljno okarekterisane i dokazane za kontrolu, namijenjene

• za procjenu kvaliteta drugih procedura za uporedne zadatke, ili

• karakterizaciju referentnih materijala, uklju�uju�i referentne predmete, ili

• odre�uju�i referentne vrijednosti.

Nesigurnost rezultata referentne procedure mora se adekvatno odrediti i mora biti odgovaraju�a za namijenjenu upotrebu.

U skladu sa ovom definicijom, referentne procedure mogu da se koriste za

• potvr�ivanje drugih mjerenja ili ispitnih procedura, koje se koriste za sli�ne zadatke, i odre�ivanje njihove nesigurnosti,

• odre�ivanje referentnih vrijednosti veli�ina materijala, koje se mogu komparirati u priru�nik ili bazu, ili referentnih vrijednosti koje su utjelovljene referentnim materijalom ili referentnim predmetom.

22

Slika 1: Lanac sljedivosti

BIPM

(Me�unarodni biro za tegove i mjere)

DEFINICIJA JEDINICE

Nacionalni mjeriteljski instituti ili imenovane državne laboratorije

STRANI PRIMARNI ETALON NACIONALNI PRIMARNI

ETALON

Kalibracione laboratorije, �esto i akreditovane REFERENTNI ETALON

Industrija, univerziteti, zakonodavstvo, bolnice RADNI ETALONI

Krajnji korisnici

MJERENJA

� NESIGURNOST SE POVE�AVA SPUŠTANJEM U LANCU SLJEDIVOSTI �

Nacionalna metrološka infrastruktura

23

2 .1 .7 NES IGURNOST

Nesigurnost je kvantitativna mjera kvaliteta mjernog rezultata koja mu omogu�ava da se uporedi sa drugim rezultatima, referencama, specifikacijama ili standardima.

Sva mjerenja imaju greške, prema kojima se rezultat mjerenja razlikuje od ta�ne vrijednosti onoga što mjerimo. U odre�enom vremenu i sa odre�enim sredstvima, ve�ina izvora greške mjerenja može se identificirati i greške mjerenja mogu se kvantifikovati i ispraviti, npr. kroz proces kalibracije. Me�utim, rijetko se vrijeme i sredstva mogu odrediti na na�in da se u potpunosti isprave greške mjerenja.

Mjerna nesigurnost može se odrediti na razli�ite na�ine. �esto korištena i prihva�ena metoda, npr. prihvatljiva akreditacijskim tijelima, je „GUM metoda“ koju je preporu�io ISO, a opisana je u „Vodi�u za izražavanje mjerne nesigurnosti“ [6]. Glavne ta�ke GUM metode i njena filozofija su dole navedeni.

Primjer Mjerni rezultat izvještava se na certifikatu na slijede�i na�in:

Y = y ± U

gdje je nesigurnost U data sa ne više od dvije cifre, a y je odgovaraju�e zaokružena na isti broj cifara, u ovom primjeru na sedam cifara.

Izmjereni otpor na mjera�u otpora (ommetar) od 1,0000527 �, gdje mjera� otpora, prema specifikaciji proizvo�a�a, ima nesigurnost od 0,081 m�, na certifikatu zapisuje se na slijede�i na�in:

R = (1,000 053 ± 0,000 081) �

Faktor obuhvata k = 2

Nesigurnost navedena u rezultatu mjerenja je obi�no o�ekivana nesigurnost, izra�unata množenjem broj�anog faktora, koji �esto iznosi k = 2 i koji korespondira intervalu od približno 95 % nivoa povjerljivosti.

GUM (Vodi� za izražavanje mjerne nesigurnosti) filozofija o mjernoj nesigurnosti 1) Mjerena veli�ina X, �ija vrijednost nije ta�no poznata i uzima se s pretpostavkom da je

to varijabla sa odre�enom funkcijom vjerovatno�e.

2) Rezultat x mjerenja procijenjena o�ekivana vrijednost E(X).

3) Standardna nesigurnost u(x) jednaka je kvadratnom korijenu procijenjenog odstupanja V(X).

4) A tip procjene O�ekivanja i odstupanja procjenjuju se statisti�kim prora�unom ponovljenih mjerenja.

24

5) B tip procjene O�ekivanja i odstupanja procjenjuju se drugim metodama. Najšire korištena metoda pretpostavlja vjerovatno�u distribucije npr. pravougaonu distribuciju, zasnovanu na iskustvima i drugim informacijama.

GUM metoda zasnovana na GUM filozofiji

1) Identifikacija svih važnih komponenti mjerne nesigurnosti Postoji mnogo izvora koji mogu da doprinesu mjernoj nesigurnosti. Primjeni model aktuelnog procesa mjerenja da bi identifikovao izvore. Koristi mjerne veli�ine u matemati�kim modelima.

2) Ra�unanje standardne nesigurnosti svake komponente mjerne nesigurnosti Svaka komponenta mjerne nesigurnosti izražava se u terminima standardne nesigurnosti koja se odre�uje ili prema tipu A ili tipu B procjene.

3) Izra�unati kombinovanu nesigurnost Princip:

Kombinovana nesigurnost izra�unava se kao kombinacija pojedina�nih komponentnih nesigurnosti prema zakonu o propagiranju nesigurnosti.

U praksi:

- Za izra�unavanje sume ili razlike komponenti, kombinovana nesigurnost izra�unava se kao kvadratni korijen sume kvadrata standardnih nesigurnosti komponenata.

- Za proizvod ili koli�nik komponenti, ista pravila kao i za „sumu / razliku“ primjenjuju se za relativne standardne nesigurnosti komponenti.

4) Ra�unanje proširene nesigurnosti Množenje kombinovane nesigurnosti faktorom k.

5) Izražavanje mjernog rezultata u obliku Y = y ± U

2 .1 .8 I SP IT IVANJE

Ispitivanje podrazumijeva odre�ivanje karakteristika proizvoda, procesa ili usluge, prema odre�enim procedurama, metodologijama ili zahtjevima.

Cilj ispitivanja može biti da se provjeri da li proizvod ispunjava specifikacije (ocjena uskla�enosti), kao što su sigurnosni zahtjevi ili osobine relevantne za trgovinu i privredu.

25

Ispitivanje se rasprostranjeno izvodi, pokriva razne oblasti, izvodi se na razli�itim nivoima i za razli�ite zahtjeve ta�nosti. Ispitivanje se izvodi u laboratorijama, koje mogu biti prve, druge ili laboratorije tre�e strane. Prve laboratorije su one koje su kod proizvo�a�a, druge laboratorije su one kod potroša�a, dok su tre�e laboratorije nezavisne.

Mjeriteljstvo predstavlja bazu za upore�ivanje ispitnih rezultata, npr. definisanjem jedinica za mjerenje i obezbje�ivanjem sljedivosti i izražavanjem pridružene nesigurnosti rezultata mjerenja.

2.2 ZAKONSKO MJERITELJSTVO

Zakonsko mjeriteljstvo je tre�a kategorija mjeriteljstva, pogledati poglavlje 1.2. Zakonsko mjeriteljstvo nastalo je iz potrebe da se osigura ravnopravna trgovina, posebno u podru�jima mjera i tegova. Zakonsko mjeriteljstvo se primarno odnosi na mjerne instrumente koji se zakonski kontrolišu, a glavni cilj zakonskog mjeriteljstva je da obezbijedi gra�anima korektne rezultate mjerenje, kada se oni koriste u službenim i komercijalnim transakcijama.

OIML je Me�unarodna organizacija za zakonsko mjeriteljstvo, pogledati poglavlje 3.1.8.

Tako�er, ima mnogo drugih podru�ja zakonodavstva, izvan zakonskog mjeriteljstva, gdje mjerenja zahtijevaju ocjenu uskla�enosti sa propisima, npr. u vazduhoplovstvu, zdravstvu, izradi proizvoda, zaštiti okoline i kontroli zaga�enja.

2 .2 .1 ZAKONODAVSTVO KOJE SE ODNOS I NA MJERNE INSTRUMENTE

Ljudi koji koriste rezultate mjerenja u raznim oblastima zakonskog mjeriteljstva, ne moraju biti eksperti za mjeriteljstvo, te vlade preuzimaju odgovornost za kredibilitet takvih mjerenja. Mjerila koja podliježu zakonskoj kontroli trebaju da garantuju ispravnost rezultata mjerenja: • pri radnim uslovima • tokom cijelog perioda upotrebe mjerila • unutar datih dozvoljenih grešaka.

Prema tome zahtjevi su navedeni zakonskim propisima za mjerne instrumente i ispitne metode uklju�uju�i i pretpakirane proizvode.

2 .2 .2 EU ZAKONODAVSTVO ZA MJERNE INSTRUMENTE

Mjerila koja podliježu kontroli u EU U Evropi je harmonizacija zakonski kontrolisanih mjerila trenutno zasnovana na Direktivi

26

71/316/EEC, koja sadrži zahtjeve za sve kategorije mjerila, kao i na drugim direktivama koje pokrivaju pojedina�ne kategorije mjerila i koje su objavljene od 1971. godine. Države �lanice koje podliježu ovim direktivama nisu morale da povuku postoje�e nacionalno zakonodavstvo. Mjerila kojima je dodijeljeno odobrenje tipa EC (ne odnosi se na sva mjerila) i na kojima je izvršena EC prva verifikacija, mogu se plasirati na tržište i koristiti u svim zemljama �lanicama bez daljnjih ispitivanja i odobravanja tipa.

Zbog istorijskih razloga, opseg zakonskog mjeriteljstva nije isti u svim državama. Stupanjem na snagu Direktive za neautomatske vage (NAWI) 1. januara 1993. godine i Direktive za mjerne istrumente (MID) 30. oktobra 2006. godine, mnoge postoje�e direktive koje se odnose na mjerne instrumente su povu�ene.

EU Direktiva za neautomatske vage (NAWI) Direktiva NAWI 90/384/EEC (koja je izmijenjena Direktivom 93/68/EEC) uklanjanja tehni�ke barijere za trgovini, �ime se stvara 'jedinstveno' tržište i ure�uje upotreba mjerila od trgova�kih vaga do industrijskih vaga za komercijalne, zakonske i medicinske svrhe.

EU Direktiva za mjerila (MID) Direktiva za mjerila 2004/22/EC nastavlja proces uklanjanja tehni�kih barijera za trgovinu, �ime se reguliše marketing i primjena slijede�ih mjerila:

MI-001 vodomjeri

MI-002 plinomjeri

MI-003 brojila elektri�ne energije i mjerni transformatori

MI-004 mjerila za toplotnu energiju

MI-005 mjerni sistemi za te�nosti koje nisu voda

MI-006 automatske vage

MI-007 taksimetri

MI-008 materijalizovane mjere

MI-009 sistemi za mjerenje dimenzija

MI-010 analizatori izduvnih gasova

Države �lanice imaju mogu�nost da odlu�e koju vrstu mjerila žele da propišu. Postoje�i nacionalni propisi, koji podliježu prelaznim odredbama, prestaju da se primjenjuju na nova mjerila.

27

Elektronska mjerila nisu bila obuhva�ena postoje�im direktivama, ali su obuhva�ena Direktivom NAWI i MID.

2 .2 .3 EU PR IMJENA ZAKONODAVSTVA ZA MJERNE INSTRUMENTE

Zakonska kontrola Preventivne mjere preduzimaju se prije plasiranja mjerila na tržište tj. mjerilo mora biti tipski odobreno i verifikovano. Proizvo�a�u se dodjeljuje odobrenje tipa kojeg izdaje kompetentno ovlašteno tijelo, ukoliko tip ispunjava sve postavljene zakonske zahtjeve. Pri serijskoj proizvodnji mjerila, verifikacijom se mora osigurati da svako mjerilo ispunjava sve zahtjeve koje postavlja procedura odobrenja.

Nadzor tržišta je mjera inspekcijskog tipa kojom se utvr�uje da li mjerila, koja su stavljena na tržište, zadovoljavaju zakonske zahtjeve. Za mjerila u upotrebi, propisan je nadzor ili periodi�ne ponovne verifikacije da bi se garantovalo da mjerilo ispunjava zakonske zahtjeve. Etaloni koji se upotrebljavaju za takvu inspekciju i ispitivanje moraju biti sljedivi prema nacionalnim ili me�unarodnim etalonima. Obavezna zakonska kontrola mjerila obuhva�ena direktivama je ostavljena svakoj državi �lanici. Ponovne verifikacije, inspekcije i periodi važenja verifikacija nisu harmonizovani pa ih shodno tome propisuju države �lanice na osnovu njihovog nacionalnog zakonodavstva. Države �lanice mogu da propišu zakonske zahtjeve za mjerila koji nisu navedeni u Direktivi.

Moduli za razne faze ocjene uskla�enosti koji se nalaze u NAWI i MID odgovaraju onim u Direktivi 93/465/EEC, koje koriste sve direktive za tehni�ku harmonizaciju.

Odgovornost za primjenu Direktive definišu: • Odgovornost proizvo�a�a: Proizvod mora ispunjavati zahtjeve postavljene u

direktivama.

• Odgovornost vlade: Neuskla�eni proizvodi ne smiju se plasirati na tržište ili staviti u upotrebu.

Odgovornost proizvo�a�a Sa Direktivom NAWI i MID proizvo�a� je odgovoran da stavi pe�at CE oznaku i dodatne mjeriteljske oznake na proizvod zajedno sa brojem notifikovanog tijela �ime garantuje da je proces ocjenjivanja usaglašenosti validan. Ovim proizvo�a� obezbje�uje i potvr�uje da je proizvod uskla�en sa zahtjevima direktiva. I Direktiva NAWI i MID su direktive sa obaveznom primjenom.

28

Oni koji pakuju i uvoze pretpakirane proizvode moraju da obezbijede da su njihova pakovanja tako upakovana da obezbje�uju uskla�enost sa tri pravila pakovanja. Da bi to u�inili, oni koji pakuju mogu slobodno da koriste bilo koje procedure za kontrolu i provjeru koli�ine koje žele, paze�i da su one dovoljno rigorozne da osiguraju uskla�enost sa pravilima. Uskla�enost sa tri pravila može, kada je neophodno, da bude potvr�ena odgovaraju�im ispitivanjima, uklju�uju�i referentno ispitivanje koje sprovodi službeno lice lokalnog organa zaduženog za trgovinu. Direktiva za pretpakirane proizvode nije obavezna direktiva.

Odgovornost vlada Vlada je obavezna da sprije�i da se plasiraju na tržište i / ili da se puste u upotrebu mjerila, koja su predmet kontole u sklopu zakonskog mjeriteljstva, a koja ne zadovoljavaju odgovaraju�e odredbe direktiva. Na primjer, u odre�enim okolnostima vlada treba obezbijediti da mjerilo sa neogovaraju�im markicom bude povu�eno sa tržišta.

Vlada treba obezbijediti da pretpakirani proizvodi, koji su ozna�eni sa „e“ ili invertovanim epsilon budu u skladu sa zahtjevima relevantnih direktiva.

Vlada svoje obaveze ispunjava preko tržišnog okruženja. Da bi se izvršio nadzor nad tržištem, vlade daju ovlaštenja inspektorima lokalnog organa za tegove i mjere i druge osobe da • izvrše pregled tržišta • naprave zabilješke o bilo kojem neuskla�enom proizvodu • informišu vlasnika ili proizvo�a�a o neuskla�enosti proizvoda • izvještavaju vladu o neuskla�enim proizvodima.

2 .2 .4 MJERENJE I TEST IRANJE U ZAKONODAVSTVU

Svjetska ekonomija i kvalitet našeg svakodnevnog života ovise o pouzdanim mjerenjima i ispitivanjima u koja se ima povjerenja, koja su prihva�ena na me�unarodnom nivou i koja ne predstavljaju barijere trgovini. Kao dopuna propisima koji zahtijevaju zakonsku verifikaciju instrumenata, za mnoga propisana podru�ja zahtijevaju se mjerenja i ispitivanja kojima se procjenjuje uskla�enost ili sa propisima ili sa obaveznim standardima npr. u avijaciji, ispitivanje sigurnosti automobila, zdravstvu, kontroli okoline i kontroli zaga�enja i sigurnosti dje�ijih igra�aka. Podaci o kvalitetu, mjerenjima i ispitivanjima su važan dio mnogih propisa.

Kontrolni vodi� za najbolje prakse mjerenja Mjerenja se mogu zahtijevati na bilo kojem stupnju za vrijeme kontrolnog procesa. Dobri propisi zahtijevaju odgovaraju�i pristup mjerenjima/ispitivanjima kada se

29

uspostavlja obrazloženje za zakonodavstvo

pišu propisi i uspostavljaju tehni�ka ograni�enja

preduzima nadzor tržišta.

Vodi� je ura�en u saradnji sa evropskim nacionalnim institutima za mjeriteljstvo NMIs s ciljem da se pomogne svima onima koji se bave pitanjima mjeriteljstva u kontrolnim procesima. Informacija je predstavljena niže u sažetom obliku.

Racionalnost u propisima

Razvoj propisa

Tržišno okruženje

Identifikacija po�etnih ta�aka

Skupljanje i sre�ivanje postoje�ih podataka

Uvo�enje i preporuka i direktiva za podršku racionalnom

Procjena trenutnog stanja

Postavljanje snažnih tehni�kih ograni�enja

Uvo�enje preporuka i direktiva s ciljem uspostavljanja rješenja

Odre�ivanje nivoa detalja koje treba opisati

Troškovi efektivnog mjerenja i ispitivanja

Podaci o rezultatima

Adaptiranje prema novim tehnologijama

30

Referentni materijali

Obezbje�ivanje odgovaraju�e mjeriteljske sljedivosti

Mjerenje i ispitivanje raspoložive opreme i troškova

Blagovremeno uvo�enje novih etalona

B O L J A

Korištenje postoje�ih me-�unarodnih etalona

Rana procjena

akreditacije, korištenja postoje�e infrastrukture

B O L J I P R O P I S I

Razvoj novih etalona, konsultacije sa partnerima u trgovini

Analiza rizika

bazirana na jakim podacima

M J E R E N J A

Zahtjevi za certifikaciju, izbjegavanje tehni�kih barijera u trgovini

Dobra mjeriteljska praksa

za vrijeme istraživanja

Razvoj metode za potvr�ivanje

Postoji najmanje 9 važnih mjeriteljskih tema koje se trebaju obraditi na svakom stupnju: 1. Koji parametri se trebaju mjeriti? 2. Korištenje postoje�a mjeriteljske strukture. 3. Obezbje�enje odgovaraju�e mjeriteljske sljedivosti – sljedivost prema SI sistemu (gdje

je mogu�e) preko neprekidnog, provjerljivog lanca mjerenja. 4. Da li su odgovaraju�e metode i procedure dostupne za sva ispitivanja i kalibracije? 5. Da li se tehni�ke granice mogu uspostaviti iz analize rizika zasnovane na jakim

podacima - da li postoje�i podaci podržavaju osnovni princip, da li se zahtijevaju novi ili dopunski podaci?

6. Kako najbolje iskoristiti postoje�e me�unarodne standarde - dopunjene dodatnim zahtjevima ako je potrebno?

7. Kolika je o�ekivana mjerna nesigurnost - kakva je u pore�enju sa tehni�kim ograni�enjima, koji je uticaj na mogu�nost procjene uskla�enosti?

8. Podaci o uzorcima - da li �e ono biti slu�ajno ili odabrano, postoji li nau�na baza za zahtjeve koji se odnose na u�estalost uzimanja uzoraka, koliki je uticaj odre�enog vremenskog perioda, sezonske ili geografske varijacije?

9. Da li je pogodna mjerna tehnologija dostupna za odgovaraju�e parametre?

31

3. ORGANIZAC IJA MJER ITELJSTVA

3.1 ME�UNARODNA INFRASTRUKTURA

3 .1 .1 METARSKA KONVENC IJA

Sredinom 19. stolje�a, bila je veoma izražena potreba za univerzalnim decimalnim metri�kim sistemom, a naro�ito prilikom prve svjetske izložbe. 1875. godine u Parizu je održana diplomatska konferencija o metru, gdje je 17 država potpisalo ugovor nazvan „Konvencija o metru“. Potpisnice su odlu�ile da osnuju i finansiraju stalni nau�ni institut: Me�unarodni biro za tegove i mjere ("Bureau International des Poids et Mesures", BIPM). Konvencija o metru je malo izmijenjena 1921. godine.

Predstavnici vlada država �lanica sastaju se svake �etvrte godine na Generalnoj konferenciji za tegove i mjere "Conference Generale des Poids et Mesures" CGPM. CGPM raspravlja i razmatra aktivnosti koje obavljaju nacionalni mjeriteljski instituti i BIPM i donosi preporuke o novim fundamentalnim mjeriteljskim odrednicama kao i svih drugih važnih tema od interesa za BIPM.

Konvencija o metru imala je 51 državu �lanicu u 2008. godini i 27 država i ekonomija koje su pridružene CGPM, sa pravom da pošalju posmatra�a na CGPM.

CGPM bira 18 predstavnika za Me�unarodni komitet za tegove i mjere "Comite International des Poids et Mesures" CIPM, koji se sastaje svake godine. CIPM nadgleda BIPM u ime CGPM i sara�uje sa drugim me�unarodnim mjeriteljskim organizacijama. CIPM podržavaju 10 konsultativnih komiteta. Predsjednik svakog konsultativnog komiteta je obi�no �lan CIPM. Drugi �lanovi konsultativnih komiteta su predstavnici nacionalnih mjeriteljskih instituta (pogledati poglavlje 3.1.3) i drugi stru�njaci.

Formiran je odre�en broj zajedni�kih komiteta BIPM i drugih me�unarodnih organizacija sa posebnim ciljevima: • JCDCMAS Zajedni�ki komitet za koordinaciju pomo�i zemljama u razvoju u oblasti

mjeriteljstva, akreditacije i standardizacije.

• JCGM Zajedni�ki komitet za smjernice u mjeriteljstvu. • JCRB Zajedni�ki komitet regionalnih mjeriteljskih organizacija i BIPM. • JCTLM Zajedni�ki komitet za sljedivost u medicinskim laboratorijama.

32

Slika 2: Organizacija Konvencije o metru

KONVENCIJA O METRU

Me�unarodna konvencija uspostavljena 1875. godine, sa ukupno 51 državom �lanicom u 2008. godini.

CGPM - GENERALNA KONFERENCIJA ZA TEGOVE I MJERE

Komitet sa predstavnicima zemalja �lanica Konvencije o metru. Prva konferencija je održana 1889. Sjednice se održavaju svake �etvrte godine.Ona odobrava i vrši update SI sistema u skladu sa rezultatima fundamentalnih mjeriteljskih istraživanja.

CEN* IEC* ISO*

CIPM - ME�UNARODNI KOMITET ZA TEGOVE I MJERE

Komitet sa 18 predstavnika. Nadzire BIPM i daje predsjednike konsultativnih komiteta. Sara�uje sa ostalim me�unarodnim mjeriteljskim organizacijama.

Drugi

KONSULTATIVNI KOMITETI BIPM

ME�UNARODNI BIRO ZA TEGOVE I MJERE

Me�unarodno istraživanje fizi�kih jedinica i etalona. Administracija me�ulaboratorijskih pore�enja nacionalnih mjeriteljskih instituta i imenovanih laboratorija.

CCAUV CCEM CCL CCM CCPR CCQM CCRI CCT CCTF CCU

CC za akustitku, ultrazvuk i vibracije CC za elektricitet i magnetizam CC za dužinu CC za masu i srodne veli�ine CC za fotometriju i radiometriju CC za koli�inu materije CC za joniziraju�a zra�enja CC za termometriju CC za vrijeme i frekvenciju CC za mjerne jedinice

*) Vidjeti u Rje�niku.

33

3 .1 .2 C IPM SPORAZUM O ME�USOBNOM PR IZNAVANJU

CPIM Sporazum o me�usobnom priznavanju, CIPM MRA, je sporazum izme�u nacionalnih mjeriteljskih instituta (NMIs, vidjeti poglavlje 3.1.3). Potpisan je 1999. godine i malo revidiran po nekim tehni�kim pitanjima 2003. godine, a ima dva dijela. Prvi dio se odnosi na uspostavljanje stepena jednakosti nacionalnih etalona, dok se drugi dio odnosi na me�usobno priznavanje certifikata o kalibraciji i mjerenju koja izdaju instituti u�esnici. Samo jedan nacionalni mjeriteljski institut po zemlji može da potpiše CIPM MRA, ali drugi instituti koji �uvaju priznate nacionalne etalone u toj zemlji mogu tako�e da budu imenovani i u�estvuju u CIPM MRA preko NMI potpisnika. Takvi instituti se obi�no zovu kao imenovani instituti (DIs). NMl može da izabere da pristupi samo jednom dijelu ili oba dijela CIPM MRA. NMIs iz pridruženih država Konvencije o metru mogu da pristupe CIPM MRA samo preko njihovih regionalnih mjeriteljskih organizacija. Me�unarodne i me�uvladine organizacije koje imenuje CIPM mogu isto da pristupe CIPM MRA. ClPM MRA niti proširuje niti zamjenjuje bilo koji dio Konvencije o metru i predstavlja tehni�ki aranžman izme�u direktora NMIs, a ne diplomatski ugovor.

Ciljevi CIPM MRA su:

da uspostavlja nivo jednakosti nacionalnih etalona koje održavaju NMIs;

da obezbjedi me�usobno priznavanje certifikata o kalibraciji i mjerenju koja izdaju

NMIs;

da na taj na�in obezbjedi vladama i drugim institucijama sigurne tehni�ke osnove za šire sporazume koji se odnose na me�unarodnu trgovinu, finansije i zakonodavne poslove.

Ovi ciljevi su postignuti kroz slijede�e procese:

preispitivanje deklarisanih mogu�nosti kalibracija i mjerenja (CMCs) NMIs u�esnika i imenovanih instituta (DIs) od njima jednakih

pouzdano u�eš�e NMIs i Dls u me�unarodnim komparacijama etalona (glavne komparacije ili dodatne komparacije)

preispitivanje sistema kvaliteta i dokazivanja kompetentnosti NMIs u�esnika i Dls od njima jednakih

Krajnji rezultat gornjih procesa su deklarisanje mjernih mogu�nostima (CMCs) svakog NMI i imenovanog instituta i rezultati pore�enja objavljeni u bazi podataka koju održava BIPM, a koja je javno dostupna na internetu.

Direktori NMIs potpisuju MRA sa odobrenjem odgovaraju�ih organa u svojim zemljama i na taj na�in:

34

prihvataju proces definisan u CIPM MRA za uspostavljanje baze podataka

priznaju rezultate glavnih i dodatnih komparacija kako je navedeno u bazi podataka

priznaju mogu�nosti kalibracija i mjerenja drugih NMIs i Dls u�esnika kako je to navedeno u bazi podataka

U�eš�e NMI u CPIM MRA omogu�ava nacionalnim akreditacijskim tijelima i drugima da se uvjere u me�unarodnu kredibilnost i prihvatljivost mjerenja koje distribuiraju NMI. Ovo na taj na�in tako�e obezbje�uje me�unarodnu prepoznatljivost mjerenja koja rade akreditovane ispitne i kalibracione laboratorije, obezbje�uju�i da ove laboratorije mogu demonstrirati kompetentnu sljedivost svojih mjerenja do NMI ili Dl u�esnika.

Potpisivanje CPIM MRA obavezuje NMIs potpisnike, ali ne obavezuje i bilo koju drugu agenciju u njihovim zemljama. Odgovornost za kalibraciju i mjerenja koja obavljaju NMI ostaje u potpunosti u okviru NMI koji sprovodi mjerenja, jer CPIM MRA ne širi odgovornost za ova mjerenja na bilo koji drugi NMI.

CPIM MRA koordiniraju BIPM i konsultativni komiteti, regionalne mjeriteljske organizacije i BIPM su odgovorni da obave gore opisane procese, a zajedni�ki komitet regionalnih mjeriteljskih organizacija i BIPM je odgovoran za analizu i usvajanje podataka koji se unose u bazu podataka. U 2008. godini CPIM MRA su potpisali predstavnici 73 instituta iz 45 država �lanica, 26 pridruženih CGPM i 2 me�unarodne organizacije, a pokriva i daljih 117 instituta koje su imenovala tijela koja su potpisnici. Trenutno oko 90 % svjetske trgovine izvezene robe odvija se me�u državama u�esnicima CPlM MRA.

BIPM Glavna baza za komparacije BIPM Glavna baza za komparacije, KCDB, sadrži �etiri dijela, koji se smatraju dodacima CPIM MRA:

Dodatak A: Spisak NMIs i imenovanih instituta u�esnika

Dodatak B: Rezultati glavnih i dodatnih komparacija

Dodatak C: Mogu�nosti kalibracija i mjerenja (CMCs) NMIs i imenovanih instituta

Dodatak D: Liste glavnih kalibracija

U 2008. godini, zabilježeno je 620 glavnih i 179 dodatnih komparacija u bazi podataka. Broj objavljenih CMCs bio je 20 000 od kojih su svi bili podvrgnuti procesu ocjenjivanja od njima jednakih eksperata iz NMI pod nadzorom regionalnih mjeriteljskih organizacija i pod me�unarodnom koordinacijom JCRB.

35

3 .1 .3 NAC IONALN I MJER IT ELJSK I INST ITUT I

Nacionalni mjeriteljski institut, NMI, je institut koji je nacionalnom odlukom odre�en za razvijanje i održavanje nacionalnih etalona jedne ili više veli�ina.

NMI predstavlja zemlju na me�unarodnm nivou u odnosima sa nacionalnim mjeriteljskim institutima drugih zemalja, u odnosima sa regionalnim mjeriteljskim organizacijama (RMO) i sa BIPM. NMIs su ki�ma me�unarodnih mjeriteljskih organizacija prikazanih na Slici 2.

Spisak NMIs i imenovanih instituta je dostupan preko internet strane BIPM i regionalnih mjeriteljskih organizacija, na primjer u Evropi NMIs i imenovani instituti koji su pridruženi EURAMET mogu da se na�u na internet strani EURAMET.

Mnogi NMIs ostvaruju primarne etalone osnovnih i izvedenih jedinica na najvišem ostvarivom me�unarodnom nivou, dok neki NMIs ostvaruju neke jedinice koriste�i sekundarne etalone koji su sljedivi do drugih NMIs.

Pored gore opisnih aktivnosti, NMIs su tipi�no odgovorni za: distribuciju jedinica Sl akreditovanim laboratorijama, industriji, univerzitetima,

zakonodavstvu i dr. istraživanje u mjeriteljstvu i razvoj novih i poboljšanih etalona (primarnih i

sekundarnih) i mjernih metoda u�estvovanje u komparacijama na najvišem me�unarodnom nivou održavanje opšte strukture nacionalne hijerarhije kalibracija/sljedivosti (Nacionalni

mjeriteljski sistem).

3 .1 .4 IMENOVAN I INST ITUT I

NMI ili njihove nacionalne vlade, kako je odgovaraju�e, mogu da imenuju druge institute u zemlji da �uvaju specifi�ne nacionalne etalone, a ove laboratorije se obi�no nazivaju 'imenovani instituti', posebno ako oni u�estvuju u aktivnostima CPIM MRA. Neke zemlje sprovode centralizovanu organizaciju mjeriteljstva sa jednim NMI. Druge zemlje sprovode decentralizovanu organizaciju sa vode�im NMI i više imenovanih instituta, koji mogu, ali ne moraju da imaju status NMI u okviru svoje zemlje zavisno od nacionalnih opredjeljenja.

Imenovane laboratorije su imenovane u skladu sa mjeriteljskim planom rada za razne oblasti i u skladu sa mjeriteljskom politikom zemlje. S obzirom da zna�aj mjeriteljstva raste u netradicionalnim oblastima kao što su hemija, medicina i prehrana, manji broj zemalja ima NMI koji pokriva sve oblasti i prema tome broj imenovanih instituta stalno raste.

3 .1 .5 AKRED ITOVANE LABORATOR IJE

Akreditacija je priznavanje tre�oj strani tehni�ke sposobnosti laboratorije, sistem kvaliteta i njenu neovisnost.

36

Akreditovati se mogu javne kao i privatne laboratorije. Akreditacija je dobrovoljna, ali ve�ina me�unarodnih, evropskih i nacionalnih vlasti osigurava kvalitet ispitnih i kalibracionih laboratorija u okviru njihove nadležnosti, tako što zahtijeva da njihovu akreditaciju izvrši nadležno tijelo za akreditaciju. U nekim zemljama, na primjer, akreditacija se zahtijeva za laboratorije koje rade u prehrambenom sektoru ili za one koje vrše kalibraciju tegova koji se koriste u prodavnicama za maloprodaju.

Akreditacija se dodjeljuje na osnovu ocjenjivanja laboratorija i redovnog nadzora. Akreditacija se uglavnom provodi prema regionalnim i me�unarodnim standardima, npr. ISO/IEC 17025 „Op�i zahtjevi za kompetencije ispitnih i kalibracionih laboratorija“, i tehni�kim propisima i smjernicama relevantnim za pojedina�ne laboratorije.

Namjera ovoga je da sva ispitivanja i kalibracije koje se izvrše u akreditovanim laboratorijama u jednoj zemlji budu prihva�ene i u drugim zemljama �lanicama, od strane nadležnih vlasti i u industriji. Stoga, tijela za akreditaciju imaju dogovorene multilateralne sporazume na me�unarodnom i regionalnom nivou, kako bi se prepoznala i promovirala jednakost me�usobnih sistema, izdatih certifikata i ispitnih izvještaja koje izdaju akreditovane organizacije.

3 .1 .6 REG IONALNE MJER IT ELJSKE ORGAN IZAC IJE

Saradnju NMIs na regionalnom nivou koordiniraju regionalne mjeriteljske organizacije, RMO, pogledati Sliku 3. Fokus aktivnosti RMO zavisi od specifi�nih potreba regiona, ali obi�no on obuhvata: koordinaciju komparacije nacionalnih etalona i druge aktivnosti CPIM MRA saradnju u mjeriteljskom istraživanju i razvoju olakšavanje sljedivosti do primarnih ostvarenja Sl saradnju u razvoju mjeriteljske infrastrukture država �lanica mješovitu obuku i savjetovanje zajedni�ko korištenje tehni�ke opreme i postrojenja

U okviru CPIM MRA, RMOs igraju vitalnu ulogu, jer je njihova odgovornost da sprovode proces preispitivanja kao što je opisano u 3.1.2 i da predstave rezultate svojih RMO u Zajedni�kom komitetu regionalnih tijela (JCRB).

3 .1 .7 I LAC

Me�unarodna saradnja na akreditaciji laboratorija, ILAC, je me�unarodna saradnja izme�u raznih šema za akreditaciju laboratorija širom svijeta. Osnovana je 1977. godine, ali je formalizirana kao kooperacija 1996. godine. U 2006. godini 36 �lanova ILAC je potpisalo ILAC Sporazum o me�usobnom priznavanju a u 2008. godini broj �lanova ILAC MRA je

37

porastao na 60. Kroz ocjenjivanje akreditacionih tijela u�esnika, pove�alo se prihvatanje rezultata ispitivanja na me�unarodnom nivou, kao i uklanjanje tehni�kih barijera trgovini prema preporukama i uz podršku sporazuma o tehni�kim barijerama trgovini Svjetske trgovinske organizacije.

ILAC je glavni svjetski me�unarodni forum za razvoj prakse i procedura akreditacionih laboratorija. ILAC promovira akreditacione laboratorije kao sredstvo za trgovinu zajedno sa priznavanjem kompetentnih kapaciteta za kalibraciju i ispitivanje širom svijeta. Kao dio njegovog globalnog pristupa, ILAC tako�er obezbje�uje savjete i pomo� zemljama koje su u procesu razvoja svojih sistema akreditovanih laboratorija. Ove zemlje u razvoju su u mogu�nosti da u�estvuju u ILAC-u kao pridružene i na taj na�in mogu da pristupe izvorima o drugim više ure�enim �lanovima ILAC kooperacije.

3 .1 .8 O IML

Me�unarodna organizacija za zakonsko mjeriteljstvo, OIML, uspostavljena je 1955. godine na osnovu konvencije i sa ciljem promovisanja globalne harmonizacije propisa za zakonsko mjeriteljstvo. OIML je ugovorna organizacija izme�u vlada 58 zemalja �lanica, koje u�estvuju u tehni�kim aktivnostima i 51 dopisnih zemalja �lanica koje se pridružuju OIML -u kao posmatra�i.

OIML je od svog osnivanja stvorila svjetsku tehni�ku strukturu koja obezbje�uje �lanicama mjeriteljske smjernice za izradu nacionalnih i regionalnih zahtjeva koji se odnose na proizvodnju i upotrebu mjerila namijenjenih za primjenu u zakonskom mjeriteljstvu. OIML izdaje me�unarodne preporuke koje �lanicama pružaju me�unarodno usaglašenu osnovu za uspostavljanje nacionalnih zakonodavstva za razne kategorije mjerila.

Glavni elementi me�unarodnih preporuka su: podru�je, primjena i terminologija mjeriteljski zahtjevi tehni�ki zahtjevi metode i oprema za ispitivanje i verifikovanje usaglašenosti sa zahtjevima oblik izvještaja o ispitivanju.

Nacrte preporuka i dokumenata OIML rade tehni�ki komiteti ili podkomiteti sastavljeni od predstavnika zemalja �lanica. U 2008. godini OIML je imao 18 tehni�kih komiteta.

Sistem certifikata OIML, uveden 1991. godine, proizvo�a�ima daje mogu�nost dobijanja OIML certifikata i izvještaja o ispitivanju kao dokaz da dati tip mjerila odgovara zahtjevima relevantnih me�unarodnih preporuka OIML. Certifikate izdaju zemlje �lanice OIML-a koje imaju uspostavljen jedan ili više nadležnih organa za izdavanje odgovornih za procesiranje zahtjeva proizvo�a�a koji žele da se certificira njihov tip mjerila. Ovi certifikati su predmet

38

dobrovoljnog prihvatanja od strane nacionalnih mjeriteljskih službi.

U 2005. godini po�ela je primjena OIML Sporazuma o me�usobnom priznavanju, OIML MAA. OIML MAA se odnosi na ispitivanja tipa OIML. U okviru svake oblasti potrebno je da se potpiše Deklaracija o me�usobnom povjerenju. Postupak je u toku.

3 .1 .9 IUPAP

Me�unarodna unija �istih i primjenjenih fizi�ara, IUPAP, osnovana je 1923. godine. U 2008. godini imala je 48 zajednica fizi�ara kao svoje �lanove, a rad IUPAP je bio organizovan u 20 komisija. Jedna od njih je Komisija o etalonima, jedinicama, nazivima, atomskim masama i osnovnim konstantama, koja prema prvom �lanu svojih pravila treba da: Unaprijedi razmjenu informacija i stavova me�u �lanovima me�unarodne nau�ne zajednice u opštoj oblasti osnovnih konstanti uklju�uju�i: a. fizikalna mjerenja b. �isto i primjenjeno mjeriteljstvo c. nomenklaturu i simbole za fizikalne veli�ine i jedinice d. podržava rad koji doprinosi poboljšanju preporu�enih vrijednosti atomskih masa i

fundamentalnih fizikalnih konstanti i olakšavanju njihovog univerzalnog usvajanja.

IUPAP izdaje „crvenu knjigu“ o „Simbolima, jedinicama i nomenklaturi u fizici“.

3 .1 .10 IUPAC

Me�unarodna unija za �istu i primjenjenu hemiju, IUPAC, je me�unarodno nevladino tijelo koje teži da unapredi aspekte hemijskih nauka širom svijeta i doprinese primjeni hemije u odgovoru na pitanja koja uklju�uju hemijske nauke.

IUPAC je osnovan 1919. godine. IUPAC je udruženje nacionalnih pristupnih organizacija, kojih je 50 u 2008. godini, sa još 17 organizacija kao pridruženih nacionalnih pristupnih organizacija. IUPAC ima 8 dijelova. IUPAC se bavi i priznat je kao svjetski autoritet za hemijske nazive, terminologiju, standardizovane metode mjerenja, atomske težine i mnoge druge teško ocjenjivane podatke.

IUPAC izdaje niz knjiga o hemijskim nazivima u raznim oblastima hemije.

39

Slika 3: Regionalne mjeriteljske organizacije širom svijeta

40

41

3.2 EVROPSKA INFRASTRUKTURA

Geografska rasprostranjenost regionalnih mjeriteljskih organizacija RMOs prikazana je na mapi RMO, pogledati Sliku 3.

3 .2 .1 MJER ITELJSTVO - EURAMET

Evropsko mjeriteljstvo je skoro 20 godina koordinirao EUROMET, Evropska saradnja na mjernim etalonima, saradnja zasnovana na Memorandumu o saradnji. Novi izazovi pred evropskim mjeriteljstvom, kao što su pove�anje nivoa integracije i koordinacije mjeriteljskog razvoja i istraživanja, istakli su potrebu da se uspostavi pravno lice za koordinaciju evropskog mjeriteljstva. U januaru 2007. godine EURAMET, e.V, Evropsko udruženje nacionalnih mjeriteljskih instituta, je zvani�no osnovano kao registrovano udruženje javnih tijela prema njema�kom zakonu. 1. jula 2007. godine EURAMET je zamijenio EUROMET kao evropska RMO.

Struktura EURAMET je prikazana na Slici 4. EURAMET ima 12 tehni�kih komiteta, od kojih 10 pokrivaju oblasti navedene u Tabeli 1, dok se druga 2 bave interdisciplinarnim mjeriteljstvom i preispitivanjem sistema kvaliteta NMI i Dl od njima jednakih u okviru CPIM MRA.

U 2008. godini EURAMET je imao 32 evropska NMI �lana, plus IRMM Evropske komisije i 4 kandidata NMIs kao pridružene �lanove. Imenovani instituti iz zemalja koje imaju NMI �lana, u�estvuju u radu EURAMET kao pridruženi.

Jedan cilj EURAMET je da dostigne "kriti�nu masu" i ve�i uticaj preko koordiniranog evropskog istraživanja u mjeriteljstvu. Ovo obuhvata analizu zajedni�kih budu�ih potreba u mjeriteljstvu, definisanje zajedni�kih ciljeva i programa i planiranje i izvršavanje zajedni�kih istraživa�kih projekata, približavaju�i specijaliste iz NMIs u�esnika. U okviru projekta Primjena mjeriteljskog evropskog istraživa�kog prostora iMERA (iMERA = "Implementing the Metrology European Research Area"), Evropski mjeriteljski istraživa�ki program (EMRP) je razra�en i stvoreni su postupci i infrastruktura u okviru EURAMET za njegovu primjenu. U 2008. godini po�eo je trogodišnji program vrijedan 64 miliona eura, prva faza EMRP, zajedni�ki finansirana od 20 zemalja u�esnica i Evropske komisije u okviru njenog programa ERANET Plus.

42

Slika 4: Struktura EURAMET e.V. Zadaci

Interakcije G E N E R A L N A S K U P Š T I N A

Potpredsjedavaju�i (EMRP)

Predsjedavaju�i Potpredsjedavaju�i (GA)

SPOLJNI P R E D S J E D A V A J U � I

Grupa ocjen-jiva�a

NMIs E M R P K O M I T E T

O D B O R D I R E K T O R A

Ministarstva PODKOMITETI S E K R E T A R I J A T

Evropska komisija

T E H N I � K I K O M I T E T I

Zainteresovani

I S T R A Ž I V A � K I S A V J E T

3 .2 .2 AKRED ITAC I JA - EA

Evropska kooperacija za akreditaciju (EA) je neprofitna organizacija osnovana novembra 1997. godine i registrovana kao udruženje u Holandiji u junu 2000. godine. EA je osnovana kao rezultat spajanja Evropske akreditacije certifikacionih i Evropske saradnje za akreditaciju laboratorija. EA je evropska mreža nacionalno priznatih akreditacionih tijela smještenih u Evropskom geografskom prostoru. EA je kao region �lan Me�unarodne saradnje na akreditaciji laboratorija (ILAC) i Me�unarodnog foruma za akreditaciju (IAF).

EA �lanice koje su uspješno prošle procjenjivanje od njima jednakih mogu da potpišu odgovaraju�i multilateralni sporazum (EA MLA) za akreditaciju: laboratorija (za kalibraciju i ispitivanje) nadzornih tijela certifikacionih tijela (QMS, EMS, proizvod i usluge, ljudi, EMAS ovjeriva�i)

43

na osnovu �ega oni prepoznaju i promoviraju jednakost jednih i drugih sistema, certifikata i izvještaja koje izdaju tijela za akreditaciju.

U 2008. godini EA je imala 35 akreditacionih tijela punopravnih �lanova, a organizacije iz 27 evropskih zemalja su bili potpisnici EA MLA.

U junu 2005. godine EA i EUROMET su potpisali bilateralni Memorandum o razumijevanju (MoU) koji ima cilj da podrži stalnu saradnju izme�u dvije organizacije. Nakon osnivanja EURAMET kao evropske RMO zamjena MoU �e biti potpisana izme�u EA i EURAMET. Upravljanje specifi�nim dokumentima za kalibraciju je prenijeto sa EA na EURAMET, a dodatno EURAMET obezbje�uje podršku EA u oblasti me�ulaboratorijskih komparacija koja se odnose na kalibraciju.

Mjeriteljska infrastruktura u ve�ini zemalja sastoji se od nacionalnih mjeriteljskih instituta NMIs, imenovanih nacionalnih laboratorija i akreditovanih laboratorija. Trend je u mnogim zemljama da NMIs i imenovane laboratorije tako�er traže procjenu tre�e strane o njihovom sistemu kvaliteta preko akreditacije, certifikacije ili glavne procjene.

3 .2 .3 ZAKONSKO MJER ITELJSTVO - WELMEC

Zapadno evropska kooperacija u zakonskom mjeriteljstvu WELMEC osnovana je Memorandumom o razumijevanju 1990. godine potpisanim od strane 15 zemalja �lanica EU i 3 zemlje �lanice EFTA, a u vezi sa pripremom i sprovo�enjem direktiva o "Novom pristupu". Naziv saradnje je zamijenjen sa "Evropskom saradnjom u zakonskom mjeriteljstvu" 1995. godine, ali je ostao sinonim sa WELMEC. Od tada je WELMEC prihvatio pridruženo �lanstvo država, koje su potpisale sporazume sa Evropskom unijom. �lanovi WELMEC su nacionalni organi za zakonsko mjeriteljstvo u državama �lanicama EU i EFTA, dok su nacionalni organi za zakonsko mjeriteljstvo u onim državama koje su u procesu tranzicije za �lanstvo u EU, pridruženi �lanovi. U 2008. godini WELMEC je imao 33 �lanice i 3 pridružene �lanice.

Ciljevi WELMEC su da razvija me�usobno povjerenje izme�u organa za zakonsko mjeriteljstvo u Evropi harmonizira aktivnosti u zakonskom mjeriteljstvu podstrekavanje razmjene informacija izme�u svih zainteresovanih strana.

WELMEC komitet sastoji se od delegata država �lanica i pridruženih �lanica i posmatra�a iz EURAMET, EA, OIML i drugih regionalnih organizacija zainteresovanih za zakonsko mjeriteljstvo. Komitet se sastaje najmanje jednom godišnje, a podržavaju ga brojne radne grupe. Mala Predsjednikova grupa savjetuje predsjedavaju�eg o strateškim pitanjima.

WELMEC savjetuje Evropsku komisiju i Vije�e u vezi sa primjenom i daljim razvojem direktiva u oblasti zakonskog mjeriteljstva, na primjer Direktive za mjerne instrumente i

44

Direktive za neautomatske vage.

3 .2 .4 EUROLAB

EUROLAB je Evropska federacija nacionalnih udruženja mjeriteljskih, ispitnih i analiti�kih laboratorija, koja obuhvata oko 2 000 evropskih laboratorija. EUROLAB je dobrovoljna kooperacija koja predstavlja i promovira organizacije laboratorija u tehni�kom i politi�kom smislu putem koordiniranih akcija, koje su u vezi sa, na primjer, Evropskom komisijom, Evropskom standardizacijom i me�unarodnim odnosima.

EUROLAB organizuje radionice i seminare, i izra�uje pisane materijale i tehni�ke izveštaje. Mnogi laboratoriji koji se bave mjeriteljstvom su i �lanovi EUROLAB.

3 .2 .5 EURACHEM

EURACHEM je osnovan 1989. godine i predstavlja mrežu organizacija iz 33 države u Evropi plus Evropska komisija, sa ciljem uspostavljanja sistema me�unarodne sljedivosti hemijskih mjerenja i promovisanja dobre prakse sistema kvaliteta. Ve�ina država �lanica su uspostavile nacionalne EURACHEM mreže.

EURACHEM i EURAMET sara�uju u pogledu uspostavljanja imenovanih laboratorija, primjene referentnih materijala i sljedivosti prema Sl jedinici za koli�inu supstance, mol. Tehni�ka pitanja se razmatraju unutar zajedni�kog tehni�kog komiteta za mjeriteljstvo u hemiji (MetChem).

3 .2 .6 COOMET

COOMET, Evro-azijska saradnja nacionalnih mjeriteljskih instituta, osnovana je 1991. godine i predstavlja saradnju izme�u 17 NMIs iz zemalja centralne i isto�ne Evrope i centralne Azije. KOOMET je regionalna mjeriteljska organizacija za Euroaziju, a njegovi �lanovi sara�uju u oblastima nau�nog i zakonskog mjeriteljstva i službi za kalibraciju.

3.3 AMERI�KA INFRASTRUKTURA

3 .3 .1 MJER ITELJSTVO - S IM

Ameri�ki unutrašnji sistem mjeriteljstva, Sistema Interamericano de Metrologia, SIM, osnovan je sporazumom izme�u nacionalnih mjeriteljskih organizacija iz 34 države �lanice Organizacije ameri�kih država - OAS. SIM je regionalna mjeriteljska organizacija za Ameriku pod ClPM MRA, pogledati poglavlje 3.1.2.

Osnovana da promovira me�unarodnu, naro�ito unutrašnju ameri�ku i regionalnu saradnju u podru�ju mjeriteljstva, SIM izvršava implementaciju globalnog mjeriteljskog sistema u

45

Americi, u kojem svi korisnici mogu imati povjerenje. S ciljem rada na uspostavljanju snažnog regionalnog mjeriteljskog sistema, SlM je organizovan u pet podregiona: NORAMET za Sjevernu Ameriku CARIMET za Karibe CAMET za Centralnu Ameriku ANDIMET za zemlje Andi SURAMET za druge države Južne Amerike

SIM tako�e pokriva pitanja zakonskog mjeriteljstva u Americi. Cilj Radne grupe za zakonsko mjeriteljstvo je harmonizacija propisa i aktivnosti u zakonskom mjeriteljstvu Amerike u skladu sa preporukama i dokumentima OIML-a.

3 .3 .2 AKRED ITAC I JA - I AAC

Unutrašnja ameri�ka kooperacija za podru�je akreditacije IAAC je udruženje tijela za akreditaciju i drugih zainteresovanih organizacija za ocjenjivanje uskla�enosti u Americi.

Njena misija je da uspostavi me�unarodno priznate sporazume o me�usobnom priznavanju izme�u tijela za akreditaciju u Americi. Ona tako�er promovira saradnji izme�u tijela za akreditaciju i zainteresiranih strana u Americi, s ciljem razvoja struktura za ocjenu uskla�enosti da bi se postiglo poboljšanje proizvoda, procesa i usluga. I laboratorijski i menadžment sistem tijela za akreditaciju mogu postati �lanovi IAAC. IAAC obezbje�uje ekstenzivni trening program za svoje �lanove.

IAAC ima 20 punopravnih �lanova, 7 pridruženih �lanova i 22 zainteresovanih �lanova iz 22 zemlje. lLAC i IAF su priznali IAAC kao predstavni�ko regionalno tijelo za Ameriku.

3.4 AZIJSKO - PACIFI�KA INFRASTRUKTURA

3 .4 .1 MJER ITELJSTVO - APMP

Azijsko - pacifi�ki mjeriteljski program APMP je RMO za Azijsko - pacifi�ki region i uklju�en je u nadležnosti RMO kao što je opisano u poglavlju 3.1.3. APMP je po�eo sa radom 1977. godine i najstarija je regionalna mjeriteljska organizacija na svijetu koja kontinuirano radi.

APMP je osnovao Komitet za ekonomije u razvoju (DEC) pomažu�i da se odgovori potrebama NMIs iz zemalja u razvoju i da se nadgledaju i koordiniraju pridruženi programi rada.

46

3 .4 .2 AKRED ITAC I JA - APLAC

Azijsko - pacifi�ka kooperacija akreditovanih laboratorija APLAC je kooperacija izme�u organizacija u Azijsko - pacifi�kom regionu odgovornih za akreditaciju institucija za kalibraciju, ispitivanje i inspekciju.

�lanovi su nacionalno priznata tijela za akreditaciju i obi�no su u vlasništvu ili su odobrena od strane vlada. APLAC �lanovi procjenjuju laboratorije i inspekcijska tijela prema me�unarodnim standardima i akredituju ih kao kompetentne za izvo�enje specifi�nih ispitivanja i inspekcija.

APLAC je bio osnovan 1992. godine kao forum da omogu�i tijelima za akreditaciju razmjenu informacija, harmoniziranje procedura i razvoj Sporazuma o me�usobnom priznavanju kako bi se omogu�ilo da ispitni i inspekcijski rezultati o akreditaciji budu priznati i preko nacionalnih granica. APLAC ima aktivne programe za razmjenu informacija izme�u �lanova, razvoj dokumentacije vezane za tehni�ka uputstva, me�ulaboratorijska pore�enja (komparacije)/ ispitivanja osposobljenosti, trening laboratorijskih ispitiva�a i izradu procedura i pravila za uspostavljanje Sporazuma o me�usobnoj saradnji.

3 .4 .3 ZAKONSKO MJER ITELJSTVO - APLMF

Azijsko - pacifi�ki forum za zakonsko mjeriteljstvo APLMF je grupa organa za zakonsko mjeriteljstvo, �iji je cilj razvoj zakonskog mjeriteljstva i promocija slobodne i otvorene trgovine u regionu kroz harmonizaciju i uklanjanje tehni�kih ili administrativnih barijera trgovini u oblasti zakonskog mjeriteljstva. Kao regionalna organizacija koja blisko sara�uje sa OIML, APLMF promoviše komunikaciju i interakciju izme�u organizacija za zakonsko mjeriteljstvo i teži harmonizaciji zakonskog mjeriteljstva u Azijsko - pacifi�kom regionu.

APMP, APLAC i APLMF su priznate od strane Azijsko - pacifi�ke ekonomske kooperacije, APEC kao specijalna regionalna tijela. Specijalna regionalna tijela pomažu podkomitetu APEC za standarde i uskla�enost da postigne cilj na uklanjanju tehni�kih barijera trgovini u ovom regionu.

3.5 AFRI�KA INFRASTRUKTURA

3 .5 .1 MJER ITELJSTVO - AFR IMETS

Unutarafri�ki mjeriteljski sistem AFRIMETS je osnovan konstitutivnom generalnom skupštinom u julu 2007. godine, predvo�en sa SADCMET (pogledati 3.5.2) i pod

47

sponzorstvom Novog ekonomskog partnerstva za afri�ki razvoj (NEPAD) Afri�ke unije (AU). U namjeri da efektivno i efikasno predstavlja cjelokupan kontinent on je zasnovan na podregionalnoj mjeriteljskoj saradnji prvenstveno u okviru regionalnih ekonomskih zajednica (kao što su SADC, EAC, CEMAC, ECOWAS, UEMOA) kao glavni �lanovi. AFRIMETS obuhvata i nau�no, industrijsko i zakonsko mjeriteljstvo. O�ekuje se da �e naslijedi SADCMET kao afri�ka RMO u okviru CIPM MRA pri kraju 2008. godine, da bi obuhvatio cijeli afri�ki kontinent.

AFRIMETS ima pet podregionalnih organizacija kao glavne �lanove: CEMACMET - mjeriteljska saradnja za zemlje centralne Afrike EACMET - mjeriteljska saradnja za zemlje isto�ne Afrike MAGMET - mjeriteljska saradnja za zemlje Magreba SADCMET - mjeriteljska saradnja za zemlje južne Afrike, uklju�uju�i SADCMEL za

zakonsko mjeriteljstvo SOAMET - mjeriteljska saradnja za zemlje zapadne Afrike

Zemlje koje nisu dio podregionalne organizacije mogu da pristupe AFRIMETS kao redovni �lanovi. U 2008. godini bilo je 3 redovna �lana.

SADC 14 država su potpisnice ugovora Zajednice za razvoj Južne Afrike (SADC). SADC ima najdužu tradiciju u podregionalnoj saradnji baziranu na trgovinskom protokolu SADC i Memorandumu o razumijevanju o saradnji u standardizaciji, obezbje�enju kvaliteta, akreditaciji i mjeriteljstvu (SQAM). Program SQAM i njegove sastavne strukture SADCA, SADCMET i SADCMEL slijede cilj o uklanjanju tehni�kih barijera trgovini.

3 .5 .2 MJER ITELJSTVO - SADCMET

SADCMET je SADC Kooperacija na mjernu sljedivosti izme�u 14 država �lanica plus 5 pridruženih �lanica. �lanovi su NMIs ili de fakto mjeriteljski instituti. SADCMET je ispunio ulogu regionalne mjeriteljske organizacije za Afriku u okviru CIPM MRA, ali obuhvataju�i samo dijelove kontinenta. Planirano je da �e nedavno osnovan AFRIMETS da nasljedi SADCMET kao RMO u okviru CIPM MRA, obuhvataju�i cijeli afri�ki kontinent. Kada AFRIMETS preuzme ulogu RMO, SADCMET �e nastaviti kao jedan od podregionalnih �lanova AFRIMETS.

3 .5 .3 AKRED ITAC IJA - SADCA

SADC Kooperacija za podru�je akreditacije SADCA olakšava stvaranje baze me�unarodno prihvatljivih akreditovanih laboratorija i certifikacijskih tijela (za osoblje, proizvode i sisteme,

48

uklju�uju�i i sisteme za upravljanje kvalitetom i okolinom) u regionu, i obezbje�uje državama �lanicama pristup akreditaciji kao sredstvu za uklanjanje tehni�kih barijera trgovini i u sferi dobrovoljnog i u sferi zakonskog podru�ja. SADCA je zadužena da definiše odgovaraju�u akreditacionu infrastrukturu, koja omogu�ava organizacijama u državama �lanicama SADC da pristupe akreditacionim službama iz me�unarodno priznatih nacionalnih akreditacionih tijela u okviru svojih zemalja, ili da formiraju regionalnu akreditacionu službu, SADCAS.

3 .5 .4 ZAKONSKO MJER ITELJSTVO - SADCMEL

SADC Kooperacija za zakonsko mjeriteljstvo SADCMEL olakšava harmonizaciju nacionalnih propisa za zakonsko mjeriteljstvo država �lanica i izme�u SADC i drugih regionalnih i me�unarodnih trgovinskih blokova. Njeni redovni �lanovi su organi vlasti za zakonsko mjeriteljstvo u SADC državama �lanicama.

3 .5 .5 OSTALE PODREG IONALNE STRUKTURE

Isto�no - afri�ka zajednica (EAC) je zaklju�ila protokol u 2001. godini i donijela odluku o standardizaciji, obezbje�enju kvaliteta, mjeriteljstvu i ispitivanju u 2006. godini, koji promovišu regionalnu saradnju u mjeriteljstvu kroz EAC mjeriteljski podkomitet. Glavni ciljevi su me�unarodno priznanje mogu�nosti mjerenja, pove�avanje mogu�nosti i statusa kroz pore�enja/komparacije. Sli�ne strukture postoje u Zapadno - afri�koj ekonomskoj i monetarnoj uniji (UEMOA), gdje Zapadno - afri�ki mjeriteljski sistem SOAMET i sistem akreditacije SOAC promovišu i koordiniraju regionalne aktivnosti u mjeriteljstvu i akreditaciji, respektivno. Sli�na saradnja je u pripremi u okviru drugih afri�kih regionalnih ekonomskih zajednica, kao što su ECOWAS i COMESA.

49

4. UTICAJ MJERENJA – NEK I PR IMJER I

4.1 PRIRODNI GAS

Prirodni gas vrijedi milijarde eura - koliko? Mjerenje vrijednosti prirodnog gasa mora da bude jednoobrazno i pouzdano širom Evrope da bi se zaštitili potroša�i i fiskalni budžet. EU ima 210 miliona potroša�a prirodnog gasa, koji se snadbijevaju iz 1,4 miliona kilometara gasovoda. Njihova godišnja potrošnja je 500 milijardi kubnih metara, vrijedna mnogo stotina milijardi eura.

Gas je skupa roba kojom se trguje širom Evrope i podliježe oporezivanju, tako da je važno da potroša�i, zemlje uvoznici/izvoznici i poreske vlasti mogu da vjeruju da su mjerenja koja su obavljena poštena, nepromjenljiva i pouzdana.

Pla�anje gasa se vrši prema zapremini i kalorijskoj vrijednosti gasa, koja se odre�uje sastavom gasa. Gasna hromatografija se koristi za mjerenja sastava gasa, a mjerenja su kompleksna: mjerenja se obavljaju na mnogim mjestima na gasnoj mreži dnevno, nedjeljno, mjese�no i godišnje upotrebom gasnih hromatografa. Izra�unavanje kalorijske vrijednosti je automatsko u gasnim hromatografima prema me�unarodnim tehni�kim standardima.

Kalibracija gasnih hromatografa se sprovodi upotrebom gasa - certificiranog referentnog materijala (CRM), koji je sljediv do CRM koji je kalibrisao nacionalni mjeriteljski institut. U okviru ClPM Sporazuma o me�usobnom priznavanju (pogledati poglavlje 3.1.2), svi nacionalni mjeriteljski instituti i imenovani instituti u�esnici se obavezuju da podnesu svoje mogu�nosti kalibracije i mjerenja i sistem kvaliteta za ocjenjivanje od njima jednakih i da u�estvuju u odgovaraju�im klju�nim komparacijama (rezultati CIPM komparacija širom svijeta za prirodni gas prikazani su na Slici 6). Sli�no akreditovane laboratorije obuhva�ene ILAC Sporazumima o me�usobnom priznavanju tako�e u�estvuju u njihovoj mreži komparacija. CIPM i ILAC MRAs obezbje�uju mehanizam za me�unarodno me�usobno priznavanje certifikata o kalibraciji koja su izdali instituti u�esnici.

Ovi aranžmani i preispitivanja i prakti�na mjerenja i komparacije koja ih podržavaju obezbje�uju povjerenje u ove robe kojima se trguje preko granica.

50

Slika 5: Rezultati komparacija prirodnog gasa širom svijeta CCQM-K1.g, prirodni gas tipa iii

Stepeni jednakosti za metan pri nazivnoj vrijednosti 824 mmol/mo

Slika 6: Mreža evropskih gasovoda

Izvor: GTE Gas Transmission Europe

51

4.2 DIJALIZA

Dijaliza - ta�na mjerenja poboljšavaju kvalitet života i smanjuju troškove u zdravstvu Fundamentalna istraživanja u mjerenjima elektroliti�ke provodljivosti imaju direktan uticaj na kvalitet života kod pacijenata na dijalizi. Kvalitet života približno �etvrt miliona pacijenata na dijalizi u EU naro�ito zavisi od njihovog lije�enja dijalizom, koja obi�no traje �etiri do pet sati, dva ili tri puta svake nedjelje i bez koje bi oni umrli. Lije�enje je bolno za pacijente i skupo za sistem zdravstva, a uslovi uti�u na socijalni život pacijenta i sposobnost da nastave svoj posao. Zato je važno da lije�enje bude što je efikasnije mogu�e.

Broj pacijenata sa hroni�nom insuficijencijom bubrega raste za oko 7 % - 9 % godišnje, što odgovara dupliranju svakih deset godina, dok se o�ekuje da broj ljudi kojima je potrebna dijaliza raste za oko 4 % godišnje. Oko 75 % danskih pacijenata na dijalizi se lije�e hemodijalizom, gdje se krv pacijenta pumpa kroz mašinu za dijalizu koja uklanja neželjene produkte osmozom. Proces se prati mjerenjem elektroliti�ke provodljivosti slanog rastvora koji se tako�e pumpa kroz mašinu da izdvoji neželjene produkte. Što ta�nije može da se mjeri elektroliti�ka provodljivost, više može da se optimizira proces tako smanjuju�i trajanje lije�enja, ali i bol koji pacijent osje�a za vrijeme dijalize.

Fundamentalna istraživanja u mjerenju elektroliti�ke provodljivosti, da se poboljša kvalitet mjerenja elektroliti�ke provodljivosti, prema tome imaju direktan uticaj na kvalitet života kod pacijenata na hemodijalizi i cijenu lije�enja u zdravstvu.

52

4.3 NANO �ESTICE

Mjerenje nano �estica za zaštitu zdravlja Mjerenje nano �estica u vazduhu u životnoj sredini i radnom mjestu može da po-mogne da se poboljša kvalitet vazduha i zdravlje. Uticaj nano �estica u vazduhu na ljudsko zdravlje je oblast kojoj se sve više posve�uje pažnja. Nano �estice mogu da u�u u tijelo udisanjem, ishranom ili apsorpcijom kroz kožu i poznato je da izazivaju respiratorne probleme. Nano �estice proizvode i prirodni i vješta�ki izvori kao što je sagorijevanje, saobra�aj, proizvedeni materijali, prašina, �a� i polenov prah. Tržište koje se odnosi na nanotehnologiju brzo raste, na nivou od oko 38 milijardi eura u 2001. godini, a o�ekuje se da raste do 152 milijarde eura do 2010. od �ega nano �estice iznose oko 40 % od ovog broja.

Nedavne studije �estica u vazduhu ukazuju da ošte�enje ljudskih gena može da se dovede u vezu sa veli�inom �estica i mogu�e, površinom �estica u vazduhu, s tim da toksi�nost raste sa smanjenjem veli�ine �estice.

Tri pravca istraživanja se slijede da bi se odredila koli�ina nano �estica u atmosferi ili radnom mjestu, i njihov uticaj na ljudsko zdravlje. Ovo istraživanje �e omogu�iti budu�e zakonodavstvo u zdravstvu i bezbjednosti, propise za zaštitu životne sredine i izradu strogih novih standarda koji mogu da zaštite ljudsko zdravlje: 1. Instrumenti koji mogu da mjere nano �estice dostupni su ve� nekoliko godina, ali pouzdanost i jednakost mjerenja izme�u razli�itih tipova mjernih instrumenata kao i njihovih karakteristika tek treba da se uspostavi. Sadašnja mjeriteljska istraživanja proveravaju karakteristike razli�itih mjernih instrumenata i tako�e teže da razriješe neka osnovna pitanja mjerenja nano �estica. Klju�ni parametri nano �estica koji se istražuju uklju�uju brojnu gustinu (koncentraciju), veli�inu �estica, površinu oblasti i sastav. 2. Precizna sinteza nano �estica, sa stalnim podesivim i sljedivim pre�nikom i poznatom brojnom koncentracijom. Takvi generatori �estica omogu�avaju kalibraciju ure�aja koji mjere nano �estice, i studiju vješta�ke gasne faze u mjerenjima koncentracije �estica mase (PM) (široko korištenih za analizu ostataka sagorijevanja iz motora). 3. Poboljšane metode za karakterisanje i razumijevanje ljudske interakcije sa nano �esticama. Ovo �e omogu�iti da nano �estice budu razvrstane po toksi�nosti, što je važan korak u uspostavljanju zakonodavstva za bezbjednost nano �estica.

53

4.4 �UBRIVO

Precizna mjerenja mogu da uštede 700 000 tona �ubriva svake godine Precizni raspršiva�i �ubriva smanjuju uticaj na životnu sredinu i poboljšavaju poljoprivrednu ekonomiju. Prekomjerna potrošnja �ubriva je skupa za poljoprivrednike i pove�ava zaga�enje životne sredine i nanosi štetu usljed oticanja sa polja u potoke, rijeke i susjedno zemljište. Ova prekomjerna potrošnja je obi�no nenamjerna i dešava se usljed nedostatka preciznih raspršiva�a �ubriva za razne tipove polja i �ubriva.

Inovativna rješenja koja koriste mjeriteljstvo su zna�ajno doprinijela razvoju inteligentnih raspršiva�a �ubriva. Rješenje uklju�uje mjerenje mase raspršenog �ubriva po hektaru, i razvoj i potvr�ivanje metode mjerenja. Mjerenje koli�ine �ubriva koje te�e iz raspršiva�a se kombinuje sa GpS pozicijom raspršiva�a na polju. Koli�ina koja se raspršuje može tada da se podesi za razli�ite zahtjeve za �ubrivom na razli�itim mjestima na polju. Razli�ite potrebe za �ubrivom se procjenjuju na osnovu godišnje izrade mapa prinosa požnjevenih polja u prethodnim godinama.

Ova unapre�enja posljedi�no smanjuju nesigurnost raspršivanja �ubriva po hektaru sa 5 % na 1 %. To možda ne izgleda mnogo, ali ako se uzme u obzir da je 15,6 miliona tona komercijalnog poljoprivrijednog �ubriva potrošeno u 15 zemalja EU za vrijeme 2001. godine, upotreba novog raspršiva�a �ubriva u to vrijeme je mogla da smanji potrošnju �ubriva sa 15,6 miliona tona na 14,9 miliona tona - smanjenje od 4,5 % i ušteda od nekoliko stotina miliona eura. Raspršiva� je donio koristi poljoprivrednicima i društvu uopšte: poljoprivrednici ostvaruju ve�e profite nego ranije i istovremeno je manja šteta za životnu sredinu.

54

4.5 MJERILA TOPLOTNE ENERGIJE

Inteligentno upravljanje mjerilima toplotne energije Inteligentno rešenje za mjerila toplotne energije može da smanji troškove za stotine miliona ljudi u sjevernoj Evropi - i drugim hladnim dijelovima svijeta. Zahtjevi EU i postupci za ocjenjivanje uskla�enosti mjerila toplotne energije propisani su Direktivom za mjerne instrumente 2004/22/EC dodatak MI-004 (MID), dok je kontrola mjerila toplotne energije u upotrebi propisana nacionalnim zakonodavstvom. Da bi se izmjerila potrošnja toplotne energije, mjerila toplotne energije zahtijevaju tri mjerenja: protok vode i temperature vode na ulazu i izlazu. U namjeri da nadgleda uskla�enost mjernih instrumenata u upotrebi u Danskoj, uzorak od 10 % mjernih instrumenata je kalibrisan svake tre�e ili šeste godine, zavisno od prethodnih rezultata kalibracija. U Danskoj, koja ima pet miliona stanovnika, ovo stvara izdatak procijenjen na 1,5 miliona eura.

Dodavanjem dodatnog senzora temperature i mjera�a protoka na izlazu, mogu�e je da se kontinuirano nadgleda mjerenje razlike temperature i mjerenje protoka. Ova dodatna mjerenja i kontinuirani nadzor smanjuju nesigurnost izra�unavanja ostvarene potrošnje toplotne energije. Imaju�i u vidu ovo mnogo pouzdanije mjerenje toplotne energije, uzorak mjernih instrumenata koja se skidaju zbog ocjenjivanja uskla�enosti je smanjen sa prethodnih 10 % na 0,3 %. Smanjenje je odre�eno korištenjem naprednog modela vjerovatno�e, osiguravaju�i isti nivo pouzdanosti kontrole mjernih instrumenata toplotne energije.

Smanjenje troškova ocjenjivanja uskla�enosti za populaciju od 100 miliona stanovnika se procjenjuje na 30 miliona eura godišnje. Dalje koristi inteligentnih rješenja su manji broj kvarova usljed ponovne instalacije manjeg broja mjernih instrumenata, manje prekida kod korisnika i prema tome bolja zaštita potroša�a.

55

4.6 BEZBJEDNOST HRANE

Da li je sigurno jesti ra�i�e? Razumijevanje mjerenja je važno. Dvije države �lanice EU uvezle su smrznute ra�i�e iz tre�e zemlje kao dio iste pošiljke. Prije ulaska u EU, ra�i�i su pregledani na prisustvo ostataka antibiotika hloramfenikola koji može da izazove rak i alergijske reakcije. Poslije prave inspekcije u ulaznim lukama u obje države �lanice, smrznutim ra�i�ima je dozvoljen ulaz u prvu državu �lanicu, dok je druga država �lanica odbila ulaz. Kontigent ra�i�a je kona�no uništen po cijeni od oko 1 milion eura.

U luci prve države �lanice, prehrambena inspekcija je koristila te�nu hromatografiju (LC) sa granicom detekcije od 6 g/kg. U luci druge države �lanice, prehrambena inspekcija je imala mnogo napredniju te�nu hromatografiju sa masenim spektrometrom (LC-MS), koja pruža granicu detekcije od 0,3 g/kg.

U to vrijeme nije bilo zahtjevane maksimalne granice (RML) specifikovane u propisu EU 2377/90 o kontroli ostataka u hrani, što je zna�ilo da su organi inspekcije kao granicu primijenili uopšteno "nultu toleranciju" - što prakti�no zna�i da ostaci ne smiju da se detektuju sa metodom koja je primjenjena. O�igledno, što je osetljivija metoda detekcije koja se koristi, mnogo je vjerovatnije da �e ostaci da budu detektovani, a nasuprot tome nije vjerovatno da �e mjerni instrument sa malom rezolucijom da detektuje bilo koji ostatak osim ogromnih koli�ina, pa prema tome nije postojala apsolutna skala/granica za ocjenjivanje uskla�enosti.

Ovo ilustruje da su za bezjednost hrane i u nekim drugim oblastima, mjeriteljska metoda i primjenjena tehnologija obje zna�ajne i da je u svim slu�ajevima bitna maksimalna granica neodre�enosti da se osigura efikasna, pravedna i jednaka zaštita potroša�a. Mjerenja moraju da se efikasno uzmu u obzir kako za ocjenjivanje uskla�enosti tako i za vrijeme izrade propisa.

56

4.7 LIJE�ENjE RAKA

Klju�na uloga mjerenja u lije�enju raka U Evropi oko 25 % do 33 % svih stanovnika pati�e od raka u nekom dobu svog života. Radioterapija se koristi u lije�enju jedne tre�ine svih pacijenata oboljelih od raka. Klju� efikasnog lije�enja je emitovanje ta�ne doze zra�enja tumoru: suviše mala doza i lije�enje je neefikasno, suviše velika doza ili neta�no usmjereno zra�enje i pacijent trpi nepotrebna i neprijatna neželjena dejstva. Ta�no mjerenje doze zra�enja emitovane iz opreme u bolnicama prema tome podržava ovaj tip lije�enja.

Postoje znatna tehni�ka poboljšanja opreme koja se koristi za stvaranje zraka joniziraju�eg zra�enja za lije�enje raka, tako da se sada zra�enje može isporu�iti u uskim višestrukim zracima koji omogu�avaju da se tumor cilja veoma ta�no, tako da se poboljšava lije�enje raka. Me�utim, novi tipovi ure�aja za lije�enje ne bi mogli da se kalibrišu prema sadašnjim pravilima prakse u UK, jer ne mogu da proizvedu referentni zrak 10 cm x 10 cm koji se obi�no zahtjeva za kalibrisanje. Zato je bila potrebna nova sljediva mjerna metoda za karakterizaciju izlaza iz nove opreme, kao što su ure�aji za spiralnu tomoterapiju, da im omogu�i da ispune standarde koji se o�ekuju od konvencionalne opreme za radioterapiju.

Nau�nici iz NMI u UK pronašli su i potvrdili novu metodu za kalibraciju izlaza iz ure�aja za tomoterapiju. Prvenstveno uvedena za mjerenje doze zra�enja u industrijskim nuklearnim postrojenjima, alanin dozimetrija u radioterapiji postiže ve�u ta�nost i finiju prostornu rezoluciju nego što je to mogu�e posti�i sa standardnom opremom. Ovo je omogu�ilo pacijentima i medicinskoj struci da mogu da koriste novu tehnologiju sa pove�anim povjerenjem u bezbjednost, pouzdanost i efikasnost obavljenog lije�enja.

57

4.8 EMISIJE IZ AVIONA

Poboljšano pra�enje termi�ke obrade komponenti mlaznog motora dovodi do sman-jene emisije iz aviona. Mjeriteljstvo visokih temperatura trpi zbog manjka referentnih etalona iznad 1100 °C, što dovodi do mnogo ve�ih nesigurnosti od onih koje se rutinski mogu posti�i na nižim temperaturama.

Mnogi industrijski procesi i ure�aji rade na visokim temperaturama. Pošto energetska efikasnost postaje zna�ajnija i zbog uvo�enja novih proizvodnih procesa koji zahtijevaju manje tolerancije u proizvodnji, porasla je potreba za ta�nijim mjerenjima temperature. Avionski motori rade najefikasnije i proizvode manje emisije kada rade na visokim temperaturama, ali ovo zahtijeva termi�ku obradu njihovih komponenti na temperaturama preko 1300 °C. Ako temperatura obrade odstupa suviše od optimalne temperature, to može da bude neadekvatno i komponenta može da se polomi. Proces obrade se kontroliše sa temperaturnim senzorima sa termoparom, koji se kalibrišu koriste�i materijale sa poznatim ta�kama topljenja i o�vrš�avanja, poznate kao fiksne ta�ke. Do sada je teško�a bila da nije bilo pouzdanih fiksnih ta�aka sa malom nesigurnoš�u u oblasti visokih temperatura.

Brojni NMI širom svijeta rade zajedno da stvore i okarakterišu novi tip referentne fiksne ta�ke koriste�i materijal napravljen od smjese metala i grafita u smjesi poznatoj kao metal karbon eutektik. Koriste�i razli�ite materijale u fiksnim ta�kama o�ekuje se da mogu da se stvore nove referentne fiksne ta�ke do 2500 °C. Ispitivanja na 1300 °C su ve� pokazala smanjenje nesigurnosti temperaturnih senzora sa termoparom koji se koriste da se prate termi�ke obrade sa manje od 1 °C, a NMI sada rade sa industrijom da dokažu ideju u podešavanju industrijske termi�ke obrade.

58

4.9 DIREKTIVA IVD

Primjena direktive IVD �e dovesti do zna�ajnih ušteda Direktiva o dijagnostici in vitro (ln Vitro Diagnostic) zahtijeva da sve analize sprovodene u bolni�kim laboratorijama i medicinskim klinikama budu "sljedive do referentne metode ili referentnih materijala višeg reda". Jedna od prednosti potpune primjene ove direktive je da se analize nepotrebno ne ponavljaju; a to �e dovesti do uštede zdravstvenih troškova od najmanje 25 eura po glavi stanovnika, ili 125 miliona eura za zemlju od 5 miliona stanovnika.

Trošak nepotrebnih ponavljanja medicinskih analiza se procjenjuje da doprinosi sa 15 % do 33 % od ukupnih troškova medicinskih laboratorija. U modernom društvu troškovi medicinskih laboratorija tipi�no iznose do 7,9 % troškova medicinskog lije�enja, dok su medicinska lije�enja tre�ina ukupnih opštih zdravstvenih troškova. Opšti zdravstveni troškovi su zna�ajni za mnoge zemlje, na primjer za Dansku iznose do 8,3 % BND.

U slu�aju Danske, primjena Direktive IVD vodi ka smanjenju broja nepotrebno ponavljanih analiza. Me�utim, kada je Direktiva IVD stupila na snagu 1. novembra 2003. godine, nije bilo dostupno neophodno mjeriteljsko znanje i sposobnosti da se uspostavi sljedivost �ak ni za zna�ajan dio od nekih 800 analiza koje se sprovode u okviru klini�ke hemije. U namjeri da uspostavi fokusirani globalni pokret da se preduzmu neophodna istraživanja, CIPM je osnovao Zajedni�ki komitet za medicinske laboratorije i obuhvatio sve odnosne strane iz industrije, univerziteta i nacionalnih mjeriteljskih instituta. Rezultati ovog rada su sada zabilježeni u posebnoj bazi podataka u okviru KCDB.

59

5. MJERNE JED IN ICE

Ideja metri�kog sistema - sistema jedinica baziranog na metru i kilogramu - nastala je za vrijeme Francuske revolucije kada su dva platinasta etalona - za metar i kilogram konstruisani i deponovani u Francusku nacionalnu arhivu u Parizu 1799. godine - koja je kasnije prepoznatljiva po imenu arhivski metar i arhivski kilogram. Francuska narodna skupština je zadužila Francusku akademiju nauke da dizajnira novi sistem jedinica za upotrebu u svijetu i 1946. godine MKSA sistem (metar, kilogram, sekunda, amper) je prihva�en od strane zemalja uklju�enih u Konvenciju o metru. 1954. godine MKSA je proširen i uklju�eni su kelvin i kandela. Sistem je tada promijenio ime u Me�unarodni sistem jedinica, SI, (le Systeme International d'Unites).

Sistem SI je uspostavljen 1960. godine na 11. generalnoj konferenciji za tegove i mjere CGPM:

"Me�unarodni sistem jedinica, Sl, je koherentan sistem jedinica kojeg je usvojila i preporu�ila Generalna konferencija za tegove i mjere".

Na 14. generalnoj konferenciji za tegove i mjere iz 1971. godine Sl je ponovo proširen dodavanjem mola kao osnovne jedinice za koli�inu supstance. Sistem Sl se sada sastoji od sedam osnovnih jedinica, koje zajedno sa izvedenim jedinicama �ine koherentan sistem jedinica. Kao dopuna, neke druge jedinice van sistema Sl prihva�ene su za upotrebu zajedno sa jedinicama Sl.

Tabele jedinica niže (Tabela 3 do Tabele 9) prikazuju slijede�e:

Jedinice SI Tabela 3 Osnovne jedinice Sl sistema

Tabela 4 Izvedene jedinice Sl sistema izražene pomo�u osnovnih jedinica Sl

Tabela 5 Izvedene jedinice Sl sistema sa posebnim imenima i simbolima

Tabela 6 Izvedene jedinice Sl sistema �iji imena i simboli uklju�uju SI izvedene jedinice sa specijalnim imenima i simbolima

Jedinice izvan SI sistema Tabela 7 Jedinice prihva�ene zbog svoje široke upotrebe

Tabela 8 Jedinice koje se koriste za specifi�ne predmetne oblasti

Tabela 9 Jedinice koje se koriste za specifi�ne predmetne oblasti i �ije vrijednosti su eksperimentalno odre�ene

60

Tabela 3: Osnovne jedinice SI [2]

VELI�INA IME OZNAKA

dužina metar m masa kilogram kg vrijeme sekunda s elektri�na struja amper A termodinami�ka temperatura kelvin K koli�na materije (supstance) mol mol ja�ina svjetlosti kandela cd

Tabela 4: Izvedbene jedinice SI izražene pomo�u osnovnih jedinica SI sistema[2]

IZVEDENA VELI�INA IZVEDENA JEDINICA OZNAKA

površina kvadratni metar m2

zapremina kubni metar m3

brzina metar u sekundi m s-1

ubrzanje metar u sekundi na kvadrat m s-2

ugaona brzina radijan u sekundi rad s1

ugaono ubrzanje radijan u sekundi na kvadrat rad s2

gusto�a (zapreminska masa) kilogram po kubnom metru kg m3

ja�ina magnetnog polja amper po metru A m-1

gusto�a elektri�ne struje amper po kvadratnom metru A m-2

moment sile njutn metar N m ja�ina elektri�nog polja volt po metru V m-1

permeabilnost henri po metru H m-1

permitivnost farad po metru F m-1

specifi�ni toplotni kapacitet, specifi�na entropija

džul po kilogram kelvinu J kg-1 K-1

koli�ina supstance, koncen-tracija

mol po kubnom metru mol m-3

sjaj (luminacija) kandela po kvadratnom metru cd m-2

61

5.1 OSNOVNE JEDINICE SI SISTEMA

Osnovna jedinica je jedinica mjerenja osnovne veli�ine u datom sistemu veli�ina [4]. Definicija i realizacija svake osnovne jedinice SI sistema je modifikovana kako su mjeriteljska istraživanja otkrivala nove mogu�nosti postizanja preciznijih definicija i realizacija jedinica.

Primjer: 1889. godine definicija metra bila je zasnovana na me�unarodnom platinasto - iridijumskom prototipu koji se �uvau Parizu. 1960. godine metar je redefinisan kao 1 650 763,73 talasne dužine specifi�nog spektra kriptona 86. Od 1983. godine ova definicija je postala neadekvatna te je odlu�eno da se redefiniše metar kao dužina puta koju u vakuumu napravi svjetlost u vremenu od 1/299 792 458 sekunde, a realiziranu preko talasne dužine radijacije sa jodskog stabilizovanog helijum-neonskog lasera. Ovim redefinicijama relativna mjerna nesigurnost smanjena je sa 10-7 na 10-11.

Definicije osnovnih jedinica SI sistema Metar je dužina puta koju u vakuumu napravi svjetlost u vremenu od 1/299 792 458 sekunde. Kilogram je masa me�unarodnog etalona kilograma.

Sekunda je trajanje od 9 192 631 770 perioda zra�enja koje odgovara prelazu izme�u dva hiperfina nivoa osnovnog stanja atoma cezijuma 133.

Amper je ja�ina stalne elektri�ne struje koja me�u dva prava paralelna vodi�a, neograni�ene dužine i zanemarivo malim kružnim presjekom, koji su u vakuumu razmaknuti jednan metar, proizvodi me�u tim vodi�ima silu od 2 x 10-7 njutna po metru dužine.

Kelvin je termodinami�ka temperatura koja je jednaka 1/273,16 termodinami�ke temperature trojne ta�ke vode.

Mol je koli�ina materije sistema koji sadrži toliko elementarnih jedinki koliko ima atoma u 0,012 kg ugljika 12. Kada se upotrebljava mol, navode se elementarne jedinke koje mogu biti atomi, molekuli, joni, elektroni i druge �estice ili odre�ene skupine tih �estica.

Kandela je ja�ina svjetlosti, u odre�enom smjeru, izvora koji odašilje monohromatsko zra�enje frekvencije 540 x 1012 herca i �ija je energetska ja�ina u tom smjeru 1/683 vata po steradijanu.

62

Tabela 5: Izvedene jedinice SI sa posebnim nazivima i simbolima [2]

IZVEDENA VELI�INA SI IZVEDENA JEDINICA POSEBAN NAZIV

OZNAKA SPECIJALNI SIMBOL

U SI JEDINICAMA U OSNOVNIM SI JEDINICAMA

ugao u ravni radijan rad m · m-1 = 1 prostorni ugao steradijan sr m2 · m-2 = 1 frekvencija herc Hz s-1

sila njutn N m · kg · s-2

pritisak, naprezanje paskal Pa N/m2 m-1 · kg · s-2

energija, rad, koli�ina toplote

džul J N · m m2 · kg · s-2

snaga, energetski tok, toplotni tok

vat W J/s m2 · kg · s-3

elektri�ni naboj kulon C s · A elektri�ni napon,elektromotorna sila, elektri�ni potencijal

volt V W/A m2· kg · s-3 · A-1

elektri�ni kapacitet farad F C/V m-2 · kg-1 · s4 · A2

elekti�ni otpor om V/A m2 · kg · s-3 · A-2

elektri�na vodljivost simens S A/V m-2 · kg-1 · s3 · A2

magnetni tok veber Wb V s m2 · kg · s-2 · A-1

magnetna indukcija tesla T Wb/m2 kg · s-2 · A-1

induktivnost henri H Wb/A m2 · kg · s-2· A-2 Celzijeva temperatura stepen Celzijusa °C K svijetlosni tok lumen Im cd · sr m2 · m-2 · cd=cd osvjetljenost lux lx lm/m2 m2 · m-4· cd =

m-2 · cd radioaktivne tvari bekerel Bq s-1 apsorbirana doza joniziraju�eg zra�enja

grej Gy J/kg m2 · s-2

ekvivalentna doza joniziraju�eg zra�enja

sivert Sv J/kg m2 · s-2

kataliti�ka aktivnost katal kat s-1· mol

63

5.2 IZVEDENE JEDINICE SI

Izvedena jedinica je jedinica mjerenja izvedene veli�ine u datom sistemu veli�ina [4].

SI izvedene jedinice su izvedene iz SI sistema jedinica u skladu sa fizikalnim vezama izme�u veli�ina.

Primjer: Iz fizikalne veze izme�u veli�ine dužine izmjerene u jedinici m, i veli�ine vrijeme izmjerene u jedinici s, može biti izvedena veli�ina brzina izmjerena u jedinici m/s.

Izvedene jedinice su izražene u osnovnim jedinicama koriste�i matemati�ke simbole množenja i dijeljenja. Primjeri su dati u Tabeli 4.

CGPM je odobrila posebna imena i oznake za neke izvedene jedinice, kao što je prikazano u Tabeli 5.

Neke osnovne jedinice se koriste za razli�ite veli�ine, kao što je prikazano u Tabeli 6. Izvedena jedinica može biti izražena sa razli�itim kombinacijama 1) osnovnih jedinica i 2) izvedenih jedinica sa posebnim imenima. U praksi imamo prednosti za jedinice sa posebnim imenima i kombinacije jedinica, da bi imali razliku izme�u razli�itih veli�ina koje imaju istu dimenziju. Prema tome, mjerni instrumenti trebaju da imaju nazna�enu jedinicu, kao i veli�inu koja se mjeri datim instrumentom.

64

Tabela 6: Primjeri izvedenih jedinica SI �ija imena i simboli uklju�uju izvedene jedinice SI sa posebnim nazivima i znakovima [2]

IZVEDENA VELI�INA IZVEDENA JEDINICA SIMBOL U OSNOVNIM JEDINICAMA SI

dinami�ka viskoznost paskal sekunda Pa s m-1 · kg · s-1

moment sile njutn metar N m m2 · kg · s-2

površinski napon njutn po metru N/m kg · s-2

ugaona brzina radijan u sekundi rad/s m m-1 s-1 = s-1

ugaono ubrzanje radijan u sekundi na kvadrat

rad/s2 m m-1 s-2 = s-2

gustina toplotnog fluksa, iradijancija

vat po kvadratnom metru

W/m2 kg s-3

toplotni kapacitet, entropija džul po kelvinu J/K m2 kg s-2 K-1

specifi�ni toplotni kapacitet, specifi�na entropija

džul po kilogram kelvinu

J/(kg· K) m2 s-2 K-1

specifi�na energija džul po kilogramu J/kg m2 s-2

toplotna provodljivost vat po metar kelvinu W/(m·K) m kg s-3 K-1

zapreminska energija džul po kubnom metru J/m3 m-1 kg s-2

ja�ina elektri�nog polja volt po metru V/m m kg s-3 A-1

gustina elektri�nog naboja kulon po kubnom metru

C/m3 m-3 s A

gustina elektri�nog fluksa kulon po kvadratnom metru

C/m2 m-2 s A

permitivnost farad po metru F/m m-3 kg-1 s4 A2

permeabilnost henri po metru H/m m kg s-2 A-2

koli�inska (molarna) energija

džul po molu J/moI m2 kg s-2 mol-1

molarna entropija, molarni toplotni kapacitet

džul po mol kelvinu J/(moI K) m2 kg s-2 K-1 moI-1

ekspoziciona zona joniziraju�eg zra�enja

kulon po kilogramu C/kg kg-1 s A

brzina apsorbovanja doze grej u sekundi Gy/s m2 s-3

energetska ja�ina zra�enja vat po steradijanu W/sr m4 m-2 kg s-3 = m2 kg s-3

kataliti�ka koncentracija katal po kubnom metru

kat/m3 m-3 s-1 mol

65

5.3 JEDINICE IZVAN SI SISTEMA

Tabela 7 daje pregled jedinica izvan SI sistema, koje su prihva�ene za upotrebu zajedno sa SI jedinicama zbog svoje široke upotrebe, kao i upotrebe za specifi�ne predmetne oblasti.

Tabela 8 daje primjere jedinica izvan SI sistema koje su prihva�ene za upotrebu u specifi�nim predmetnim oblastima.

Tabela 9 daje pregled jedinica izvan SI sistema koje su prihva�ene za upotrebu u specifi�nim predmetnim oblastima i �ije vrijednosti su eksperimentalno odre�ene.

Kombinovana nesigurnost (faktor pokrivanja k = 1) na posljednje dvije cifre broja data je u zagradi.

Tabela 7: Jedinice van SI koje su prihva�ene [2]

VELI�INA JEDINICA OZNAKA VRIJEDNOST U SI JEDINICAMA

vrijeme minut min 1 min = 60 s �as h 1 h = 60 min = 3600 s dan d 1 d = 24 h prostorni ugao stepen o 1 o = ( /180) rad minut ' 1' = (1/60)' = ( /10 800) rad sekund '' 1'' = (1/60) '' = ( /648 000) rad gon gon 1 gon = ( /200) rad površina hektar ha 1 ha = 104 m2

zapremina litar l, L 1 l = 1 dm3 = 10-3 m3

masa tona t 1 t = 103 kg

Tabela 8: Jedince van SI koje su prihva�ene za upotrebu u posebnim oblastima [2]

VELI�INA JEDINICA OZNAKA VRIJEDNOST U SI JEDINICAMA

Pritisak bar bar 1 bar = 100 kPa = 105 Pa krvni pritisak u ljudskom tijelu

milimetar živinog stuba, bar

mm Hg 1 mm Hg = 133 322 Pa

dužina ångström Å 1 Å = 0,1 nm = 10-10 m rastojanje morska milja M 1 M = 1852 m popre�ni presjek barn b 1 b = 10-28 m2

brzina �vor kn 1 kn = (1852/3600) m/s

66

Tabela 9: Jedince van SI koje su prihva�ene za upotrebu u posebnim oblastima i �ije su vrijednosti eksperimentalno definisane [2]

VELI�INA JEDINICA OZNAKA DEFINICIJA U SI JEDINICAMA

energija elektronvolt eV 1 eV �� kineti�ka energija prolaza jednog elektrona kroz potencijalnu razliku od 1 V u vakuumu.

1 eV = 1,602 176 53 (14) 10-19 J

masa atomska jedinica mase

u 1 u jednak je 1/12 mase atoma nuklida 12C u njegovom osnovnom stanju.

1 u = 1,660 538 86 (28) 10-27 kg

dužna astronomska jedinica

ua 1 ua = 1,495 978 706 91 (6) 1011 m

5.4 SI PREFIKSI

CGPM je usvoji i preporu�io seriju prefiksa i prefiks simbola, datih u Tabeli 10.

Pravila za pravilnu upotrebu prefiksa glase: 1. Prefiksi se odnose strogo za ja�inu od 10 (a ne za ja�inu od 2).

Primjer: Jedan kilobit predstavlja 1000 bita a ne 1024 bita 2. Prefiksi mora biti ispisan bez razmaka ispred simbola jedinice.

Primjer: Centimetar se piše kao cm a ne c m 3. Kombinovani prefiksi se ne upotrebljavaju.

Primjer: 10-6 kg se piše kao 1mg a ne 1 kg 4. Prefiks ne smije biti napisan bez koli�ine.

Primjer: 109/m3 ne smije se pisati kao G/m3

67

Tabela 10: SI prefiksi [2]

FAKTOR IME PREFIKSA SIMBOL FAKTOR IME PREFIKSA SIMBOL

101 deka da 10-1 deci d 102 hekto h 10-2 centi c 103 kilo k 10-3 mili m 106 mega M 10-6 mikro 109 giga G 10-9 nano n 1012 tera T 10-12 piko p 1015 peta P 10- 15 femto f 1018 eksa E 10-18 ato a 1021 zeta Z 10-21 zepto z 1024 jota Y 10-24 jokto y

5.5 PISANJE IMENA I SIMBOLA SI JEDINICA

1. Oznake jedinica se pišu malim slovima, ali je prvo slovo simbola jedinice veliko slovo ukoliko 1) ime jedinice dolazi po ne�ijem imenu ili 2) simbol jedinice je po�etak re�enice. Primjer: Jedinica kelvin ozna�ava se simbolom K.

2. Simboli jedinica ostaju nepromijenjeni u množini - ("s" se ne dodaje - važi za engleski jezik)

3. Iza simbola jedinice se nikada ne stavlja ta�ka, izuzev ako je kraj re�enice.

4. Jedinice kombinovane množenjem nekoliko jedinica moraju se pisati sa ta�kom izme�u (oznakom puta) ili sa razmakom. Primjer: N·m ili N m

5. Jedinice kombinovane razlikom jedne jedinice sa drugom moraju se pisati sa kosom crtom ili sa negativnim eksponentima. Primjer: m/s ili m s-1

6. Kombinovane jedinice mogu sadržavati samo jednu kosu crtu. Dozvoljena je upotreba zagrada ili negativnih eksponenata za složene kombinovane jedinice.

68

Primjer: m/s2 ili m s-2 ali ne i m/s/s Primjer: m kg/(s3 A) ili m kg s-3 A-1 ali ne i mkg/s3/A

niti mkg/s3A

7. Simboli moraju biti razdvojeni od broj�ane vrijednosti razmakom. Primjer: 5 kg a ne 5kg

8. Simboli jedinica i imena jedinica ne smiju biti pomiješani.

Broj�ane oznake 1. Kod pisanja brojnih vrijednosti razdvajaju se grupe od po tri cifre kako sa desne tako i

sa lijeve strane decimalnog zareza (15 739,012 53). Kod �etvorocifrenih brojeva ovaj razmak se može izostaviti. Zarez se ne koristi za razdvajanje hiljada.

5. Matemati�ke operacije se mogu primjenjivati samo na simbole jedinica (kg/m3), a ne i na njihova imena (kilogram/kubni metar).

6. Pri pisanju mora da bude nedvosmisleno jasno na koju brojnu vrijednost se odnosi simbol jedinice i koja se matemati�ka operacija primjenjuje na vrijednost fizi�ke veli�ine: Primjeri: 35 cm x 48 cm a ne 35 x 48 cm 100 g ± 2 g ne 100 ± 2 g

69

6.

R J

E �

N I

K

[x] se

odno

si na

refer

encu

[x] u

pogla

vlju 8

. Rj

e�ni

k poj

mov

a - p

revo

d na

služ

bene

jezik

e u B

osni

i Her

cego

vini:

BO

S – B

osan

ski, S

RB –

Srps

ki (ije

kavs

ki, la

tini�n

o pism

o), H

RV -

Hrva

tski

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Ozna

ka te

r-mi

na

Defin

icije

avlje

Ozna

ka te

r-mi

na

Defin

icije

Ozna

ka te

r-mi

na

Defin

icije

Ozna

ka te

r-mi

na

Defin

icije

Accre

dited

lab

orato

ry La

borat

ory w

ith 3r

d part

y app

roval

of the

labo

ratory

’s tec

hnica

l com

-pe

tence

, the q

uality

assu

rance

sy

stem

it use

s, an

d its

impa

rtiality

.

3.1.5.

Akred

itova

na

labor

atorija

La

borat

orija

�ija je

tehn

i�ka

komp

etenc

ija, s

istem

ob

ezbje

�enja

kvali

teta k

oji ta

lab

orator

ija ko

risti,

i njen

a nep

ris-

trasn

ost o

dobre

na od

tre�e

str

ane.

Akred

itova

na

labor

atorija

La

borat

orija

�ija je

tehn

i�ka o

spo-

soblj

enos

t, sist

em ob

ezbje

�enja

kv

alitet

a i ne

pristr

asno

st po

tvr�e

na

od tre

�e st

rane.

Akred

itiran

i lab

orato

rij La

borat

orij s

prizn

anjem

tre�e

str

ane o

svojo

j tehn

i�koj

stru�

-no

sti, s

ustav

u osig

uranja

kak-

vo�e

koji u

potre

bljav

a i sv

ojoj

nepri

stran

osti.

Mutua

l Rec

-og

nition

Ar

range

ment,

ILA

C

See c

hapte

r 3.1.

7 3.1

.7.Sp

oraz

um o

me�u

sobn

om

prizn

avan

ju,

ILAC

Pogle

dati p

oglav

lje 3.

1.7.

Aran

žman

o me

�uso

bnom

pr

iznav

anju,

ILA

C

Vidjet

i pog

lavlje

3.1.7

. Sp

oraz

um o

me�u

sob-

nome

pr

iznav

anju,

ILA

C-a

Vidi

pogla

vlje 3.

1.7.

Mutua

l Rec

-og

nition

Ar

range

ment,

CI

PM M

RA

CIPM

MRA

for n

ation

al me

asure

-me

nt sta

ndard

s and

for c

alibra

tion

and m

easu

remen

t cert

ificate

s iss

ued b

y NMI

s.

3.1.2.

Spor

azum

o me

�uso

bnom

pr

iznav

anju,

CI

PM M

RA

Pogle

dati p

oglav

lje 3.

1.2.

Aran

žman

o

me�u

sobn

om

prizn

avan

ju,

CIPM

MRA

CIPM

MRA

za na

ciona

lne et

alone

i uv

erenja

o eta

lonira

nju i m

jeren

ju izd

atih o

d stra

ne N

MI.

Spor

azum

o me

�uso

b-no

me

prizn

avan

ju CI

PM-a

MRA

za na

ciona

lne m

jerne

eta

lone i

za po

tvrde

o um

jera-

vanju

i mjer

enju

koje

izdaju

NMI

-ov

i..

Artef

act

An ob

ject fa

shion

ed by

huma

n ha

nd. E

xamp

les of

artef

acts

made

for

takin

g mea

surem

ents

are a

weigh

t and

a me

asuri

ng gr

od.

Ar

tefak

t Pr

edme

t obli

kova

n ljud

skom

ruk

om. P

rimjer

i arte

fakta

iz-ra�

enih

za m

jeren

je su

teg i

me

tar.

Artef

akt

Pred

met n

a�inj

en lju

dsko

m ruk

om.

Prim

jeri a

rtefak

ata na

mjen

jenih

mjere

nju su

teg i

meta

r.

Izra�

evina

Pr

edme

t obli

kova

n ljud

skom

ruk

om. P

rimjer

i su i

zra�e

vina

izra�

enih

za m

jeren

je ute

g i

mjern

i štap

. AF

RIME

TS

Intra-

Afric

a Metr

ology

Sys

tem.

3.5.1.

AFRI

METS

Un

utar-a

fri�ki

mjeri

teljsk

i sist

em.

AFRI

METS

Un

utaraf

ri�ki

metro

loški

sistem

. AF

RIME

TS

Unuta

r-afri�

ki me

trološ

ki su

stav.

APEC

As

ia-Pa

cific

Econ

omic

Coop

era-

tion.

AP

EC

Azijsk

o-pac

ifi�ka

ekon

omsk

a sa

radnja

. AP

EC

Azijs

kopa

cifi�k

a eko

noms

ka

sarad

nja.

APEC

Az

ijsko-p

acifi�

ka ek

onom

ska

surad

nja.

APLA

C

Asia-

Pacif

ic La

borat

ory A

ccred

ita-

tion C

oope

ration

. 3.4

.2.AP

LAC

Azijsk

o- pa

cifi�k

a koo

perac

ija

akred

itova

nih la

borat

orija.

AP

LAC

Azijsk

opac

ifi�ka

sarad

nja na

ak

redita

ciji la

borat

orija.

AP

LAC

Azijsk

o-pac

ifi�ka

surad

nja na

ak

redita

ciji la

borat

orija.

AP

LMF

Asia-

Pacif

ic Le

gal M

etrolo

gy

Forum

. 3.4

.3.AP

LMF

Azijsk

o-pac

ifi�ki

forum

za za

kon-

sko m

jerite

ljstvo

. AP

LMF

Azijsk

opac

ifi�ki

forum

za za

kons

ku

metro

logiju

. AP

LMF

Azijsk

o-pac

ifi�ki

forum

za za

-ko

nsku

metr

ologij

u.

70

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

APMP

As

ia-Pa

cific

Metro

logy P

ro-gra

mme.

3.4.1.

APMP

Az

ijsko-p

acifi�

ki pro

gram

mjeri

teljst

va.

APMP

Az

ijskop

acifi�

ki me

trološ

ki pro

-gra

m.

APMP

Az

ijsko-p

acifi�

ki me

trološ

ki pro

gram.

BE

V Bu

ndes

amt fü

r Eich

- und

Ve

rmes

sung

swes

en, th

e nati

onal

metro

logy i

nstitu

te of

Austr

ia.

BE

V Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Au

strije

. BE

V Na

ciona

lni m

etrolo

ški in

stitut

Au

strije

. BE

V Au

strijsk

a nac

ionaln

a me

trološ

ka us

tanov

a.

BIM

Bulga

rian I

nstitu

te for

Metr

ology

, the

natio

nal m

etrolo

gy in

stitut

e of

Bulga

ria.

BI

M Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Bu

garsk

e. BI

M Na

ciona

lni m

etrolo

ški in

stitut

Bu

garsk

e. BI

M Bu

garsk

a usta

nova

za

metro

logiju

.

BIPM

Bu

reau I

nterna

tiona

l des

Poid

s et

Mesu

res.

3.1.1.

BIPM

Me

�una

rodni

biro z

a mjer

e i

tegov

e. BI

PM

Me�u

narod

ni bir

o za t

egov

e i

mjere

. BI

PM

Me�u

narod

ni bir

o za m

jere i

teg

ove.

BIPM

key

comp

ariso

n da

tabas

e BI

PM ke

y com

paris

on da

tabas

e (al

so re

ferred

to as

KCD

B).

3.1.2.

Baza

poda

taka

BIPM

-a o

klju�

nim

uspo

redba

ma Po

gleda

ti pog

lavlje

3.1.2

. BI

PM ba

za

poda

taka

klju�

nih po

re-�e

nja

Vidjet

i pog

lavlje

3.1.2

. Ba

za po

datak

a BI

PM-a

o klj

u�nim

us

pored

bama

Vidi p

oglav

lje 3.

1.2.

BOM

Burea

u of M

etrolo

gy, th

e nati

onal

metro

logy i

nstitu

te of

FYR

Mace

-do

nia.

BO

M Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Ma

kedo

nije.

BOM

Zavo

d za m

etrolo

giju,

nacio

nalni

me

trološ

ki ins

titut M

aked

onije

. BO

M Ma

kedo

nska

ustan

ova z

a me

trolog

iju.

CCAU

V Co

nsult

ative

Com

mitte

e for

Acou

s-tic

s, Ul

traso

und a

nd V

ibrati

ons.

Estab

lished

19

98.

CC

AUV

Kons

ultati

vni k

omite

t za a

kusti

ku,

ultraz

vuk i

vibra

cije. U

spos

tavlje

n 19

98.go

dine.

CCAU

V Sa

vetod

avni

komi

tet za

akus

tiku,

ultraz

vuk i

vibra

cije. O

snov

an

1998

.

CCAU

V Sa

vjetod

avni

odbo

r za a

kusti

ku,

ultraz

vuk i

vibra

cije. O

snov

an

1998

. god

ine.

CCEM

C

onsu

ltativ

e Com

mitte

e for

Elec-

tricity

and M

agne

tism.

Esta

blish

ed

1927

.

CC

EM

Kons

ultati

vni k

omite

t za

elektr

icitet

i mag

netiz

am. U

s-po

stavlje

n 192

7. go

dine.

CCEM

Sa

vjetod

avni

komi

tet za

elek

tricite

t i ma

gneti

zam.

Osn

ovan

1927

. CC

EM

Savje

todav

ni od

bor z

a elek

tric-

itet i

magn

etiza

m. O

snov

an

1927

. god

ine.

CCL

Co

nsult

ative

Com

mitte

e for

Leng

th. E

stabli

shed

1952

.

CCL

Kons

ultati

vni k

omite

t za d

užinu

. Us

posta

vljen 1

952.

godin

e. CC

L Sa

vjetod

avni

komi

tet za

dužin

u. Os

nova

n 195

2. CC

L Sa

vjetod

avni

odbo

r za d

uljinu

. Os

nova

n 195

2. go

dine.

CCM

Co

nsult

ative

Com

mitte

e for

Mass

an

d rela

ted qu

antitie

s. Es

tablish

ed

1980

.

CC

M Ko

nsult

ativn

i kom

itet z

a mas

u i

odno

sne v

eli�in

e. Us

posta

vljen

1980

. god

ine.

CCM

Savje

todav

ni ko

mitet

za m

asu i

sro

dne v

eli�in

e. Os

nova

n 198

0. CC

M Sa

vjetod

avni

odbo

r za m

asu i

sro

dne v

eli�in

e. Os

nova

n 198

0. go

dine.

CCPR

Co

nsult

ative

Com

mitte

e for

Pho-

tometr

y and

Rad

iometr

y. Es

tab-

lished

1933

.

CC

PR

Kons

ultati

vni k

omite

t za

fotom

etriju

i rad

iometr

iju. U

s-po

stavlje

n 193

3. go

dine.

CCPR

Sa

vjetod

avni

komi

tet za

fotom

etriju

i ra

diome

triju.

Osno

van 1

933.

CCPR

Sa

vjetod

avni

odbo

r za

fotom

etriju

i rad

iometr

iju. O

sno-

van 1

933.

godin

e. CC

QM

Cons

ultati

ve C

ommi

ttee f

or Am

ount

of Su

bstan

ce. E

stabli

shed

19

93.

CC

QM

Kons

ultati

vni k

omite

t za k

oli�in

u su

pstan

ce. U

spos

tavlje

n 199

3. go

dine.

CCQM

Sa

vjetod

avni

komi

tet za

koli�i

nu

sups

tancije

. Osn

ovan

1993

. CC

QM

Savje

todav

ni od

bor z

a koli

�inu

tvari.

Osno

van 1

993.

godin

e.

71

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

CCRI

Co

nsult

ative

Com

mitte

e for

Ionis-

ing R

adiat

ion. E

stabli

shed

1958

.

CCRI

Ko

nsult

ativn

i kom

itet z

a jon

iziraju

�e zr

a�en

je. U

s-po

stavlje

n 195

8. go

dine.

CCRI

Sa

vjetod

avni

komi

tet za

joniz

uju�e

zra

�enje

. Osn

ovan

1958

. CC

RI

Savje

todav

ni od

bor z

a ion

izaci-

jsko z

ra�en

je. O

snov

an 19

58.

godin

e. CC

T Co

nsult

ative

Com

mitte

e for

Ther-

mome

try. E

stabli

shed

1937

.

CCT

Kons

ultati

vni k

omite

t za

termo

metrij

u. Us

posta

vljen 1

937.

godin

e.

CCT

Savje

todav

ni ko

mitet

za

termo

metrij

u. Os

nova

n 193

7. CC

T Sa

vjetod

avni

odbo

r za t

ermom

-etr

iju. O

snov

an 19

37. g

odine

CCTF

Co

nsult

ative

Com

mitte

e for

Time

and F

reque

ncy.

Estab

lished

1956

.

CCTF

Ko

nsult

ativn

i kom

itet z

a vrije

me i

frekv

enciju

. Usp

ostav

ljen 1

956.

godin

e.

CCTF

Sa

vjetod

avni

komi

tet za

vrije

me i

frekv

enciju

. Osn

ovan

1956

. CC

TF

Savje

todav

ni od

bor z

a vrije

me i

frekv

enciju

. Osn

ovan

1956

. go

dine.

CCU

Co

nsult

ative

Com

mitte

e for

Units

. Es

tablish

ed 19

64.

CC

U Ko

nsult

ativn

i kom

itet z

a mjer

ne

jedini

ce. U

spos

tavlje

n 196

4. go

dine.

CCU

Save

todav

ni ko

mitet

za je

dinice

. Os

nova

n 196

4. CC

U Sa

vjetod

avni

odbo

r za j

edini

ce.

Osno

van 1

964.

godin

e.

CE-m

ark

See c

hapte

r 2.2.

3. 2.2

.3.CE

ozna

ka

Pogle

dati p

oglav

lje 2.

2.3.

CE-zn

ak

Vidjet

i pog

lavlje

2.2.3

. CE

, ozn

aka.

Vidi p

oglav

lje 2.

2.3.

CEN

Co

mité

Europ

éene

de N

ormali

sa-

tion,

the E

urope

an st

anda

rdisa

tion

organ

isatio

n.

CE

N Ev

ropsk

a orga

nizac

ija za

stan

-da

rdiza

ciju.

CEN

Evrop

ska o

rganiz

acija

za st

an-

dardi

zaciju

. CE

N Eu

ropsk

i odb

or za

norm

izaciju

.

CGPM

Co

nféren

ce G

énéra

le de

s Poid

s et

Mesu

res. F

irst h

eld in

1889

, mee

ts ev

ery 4t

h yea

r.

3.1.1.

CGPM

Ge

neral

na ko

nferen

cija za

mjer

e i te

gove

. Održ

ana p

rvi pu

t 188

9. go

dine.O

držav

a se s

vake

�etiri

go

dine.

CGPM

Ge

neral

na ko

nferen

cija za

tego

ve i

mjere

. Održ

ana p

rvi pu

t 188

9, sa

staje

se sv

ake �

etiri g

odine

.

CGPM

Op

�a ko

nferen

cija za

uteg

e i

mjere

. Održ

ana p

rvi pu

t 188

9. go

dine.

CIPM

Co

mité

Intern

ation

al de

s Poid

s et

Mesu

res.

3.1.1.

CIPM

Me

�una

rodni

komi

tet za

mjer

e i

tegov

e.

CIPM

Me

�una

rodni

komi

tet za

tego

ve i

mjere

. CI

PM

Me�u

narod

ni od

bor z

a uteg

e i

mjere

. CI

PM M

RA

see M

utual

Reco

gnitio

n Arra

nge-

ment,

CIP

M.

CI

PM M

RA

Pogle

dati S

poraz

um o

me�u

-so

bnom

prizn

avan

ju, C

IPM.

CI

PM M

RA

Videti

Aran

žman

o me

�uso

bnom

pri

znav

anju,

CIP

M.

CIPM

MRA

Vid

i spo

razum

CIP

M-a o

uza-

jamno

m pri

znav

anju.

CM

C

Calib

ration

and M

easu

remen

t Ca

pabil

ities.

3.1.2.

CMC

Kalib

racion

e i m

jerite

ljske s

po-

sobn

osti.

CM

C Mo

gu�n

osti e

talon

iranja

i mjer

enja.

CMC

Sp

osob

nost

umjer

avan

ja i

mjere

nja.

CMI

Czec

h Metr

ology

Insti

tute,

the

natio

nal m

etrolo

gy in

stitut

e of th

e Cz

ech R

epub

lic.

CM

I Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Re

publi

ke �

eške

. CM

I �e

ški m

etrolo

ški in

stitut

, nac

ionaln

i me

trološ

ki ins

titut �

eške

Rep

ub-

like.

CMI

�ešk

a nac

ionaln

a metr

ološk

a us

tanov

a.

72

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

CRM

Ce

rtified

Refe

rence

Mate

rial.

Refer

ence

mate

rial a

ccom

panie

d by

a ce

rtifica

te iss

ued b

y an a

u-tho

ritativ

e bod

y whic

h prov

ides o

ne

or mo

re sp

ecifie

d prop

erty v

alues

wi

th as

socia

ted un

certa

inties

and

demo

nstra

ted tra

ceab

ility es

tab-

lished

using

valid

proc

edure

s.

[4] C

RM, c

ertifi-

ciran

i refer

-en

tni m

aterija

l Certif

iciran

i refer

entni

mate

rijal je

Re

feren

tni m

aterija

l, za k

oji

posto

ji cert

ifikat,

�ija

je jed

na ili

više v

rijedn

osti o

sobin

e cert

ifi-cir

ana u

z pom

o� pr

oced

ure

kojom

se us

posta

vlja sl

jedivo

st pre

ma ta

�noj

realiza

ciji je

dinice

u ko

joj su

vrije

dnos

ti oso

bine

uzraž

ene,

i za k

oju je

svak

a ce

rtificir

ana v

rijedn

ost p

ra�en

a ne

sigurn

oš�u

pri n

aved

enom

niv

ou po

vjeren

ja. C

ertific

irani

radni

mater

ijal s

e kori

sti ka

o rad

ni eta

lon. (*

)

CRM,

ovjer

eni

refere

ntni

mater

ijal

Ovjer

eni re

feren

tni m

aterija

l. Re

feren

tni m

aterija

l pra�

en uv

eren-

jem iz

datim

od zv

ani�n

og te

la ko

je da

je jed

nu ili

više n

aved

enih

vrijed

nosti

osob

ina sa

pridr

užen

im

ne-si

gurno

stima

i dok

azan

om

slediv

oš�u

uspo

stavlje

nom

upotr

e-bo

m va

lidnih

proc

edura

CRM,

refer

-en

tna tv

ar,

potvr

�ena

Re

feren

tna tv

ar, s

prilož

enom

po

tvrdo

m, ko

joj su

jedn

a ili v

iše

vrijed

nosti

svojs

tva po

tvr�e

ne

postu

pkom

koji u

tvr�u

je slje

di-vo

st pre

ma to

�nom

u ostv

arenju

jed

inice

kojom

se vr

ijedn

osti t

og

svojs

tva iz

ražav

aju i z

a koje

je

svak

a potv

r�ena

vrije

dnos

t pra

�ena

nesig

urnoš

�u ko

d na

zna�

ene r

azine

povje

renja.

Devia

tion

Quan

tity va

lue m

inus i

ts ref

erenc

e va

lue.

[5] O

dstup

anje

Vrije

dnos

t ods

tupan

ja (de

vijacije

) mi

nus n

jena r

eferen

tna vr

ijed-

nost.

Devij

acija

Vr

ijedn

ost m

inus n

jena r

eferen

tna

vrijed

nost.

Od

stupa

nje

Vrije

dnos

t man

je nje

zina

refere

ntna v

rijedn

ost.

Detec

tor

A de

vice o

r sub

stanc

e tha

t indi-

cates

the p

resen

ce of

a ph

enom

e-no

n, bo

dy or

subs

tance

whe

n a

thres

hold

value

is ex

ceed

ed,

witho

ut ne

cess

arily

provid

ing a

value

of an

asso

ciated

quan

tity e.

g. litm

us pa

per.

[4] D

etekto

r Ur

e�aj

ili sup

stanc

a koja

ukaz

uje

na pr

isustv

o fen

omen

a (po

jave)

bez p

otreb

e da s

e obe

zbjed

i vri

jedno

st pri

druže

ne ve

li�ine

, np

r. lak

mus p

apir.

Detek

or

Ure�

aj ili s

upsta

ncija

koja

ukaz

uje

na pr

isustv

o poja

ve, ti

jela i

li sup

-sta

ncije

kada

je pr

ekora

�ena

vri

jedno

st pra

ga, a

li ne m

ora

obav

ezno

da da

je i n

jenu v

rijed-

nost,

npr. l

akmu

s pap

ir.

Otkri

valo

Ure�

aj ili t

var k

oja po

kazu

je pri

sutno

st ka

kve p

ojave

ne

daju�

i nuž

no vr

ijedn

ost

pridru

žene

joj v

eli�in

e, np

r. lak

mus-p

apir.

DFM

Da

nish F

unda

menta

l Metr

ology

, the

natio

nal m

etrolo

gy in

stitut

e of

Denm

ark.

DF

M Da

nski

institu

t za f

unda

menta

lno

mjeri

teljst

vo, N

MI D

ansk

e. DF

M Da

nska

fund

amen

talna

me

trolog

ija, n

acion

alni m

etrolo

ški

institu

t Dan

ske.

DFM

Dans

ka na

ciona

lna m

etrolo

ška

ustan

ova.

Value

, qua

n-tity

Ex

press

ion of

the d

epen

denc

e of a

qu

antity

on th

e bas

e qua

ntitie

s of a

sy

stem

of qu

antitie

s as a

prod

uct o

f po

wers

of fac

tors c

orres

pond

ing to

the

base

quan

tities,

omittin

g any

nu

meric

al fac

tor.

[4] D

imen

zija

veli�

ine

Izraž

avan

je za

visno

sti ve

li�ine

o os

novn

im ve

li�ina

ma si

stema

ve

li�ina

kao p

roizv

od ek

spon

e-na

ta fak

tora k

oji od

gova

raju

osno

vnim

veli�i

nama

, izos

tavlja

-ju�

i bilo

koji n

umeri

�ki fa

ctor.

Dime

nzija

ve

li�ine

Izr

ažav

anje

zavis

nosti

veli�i

ne od

os

novn

ih ve

li�ina

siste

ma ve

li�ina

ka

o proi

zvod

step

enov

anih

�inila

ca

koji o

dgov

araju

osno

vnim

veli�i

-na

ma, iz

ostav

ljaju�

i sva

ki bro

j�ani

�inila

c.

Dime

nzija

ve

li�ine

Izr

az ko

ji prik

azuje

jedn

u veli

�inu

kojeg

susta

va ve

li�ina

kao

umno

žak p

otenc

ija fa

ktora

koji

�ine o

snov

ne ve

li�ine

tog s

us-

tava.

Scale

spac

ing D

istan

ce be

twee

n two

succ

essiv

e ad

jacen

t sca

le ma

rks m

easu

red

along

the s

ame l

ine as

the s

cale

length

.

[5] D

užina

podje

l-jka

skale

Ra

zmak

izme

�u dv

ije uz

astop

ne

podje

le oz

naka

na sk

ali m

jeren

e du

ž iste

linije

kao i

dužin

a ska

le. Du

žina p

odjel

-jka

skale

Ra

stojan

je izm

e�u d

vije uz

astop

ne

ozna

ke sk

ale, m

jeren

o duž

iste

linije

kojom

se m

jeri d

užina

skale

.

Duljin

a pod

jel-

jka lje

stvice

Ra

zmak

izme

�u dv

iju uz

astop

-nih

ozna

ka na

ljestv

ici mj

eren

duž i

ste cr

te ka

o i du

ljina l

jest-

vice

DMDM

Di

rector

ate of

Mea

sures

and

Prec

ious M

etals,

the n

ation

al me

trolog

y ins

titute

of Se

rbia.

DM

DM

Nacio

nalni

mjer

iteljsk

i insti

tut

Srbij

e. DM

DM

Direk

cija za

mjer

e i dr

agoc

ene

metal

e, na

ciona

lni m

etrolo

ški

institu

t Srbi

je.

DMDM

Sr

pska

nacio

nalna

metr

ološk

a us

tanov

a.

73

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

DPM

Gene

ral D

irecto

rate o

f Metr

ology

, the

natio

nal m

etrolo

gy in

stitut

e of

Alban

ia.

DP

M Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Alb

anije

. DP

M Ge

neral

na di

rekcija

za m

etrolo

giju,

nacio

nalni

metr

ološk

i insti

tut

Alban

ije.

DPM

Alban

ska n

acion

alna

metro

loška

ustan

ova.

DZM

State

Offic

e for

Metro

logy,

the

natio

nal m

etrolo

gy in

stitut

e of

Croa

tia.

DZ

M Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Hr

vatsk

e. DZ

M Dr

žavn

i zav

od za

metr

ologij

u, na

ciona

lni m

etrolo

ški in

stitut

Hrva

t-sk

e

DZM

Hrva

tska n

acion

alna m

etrolo

ška

ustan

ova.

Meas

urem

ent

stand

ard,

etalon

Re

alisa

tion o

f the d

efinit

ion of

a giv

en qu

antity

, with

state

d qua

ntity

value

and a

ssoc

iated

mea

sure-

ment

unce

rtaint

y, us

ed as

a ref

er-en

ce. T

he re

alisa

tion m

ay be

pro

vided

by a

mater

ial m

easu

re,

meas

uring

instr

umen

t, refe

rence

ma

terial

or m

easu

ring s

ystem

.

[4] E

talon

Et

alon j

e mjer

a, mj

erilo

ili mjer

ni sis

tem na

mijen

jen od

re�iva

nu,

pohra

njiva

nju i r

eprod

ukciji

neke

mj

erne j

edini

ce ra

di pre

noše

nja

njene

vrije

dnos

ti na d

ruga m

jerila

da

bi m

ogla

poslu

žiti k

ao re

fer-

entna

vrije

dnos

t. (*)

Etalo

n Os

tvaren

je de

finicij

e date

veli�i

ne,

sa na

zivno

m vri

jedno

š�u v

eli�in

e i

pridru

ženo

m mj

ernom

nesig

ur-no

sti, k

oje se

koris

ti kao

refer

enca

. Os

tvaren

je mo

že da

bude

kao

mater

ijalizo

vana

mjer

a, mj

erilo,

ref

erentn

i mate

rijal ili

mjer

ni sis

tem. Et

alon

Tvarn

a mjer

a, mj

erilo,

refer

entna

tva

r ili m

jerni

susta

v nam

ijenje

n za

odre�

ivanje

, ostv

ariva

nje,

�uva

nje ili

obna

vljanje

jedin

ice ili

jedne

ili viš

e vrije

dnos

ti kak

ve

veli�i

ne da

bi m

ogli p

osluž

iti kao

ref

erenc

ija.

Stan

dard

, co

mpou

nd

A se

t of s

imila

r mate

rial m

easu

res

or me

asuri

ng in

strum

ents

that,

throu

gh th

eir co

mbine

d use

, co

nstitu

tes on

e stan

dard

calle

d a

comp

ound

stan

dard.

[4] E

talon

, sku

pni S

kup s

li�nih

mater

ijalizi

ranih

mjera

ili mj

erila

koji, u

potrij

eblje

ni za

jedno

, �ine

jeda

n etal

on ko

ji se

naziv

a sku

pnim

etalo

nom.

Etalo

n, ko

lek-

tivni

Skup

sli�n

ih ma

terija

lizova

nih

mjera

ili mj

erila

koji, z

ajedn

i�ki

koriš

�eni,

�ine

jeda

n etal

on ko

ji se

zove

kolek

tivni

etalon

.

Etalo

n, sk

upni

Skup

sli�n

ih tva

rnih m

jera i

li mj

erila

koji u

potrij

eblje

ni za

jedno

tvo

re eta

lon ko

ji se n

aziva

sk

upnim

etalo

nom.

Meas

urem

ent

stand

ard,

intern

ation

al Me

asure

ment

stand

ard re

cogn

ised

by si

gnato

ries t

o an i

nterna

tiona

l ag

reeme

nt an

d inte

nded

to se

rve

world

wide

e.g.

the in

terna

tiona

l pro

totyp

e of th

e kilo

gram.

[4] E

talon

, me�

u-na

rodn

i Me

�una

rodni

etalon

je et

alon k

oji

na os

novu

me�

unaro

dnog

ug

ovora

služ

i kao

me�

unaro

dna

osno

va za

odre�

ivanje

vrije

dnos

ti sv

ih dru

gih et

alona

neke

mjer

ne

jedini

ce. (*

)

Etalo

n, me

�u-

naro

dni

Etalo

n koji

su pr

iznali

potpi

snici

me�u

narod

nog s

poraz

uma,

a na

menje

n je d

a služ

i širo

m sv

ijeta,

na

pr. m

e�un

arodn

i prot

otip k

ilo-

grama

.

Me�u

naro

dni

(mjer

ni) et

alon Et

alon p

rizna

t me�

unaro

dnim

do

govo

rom da

bi sl

užio

kao

me�u

narod

na os

nova

za do

djel-

jivanje

vrije

dnos

ti drug

im et

alo-

nima o

dre�e

ne ve

li�ine

.

Meas

urem

ent

stand

ard,

natio

nal

Meas

ureme

nt sta

ndard

reco

gnize

d by

natio

nal a

uthori

ty to

serve

in a

state

or ec

onom

y as t

he ba

sis fo

r as

signin

g qua

ntity

value

s to o

ther

meas

ureme

nt sta

ndard

s for

the

kind o

f qua

ntity

conc

erned

.

[4] E

talon

, drža

vni D

ržavn

i etal

on je

etalo

n najv

išeg

mjeri

teljsk

og kv

alitet

a u B

osni

i He

rcego

vini, k

oji sl

uži k

ao os

-no

va za

odre�

ivanje

vrije

dnos

ti sv

ih dru

gih et

alona

neke

mjer

ne

jedini

ce. (*

)

Etalo

n, na

-cio

nalni

Et

alon k

oji je

nacio

nalni

orga

n pri

znao

da sl

uži u

drža

vi ili e

ko-

nomi

ji kao

osno

va za

pripi

sivan

je vri

jedno

sti od

nosn

eveli

�ine d

rugim

eta

lonim

a.

Nacio

nalni

mj

erni e

talon

Etalo

n priz

nat o

dluko

m ko

je drž

ave d

a bi u

njoj

služio

kao

osno

va za

dodje

ljivan

je vri

jed-

nosti

drug

im et

alonim

a odre

-�e

ne ve

li�ine

.

Meas

urem

ent

stand

ard,

maint

enan

ce

Set o

f ope

ration

s nec

essa

ry to

prese

rve th

e metr

ologic

al pro

per-

ties o

f a m

easu

remen

t stan

dard

withi

n stat

ed lim

its.

[4] E

talon

, od

ržava

nje

Skup

radn

ji neo

phod

nih da

bi se

o�

uvale

mjer

iteljsk

e kara

kter-

istike

etalo

na un

utar o

dgov

ara-

ju�ih

granic

a.

Etalo

n, od

ržava

nje

Skup

mjer

a neo

phod

nih da

se

metro

loška

svojs

tva et

alona

o�u-

vaju

u odg

ovara

ju�im

gran

icama

.

Mjern

i etal

on,

održa

vanje

Sk

up po

stupa

ka nu

žnih

da bi

se

metro

loške

zna�

ajke m

jerno

g eta

lona o

držale

unuta

r odg

ova-

raju�

ih gra

nica.

Trav

elling

sta

ndard

Se

e Stan

dard,

trave

lling.

[4] E

talon

, putu

-ju�

i Et

alon,

pone

kad p

oseb

no ko

n-str

uisan

, za u

potre

bu u

pore-

�enju

etalo

na na

razli�

itim

lokac

ijama

Etalo

n, pu

tu-ju�

i Et

alon,

pone

kad p

oseb

ne ko

n-str

ukcije

, nam

ijenje

n za p

renoš

enje

izme�

u raz

li�itih

mjes

ta. P

onek

ad

koriš

�ena

pore�

enja

etalon

a na

razli�i

tim m

jestim

a.

Etalo

n, pr

i-jen

osni

Etalo

n, ka

tkad p

oseb

ne ko

n-str

ukcije

, koji

se up

otreb

ljava

za

uspo

redbu

etalo

na na

razli�

itim

mjes

tima.

74

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Tran

sfer

stand

ard or

de

vice

Devic

e use

d as a

n inte

rmed

iary t

o co

mpare

mea

surem

ent s

tanda

rds.

[4] E

talon

, pos

-red

ni�ki

Etalo

n koji

se ko

risti k

ao po

srenik

za

pore�

enje

etalon

a. Et

alon,

trans

-fer

Et

alon k

oji se

koris

ti kao

posre

dnik

u pore

�enju

etalo

na.

Etalo

n, po

s-red

ni�ki

Etalo

n koji

se up

otreb

ljava

kao

posre

dnik

za us

pored

bu et

a-lon

a. Ca

librat

ion

Set o

f ope

ration

s tha

t esta

blish

, un

der s

pecif

ied co

nditio

ns, th

e rel

ation

ship

betw

een t

he qu

antity

va

lues w

ith m

easu

remen

t unc

er-tai

nties

prov

ided b

y mea

surem

ent

stand

ards o

r cert

ified r

eferen

ce

mater

ials a

nd co

rresp

ondin

g ind

icatio

ns w

ith th

e ass

ociat

ed

meas

ureme

nt un

certa

inties

of th

e me

asure

ment

instru

ment,

mea

sur-

ing sy

stem

or ref

erenc

e mate

rial

unde

r test.

[4] K

alibr

acija

Ka

librac

ija je

skup

postu

paka

ko

jima s

e u od

re�en

im us

lovim

a us

posta

vlja od

nos i

zme�

u vri

jedno

sti ve

li�ina

koje

poka

zuje

neko

mjer

ilo ili

vrijed

nosti

koju

preds

tavlja

neki

refere

ntni m

ateri-

jal i o

dgov

araju�

ih vri

jedno

sti

ostva

renih

etalon

om. (*

)

Etalo

niran

je Sk

up po

stupa

ka ko

jima s

e, u

odre�

enim

uslov

ima,

uspo

stavlja

od

nos i

zme�

u vrije

dnos

ti veli

�ina

sa m

jernim

nesig

urnos

tima k

oje

daje

etalon

ili ov

jeren

i refer

entni

ma

terija

l i odg

ovara

ju�eg

po-

kaziv

anja

sa pr

idruž

enim

mjer

nim

nesig

urnos

tima m

jerila

, mjer

nog

sistem

a ili r

eferen

tnog m

aterija

la ko

ji se i

spitu

je.

Umjer

avan

je Sk

up po

stupa

ka ko

jima s

e u

odre�

enim

uvjet

ima u

spos

tavlja

od

nos i

zme�

u vrije

dnos

ti ve

li�ina

koje

poka

zuje

neko

mj

erilo

ili mjer

ni su

stav,

ili vrije

d-no

sti ko

je pri

kazu

je ne

ka tv

arna

mjera

ili ne

ka re

feren

tna tv

ar i

odgo

varaj

u�ih

vrijed

nosti

ost-

varen

ih eta

lonim

a.

e-mark

Se

e cha

pter 2

.2.3.

2.2.3.

e-ozn

aka

Pogle

daj p

oglav

lje 2.

2.3.

e-zna

k Vid

jeti p

oglav

lje 2.

2.3.

e-ozn

aka

Vidi p

oglav

lje 2.

2.3.

EA

Europ

ean c

o-ope

ration

for A

ccred

i-tat

ion, fo

rmed

by th

e ama

lgama

-tio

n of E

AL (E

urope

an C

o-op

eratio

n for

Accre

ditati

on of

La

borat

ories

) and

EAC

(Euro

pean

Ac

credit

ation

of C

ertific

ation

) in

Nove

mber

1997

.

3.2.2.

EA

Evrop

ska k

oope

racija

za ak

redi-

taciju

, osn

ovan

a inte

gracijo

m EA

L (Eu

ropea

n Co-o

perat

ion fo

r Ac

credit

ation

of La

borat

ories

) i EA

C (E

urope

an A

ccred

itatio

n of

Certif

icatio

n) u n

ovem

bru 19

97.

godin

e.

EA

Evrop

ska s

aradn

ja za

akred

itaciju

, ob

razov

ana s

pajan

jem E

AL (E

v-rop

ska s

aradn

ja za

akred

itacije

lab

orator

ija) i

EAC

(Evro

pska

ak

redita

cija za

sertif

ikacije

) nov

em-

bra 19

97.

EA

Europ

ska s

uradn

ja na

akred

i-tac

iji, na

stala

spaja

njem

EAL-a

(E

urops

ke su

radnje

na ak

redi-

taciji l

abora

torija

) i EA

C-a (

Eu-

ropsk

e akre

ditac

ije za

potvr

�i-va

nje) u

stud

enom

1997

. go

dine.

EAC

See E

A.

3.2.2.

EAC

Pogle

daj E

A.

EAC

Vidjet

i EA.

EA

C Vid

i EA.

EA

L Se

e EA.

3.2

.2.EA

L Po

gleda

j EA.

EA

L Vid

jeti E

A.

EAL

Vidi E

A.

EIM

Helle

nic In

stitut

e of M

etrolo

gy, th

e na

tiona

l metr

ology

insti

tute o

f Gr

eece

.

EIM

Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Gr

�ke.

EIM

Helen

ski in

stitut

za m

etrolo

giju,

nacio

nalni

metr

ološk

i insti

tut G

r�ke

EIM

Gr�k

a nac

ionaln

a metr

ološk

a us

tanov

a.

EPTIS

Eu

ropea

n Prof

icienc

y Tes

ting

Inform

ation

Sys

tem.

EP

TIS

Evrop

ski in

forma

cioni

sistem

za

ispitiv

anje.

EP

TIS

Evrop

ski in

forma

cioni

sistem

o pro

veri o

spos

oblje

nosti

. EP

TIS

Europ

ski in

forma

cijski

susta

v za

ispitiv

anje

stru�

nosti

. EU

RACH

EM

See c

hapte

r 3.2.

5. 3.2

.5.EU

RACH

EM

Pogle

daj p

oglav

lje 3.

2.5.

EURA

CHEM

Vid

jeti p

oglav

lje 3.

2.5.

EURA

CHEM

Vid

i pog

lavlje

3.2.5

. EU

RAME

T Eu

ropea

n Ass

ociat

ion of

Nati

onal

Metro

logy I

nstitu

tes.

3.2.1.

EURA

MET

Sarad

nja iz

me�u

nacio

nalni

h mj

eritel

jskih

institu

ta u E

vropi

i Ev

ropsk

e kom

isije.

EURA

MET

Evrop

sko u

druže

nje na

ciona

lnih

metro

loških

insti

tuta.

EU

RAME

T Su

radnja

izme

�u na

ciona

lnih

metro

logijsk

ih us

tanov

a u E

uropi

i Euro

psko

ga po

vjeren

stva.

EU

ROLA

B

Volun

tary c

o-ope

ration

betw

een

testin

g and

calib

ration

labo

ratori

es

in Eu

rope.

3.2.4.

EURO

LAB

Dobro

voljn

a sara

dnja

izme�

u isp

itnih

i kali

bracio

nih la

borat

orija

u Evro

pi.

EURO

LAB

Dobro

voljn

a sara

dnja

izme�

u lab

orator

ija za

ispit

ivanje

i eta-

lonira

nje u

Evrop

i.

EURO

LAB

Drag

ovolj

na su

radnja

izme

�u

ispitn

ih i m

jerite

ljskih

labora

torija

u E

uropi.

75

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Corre

ction

fac

tor

Facto

r by w

hich t

he un

corre

cted

meas

uring

resu

lt is m

ultipl

ied to

co

mpen

sate

for a

syste

matic

error

.

[5] F

aktor

korek

-cij

e Br

oj�an

i fakto

r koji

m se

mno

ži ne

isprav

ljen m

jerni

rezult

at da

bi

se na

dokn

adila

siste

mska

gre

ška.

Fakto

r kor

ek-

cije

Broj�

ani fa

ktor k

ojim

se m

noži

neko

rigov

an re

zulta

t mjer

enja

da bi

se

komp

enzo

vala

sistem

atska

gre

ška.

Fakto

r is-

prav

ka

Broj�

ani fa

ktor k

ojim

se m

noži

mjern

i rezu

ltat d

a bi s

e pon

ištila

su

stavn

a pog

rješk

a.

Cove

rage

factor

A

numb

er gre

ater th

an 1

by w

hich

the co

mbine

d stan

dard

meas

ure-

ment

unce

rtaint

y is m

ultipl

ied to

ob

tain a

n exp

ande

d mea

surem

ent

unce

rtaint

y.

2.1.7.

Fakto

r op-

sega

Po

gleda

ti pog

lavlje

2.1.7

. Fa

ktor

obuh

vata

Broj

ve�i

od 1

sa ko

jim se

komb

i-no

vana

stan

dardn

a mjer

na ne

-sig

urnos

t mno

ži da

bi se

dobil

a pro

širen

a mjer

na ne

sigurn

ost.

Fakto

r pok

-riv

anja

Vidi p

oglav

lje 2.

1.7

Fund

amen

tal

Metro

logy

See M

etrolo

gy, fu

ndam

ental

.

Fund

amen

-tal

no m

jerite

l-jst

vo

Vidi m

jerite

ljstvo

, fund

amen

talno

Fund

amen

-tal

na

metro

logija

Vid

eti m

etrolo

gija,

funda

menta

lna

Teme

ljna

metro

logija

Vid

i metr

ologij

a, tem

eljna

GLP

Good

Labo

ratory

Prac

tice.

Accre

d-itin

g bod

ies ap

prove

labo

ratori

es in

ac

corda

nce w

ith th

e GLP

rules

of

OECD

.

GL

P Do

bra la

borat

orijsk

a prak

sa.

Akred

itova

na tije

la od

obrav

aju

labora

torije

u sk

ladu s

a GLP

pra

vilima

OEC

D-a.

GLP

Dobra

labo

ratori

jska p

raksa

. Ak

redita

ciona

tijela

potvr

�uju

labora

torije

u sk

ladu s

a prav

ilima

dobre

labo

ratori

jske p

rakse

OEC

D. GL

P Do

bra la

borat

orijsk

a prak

sa.

Potvr

dben

a tije

la od

obrav

aju

labora

torije

u sk

ladu s

prav

ilima

GLP

OECD

-a.

GUM

Gu

ide to

the E

xpres

sion o

f Unc

er-tai

nty in

Mea

surem

ent. P

ublish

ed

by B

IPM,

IEC,

IFCC

(Inter

natio

nal

Fede

ration

of C

linica

l Che

mistr

y),

ILAC,

ISO,

IUPA

C, IU

PAP

and

OIML

.

[6] G

UM

Vodi�

za iz

ražav

anje

mjern

e ne

sigurn

osti.

Objav

ljen o

d stra

ne

BIPM

, IEC,

ISO,

OIM

L i IF

CC

(Inter

natio

nal F

edera

tion o

f Cl

inica

l Che

mistr

y), IU

PAC

(Inter

natio

nal U

n on o

f Pure

and

Appli

ed C

hemi

stry)

i IUPA

P.

GUM

Uputs

tvo za

izraž

avan

je mj

erne

nesig

urnos

ti. Izd

ava�

i: BIP

M, IE

C,

IFCC

(Me�

unaro

dna f

edera

cija za

klin

i�ku h

emiju

), ILA

C, IS

O,

IUPA

C, IU

PAP

i OIM

L.

GUM

Upute

za is

kaziv

anje

mjern

e ne

sigurn

osti.

Objav

ili su i

h BI

PM, IE

C, IS

O, O

IML,

IFFC

(Me�

unaro

dni s

avez

za kl

ini�k

u ke

miju)

, IUPA

C (M

e�un

arodn

a un

ija za

�istu

i prim

ijenje

nu

kemi

ju) i I

UPAP

(Me�

unaro

dna

unija

za �i

stu ip

rimije

njenu

fiz

iku).

IEC

Intern

ation

al Ele

ctrote

chnic

al Co

mmiss

ion.

IEC

Me

�una

rodna

elek

troteh

ni�ka

ko

misija

. IEC

Me

�una

rodna

elek

troteh

ni�ka

ko

misija

. IEC

Me

�una

rodno

elek

troteh

ni�ko

po

vjeren

stvo.

ILAC

Int

ernati

onal

Labo

ratory

Acc

redita

-tio

n Coo

perat

ion.

3.1.7.

ILAC

Me�u

narod

na sa

radnja

akred

i-tov

anih

labora

torija

. ILA

C Me

�una

rodna

sarad

nja na

akred

i-tac

iji lab

orator

ija.

ILAC

Me�u

narod

na su

radnja

na

akred

itaciji

labo

ratori

ja,.

IPQ

Institu

to Po

rtugu

ês da

Qua

lidad

e, the

natio

nal m

etrolo

gy in

stitut

e of

Portu

gal.

IPQ

Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Po

rtuga

la.

IPQ

Portu

galsk

i insti

tut za

kvali

tet,

nacio

nalni

metr

ološk

i insti

tut

Portu

galije

.

IPQ

Portu

galsk

a nac

ionaln

a me

trološ

ka us

tanov

a.

ISO

Intern

ation

al Or

ganis

ation

for

Stan

dardi

satio

n.

ISO

Me�u

narod

na or

ganiz

acija

za

stand

ardiza

ciju.

ISO

Me�u

narod

na or

ganiz

acija

za

stand

ardiza

ciju.

ISO

Me�u

narod

na or

ganiz

acija

za

norm

izaciju

. IR

MM

Institu

te for

Refe

rence

Mate

rials

and M

easu

remen

ts, Jo

int R

e-se

arch C

entre

unde

r the E

urope

an

Comm

ission

IR

MM

Institu

t za r

eferen

tne m

aterija

le i

mjere

nja, J

oint R

esea

rch C

entre

(Z

ajedn

i�ki is

traživ

a�ki

centa

r) os

nova

n pod

Evro

psko

m ko

-mi

sijom.

IRMM

Ins

titut z

a refe

rentne

mate

rijale

i mj

erenja

, mješ

oviti i

straž

iva�k

i ce

ntar E

vrops

ke ko

misije

.

IRMM

Us

tanov

a za r

eferen

tne tv

ari i

mjere

nja, S

redišt

e za z

ajedn

i�ka

istraž

ivanja

pod E

urops

kim

povje

renstv

om.

76

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Perfo

rman

ce

testin

g (lab

ora-

tory)

Deter

mina

tion o

f the t

estin

g cap

a-bil

ity of

a lab

orator

y, by

comp

aring

tes

ts pe

rform

ed be

twee

n lab

orato-

ries.

Isp

itivan

je pe

rform

ansa

(la

borat

orije

) Od

re�iva

nje is

pitnih

mog

u�no

sti

labora

torije

pore�

enjem

ispit

i-va

nja ob

avlje

nih iz

me�u

labo

ra-tor

ija.

Ispitiv

anje

ospo

sobl-

jenos

ti (lab

o-rat

orije

)

Odre�

ivanje

mog

u�no

sti la

bora-

torije

za is

pitiva

nja po

re�en

jem

rezult

ata is

pitiva

nja ob

avljn

eim

izme�

u lab

orator

ija.

Ispitiv

anje

ospo

sobl-

jenos

ti (lab

ora-

torija

)

Odre�

ivanje

ispit

nih m

ogu�

nosti

lab

orator

ija us

pored

bom

ispiti-

vanja

me�

u lab

orator

ijima.

Testi

ng

Tech

nical

proce

dure

cons

isting

of

the de

termi

natio

n of o

ne or

more

ch

aracte

ristic

s of a

give

n prod

uct,

proce

ss or

servi

ce, in

acco

rdanc

e wi

th a s

pecif

ied pr

oced

ure.

[5] I

spitiv

anje

Tehn

i�ka p

roced

ura ko

ja se

sa

stoji o

d odre

�ivan

ja jed

ne ili

više k

arakte

ristik

a dato

g proi

z-vo

da, p

roces

a ili u

sluge

, u sk

ladu

sa od

re�en

om pr

oced

urom.

Ispitiv

anje

Tehn

i�ki p

ostup

ak ko

ji se s

astoj

i u

odre�

ivanju

jedn

e ili v

iše ka

rakter

-ist

ika da

tog pr

oizvo

da, p

roces

a ili

uslug

e, u s

kladu

sa od

re�en

im

postu

pkom

.

Ispitiv

anje

Tehn

i�ka r

adnja

koja

se sa

stoji u

od

re�iva

nju je

dnog

ili viš

e sv

ojstav

a odre

�eno

ga pr

oiz-

voda

, proc

esa i

li uslu

ge u

sklad

u s j

asno

odre�

enim

postu

pkom

. IU

PAP

Th

e Inte

rnatio

nal U

nion o

f Pure

an

d App

lied P

hysic

s. 3.1

.9.IU

PAP

Me�u

narod

na un

ija za

�istu

i pri

mjen

jenu f

iziku.

IUPA

P Me

�una

rodna

unija

za �i

stu i

primj

enjen

u fizik

u. IU

PAP

Me�u

narod

na un

ija za

�istu

i pri

mijen

jenu f

iziku.

Deriv

ed un

it Th

e mea

surem

ent u

nit fo

r a de

-riv

ed qu

antity

. 5.2

. [4]

Po

gleda

ti pog

lavlje

5.2.

Izved

ena

jedini

ca

Mjern

a jed

inica

za iz

vede

nu

veli�i

nu.

Izved

ena

(mjer

na)

jedini

ca

Vidi p

oglav

lje 5.

2.

Deriv

ed qu

an-

tity

Quan

tity, in

a sy

stem

of qu

antitie

s, de

fined

in te

rms o

f the b

ase q

uanti

-tie

s of th

at sy

stem.

Izv

eden

a ve

li�ina

Ve

li�ina

defin

isana

, u si

stemu

ve

li�ina

, kao

funk

cija os

novn

e ve

li�ine

tog s

istem

a.

Izved

ena

veli�

ina

Veli�i

na ko

ja je,

u sis

temu v

eli�in

a, de

finisa

na pr

eko o

snov

nih ve

li�ina

tog

siste

ma.

Izved

ena

veli�

ina

Veli�i

na de

finira

na u

kojem

u su

stavu

jedin

ica ka

o fun

kcija

os

novn

ih ve

li�ina

toga

susta

va.

Calib

ration

rep

ort

Resu

lt(s) o

f a ca

librat

ion ca

n be

regist

ered i

n a do

cume

nt so

me-

times

calle

d a ca

librat

ion ce

rtifica

te or

a cali

bratio

n rep

ort.

[5] I

zvješ

taj o

kalib

raciji

Rezu

ltat k

alibra

cije m

ože s

e reg

istrov

ati u

doku

mentu

koji s

e po

neka

d zov

e cert

ifikat

o kali

-bra

ciji ili

izvješ

taj o

kalib

raciji.

Izveš

taj o

etalon

iranju

Re

zulta

t etal

onira

nja m

ože d

a se

regist

ruje u

doku

mentu

koji s

e po

neka

d zov

e uvje

renje

o eta-

lonira

nju ili

izveš

taj o

etalon

iranju

.

Izvješ

taj o

umjer

avan

ju Re

zulta

ti umj

erava

nja m

ogu s

e za

biljež

iti u do

kume

ntu ko

ji se

katka

d naz

iva po

tvrda

o um

jera-

vanju

ili izv

ještaj

o um

jerav

anju.

Un

it of m

eas-

urem

ent

Real

scala

r qua

ntity,

defin

ed an

d ad

opted

by co

nven

tion,

with

which

an

y othe

r qua

ntity

of the

same

kind

ca

n be c

ompa

red to

expre

ss th

e rat

io of

the tw

o qua

ntitie

s as a

nu

mber.

[4] J

edini

ca

(mjer

na)

Pose

bna v

eli�in

a, de

finisa

na i

usvo

jena s

poraz

umom

, sa

kojom

se up

ore�u

ju dru

ge

veli�i

ne is

te vrs

te ka

ko bi

se

izraz

ila nj

ihova

mag

nitud

a u

odno

su na

tu ve

li�inu

.

Jedin

ica

(mjer

na)

Realn

a ska

larna

veli�i

na, d

ogov

o-rom

defin

isana

i usv

ojena

, sa

kojom

mog

u da s

e pore

de sv

e dru

ge ve

li�ine

iste

vrste

da bi

se

izraz

io od

nos d

vije ve

li�ine

kao

broj.

Jedin

ica

(mjer

na)

Pose

bna v

eli�in

a, to�

no od

re-�e

na i p

rihva

�ena

dogo

vorom

, s

kojom

se us

pore�

uju dr

uge

veli�i

ne is

te vrs

te da

bi se

izr

azile

njiho

ve ve

liko�e

u od

-no

su na

tu ve

li�inu

. JV

Ju

sterve

sene

t, the

Norw

egian

Me

trolog

y Serv

ice, th

e nati

onal

metro

logy i

nstitu

te of

Norw

ay.

Ju

stervs

enet

Nacio

nalni

mjer

iteljsk

i insti

tut

Norve

ške.

JV

Juste

rvese

netNo

rvešk

a metr

ološk

a služ

ba,

nacio

nalni

metr

ološk

i insti

tut

Norve

ške.

Juste

rvsen

et No

rvešk

i nac

ionaln

i metr

ološk

i ins

titut

Meas

urem

ent

stand

ard,

intern

ation

al Me

asure

ment

stand

ard re

cogn

ised

by si

gnato

ries t

o an i

nterna

tiona

l ag

reeme

nt an

d inte

nded

to se

rve

world

wide

e.g.

the in

terna

tiona

l pro

totyp

e of th

e kilo

gram.

[4] M

e�un

arodn

i eta

lon

Me�u

narod

ni eta

lon je

etalo

n koji

na

osno

vu m

e�un

arodn

og

dogo

vora

služi

kao m

e�u-

narod

na os

nova

za od

re�iva

nje

vrijed

nosti

svih

drugih

etalo

na

neke

mjer

ne je

dinice

. (*)

Etalo

n, me

�u-

naro

dni

Etalo

n koji

su pr

iznali

potpi

snici

me�u

narod

nog s

poraz

uma,

a na

menje

n je d

a služ

i širo

m sv

ijeta,

np

r. me�

unaro

dni p

rototi

p kilo

-gra

ma.

Me�u

naro

dni

(mjer

ni) et

alon Et

alon p

rizna

t me�

unaro

dnim

do

govo

rom da

bi sl

užio

kao

me�u

narod

na os

nova

za do

djel-

jivanje

vrije

dnos

ti drug

im et

alo-

nima o

dre�e

ne ve

li�ine

.

77

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

META

S Fe

deral

Offic

e of M

etrolo

gy, th

e na

tiona

l metr

ology

insti

tute o

f Sw

itzerl

and.

ME

TAS

Nacio

nalni

mjer

iteljsk

i insti

tut

Švajc

arske

. ME

TAS

Save

zna u

prava

za m

etrolo

giju,

nacio

nalni

metr

ološk

i insti

tut Š

va-

jcarsk

e.

META

S Šv

icarsk

i sav

ezni

ured z

a me

trolog

iju i o

vlaš�

ivanje

, šv

icarsk

a nac

ionaln

a me

trološ

ka us

tanov

a. Me

trolog

y Fr

om th

e Gree

k word

“metr

on” =

me

asure

ment.

The s

cienc

e of

meas

ureme

nt an

d its

appli

catio

n.

1.1. M

jerite

ljstvo

Mj

eritel

jstvo

je na

u�no

-stru�

na

oblas

t koja

se od

nosi

na m

jer-

enje.

Metro

logija

Od

gr�k

e rije

�i "m

etron

" = m

jer-

enje.

Nau

ka o

mjere

nju i n

jegov

oj pri

mjen

i.

Metro

logija

Od

gr�k

e rije

�i "m

etron

" –

mjere

nje. Z

nano

st o m

jeren

ju.

Metro

logy,

legal

Ensu

res ac

curac

y and

relia

bility

of

meas

ureme

nt wh

ere m

easu

red

value

s can

affec

t hea

lth, s

afety,

or

the tra

nspa

rency

of fin

ancia

l tra

nsac

tions

e.g.

weigh

ts an

d me

asure

s.

2.2. Z

akon

sko

mjeri

teljst

vo

Zako

nsko

mjer

iteljst

vo je

oblas

t mj

eritel

jstva

koja

se ba

vi mj

ernim

jed

inica

ma, m

jernim

meto

dama

i mj

erilim

a sa s

tanov

išta p

rimjen

e ob

avez

nih te

hni�k

ih i z

akon

skih

zahtj

eva u

cilju

ostva

rivan

ja sig

urnos

ti i ta�

nosti

mjer

enja.

Zako

nska

me

trolog

ija

Obez

bje�u

je ta�

nost

i pou

zdan

ost

mjere

nja gd

je mj

erene

vrije

dnos

ti mo

gu da

budu

zna�

ajne z

a zdra

v-lje

ljudi,

bezb

jedno

st, ili

trans

par-

entno

st fin

ansijs

kih tra

nsak

cija, n

pr.

tegov

i i mjer

e.

Metro

logija

, za

kons

ka

Osigu

rava t

o�no

st mj

erenja

gdje

mjern

e vrije

dnos

ti mog

u utje

cati

na zd

ravlje

, sigu

rnost

ili raz

vid-

nost

finan

cijskih

trans

akcija

.

Metro

logy,

indus

trial

Ensu

res ap

propri

ate fu

nctio

n of th

e me

asuri

ng in

strum

ents

used

in

indus

try as

well

as in

prod

uctio

n an

d tes

ting p

roces

ses.

1.2. M

jerite

ljstvo

, ind

ustri

jsko

Osigu

rava p

riklad

no fu

nkcio

ni-sa

nje m

jernih

instr

umen

ata ko

ji se

koris

te u i

ndus

triji, k

ao i

proizv

odnji

i proc

esim

a isp

iti-va

nja.

Metro

logija

, ind

ustri

jska

Obez

bje�u

je isp

ravno

funk

cioni-

sanje

mjer

ila u

indus

triji k

ao i u

pro

cesim

a proi

zvod

nje i is

pitiva

nja. Me

trolog

ija,

indus

trijsk

a Os

igurav

a odg

ovara

ju�e f

unk-

cionir

anje

mjeri

la ko

ja se

upot-

reblja

vaju

u ind

ustrij

i te u

proce

-sim

a proi

zvod

nje i is

pitiva

nja.

Metro

logy,

funda

menta

l Th

ere is

no in

terna

tiona

l defi

nition

of

the ex

press

ion “fu

ndam

ental

me

trolog

y” bu

t this

expre

ssion

is

used

to re

fer to

the m

ost a

ccura

te lev

elof m

easu

remen

t with

in a g

iven

discip

line.

1.2. M

jerite

ljstvo

, fun

dame

n-tal

no

Ne po

stoji m

a�un

arodn

a de-

finicij

a za i

zraz

funda

menta

lno

mjeri

teljst

vo .

Metro

logija

, fun

dame

n tal

na

Nema

me�

unaro

dne d

efinic

ije

izraz

a "fun

dame

ntalna

metr

ologij

a",

ali ov

aj ter

min o

zna�

ava n

ajta�

niji

mogu

�i niv

o mjer

enja

unuta

r od

re�en

e obla

sti.

Metro

logija

, tem

eljna

Ne

posto

ji me�

unaro

dno p

rihva

-�e

na de

finicij

a izra

za "te

meljn

a me

trolog

ija", a

li taj iz

raz

ozna

�uje

najto

�niju

mjer

nu

razinu

u da

noj d

iscipl

ini.

Metro

logy,

scien

tific

Ende

avou

rs to

organ

ise, d

evelo

p an

d main

tain m

easu

ring s

tanda

rds. 1.2

. Mjer

iteljs

tvo,

nau�

no

Nasto

janje

da se

orga

nizuju

, raz

vijaju

i održ

avaju

mjer

ni eta

loni.

Metro

logija

, na

u�na

Na

stoji d

a orga

nizuje

, razv

ija i

održa

va et

alone

. Me

trolog

ija,

znan

stven

a Ba

vi se

orga

nizac

ijom,

razv

ojem

i održ

avan

jem m

jernih

etalo

na.

Meas

urem

ent

Proc

ess o

f exp

erime

ntally

obtai

n-ing

one o

r more

quan

tity va

lues

that c

an re

ason

ably

be at

tribute

d to

a qua

ntity.

Set

of op

eratio

ns fo

r the

purpo

se of

deter

minin

g the

value

of

a qua

ntity.

[4] M

jeren

je Mj

erenje

je sk

up po

stupa

ka

kojim

a se o

dre�u

je vri

jedno

st ne

ke ve

li�ine

.(*)

Mjere

nje

Proc

es ek

speri

menta

lnog d

obija

nja

jedne

ili viš

e vrije

dnos

ti veli

�ine

koje

mogu

razu

mno d

a se p

ripišu

ve

li�ini.

Sku

p pos

tupak

a koji

imaju

za

cilj o

dre�iv

anje

vrijed

nosti

ve

li�ine

.

Mjere

nje

Skup

postu

paka

kojim

a se

odre�

uje vr

ijedn

ost k

akve

ve

li�ine

.

78

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Meas

uring

sy

stem

Set o

f one

or m

ore m

easu

ring

instru

ments

and o

ften o

ther d

e-vic

es, in

cludin

g any

reag

ent a

nd

supp

ly, as

semb

led an

d ada

pted t

o giv

e info

rmati

on us

ed to

gene

rate

meas

ured q

uanti

ty va

lues w

ithin

spec

ified i

nterva

ls for

quan

tities o

f sp

ecifie

d kind

s.

[4] M

jerni

sistem

Sku

p od j

edno

g ili v

iše m

jerila

i �e

sto dr

ugih

ure�a

ja, uk

lju�u

ju�i

svak

i reag

ens i

izvo

r, sas

tavlje

nih

i prila

go�e

nih da

daju

inform

aciju

ko

riš�e

nu da

se st

vore

vrijed

nosti

mj

erene

veli�i

ne u

okvir

u odre

-�e

nih in

terva

la za

veli�i

ne od

re-�e

nih vr

sta.

Mjern

i sist

em S

kup o

d jed

nog i

li više

mjer

ila i

�esto

drug

ih ure

�aja,

uklju

�uju�

i sv

aki re

agen

s i iz

vor, s

astav

ljenih

i pri

lago�

enih

da da

ju inf

ormac

iju

koriš

�enu

da se

stvo

re vri

jedno

sti

mjere

ne ve

li�ine

u ok

viru o

dre-

�enih

inter

vala

za ve

li�ine

odre-

�enih

vrsta

.

Mjern

i sus

tav S

kup o

d jed

nog i

li više

mjer

ila i

�esto

drug

ih ure

�aja,

uklju

�uju�

i sv

aki re

agen

s i iz

vor,

sasta

vljenih

i prila

go�e

nih da

da

ju inf

ormac

iju ko

riš�e

nu da

se

stvore

vrije

dnos

ti mjer

ene

veli�i

ne u

okvir

u odre

�enih

int

ervala

za ve

li�ine

odre�

enih

vrsta.

Me

thod o

f me

asur

emen

t Gene

ric de

scrip

tion o

f a lo

gical

organ

isatio

n of o

perat

ions u

sed i

n a m

easu

remen

t.

[4] M

etoda

mjer

-en

ja Lo

gi�ni

slijed

postu

paka

, opis

an

uopš

teno,

koris

ti se z

a izv

o�en

je mj

erenja

.

Metod

a mjer

-en

ja

Tipi�a

n opis

logi�

ke or

ganiz

acije

po

stupa

ka, k

oji se

obav

ljaju

priliko

m mj

erenja

.

Mjern

a meto

da Sm

islen n

iz po

stupa

ka, o

pisan

ih pre

ma ro

du, k

oji se

upot-

reblja

vaju

za pr

oved

bu m

jeren

ja.Un

certa

inty o

f me

asur

emen

t Non-n

egati

ve pa

ramete

r, ass

oci-

ated w

ith th

e res

ult of

a me

asure

-me

nt tha

t cha

racter

ises t

he di

sper-

sion o

f the q

uanti

ty va

lues b

eing

attrib

uted t

o the

mea

suran

d, ba

sed

on th

e info

rmati

on us

ed. [4

] The

es

timati

on of

unce

rtaint

y in a

ccor-

danc

e with

GUM

guide

lines

is

usua

lly ac

cepte

d.

[6] M

jerna

ne-

sigur

nost

Param

etar, o

dnos

i se n

a rez

ultat

mjere

nja ko

ji kara

kteriš

e ras

i-pa

nje vr

ijedn

osti k

oje ra

zumn

o mo

že bi

ti prip

isano

mjer

enoj

veli�i

ni. P

rocjen

a nes

igurno

sti u

sklad

u sa G

UM-om

se ob

i�no

prihv

ata.

Mjern

a ne-

sigur

nost

Pozit

ivan p

arame

tar, p

ridruž

en

rezult

atu m

jeren

ja, ko

ji kara

kteriš

e ras

ipanje

vrije

dnos

ti veli

�ine

pripis

anih

mjere

noj v

eli�in

i, zas

no-

van n

a kori

š�en

im in

forma

cijama

. Pr

ihva�

eno j

e da s

e proc

jena

mjern

e nes

igurno

sti ob

i�no v

rši u

sklad

u sa s

mjern

icama

nave

denim

u G

UM.

Mjern

a ne-

sigur

nost

Param

etar p

ridruž

en re

zulta

tu ko

jeg m

jeren

ja ko

ji opis

uje

rasipa

nje vr

ijedn

osti k

oje bi

se

razum

no m

ogle

pripis

ati

mjere

noj v

eli�in

i. Obi�

no se

pri

hva�

a proc

jena m

jerne

ne

sigurn

osti u

sklad

u s G

UM-

om.

Meas

urem

ent

error

, abs

olute

Whe

n it is

nece

ssary

to di

sting

uish

“error

” from

“relat

ive er

ror” th

e for

mer is

some

times

calle

d “ab

so-

lute e

rror o

f mea

surem

ent”.

[5] G

reška

mjer

-en

ja, ap

so-

lutna

Ka

da je

potre

bno r

azliko

vati

greš

ku o

d rel

ativn

e greš

ke ,

pretho

dna s

e pon

ekad

naziv

a ap

solut

nom

grešk

om m

jeren

ja .Gr

eška

mjer

-en

ja, ap

so-

lutna

Ka

da je

potre

bno d

a se r

azliku

je "gr

eška

" od "

relati

vne g

reške

", prva

se

pone

kad z

ove "

apso

lutna

gre

ška m

jeren

ja".

Mjern

a pog

r-ješ

ka, a

pso-

lutna

Ka

d je p

otreb

no ra

zlikov

ati

"pogrj

ešku

" od "

relati

vne p

ogr-

ješke

", prva

se ka

tkad n

aziva

ap

oslut

nom

mjern

om po

gr-ješ

kom.

Me

asur

ing

error

Me

asure

d qua

ntity

value

minu

s a

refere

nce q

uanti

ty va

lue.

[4] M

jerna

greš

ka M

jerni

rezult

at mi

nus i

stinit

a vri

jedno

st mj

erene

veli�i

ne.

Greš

ka m

jer-

enja

Vrije

dnos

t mjer

ene v

eli�in

e minu

s ref

erentn

a vrije

dnos

t veli

�ine.

Mj

erna p

ogr-

ješka

Mj

erni re

zulta

t man

je ist

inita

vrijed

nost

mjere

ne ve

li�ine

. Ac

curac

y of

meas

urem

ent Cl

osen

ess o

f the a

greem

ent

betw

een m

easu

red qu

antity

value

an

d the

true q

uanti

ty va

lue of

the

meas

urand

.

[5] T

a�no

st mj

erenja

Bli

zina s

lagan

ja izm

e�u m

jerno

g rez

ultata

i istin

ske v

rijedn

osti

mjere

ne ve

li�ine

.

Ta�n

ost

mjere

nja

Blisk

ost s

lagan

ja izm

e�u v

rijedn

osti

mjere

ne ve

li�ine

i prav

e vrije

dnos

ti mj

erene

veli�i

ne.

Mjern

a to�

nost T

ijesn

o slag

anje

izme�

u mjer

-no

g rez

ultata

i istin

ite vr

ijedn

osti

mjere

ne ve

li�ine

.

Meas

uring

ch

ain

Serie

s of e

lemen

ts of

a mea

surin

g sy

stem

cons

titutin

g a si

ngle

path

of the

sign

al fro

m a s

enso

r to an

ou

tput e

lemen

t.

[4] M

jerni

lanac

Ni

z elem

enata

mjer

nog i

nstru

-me

nta ili

mjern

og si

stema

koji

preds

tavlja

ju pu

tanju

mjern

og

signa

la od

ulaz

a prem

a izla

zu.

Mjern

i lana

c Ni

z elem

enata

mjer

nog s

istem

a ko

ji sa�

injav

aju pu

tanju

signa

la od

se

nzora

do iz

lazno

g elem

enta.

Mjern

i lana

c Ni

z elem

enata

kojeg

mjer

ila ili

susta

va ko

ji tvori

put m

jerno

g sig

nala

od ul

aza p

rema i

zlazu

.

Metho

d of

meas

urem

ent Ge

neric

desc

riptio

n of a

logic

al org

anisa

tion o

f ope

ration

s use

d in

a mea

surem

ent.

[4] M

etoda

mjer

-en

ja

Logi�

ni niz

postu

paka

, opis

an

uopš

teno,

koris

ti se z

a izv

o�en

je mj

erenja

.

Metod

a mjer

-en

ja

Tipi�a

n opis

logi�

ke or

ganiz

acije

po

stupa

ka, k

oji se

obav

ljaju

priliko

m mj

erenja

.

Mjern

i pos

tu-pa

k Sk

up po

stupa

ka, o

pisan

ih pre

ma vr

sti, k

oji se

upot-

reblja

vaju

za pr

ovo�

enje

pojed

-ini

h mjer

enje

u skla

du s

odre�

e-no

m me

todom

.

79

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Meas

uring

ins

trume

nt De

vice i

ntend

ed to

be us

ed to

ma

ke m

easu

remen

ts, al

one o

r in

conju

nctio

n with

one o

r more

su

pplem

entar

y dev

ices.

[4] M

jerilo

Mj

erilo

je ure

�aj n

amije

njen z

a izv

o�en

je mj

erenja

samo

stalno

ili sa

doda

tnim

ure�a

jima.

Mjeri

lo Ur

e�aj

name

njen z

a mjer

enje,

sam

ili u sk

lopu s

a dod

atnim

ure�

ajima

. Mjeri

lo Ur

e�aj

nami

jenjen

za iz

vedb

u mj

erenja

, sam

ostal

no ili

u vez

i s

doda

tnim

ure�a

jima.

Meas

urem

ent

result

Se

t of q

uanti

ty va

lues b

eing a

ttrib-

uted t

o a m

easu

rand t

ogeth

er wi

th an

y othe

r ava

ilable

relev

ant in

for-

matio

n.

[4] M

jerni

rezult

at Vr

ijedn

ost p

ripisa

na m

jerno

j ve

li�ini

koja

se do

bije m

jeren

jem.Re

zulta

t mj

erenja

Sk

up vr

ijedn

osti v

eli�in

e koji

se

pripis

uju m

jeren

oj ve

li�ini

zajed

no

sa sv

akom

drug

om do

stupn

om

pove

zano

m inf

ormac

ijom.

Mjern

i rezu

ltat V

rijedn

ost d

obive

na m

jeren

jem

pripis

ana k

ojoj m

jerno

j veli

�ini.

MKSA

syste

m A

syste

m of

meas

ureme

nt un

its

base

d on t

he M

etre,

Kilog

ram,

Seco

nd an

d Amp

ere. In

1954

the

syste

m wa

s exte

nded

to in

clude

the

Kelv

in an

d the

Can

dela.

It wa

s the

n give

n the

name

“SI

syste

m”.

MK

SA si

stem

Sistem

mjer

nih je

dinica

za

snov

an na

metr

u, kilo

gramu

, se

kund

i i amp

eru. 1

954.

sistem

je

prošir

en uk

lju�u

ju�i k

elvina

i ka

ndela

i dato

mu j

e ime

„SI

sistem

“.

Sis

tem m

jernih

jedin

ica ba

ziran

na

metru

, kilo

gramu

, sek

undi

i am

peru.

1954

. god

ine ov

aj sis

tem

je pro

širen

uklju

�enje

m ke

lvina i

ka

ndele

. Tad

a je d

obio

i naz

iv "S

istem

SI".

MKSA

susta

v Su

stav m

jernih

jedin

ica ko

ji se

temelj

i na m

etru,

kilogra

mu,

seku

ndi i a

mperu

. God

ine 19

54.

taj je

susta

v proš

iren t

ako d

a uk

lju�u

je ke

lvin i k

ande

lu. N

akon

tog

a mu j

e dan

o ime

SI s

ustav

.

MRA

see M

utual

Reco

gnitio

n Arra

nge-

ment.

MRA

Pogle

dati S

poraz

um o

me�u

-so

bnom

prizn

avan

ju.

MRA

Vidjet

i Aran

žman

o me

�uso

bnom

pri

znav

anju.

MR

A Vid

i Spo

razum

o me

�uso

bnom

e pri

znav

anju.

Na

tiona

l Me

trolog

y Ins

titute

NMI

See c

hapte

r 3.1.

3. 3.1

.3.NM

I �e

sto ko

rišten

a eng

leska

sk

ra�en

ica za

nacio

nali in

stitut

jed

ne dr

žave

(Nati

onal

Metro

logy

Institu

t).

Nacio

nalni

me

trološ

ki ins

titut N

MI

�esto

koriš

�ena

engle

ska s

kra�e

-nic

a za n

acion

alni m

etrolo

ški

institu

t u ze

mlji.

Nacio

nalna

me

trološ

ka

ustan

ova

Vidi p

oglav

lje 3.

1.3

Natio

nal

meas

urem

ent

stand

ard

Meas

ureme

nt sta

ndard

reco

gnize

d by

natio

nal a

uthori

ty to

serve

in a

state

or ec

onom

y as t

he ba

sis fo

r as

signin

g qua

ntity

value

s to o

ther

meas

ureme

nt sta

ndard

s for

the

kind o

f qua

ntity

conc

erned

.

[4] D

ržavn

i etal

on D

ržavn

i etal

on je

etalo

n najv

išeg

mjeri

teljsk

og kv

alitet

a u B

osni

i He

rcego

vini, k

oji sl

uži k

ao os

-no

va za

odre�

ivanje

vrije

dnos

ti sv

ih dru

gih et

alona

neke

mjer

ne

jedini

ce. (*

)

Etalo

n, na

-cio

nalni

Et

alon k

oji je

nacio

nalni

orga

n pri

znao

da sl

uži u

drža

vi ili e

ko-

nomi

ji kao

osno

va za

pripi

sivan

je vri

jedno

sti od

nosn

e veli

�ine d

rugim

eta

lonim

a.

Nacio

nalni

mj

erni e

talon

Etalo

n priz

nat o

dluko

m ko

je drž

ave d

a bi u

njoj

služio

kao

osno

va za

dodje

ljivan

je vri

jed-

nosti

drug

im et

alonim

a odre

-�e

ne ve

li�ine

.

NIST

Na

tiona

l Insti

tute o

f Stan

dards

and

Tech

nolog

y, the

natio

nal m

etrolo

gy

institu

te of

the U

SA.

NI

ST

Nacio

nalni

mjer

iteljsk

i insti

tut

SAD-

a. NI

ST

Nacio

nalni

metr

ološk

i insti

tut S

AD-

a. NI

ST

Nacio

nalni

insti

tut za

etalo

ne i

tehno

logiju

, nac

ionaln

i me

trološ

ki ins

titut S

AD.

NMi V

SL

NMi V

an S

wind

en La

borat

orium

B.

V., th

e nati

onal

metro

logy i

nsti-

tute o

f the N

etherl

ands

.

NM

i VSL

Na

ciona

lna m

jerite

ljski in

stitut

Ho

landij

e. NM

i VSL

Nm

i Van

Swi

nden

Labo

ratori

um

B.V.

, nac

ionaln

i metr

ološk

i insti

tut

Holan

dije.

NMi V

SL

Nacio

nalna

nizo

zems

ka

metro

loška

ustan

ova.

NPL

Natio

nal P

hysic

al La

borat

ory, th

e na

tiona

l metr

ology

insti

tute o

f the

Unite

d King

dom.

NP

L Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Ve

like B

ritanij

e. NP

L Na

ciona

lna fiz

i�ka l

abora

torija

, na

ciona

lni m

etrolo

ški in

stitut

Ujed

-inj

enog

kralj

evstv

a.

NPL

Nacio

nalni

metr

ološk

i insti

tut

Velike

Brita

nije.

80

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Confo

rmity

as

sess

ment

An ac

tivity

that

provid

es de

mon-

strati

on th

at sp

ecifie

d req

uirem

ents

relati

ng to

a pro

duct,

proc

ess,

syste

m, pe

rson o

r bod

y are

fulfille

d, i.e

. testi

ng, in

spec

tion,

certif

icatio

n of

produ

cts, p

erson

nel a

nd m

an-

agem

ent s

ystem

s.

Oc

jenjiv

anje

uskla

�eno

sti

Ocjen

jivanje

uskla

�eno

sti je

sv

aka a

ktivn

ost k

oja se

nepo

s-red

no ili

posre

dno o

dnos

i na

utvr�i

vanje

da su

odgo

varaj

u�i

zahtj

evi z

adov

oljen

i. (*)

Ocjen

a us

aglaš

enos

tiAk

tivno

st ko

ja ob

ezbje

�uje

doka

z da

su na

vede

ni za

htjev

i koji

se

odno

se na

proiz

vod,

proce

s, sis

tem, o

sobu

ili tjje

lo isp

unjen

i, to

jest is

pitiva

nje, in

spek

cija, s

ertifi-

kacija

proiz

voda

, oso

blja i

siste

ma

mena

džme

nta.

Ocjen

a suk

-lad

nosti

Ra

dnje

koje

osigu

ravaju

doka

z da

su za

dovo

ljeni

spec

ificira

ni za

htjev

i koji

se od

nose

na

proizv

od,pr

oces

, sus

tav, o

sobu

ili t

ijelo,

tj. is

pitiva

nje, p

regled

, po

tvr�iv

anje

proizv

oda,

osob

lja i

susta

va up

ravlja

nja.

OIML

Or

ganis

ation

Inter

natio

nale

de

Métro

logie

Léga

le, In

terna

tiona

l Or

ganis

ation

of Le

gal M

etrolo

gy.

OI

ML

Me�u

narod

na or

ganiz

acija

za

zako

nsko

mjer

iteljst

vo.

OIML

Me

�una

rodna

orga

nizac

ija za

za

kons

ku m

etrolo

giju.

OIML

Me

�una

rodna

orga

nizac

ija za

za

kons

ku m

etrolo

giju.

Scale

spac

ing D

istan

ce be

twee

n two

succ

essiv

e ad

jacen

t sca

le ma

rks m

easu

red

along

the s

ame l

ine as

the s

cale

length

.

[5] P

odjel

jak

skale

Ra

zmak

izme

�u dv

ije uz

astop

ne

podje

le oz

naka

na sk

ali m

jeren

e du

ž iste

linije

kao i

dužin

a ska

le. Po

djelja

k sk

ale

Dio s

kale

izme�

u bilo

koje

dvije

uz

astop

ne oz

nake

skale

. Po

djelja

k lje

stvice

Di

o ljes

tvice

izme

�u dv

iju bi

lo ko

jih uz

astop

nih oz

naka

na

ljestv

ici.

Indica

tion (

of a

meas

uring

ins

trume

nt)

Quan

tity va

lue pr

ovide

d by a

me

asuri

ng in

strum

ent o

r mea

sur-

ing sy

stem.

[4] P

okaz

ivanje

(m

jerila

) Vr

ijedn

ost (m

jerive

) veli

�ine k

oju

daje

mjeri

lo.

Poka

zivan

je (m

jerila

) Vr

ijedn

ost v

eli�in

e koju

daje

mjeri

lo ili m

jerni

sistem

. Po

kaziv

anje

(mjer

ila)

Vrije

dnos

t (mjer

ljive)

veli�i

ne

koju

daje

mjeri

lo.

Repe

atabil

ity

(of a

meas

ur-

ing in

strum

ent Th

e abil

ity of

a me

asuri

ng in

stru-

ment

to giv

e, un

der d

efine

d con

di-tio

ns of

use,

close

ly sim

ilar re

-sp

onse

s for

repea

ted ap

plica

tions

of

the sa

me st

imulu

s.

[5] P

onov

ljivos

t (m

jerila

) Sp

osob

nost

mjeri

la da

, pod

de

finisa

nim us

lovim

a upo

trebe

, da

je me

�uso

bno b

liske o

dzive

pri

pona

vljanju

prim

jene i

sith

potic

aja.

Pono

vljivo

st (m

jerila

) Sp

osob

nost

mjeri

la da

, pod

defin

i-sa

nim us

lovim

a upo

trebe

,daje

me�u

sobn

o blisk

e odz

ive pr

i po

novlje

nim pr

imjen

ama i

ste

pobu

de.

Pono

vljivo

st (m

jerila

) Sp

osob

nost

mjeri

la da

pod

odre�

enim

uvjet

ima u

porab

e da

je sli�

ne bl

iske o

dzive

na

opeto

vane

prim

jene i

stih p

oti-

caja.

Re

peata

bility

(of

resu

lts of

me

asur

e-me

nts)

Clos

enes

s of th

e agre

emen

t be

twee

n the

resu

lts of

succ

essiv

e me

asure

ments

of th

e sam

e mea

s-ura

nd ca

rried o

ut un

der th

e sam

e co

nditio

ns of

mea

surem

ent.

[5] P

onov

ljivos

t (re

zulta

ta mj

erenja

) Bli

zina s

lagan

ja izm

e�u m

jerno

g rez

ultata

uzas

topnih

mjer

enjai

ste

mjern

e veli

�ine i

zved

ih po

d isti

m us

lovim

a mjer

enja.

Pono

vljivo

st (re

zulta

ta mj

erenja

) Bli

skos

t slag

anja

izme�

u rez

ultata

uz

astop

nih m

jeren

ja ist

e mjer

ene

veli�i

ne, iz

vršen

ih u i

stim

uslov

ima

mjere

nja.

Pono

vljivo

st (m

jerno

g rez

ultata

) Tij

esno

slag

anje

izme�

u rez

ul-tat

a uza

stopn

ih mj

erenja

iste

mjere

ne ve

li�ine

izve

denih

u ist

im m

jernim

uvjet

ima.

Tran

sfer

equip

ment

The d

escri

ption

“tran

sfer e

quip-

ment”

shou

ld be

used

whe

n the

int

ermed

iate l

ink is

not a

stan

dard.

[5] P

osred

na

oprem

a Na

ziv p

osred

na op

rema

treba

ko

risiti k

ada p

osred

na ve

za ni

je eta

lon.

Posre

dna

oprem

a Te

rmin

"posre

dna o

prema

" treb

a da

se ko

risti k

ad po

sredn

a vez

a nij

e etal

on.

Posre

dni�k

i ur

e�aj

Naziv

"pos

redni�

ki ure

�aj" t

reba

se up

otreb

ljava

ti kad

posre

dnik

nije e

talon

. Th

resho

ld,

discri

mina

tion

Large

st ch

ange

in a

value

of a

quan

tity be

ing m

easu

red th

at ca

uses

no de

tectab

le ch

ange

in

the co

rresp

ondin

g ind

icatio

n of a

me

asuri

ng in

strum

ent o

r sys

tem.

[4] P

rag, s

poso

b-no

st ras

tavlja

nja

Najve

�a pr

omjen

a stim

ulusa

koja

ne pr

oizvo

di pri

mjetn

u prom

jenu

u odz

ivu m

jerno

g ins

trume

nta,

promj

ena u

stim

ulusu

koja

se

odvija

sporo

i mon

otono

.

Prag

, pok

retl-

jivos

ti Na

jve�a

prom

jena v

rijedn

osti

veli�i

ne ko

ja se

mjer

i, a ne

izaz

iva

primj

etnu p

romjen

u u od

gova

ra-ju�

em po

kaziv

anju

mjeri

la ili m

jer-

nog s

istem

a.

Prag

spos

ob-

nosti

raz

lu�iva

nja

Najve

�a pr

omjen

a (sp

ora i

jedno

li�na)

potic

aja ko

ja ne

iza

ziva z

amjet

nu pr

omjen

u od

ziva m

jerila

.

81

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Prev

entiv

e me

asur

e (op

posit

e rep

ressiv

e mea

sure)

are

used

for m

arket

surve

illanc

e and

are

take

n befo

re me

asuri

ng in

-str

umen

t use

d for

a leg

al me

trolog

y ca

n be p

laced

in th

e mark

et, i.e

. the

instr

umen

t has

to be

type

-ap

prove

d and

verifi

ed.

2.2.3.

Prev

entiv

ne

mjere

(S

uprot

no od

repre

sivnih

mjer

a) Ko

riste

se za

nadz

or na

d trž

ištem

i pod

uzim

aju se

prije

sta

vljanja

mjer

ila na

tržišt

e, t.j.

mj

erilo

treba

imati

tipsk

o odo

-bre

nja i b

iti veri

fikov

ano.

Vidi

po

glavlje

2.2.3

.

Prev

entiv

ne

mjere

(S

uprot

no od

repre

sivne

mjer

e) Ko

riste

se u

nadz

oru trž

išta i

pre

duzim

aju se

prije

nego

što

mjeri

lo ko

je se

koris

ti za z

akon

sku

metro

logiju

mož

e da s

e stav

lja na

trž

ište,

odno

sno m

jerilo

mora

da je

od

obren

og tip

a i ov

jeren

o.

Zašti

tne m

jere (

Supro

tno od

repre

sivnih

mjer

a) Slu

že za

nadz

or na

d trži

štem

i po

duzim

aju se

prije

stav

ljanja

mj

erila

na trž

ište,

tj. mj

erilo

treba

bit

i tipno

odob

reno i

ovjer

eno.

Prim

ary

metho

d A

metho

d of th

e high

est m

etrolo

gi-ca

l qua

lity w

hich w

hen i

mple-

mente

d can

be de

scrib

ed an

d un

derst

ood c

omple

tely,

and f

or wh

ich a

comp

lete u

ncert

ainty

budg

et ca

n be p

rovide

d in S

I unit

s, the

resu

lts of

whic

h can

there

fore

be ac

cepte

d with

out re

feren

ce to

a sta

ndard

for th

e qua

ntity

being

me

asure

d.

Pr

imarn

a me

toda

Metod

a najv

e�eg

mjer

iteljsk

og

kvali

teta k

oja se

mož

e potp

uno

opisa

ti i raz

umjet

i kad

a se s

tavi u

pri

mjen

u, i z

a koju

se po

pun

budž

et ne

sigurn

osti m

ože d

obiti

u SI je

dinica

ma, �

iji rez

ultat

prema

tome

mož

e biti p

rihva

�en

bez u

pu�iv

anja

na et

alon v

eli�in

e ko

ja se

odre�

uje.

Prim

arna

metod

a Me

toda n

ajviše

g metr

ološk

og

nivoa

koja

se pr

imen

juje n

a pot-

puno

opisa

n i ra

zuml

jiv na

�in i z

a ko

ju se

mož

e sa�

initi p

otpun

a an

aliza

mjer

ne ne

sigurn

osti iz

-raž

ene u

jedin

icama

SI, a

�iji

rezult

at se

mož

e prih

vatiti

bez

upu�

ivanja

na et

alon v

eli�in

e koja

se

odre�

uje.

Prim

arna

metod

a Me

toda n

ajviše

metr

ološk

e ka

kvo�

e koja

se ka

d se p

rimjen

-juj

e mož

e potp

uno o

pisati

i raz

umjet

i te za

koju

se po

tpun

budž

et ne

sigurn

osti m

ože d

obiti

u SI je

dinica

ma,�i

ji se r

ezult

ati

mogu

prem

a tom

u prih

va�a

ti be

z upu

�ivan

ja na

etalo

n mj

erene

veli�i

ne.

Prim

ary st

an-

dard

A

meas

ureme

nt sta

ndard

estab

-lish

ed us

ing a

prima

ry ref

erenc

e me

asure

ment

proce

dure

or cre

-ate

d as a

nd ar

tefac

t, cho

sen b

y co

nven

tion.

Astan

dard

that is

de

signa

ted or

wide

ly ac

know

l-ed

ged a

s hav

ing th

e high

est

metro

logica

lquali

ties a

nd w

hose

me

asure

ment

result

s are

deter

-mi

ned w

ithou

t refer

ence

to

others

tanda

rds of

the s

ame q

uan-

tity in

the s

ame m

easu

remen

t ran

ge.

2.1.2.

Prim

arni

etalon

Pr

imarn

i etal

on je

etalo

n nek

e mj

erne j

edini

ce ko

ji ima n

ajve�

i mj

eritel

jski k

valite

t u je

dnoj

oblas

ti. Po

neka

d drža

vni e

talon

mo

že bi

ti prih

va�e

n kao

prim

arni

etalon

. (*)

Prim

arni

etalon

Et

alon o

stvare

n kori

š�en

jem

prima

rnog r

eferen

tnog m

jerno

g po

stupk

a ili s

tvoren

kao a

rtefak

t, iza

bran k

onve

ncijo

m. E

talon

koji je

oz

na�e

n ili š

iroko

prizn

at da

ima

najviš

e metr

ološk

e kva

litete

i �iji s

u rez

ultati

mjer

enja

odre�

eni b

ez

upu�

ivanja

na dr

uge e

talon

e iste

ve

li�ine

u ist

om op

segu

mjer

enja.

Prim

arni

etalon

Et

alon k

oji je

odre�

en ili

za ko

ji je

op�e

prizn

ato da

ima n

ajve�

u me

trološ

ku ka

kvo�

u, a �

ija se

vri

jedno

st po

tvr�u

je be

z up

u�iva

nja na

drug

e etal

one i

ste

veli�i

ne.

Prim

ary re

fer-

ence

mate

rial

See r

eferen

ce m

ateria

l, prim

ary.

Pr

imarn

i ref

erentn

i ma

terija

l Vid

i refer

entni

mate

rijal, p

rimarn

i.Prim

arni

refere

ntni

mater

ijal

Vidjet

i refer

entni

mate

rijal, p

rimarn

i. Prim

arna

refere

ntna t

var Vid

i refer

entna

tvar,

prim

arna.

Proto

type

Artef

act th

at de

fines

a un

it of

meas

ureme

nt. Th

e inte

rnatio

nal

protot

ype k

ilogra

m (1

kg w

eight)

in

Paris

is to

day t

he on

ly pro

totyp

e in

the S

I sys

tem.

Pr

ototip

Ar

tefak

t koji

defin

iše je

dinicu

mj

ere. K

ilogra

m pro

totipa

(teg o

d 1 k

g) u P

arizu

je da

nas j

edini

pro

totip

u SI s

istem

u.

Proto

tip

Artef

akt k

oji de

finiše

mjer

nu

jedini

cu. M

e�un

arodn

i prot

otip

kilogra

ma (te

g od 1

kg) u

Pari

zu je

da

nas j

edini

proto

tip u

sistem

u SI.

Pram

jera

Izra�

evina

koja

odre�

uje m

jernu

jed

inicu

. Pram

jera k

ilogra

ma

(uteg

od 1

kg) u

Pari

zu da

nas j

e jed

ina pr

amjer

a u S

I.

Trav

elling

sta

ndard

Se

e Stan

dard,

trave

lling.

Pu

tuju�

i eta

lon

Vidi e

talon

, putu

ju�i.

Putuj

u�i

etalon

Vid

jeti e

talon

, putu

ju�i.

Prije

nosn

i eta

lon

Vidi e

talon

, prije

nosn

i.

82

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

PTB

Ph

ysika

lisch-T

echn

ische

Bun

de-

sans

talt, t

he na

tiona

l metr

ology

ins

titute

of Ge

rman

y.

PT

B

Nacio

nalni

mjer

iteljsk

i insti

tut

Njem

a�ke

. PT

B

Nacio

nalni

metr

ološk

i insti

tut

Njem

a�ke

. PT

B

Njem

a�ka

nacio

nalna

me

trološ

ka us

tanov

a.

Wor

king

stand

ard

Meas

ureme

nt sta

ndard

that

is rou

tinely

used

to ca

librat

e or v

erify

meas

uring

instr

umen

ts or

meas

ur-ing

syste

ms.

[4] R

adni

etalon

Ra

dni e

talon

je et

alon k

alibri

san

pomo

�u et

alona

više

g nivo

a. (*)

Radn

i etal

on

Etalo

n koji

se re

dovn

o kori

sti za

eta

lonira

nje ili

ovjer

avan

je mj

erila

ili mj

ernih

sistem

a.

Radn

i etal

on

Etalo

n koji

se re

dovit

o upo

t-reb

ljava

za um

jerav

anje

ili pro

vjeru

tvarni

h mjer

a, mj

erila

ili ref

erentn

ih tva

ri. W

orkin

g ran

ge Se

t of v

alues

of m

easu

rands

for

which

the e

rror o

f a m

easu

ring

instru

ment

is int

ende

d to l

ie wi

thin

spec

ified l

imits

.

[5] R

adni

opse

g Sk

up vr

ijedn

osti m

jernih

veli�i

na

za ko

je gre

ška m

jerila

po pr

et-po

stavc

i leži

unuta

r odre

�enih

gra

nica.

Radn

i ops

eg

Skup

vrije

dnos

ti mjer

ene v

eli�in

e za

koje

grešk

a mjer

ila po

pret-

posta

vci le

ži un

utar o

dre�e

nih

granic

a.

Radn

o po

dru�

je Sk

up vr

ijedn

osti m

jeren

ih ve

li�ina

za ko

je se

pogrj

eška

ko

jeg m

jerila

mora

nalaz

iti un

utar n

aved

enih

granic

a. Sc

ale ra

nge

The s

et of

value

s bou

nded

by th

e ex

treme

indic

ation

s on a

n ana

-log

ue m

easu

ring i

nstru

ment.

[5] R

aspo

n Sk

up vr

ijedn

osti o

grani�

en

ekstr

emnim

poka

zivan

jima

analo

gnog

mjer

ila.

Rasp

on

Modu

o raz

like iz

me�u

dvije

gran

ice

naziv

nog o

pseg

a. Ra

spon

Ap

solut

na vr

ijedn

ost ra

zlike

izme�

u dviju

gran

ica na

zivno

ga

podru

�ja.

Resu

lt, co

r-rec

ted

Meas

ureme

nt res

ult af

ter co

rrec-

tion f

or sy

stema

tic er

ror.

[5] R

ezult

at,

isprav

ljen

Rezu

ltat m

jeren

ja na

kon

isprav

aljan

ja sis

temats

ke gr

eške

.Rezu

ltat,

korig

ovan

Re

zulta

t mjer

enja

poslij

e kore

kcije

za

siste

matsk

u greš

ku.

Rezu

ltat,

isprav

ljeni

Mjern

i rezu

ltat n

akon

ispra

vljanja

su

stavn

e pog

rješk

e. Me

asur

emen

t res

ult

Set o

f qua

ntity

value

s bein

g attri

b-ute

d to a

mea

suran

d tog

ether

with

any o

ther a

vaila

ble re

levan

t infor

-ma

tion.

[4] R

ezult

at mj

erenja

Vr

ijedn

ost p

ripisa

na m

jerno

j ve

li�ini

koja

se do

bije m

jeren

jem.Re

zulta

t mj

erenja

Sk

up vr

ijedn

osti v

eli�in

e koji

se

pripis

uju m

jeren

oj ve

li�ini

zajed

no

sa sv

akom

drug

om do

stupn

om

pove

zano

m inf

ormac

ijom.

Mjern

i rezu

ltat V

rijedn

ost d

obive

na m

jeren

jem

pripis

ana k

ojoj m

jerno

j veli

�ini.

Relat

ive er

ror

Error

of m

easu

remen

t divid

ed by

a tru

e valu

e of th

e mea

suran

d.

[5] R

elativ

na

greš

ka

Greš

ka m

jeren

ja po

dijelj

ena

istini

tom vr

ijedn

oš�i

mjere

ne

veli�i

ne.

Relat

ivna

greš

ka

Greš

ka m

jeren

ja po

dijelj

ena s

a pra

vom

vrijed

noš�

u mjer

ene

veli�i

ne.

Relat

ivna

pogr

ješka

Mj

erna p

ogrje

ška p

odije

ljena

ist

initom

vrije

dnoš

�u m

jeren

e ve

li�ine

. Re

pres

sive

meas

ure

(oppo

site o

f prev

entiv

e mea

sure)

us

ed in

mark

et su

rveilla

nce t

o (op

posit

e of p

reven

tive m

easu

re)

used

in m

arket

surve

illanc

e to

revea

l any

illega

l usa

ge of

a leg

al me

trolog

y mea

surin

g ins

trume

nt.

2.2.3.

Repr

esivn

a mj

era

(Sup

rotno

od za

štitni

h mjer

a).

Koris

te se

za na

dzor

nad

tržišt

em u

otkriv

anju

svak

e ne

zako

nite u

potre

be m

jerila

.

Repr

esivn

a mj

era

(Sup

rotno

od pr

even

tivne

mjer

e) ko

risti s

e u na

dzoru

tržišt

a za

otkriv

anje

svak

e ileg

alne u

potre

be

mjeri

la u z

akon

skoj

metro

logiji.

Repr

esivn

e mj

ere

(Za r

azliku

od za

štitni

h mjer

a) up

otreb

ljava

ju se

pri n

adzo

ru na

d trži

štem

za ot

kriva

nje sv

ake

neza

konit

e upo

rabe m

jerila

.

Refer

ence

va

lue

Quan

tity va

lue us

ed as

a ba

sis fo

r co

mpari

son w

ith va

lues o

f qua

nti-

ties o

f the s

ame k

ind. S

ee al

so

Value

s, de

termi

ned.

[4] R

eferen

tne

vrijed

nosti

Ob

i�no d

io ref

erentn

ih us

lova

mjeri

la. V

idi ta

ko�e

r vrije

dnos

ti, od

re�en

e.

Refer

entna

vri

jedno

st Vr

ijedn

ost v

eli�in

e koja

se ko

risti

kao o

snov

a za p

ore�e

nje sa

vri

jedno

stima

veli�i

na is

te vrs

te.

Refer

entne

vri

jedno

sti

Obi�n

o dio

refere

ntnih

uvjet

a ko

jeg m

jesta.

Vidi

tako

�er

vrijed

nosti

, odre

�ene

.

Refer

ence

sta

ndard

Me

asure

ment

stand

ard de

signa

ted

for th

e cali

bratio

n of o

ther m

eas-

ureme

nt sta

ndard

s for

quan

tities o

f a g

iven k

ind in

a giv

en or

ganis

ation

or

at a g

iven l

ocati

on.

2.1.2.

Refer

entni

eta

lon

Uopš

teno e

talon

sa na

jve�im

mj

eritel

jskim

kvali

tetom

koji je

do

stupa

n na d

atoj lo

kaciji

ili u

datoj

orga

nizac

iji, i iz

kojeg

se

izvod

e mjer

enja

koja

se tu

pro

vode

. Vidi

pogla

vlje 2.

1.2.

Refer

entni

eta

lon

Etalo

n nam

ijenje

n za e

talon

iranje

dru

gih et

alona

za ve

li�ine

date

vrste

u dato

j orga

nizac

iji ili n

a da

tom m

jestu.

Refer

entni

eta

lon

Etalo

n koji

op�e

nito i

ma na

jve�u

me

trološ

ku ka

kvo�

u na d

anom

e mj

estu

ili u da

noj o

rganiz

aciji t

e iz

kojeg

se iz

vode

mjer

enja

koja

se tu

prov

ode.

83

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Refer

ence

ma

terial

(RM)

Mater

ial, s

ufficie

ntly h

omog

eneo

us

and s

table

with

refere

nce t

o spe

ci-fie

d prop

erties

, whic

h has

been

es

tablish

ed to

be fit

for it

s inte

nded

us

e in m

easu

remen

t or in

exam

i-na

tion o

f nom

inal p

ropert

ies.

[4] R

eferen

tni

mater

ijal

Refer

entni

mate

rijal je

mate

rijal ili

su

bstan

ca �i

ja je

jedna

ili viš

e vri

jedno

sti os

obine

dovo

ljno

homo

gena

i dob

ro de

finisa

na da

se

mož

e kori

stiti z

a kali

braciju

mj

erila,

za oc

jenu m

jerne

meto

de

ili odre

�ivan

je vri

jedno

sti m

ateri-

jala.

(*)

Refer

entni

ma

terija

l (RM)

Mater

ijal, d

ovolj

no ho

moge

n i

stabil

an u

odno

su na

odre�

ene

osob

ine, z

a koji

je ut

vr�en

o da

može

da se

koris

ti za n

amjer

avan

u up

otreb

u za m

jeren

je ili i

spitiv

anje

naziv

nih os

obina

.

Refer

entna

tva

r Gr

adivo

ili tva

r kojo

j su j

edna

ili viš

e vrije

dnos

ti svo

jstva

dosta

tno

istoro

dne i

dobro

odre�

ene d

a bi

se up

otreb

ljava

la za

umjer

a-va

nje ur

e�aja

, ocje

nu ka

kve

mjern

e meto

de ili

za do

djelu

vrijed

nosti

grad

ivima.

Refer

ence

ma

terial

(C

RM), c

erti-

fied

Refer

ence

mate

rial a

ccom

panie

d by

a ce

rtifica

te ss

ued b

y an a

uthori

-tat

ive bo

dy w

hich p

rovide

s one

or

more

spec

ified p

ropert

y valu

es w

ith

asso

ciated

unce

rtaint

ies an

d de

mons

trated

trace

ability

estab

-lish

ed us

ing va

lid pr

oced

ures.

[4] C

ertific

irani

refere

ntni

mater

ijal

(CRM

)

Certif

iciran

i refer

entni

mate

rijal

(CRM

) je re

feren

tni m

aterija

l, za

koji p

ostoj

i cert

ifikat,

�ija

je jed

na

ili više

vrije

dnos

ti oso

bine c

ertifi-

ciran

a uz p

omo�

proc

edure

ko

jom se

uspo

stavlja

sljed

ovist

pre

ma ta

�noj

realiza

ciji je

dinice

u ko

joj su

vrije

dnos

ti oso

bine

izraž

ene,

i za k

oju je

svak

a ce

rtificir

ana v

rijedn

ost p

ra�en

a ne

sigurn

oš�u

pri n

aved

enom

niv

ou po

vjeren

ja. C

ertific

irani

refere

ntni m

aterija

l se k

oristi

kao

radni

etalon

. (*)

Refer

entni

ma

terija

l, ov

jeren

i (CRM

)Refer

entni

mate

rijal p

ra�en

uvere

n-jem

izda

tim od

nadle

žnog

tijela

koje

obez

bje�u

je jed

nu ili

više

odre�

enih

vrijed

nosti

osob

ina sa

pri

druže

nim m

jernim

nesig

ur-no

stima

i dok

azan

om sl

jedivo

š�u

pri �e

mu su

koriš

�ene

valid

irane

pro

cedu

re.

Refer

entna

tva

r, pot-

vr�en

a Re

feren

tna tv

ar, s

prilož

enom

po

tvrdo

m, ko

joj su

jedn

a ili v

iše

vrijed

nosti

svojs

tva po

tvr�e

ne

postu

pkom

koji u

tvr�u

je slje

di-vo

st pre

ma to

�nom

u ostv

arenju

jed

inice

kojom

se vr

ijedn

osti t

og

svojs

tva iz

ražav

aju i z

a koje

je

svak

a potv

r�ena

vrije

dnos

t pra

�ena

nesig

urnoš

�u ko

d na

zna�

ene r

azine

povje

renja.

Refer

ence

ma

terial

, pr

imary

Re

feren

ce m

ateria

l that

has t

he

highe

st me

trolog

ical q

ualitie

s and

wh

ose v

alue i

s dete

rmine

d by t

he

use o

f a pr

imary

meth

od.

[3] R

eferen

tni

mater

ijal,

prim

arni

Refer

entni

mate

rijal k

oji im

a na

jve�e

mjer

iteljsk

e kva

litete

i �ija

se

vrije

dnos

t odre

�uje

koriš

ten-

jem pr

imarn

e meto

de.

Refer

entni

ma

terija

l, pr

imarn

i Re

feren

tni m

aterija

l koji

ima n

ajviše

me

trološ

ke kv

alitet

e i �i

ja je

vred-

nost

odre�

ena p

rimarn

om m

eto-

dom.

Refer

entna

tva

r, prim

arna

Refer

entna

tvar

koja

ima n

ajvišu

me

trološ

ku ka

kvo�

u i �i

ja se

vri

jedno

st od

re�uje

upora

bom

prima

rne m

etode

. Re

feren

ce

cond

itions

Op

eratin

g con

dition

s pres

cribe

d for

evalu

ating

the p

erform

ance

of a

meas

uring

instr

umen

t or m

easu

r-ing

syste

m or

for co

mpari

son o

f me

asure

ment

result

s.

[4] R

eferen

tni

uslov

i Us

lovi u

potre

be pr

opisa

ni za

isp

itivan

je pe

rform

ansa

mjer

ila ili

za in

terko

mpara

ciju m

jernih

rez

ultata

.

Refer

entni

us

lovi

Radn

i uslo

vi pro

pisan

i za p

rocjen

-jiva

nje ka

rakter

istika

mjer

ila ili

mjern

og si

stema

ili za

pore�

enje

rezult

ata m

jeren

ja.

Refer

entni

uv

jeti

Uvjet

i upo

rabe p

ropisa

ni za

isp

itivan

ja teh

ni�kih

zna�

ajka

kojeg

mjer

ila ili

za m

e�un

arodn

u us

pored

bu m

jernih

rezu

ltata.

RMO

Re

giona

l Metr

ology

Orga

nisati

on.

3.2. R

MO

Regio

nalna

mjer

iteljsk

a orga

ni-za

cija.

RMO

Regio

nalna

metr

ološk

a orga

ni-za

cija.

RMO

Regio

nalna

metr

ološk

a orga

ni-za

cija.

SI un

it A

unit in

the S

I sys

tem.

SI

jedini

ca

Jedin

ica S

I sist

ema.

Sistem

jed-

inica

Vid

jeti S

istem

mjer

nih je

dinica

. SI

jedini

ca

Jedin

ica S

I sus

tava.

Syste

m of

meas

urem

ent

units

Se

t of b

ase u

nits a

nd de

rived

units

, tog

ether

with

their m

ultipl

es an

d su

bmult

iples

, defi

ned i

n acc

or-da

nce w

ith gi

ven r

ules,

for a

given

sy

stem

of qu

antitie

s..

[4] S

istem

mj

ernih

jed-

inica

Sk

up os

novn

ih i iz

vede

nih

jedini

ca od

re�en

og si

stema

ve

li�ina

defin

isanih

u sk

ladu s

a da

tim pr

avilim

a.

Sistem

mj

ernih

jed-

inica

Sk

up os

novn

ih jed

inica

i izve

denih

jed

inica

, zaje

dno s

a svo

jim pr

oiz-

vodim

a i ko

li�nicim

a, ko

ji su d

efini-

sani

prema

datim

prav

ilima,

za da

ti sis

tem ve

li�ina

.

Susta

v mj

ernih

jed-

inica

Sk

up os

novn

ih i iz

vede

nih

jedini

ca od

re�en

og su

stava

ve

li�ina

to�n

o odre

�en u

sklad

u s d

anim

prav

ilima.

84

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Trac

eabil

ity,

metro

logica

l Pr

opert

y of a

mea

surem

ent

where

by th

e res

ult ca

n be r

elated

to

a refe

rence

throu

gh an

unbro

-ke

n cha

in of

calib

ration

s, ea

ch

contr

ibutin

g to t

he m

easu

remen

t un

certa

inty.

[4] S

ljediv

ost

Sljed

ivost

je os

obina

da se

rez

ultat

neko

g mjer

enja

može

do

vesti

u ve

zu sa

odgo

varaj

u�im

drž

avnim

i/ili m

e�un

arodn

im

etalon

om pr

eko n

eprek

inutog

lan

ca up

ore�iv

anja.

(*)

Sljed

ivost,

me

trološ

ka

Osob

ina m

jeren

ja po

mo�u

koje

rezult

at mo

že da

se do

vede

u ve

zu

sa re

feren

com

posre

dstvo

m ne

prekin

utog l

anca

etalo

niran

ja ko

ja sv

a dop

rinos

e mjer

noj n

e-sig

urnos

ti.

Sljed

ivost,

me

trološ

ka

Svojs

tvo m

jerno

g rez

ultata

ili vri

jedno

sti ko

jeg et

alona

po

kojem

u se o

n mož

e dov

esti u

ve

zu s

nave

denim

refer

entni

m eta

lonim

a (ob

i�no d

ržavn

im ili

me�u

narod

nim) n

eprek

inutim

lan

cem

uspo

redab

a koje

imaju

utv

r�ene

nesig

urnos

ti. Ra

ndom

me

asur

emen

t err

or

Comp

onen

t of m

easu

remen

t erro

r tha

t in re

plica

te me

asure

ments

va

ries i

n an u

npred

ictab

le ma

nner.

[4] S

lu�ajn

a gr

eška

Re

zulta

t mjer

enja

minu

s sred

nja

vrijed

nost

koja

proizil

azi iz

besk

-on

a�no

g broj

a mjer

enja

iste

mjern

e veli

�ine i

zved

enim

u us

lovim

a pon

ovljiv

osti.

Slu�a

jna

greš

ka m

jer-

enja

Komp

onen

ta gre

ške m

jeren

ja ko

ja se

u po

novlje

nim m

jeren

jima

mijen

ja na

nepre

dvidl

jiv na

�in.

Slu�a

jna

pogr

ješka

Mj

erni re

zulta

t man

je sre

dnja

vrijed

nost

koja

bi pro

izišla

iz be

skon

a�no

ga br

oja m

jeren

ja ist

e mjer

ene v

eli�in

e izv

eden

ih u

uvjet

ima p

onov

ljivos

ti SA

DCME

T So

uthern

Afric

an D

evelo

pmen

t Co

mmun

ity (S

ADC)

Coo

perat

ion

in Me

asure

ment

Trac

eabil

ity.

3.5.2.

SADC

MET

Južn

o-afri�

ka za

jednic

a za

razvo

j, sara

dnja

u pod

ru�ju

mjern

e slje

divos

ti.

SADC

MET

Južn

oafri�

ka za

jednic

a za r

azvo

j (S

ADC)

sarad

nja na

sljed

ivosti

mj

erenja

.

SADC

MET

Zajed

nica z

a raz

voj ju

žne A

frike

(SAD

C) za

surad

nju na

mjer

noj

sljediv

osti.

SCSC

AP

EC S

ub-co

mmitte

e on S

tan-

dards

and C

onfor

manc

e.

SCSC

AP

EC-eo

v pod

komi

tet za

sta

ndard

e i sl

jedivo

st.

SCSC

AP

EC P

odko

mitet

za st

anda

rde i

usag

lašen

ost.

SCSC

Po

dodb

or AP

EC-a

za no

rme i

oc

jenu s

uklad

nosti

. SIM

Sis

tema I

nteram

erica

no de

Me

trolog

ía, th

e Inte

rameri

can

Metro

logy S

ystem

is th

e reg

ional

organ

isatio

n for

metro

logy i

n Am

erica

, com

prisin

g the

34 m

em-

ber n

ation

s rep

resen

ted at

OAS

.

3.3.1.

SIM

Sistem

a Inte

rameri

cano

de

Metro

logia,

Norm

aliza

cion y

Ca

lidad

, Inter

ni am

eri�k

i mjer

itel-

jski s

istem

u reg

ionaln

oj org

ani-

zaciji

za m

jerite

ljstvo

u Am

erici,

ko

ju �in

e 34 d

ržave

�lan

ice

zastu

pljen

e u O

AS.

SIM

Sistem

a Inte

rameri

cano

de

Metro

logia,

Me�

uame

ri�ki

metro

loški

sistem

je re

giona

lna

metro

loška

orga

nizac

ija u

Ameri

ci,

koju

�ine 3

4 drža

ve �l

anice

zas-

tuplje

ne u

OAS.

SIM

Sistem

a Inte

rameri

cano

de

Metro

logia,

Norm

aliza

ción y

Ca

lidad

, Me�

uame

ri�ki

metro

loški

susta

v reg

ionaln

a je

organ

izacija

za m

etrolo

giju u

Am

erici,

koju

�ine 3

4 drža

ve

�lanic

e zas

tuplje

ne u

OAS.

MK

SA sy

stem

A sy

stem

of me

asure

ment

units

ba

sed o

n the

Metr

e, Kil

ogram

, Se

cond

and A

mpere

. In 19

54 th

e sy

stem

was e

xtend

ed to

inclu

de

the K

elvin

and t

he C

ande

la. It

was t

hen g

iven t

he na

me “S

I sy

stem”

.

MK

SA si

stem

Sistem

mjer

nih je

dinica

za

snov

an na

metr

u, kilo

gramu

, se

kund

i i amp

eru. 1

954.

sistem

je

prošir

en uk

lju�u

ju�i k

elvina

i ka

ndela

i dato

mu j

e ime

„SI

sistem

“.

Sistem

MKS

ASis

tem m

jernih

jedin

ica ba

ziran

na

metru

, kilo

gramu

, sek

undi

i am-

peru.

1954

. god

ine ov

aj sis

tem je

pro

širen

uklju

�enje

m ke

lvina i

ka

ndele

. Tad

a je d

obio

i naz

iv "S

istem

SI".

MKSA

susta

v Su

stav m

jernih

jedin

ica ko

ji se

temelj

i na m

etru,

kilogra

mu,

seku

ndi i a

mperu

. God

ine 19

54.

taj je

susta

v proš

iren t

ako d

a uk

lju�u

je ke

lvin i k

ande

lu. N

akon

tog

a mu j

e dan

o ime

SI s

ustav

.

SI sy

stem

The i

nterna

tiona

l sys

tem of

units

, Le

Sys

tème I

nterna

tiona

l d’U

nités

, co

ntinu

ing th

e form

al de

finitio

n of

all S

I bas

ic un

its, a

pprov

ed by

the

Gene

ral C

onfer

ence

on W

eights

an

d Mea

sures

.

SI

sistem

Me

�una

rodni

sistem

jedin

ica, L

e Sy

stème

Inter

natio

nal d

’Unit

és,

koji z

adrža

va fo

rmaln

u defi

niciju

sv

ih os

novn

ih SI

jedin

ica, o

do-

brenih

od st

rane O

pšte

Konfe

r-en

cije za

tego

ve i m

jere.

Sistem

SI

Me�u

narod

ni sis

tem je

dinica

, Le

Syste

me In

terna

tiona

l d'Un

ites,

daje

forma

lne de

finicij

e svih

os-

novn

ih jed

inica

SI, k

oje je

usvo

jila

Gene

ralna

konfe

rencija

za te

gove

i mj

ere.

SI su

stav

Me�u

narod

ni su

stav j

edini

ca (L

e Sy

stème

Inter

natio

nal d

’Unit

és)

koji z

adrža

va sl

užbe

nu de

finicij

u sv

ih SI

os

novn

ih jed

inica

koje

je od

o-bri

la Op

�a ko

nferen

cija za

uteg

e i m

jere.

85

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

SMU

Slova

k Metr

ology

Insti

tute,

the

natio

nal m

etrolo

gy in

stitut

e of th

e Slo

vak R

epub

lic.

SM

U Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Re

publi

ke S

lova�

ke.

SMU

Slova

�ki m

etrolo

ški z

avod

, nac

ion-

alni m

etrolo

ški in

stitut

Slov

a�ke

SM

U Slo

va�k

a nac

ionaln

a metr

ološk

a us

tanov

a.

SP

SP Te

chnic

al Re

searc

h Ins

titute

of Sw

eden

, the n

ation

al me

trolog

y ins

titute

of Sw

eden

.

SP

Na

ciona

lni m

jerite

ljski in

stitut

Šv

edsk

e. SP

SP

Tehn

i�ki is

traživ

a�ki

institu

t Šv

edsk

e, na

ciona

lni m

etrolo

ški

institu

t Šve

dske

.

SP

Šved

ska n

acion

alna m

etrolo

ška

ustan

ova

Stab

ility

Prop

erty o

f a m

easu

ring i

nstru

-me

nt, w

hereb

y its

metro

logica

l pro

pertie

s rem

ain co

nstan

t in tim

e.

[4] S

tabiln

ost

Spos

obno

st mj

erila

daod

ržava

ko

nstan

tne m

jerite

ljske

karak

terist

ike to

kom

vreme

na.

Stab

ilnos

t Sp

osob

nost

mjeri

la da

o�uv

a ko

nstan

tnim

svoja

metr

ološk

a sv

ojstva

toko

m vre

mena

.

Stab

ilnos

t Sp

osob

nost

mjeri

la da

održa

va

svoje

metr

ološk

e zna

�ajke

sta

lnim

u vrem

enu.

Stan

dard

de

viatio

n, ex

perim

ental

Pa

ramete

r s fo

r a se

ries o

f n

meas

ureme

nts of

the s

ame m

eas-

urand

, cha

racter

ises t

he di

spers

ion

of the

resu

lts an

d is g

iven b

y the

for

mula

for st

anda

rd de

viatio

n.

[5] S

tanda

rdno

od

stupa

nje,

eksp

erime

n-tal

no

Param

etri z

a niz

od n

mjere

nja

iste m

jerne

veli�i

ne, k

arakte

rišu

rasipa

nje m

jernih

rezu

ltata,

a da

ti su

form

ulom

za st

anda

rdno

odstu

panje

.

Stan

dard

na

devij

acija

, ek

speri

men-

talna

Param

etar s

za ni

z od n

mjer

enja

iste m

jeren

e veli

�ine,

koji k

arak-

teriše

disp

erziju

rezu

ltata

i koja

je

data

obras

cem

za st

anda

rdnu

devija

ciju.

Stan

dard

no

odstu

panje

, ek

speri

men-

talno

Veli�i

na s

koja

za ni

z od n

mj

erenja

iste

mjere

ne ve

li�ine

op

isuje

rasipa

nje re

zulta

ta, a

dana

je fo

rmulo

m za

stan

dardn

o od

stupa

nje.

Accu

racy o

f me

asur

emen

t Clos

enes

s of th

e agre

emen

t be

twee

n mea

sured

quan

tity va

lue

and t

he tru

e qua

ntity

value

of th

e me

asura

nd.

[5] T

a�no

st mj

erenja

Bli

zina s

lagan

ja izm

e�u m

jerno

g rez

ultata

i istin

ske v

rijedn

osti

mjere

ne ve

li�ine

.

Ta�n

ost

mjere

nja

Blisk

ost s

lagan

ja izm

e�u v

rijedn

osti

mjere

ne ve

li�ine

i prav

e vrije

dnos

ti mj

erene

veli�i

ne.

Mjern

a to�

nost T

ijesn

o slag

anje

izme�

u mjer

-no

g rez

ultata

i istin

ite vr

ijedn

osti

mjere

ne ve

li�ine

.

Accu

racy o

f a

meas

uring

ins

trume

nt Th

e abil

ity of

a me

asuri

ng in

stru-

ment

to giv

e res

pons

es cl

ose t

o a

true v

alue.

[4] T

a�no

st mj

erila

Spos

obno

st mj

erila

da da

je od

zive b

liske i

stins

koj v

rijedn

osti.

Ta�n

ost

mjeri

la Sp

osob

nost

mjeri

la da

daje

odziv

e bli

ske p

ravoj

vrijed

nosti

. To

�nos

t mj

erila

Spos

obno

st mj

erila

da da

je od

zive b

liske i

stinit

oj vri

jedno

sti.

TBT

Tech

nical

Barrie

r to Tr

ade.

TB

T Te

hni�k

e bari

jere t

rgovin

i. TB

T Te

hni�k

a prep

reka t

rgovin

i. TB

T Te

hni�k

e zap

reke t

rgovin

i. Tr

ansp

arenc

y Ab

ility of

a me

asuri

ng in

strum

ent

not to

alter

the m

easu

rand.

[5]

[5] T

ransp

arent-

nost

Spos

obno

st mj

erila

da ne

mije

nja

mjern

u veli

�inu.

Tran

spare

nt no

st Sp

osob

nost

mjeri

la da

ne m

ijenja

mj

erenu

veli�i

nu.

Neza

mjetl

-jiv

ost

Spos

obno

st mj

erila

da ne

mi

jenja

mjere

nu ve

li�inu

. Tr

ansfe

r sta

ndard

Se

e Stan

dard,

trave

lling.

[4] P

osred

ni�ki

etalon

Et

alon k

oji se

koris

ti kao

posre

nik

za po

re�en

je eta

lona.

Tran

sfer

etalon

ili

ure�

aj Ur

e�aj

koji s

e kori

sti ka

o pos

rednik

u p

ore�e

nju et

alona

. Po

sredn

i�ki

etalon

Et

alon k

oji se

upotr

eblja

va ka

ko

posre

dnik

za us

pored

bu et

a-lon

a. Ma

rket s

urve

il-lan

ce

An ap

proac

h use

d to e

nsure

co

mplia

nce w

ith le

gislat

ion.

2.2.3.

Nadz

or na

d trž

ištem

Ko

risti s

e za p

rovo�

enje

zako

n-sk

og m

jerite

ljstva

. Vidi

pogla

vlje

2.2.4.

Tržiš

ni na

dzor

Prist

up ko

ji se k

oristi

da se

ob

ezbij

edi u

skla�

enos

t sa

zako

noda

vstvo

m.

Nadz

or na

d trž

ištem

Slu

ži za

prov

edbu

zako

nske

me

trolog

ije.

Influe

nce

quan

tity

A qu

antity

that

in a d

irect

meas

-ure

ment

does

not a

ffect

the qu

an-

tity th

at is

actua

lly me

asure

d (the

me

asura

nd) b

ut do

es af

fect th

e rel

ation

ship

betw

een t

he

indica

tion a

nd th

e mea

surem

ent

result

.

[4] U

ticajn

a ve

li�ina

Ve

li�ina

koja

nije m

jerna

veli�i

na

(veli�i

na ko

ja je

predm

et mj

er-en

ja) al

i uti�

e na m

jerni

rezult

at.

Utica

jna

veli�

ina

Veli�i

na ko

ja u d

irektn

om m

jeren

ju ne

uti�e

na ve

li�inu

koja

se m

jeri

(mjer

ena v

eli�in

a), al

i koja

uti�e

na

odno

s izm

e�u p

okaz

ivanja

i rez

ul-tat

a mjer

enja.

Utjec

ajna

veli�

ina

Veli�i

na ko

ja nij

e mjer

ena

veli�i

na (v

eli�in

a pod

vrgnu

ta mj

erenju

), ali u

tje�e

na m

jerni

rezult

at.

86

ENG

Pogl-

BOS

SRB

HRV

Calib

ration

rep

ort

Resu

lt(s) o

f a ca

librat

ion ca

n be

regist

ered i

n a do

cume

nt so

me-

times

calle

d a ca

librat

ion ce

rtifica

te or

a cali

bratio

n rep

ort.

[5] C

ertifik

at o

kalib

raciji

Rezu

ltat k

alibra

cije m

ože s

e reg

istrov

ati u

doku

mentu

koji s

e po

neka

d zov

e cert

ifikat

o kali

-bra

ciji ili

izvješ

taj o

kalib

raciji.

Uvjer

enje

o eta

lonira

nju

Rezu

ltat e

talon

iranja

mož

e da s

e reg

istruj

e u do

kume

ntu ko

ji se

pone

kad z

ove u

veren

je o e

ta-lon

iranju

ili izv

eštaj

o eta

lonira

nju.

Izvješ

taj o

umjer

avan

ju Re

zulta

ti umj

erava

nja m

ogu s

e za

biljež

iti u do

kume

ntu ko

ji se

katka

d naz

iva po

tvrda

o um

jera-

vanju

ili izv

ještaj

o um

jerav

anju.

Qu

antity

(m

easu

rable)

Prop

erty o

f a ph

enom

enon

, bod

y or

subs

tance

, whe

re the

prop

erty

has a

mag

nitud

e tha

t can

be

expre

ssed

as a

numb

er an

d a

refere

nce.

[4] V

eli�in

a (m

jerljiv

a) Ka

rakter

istika

pojav

e, tije

la ili

sups

tance

koja

se m

ože k

valita

-tiv

no ra

zlikov

ati i k

vanti

tativn

o od

rediti.

Veli�

ina

(mjer

ljiva)

Svojs

tvo po

jave,

tijela

ili sup

stan-

cije, g

dje sv

ojstvo

ima v

eli�in

u koja

mo

že da

se iz

razi k

ao br

oj i re

fer-

enca

.

Veli�

ina

(mjer

ljiva)

Svojs

tvo po

jave,

tijela

ili tva

ri gd

je sv

ojstvo

ima v

eli�in

u koja

mo

že da

se iz

razi k

ao br

oj i

refere

nca.

VIM

Intern

ation

al Vo

cabu

lary o

f bas

ic an

d gen

eral te

rms i

n Metr

ology

. [4]

, [5]V

IM

Me�u

narod

ni Rj

e�nik

osno

vnih

i op

�ih te

rmina

u mj

eritel

jstvu

. VIM

Me

�una

rodni

Rje�

nik os

novn

ih i

opšti

h term

ina u

metro

logiji.

VIM

Me�u

narod

ni rje

�nik

osno

vnih

i op

�ih na

ziva u

metr

ologij

i. Va

lue (o

f a

quan

tity)

Magn

itude

of a

partic

ular q

uanti

ty ge

neral

ly ex

press

ed as

a un

it of

meas

ureme

nt mu

ltiplie

d by a

nu

mber.

Num

ber a

nd re

feren

ce

togeth

er ex

press

ing m

agnit

ude o

f a q

uanti

ty e.g

mas

s of a

give

n bo

dy.

[4] V

rijedn

ost

(veli�

ine)

Vrije

dnos

t pos

ebne

veli�i

ne ko

ja se

uglav

nom

izraž

ava k

ao

jedini

ca m

jeren

ja po

množ

ena

brojem

.

Vrije

dnos

t ve

li�ine

Kv

antita

tivan

izno

s poje

dina�

ne

veli�i

ne, u

glavn

om iz

ražen

u ob

liku

proizv

oda m

jerne

jedin

ice i b

roja.

Broj

i refer

enca

koji z

ajedn

o pred

-sta

vljaju

kvan

titativ

an iz

nos

veli�i

ne, n

pr. m

asa d

atog t

ijela.

Vrije

dnos

t (ve

li�ine

) Vr

ijedn

ost m

jerno

g sign

ala ko

ji pre

dstav

lja od

re�en

u mjer

enu

veli�i

nu.

Corre

ction

va

lue

Value

whic

h add

ed al

gebra

ically

to the

unco

rrecte

d res

ult of

a me

as-

ureme

nt co

mpen

sates

for a

sys-

temati

c erro

r.

[5] V

rijedn

ost

isprav

ke

Vrije

dnos

t koja

se al

geba

rski

doda

je ne

isprav

ljeno

m mj

ernom

rez

ultatu

da bi

se ko

mpen

zova

la sis

temats

ka gr

eška

.

Vrije

dnos

t ko

rekcij

e Vr

ijedn

ost k

oja se

alge

barsk

i do

daje

neko

rigov

anom

rezu

ltatu

mjere

nja da

bi se

komp

enzo

vala

sistem

atska

greš

ka.

Vrije

dnos

t isp

ravka

Vr

ijedn

ost a

lgeba

rski p

ribroj

ena

neisp

ravlje

nomu

mjer

nom

rezult

atu ra

di po

ništen

ja su

s-tav

ne po

grješ

ke.

Value

, nom

inal R

ound

ed or

appro

ximate

value

of a

chara

cteris

ing qu

antity

of a

meas

-uri

ng in

strum

ent o

r mea

surin

g sy

stem

that p

rovide

s guid

ance

for

its us

e eg a

stan

dard

resist

or ma

rked w

ith a

nomi

nal v

alue o

f 10

0 �.

[4] V

rijedn

ost,

nomi

nalna

Za

okruž

ena i

li prib

ližna v

rijedn

ost

karak

terist

ike m

jerila

koja

pruža

up

utstvo

za nj

egov

u upo

trebu

.

Vrije

dnos

t, na

zivna

Za

okruž

ena i

li prib

ližna v

rijedn

ost

veli�i

ne ko

ja ka

rakter

iše m

erilo

ili mj

erni s

istem

koja

obez

bje�u

je sm

jernic

u za n

jegov

u upo

trebu

, np

r. etal

on ot

porni

k ozn

a�en

na

zivno

m vri

jedno

š�u o

d 100

�.

Vrije

dnos

t, na

zivna

Za

okruž

ena i

li prib

ližna v

rijed-

nost

veli�i

ne ko

ja ka

rakter

iše

merilo

ili mj

erni s

istem

koja

obez

bje�u

je up

ute za

njeg

ovu

upora

bu, n

pr. et

alon o

tporni

k oz

na�e

n naz

ivnom

vrije

dnoš

�u

od 10

0 �.

WEL

MEC

Wes

tern E

urope

an Le

gal M

etrol-

ogy C

o-ope

ration

. 3.2

.3.W

ELME

C Ev

ropsk

a koo

perac

ija za

zako

n-sk

o mjer

iteljst

vo.

WEL

MEC

Zapa

dnoe

vrops

ka sa

radnja

u za

kons

koj m

etrolo

giji.

WEL

MEC

Europ

ska s

uradn

ja u z

akon

skoj

metro

logiji.

WTO

W

orld T

rade O

rganis

ation

.

WTO

Sv

jetsk

a trgo

vinsk

a orga

nizac

ija.W

TO

Svije

tska t

rgovin

ska o

rganiz

acija

. W

TO

Svjet

ska t

rgovin

ska o

rganiz

acija

.NA

POME

NA: (

*) - D

efinic

ije pr

euze

te iz

Zako

na o

mjer

iteljs

tvu B

osne

i Her

cego

vine (

“Služ

beni

glasn

ik Bi

H”, b

roj 1

9/01)

87

7. INFORMAC IJE O MJER ITELJSTVU - L INKOV I

INFORMACIJAO... IZVOR KONTAKT

Akreditacija u Evropi, akreditovane laboratorije

EA Evropska kooperacija za akreditaciju

Sekretarijat u COFRAC 37 rue de Lyon, FR-75012 Paris www.european-accreditation.org

Akreditacija u Americi IAAC Unutrašnja ameri�ka koperacija za podru�je akreditacije

www.iaac.org.mx

Akreditacija u Azijsko - pacifi�koj oblasti

APLAC Azijsko - pacifi�ka kooperacijaakreditovanih laboratorija

www. aplac.org

Akreditacija u Južnoj Africi SADCA akreditaciji u Zajednici za razvoj Južne Afrike

www.sadca.org

Analiti�ka hemija i pitanja koja se odnose na kvalitet u Evropi

Eurachem www.eurachem.org

Certificirani referentni materijali

COMAR baza podataka www.comar.bam.de

Standardi ISO Me�unarodna organizacija za standardizaciju

www.iso.org

EURAMET tehni�ki projekti i komparacije

EURAMET www.euramet.org

Zakonodavstvo Evropske zajednice

EUR-lex eur-lex.europa.eu

Evropska nacionalna tijela za standardizaciju

CEN Evropski komitet za standardizaciju

www.cenorm.be

Me�unarodne mjeriteljske organizacije

BIPM Me�unarodni biro za tegove i mjere

Pavillon de Breteuil, F-92312 Sevres Cedex, France www.bipm.org

Me�unarodna unija za �istu i primjenjenu hemiju

IUPAC www.iupac.org

Me�unarodna unija za �istu i primenjenu fiziku

IUPAP www.iupap.org

Glavna baza za komparacije

Objavljena u glavnoj bazi za komparacije BIPM i u �asopisu "Metrologia"

BIPM kcdb.bipm.org

88

Zakonsko mjeriteljstvo u Azijsko - pacifi�koj oblasti

APLMF Azijsko - pacifi�ki forum za zakonsko mjeriteljstvo

www.aplmf.org

akonsko mjeriteljstvo u Evropi

WELMEC Sekretarijat WELMEC, UK www.welmec.org

Zakonsko mjeriteljstvo, me�unarodno

OIML Sekretarijat OIML u BIML, Paris www.oiml.org

Mjerenje, ispitivanje i analiti�ke laboratorije u Evropi

EUROLAB www.eurolab.org

Nacionalni mjeriteljski instituti

BIPM www.bipm.org ...i�i na "practical information" ...i�i na "korisni linkovi"

Fizi�ke i hemijske konstante CODATA Kaye and Laby online

physics.nist.gov/cuu/Constants www.kayelaby.npl.co.uk

Šeme provjere osposobljenosti, PTS u Evropi, Americi i Australo - azijskoj oblasti

EPTIS baza podataka Evropski informacioni sistem o provjeri kompetentnosti

www.eptis.bam.de

Regionalne mjeriteljske organizacije RMO

BIPM www.bipm.org ...i�i na "practical information" ...i�i na "korisni linkovi"

Regionalna mjeriteljska organizacija za Ameriku

SIM Ameri�ki unutrašnji sistem mjeriteljstva

www.sim-metrologia.org.br

Regionalna mjeriteljska organizacija za Azijsko - pacifi�ku oblast

APMP Azijsko - pacifi�ki mjeriteljski program

www.apmpweb.org

Regionalna mjeriteljska organizacija za Evro - azijsku oblast

COOMET Evro - azijska saradnja nacionalnih mjeriteljskih institucija

www.coomet.org

Regionalna mjeriteljska organizacija za Evropu

EURAMET e.V. Evropsko udruženje nacionalnih mjeriteljskih instituta

www.euramet.org

Regionalna mjeriteljska organizacija za Južnu Afriku

Saradnja na sljedivosti mjerenja u Zajednici za razvoj Južne Afrike

www.sadcmet.org

Regionalna mjeriteljska organizacija za Afriku (budu�a)

Mjeriteljski sistem unutar Afrike

www.afrimets.org

TBT tehni�ke barijere trgovini

EC DG Trade baza podataka o pristupu tržištu

madb.europa.eu

SI sistem BIPM www.bipm.org

89

8. R E F E R E N C E

[1] Arturo Garcia Arroyo, Dr. Director of Industrial & Material Technologies, CEC DG XII: "Measurement for Europe", Measurements and Testing, June 1993, vol. 1, no. 1. (Slike sa procentima u poglavlju 1.1 pozivaju se na ovu referencu)

[2] BIPM: The International System of Units, 8th edition 2006.

[3] CCQM: Report of the President of the Comite Consultatif pour la Quantite de Matiere, april 1995.

[4] BIPM, IEC, IFCC, ILAC, ISO, IUPAC, IUPAP, OIML: International Vocabulary of Metrology -Basic and General Concepts and Associated Terms, 3rd edition, 2008, JCGM 200:2008, also published by ISO as ISO/IEC Guide 99-12:2007 International Vocabulary of Metrology -Basic and General Concepts and Associated Terms.

[5] BIPM, IEC, IFCC, ISO, IUPAC, IUPAP, OIML: International Vocabulary of Basic and General Terms in Metrology, 2nd edition 1993, ISBN 92-67-01075-1.

[6] ISO: Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement, First edition 1995, ISBN 92-67-10188-9.

[7] ISO/IEC 17025, General requirements for the competence of testing and calibration laboratories, 2nd edition, 2005.

[8] Steen C. Martiny: Innovation og Maleteknik, 1999, ISBN 87-16-13439-7. (Primjer �ubriva u poglavlju 4 poziva se na ovu knjigu)

90

Documents

MJERITELJSTVO / METROLOGIJA - UKRATKO TREE …ukratko“ uiniti lakšim pristup i rad, kako sa tehnikih, tako i sa organizacionih aspekata mjeriteljstva. Prvo izdanje prirunika, štampano