Page 1 of 24

MITHING KAPAYAPAAN, MITHING KALAYAAN:

Sabat-sabat na mga Katutubong Wika

Bilang Dila ng Prosesong Pangkapayapaan

ni Mark Angeles

(sanaysay na nagwagi ng Ikalawang Gantimpala sa

Gawad Komisyon sa Wikang Filipino/KWF sa Sanaysay 2014 na may temang

Wikang Filipino: Wika ng Kapayapaan)

“Ang sinuman sa inyong nagsasalita ng [dayuhang wika] ay kinakalimutan

ang sariling wika. Nakalimutan na ninyo na habang pinapanatili ng sambayanan

ang kaniyang wika, napananatili niya rin ang kaniyang panata sa kalayaan,

tulad ng kung paano napananatili ng isang tao ang kaniyang kasarinlan

habang tangan ang sariling takbo ng pag-iisip.”1

- El Filibusterismo, Jose Rizal

Isang pambihirang patunay ng takbo ng mga negosasyong pangkapayapaan sa

Pilipinas ang mamamalas sa pagsisiyasat sa Peace Agreements Database2 ng UN

Peacemaker, ang “online mediation support tool” ng United Nations (UN) Department of

1 Sipi sa ikapitong kabanata ng El Filibusterismo. Akin ang salin, gamit ang orihinal na teksto ng nobela

na masisipat sa http://www.gutenberg.org/files/30903/30903-h/30903-h.htm.

2 Masisipat sa http://peacemaker.un.org/document-search.

Page 2 of 24

Political Affairs. Kung gagamitin ang search string na “Philippines” at pipiliin ang Conflict

Type na “Intra-State,” lilitaw ang 55 dokumento ng mga kasunduang pangkapayapaan

sa Pilipinas mula 1976 hanggang 2014. Kapuna-punang lahat ng dokumento sa

listahan ay nakasulat sa wikang Ingles.

Samantala, kung pipiliin naman ang “Asia & the Pacific” gamit ang parehong

Conflict Type na “Intra-State,” lilitaw na sa 146 na dokumento na pinirmahan sa 16 na

bansa3, siyam lamang ang nakasulat sa mga wika bukod sa Ingles4. Marapat ding

banggitin na natuldukan ang mga kasunduang pangkapayapaang ito dahil sa

panghihimasok ng UN.

Lubhang nakababahala ang ganitong tunguhin at kalakaran sa pagkatig sa iisang

wika, lalo pa’t hindi ito kasama sa mga katutubong wika sa ating bansa. Sa katunayan,

ipinagsasanggalang ito ng Saligang Batas ng 1987. Ayon nga sa Artikulo XIV:

SEKSYON 6. Ang wikang pambansa ng Pilipinas ay Filipino.

Samantalang nililinang, ito ay dapat payabungin at pagyamanin pa

salig sa umiiral na wika sa Pilipinas at sa iba pang mga wika.

Alinsunod sa tadhana ng batas at sang-ayon sa nararapat

na maaaring ipasya ng Kongreso, dapat magsagawa ng mga

3 Kabilang dito ang Pilipinas, Thailand, Afghanistan, Myanmar, Maldives, Nepal, New Zealand, Pakistan,

Indonesia, India, Sri Lanka, Papua New Guinea, Solomon Islands, Bangladesh, Cambodia, at People’s

Democratic Republic of Lao. Kasama sa 146 na dokumento ang pinirmahan ng mga grupo ng bansa

tulad ng sa Afghanistan, China, Islamic Republic of Iran, Pakistan, Turkmenistan, at Uzbekistan;

Indonesia, Portugal, at Timor Leste; at, Papua New Guinea (Australia, Fiji, New Zealand, at Vanuatu).

4 Maliban sa Ingles, nakasulat din ang mga dokumento sa mga wikang Arabic, Chinese, French, Russian,

at Spanish. Ang anim na nabanggit ang kinikilalang mga opisyal na wika ng United Nations.

Page 3 of 24

hakbangin ang Pamahalaan upang ibunsod at puspusang itaguyod

ang paggamit ng Filipino bilang medium ng opisyal na

komunikasyon at bilang wika ng pagtuturo sa sistemang pang-

edukasyon.

SEKSYON 7. Ukol sa layunin ng komunikasyon at pagtuturo, ang

mga wikang opisyal ng Pilipinas ay Filipino at, hangga't walang

ibang itinatadhana ang batas, Ingles.

Maliwanag pa sa sikat ng araw na naiiwan kung hindi man hayagang

isinasantabi ang wikang Filipino mula sa pagbabalangkas hanggang sa pagpapatibay

ng mga kasunduang pangkapayapaan.

Dahil inaabot ng ilang taon, at madalas pa nga ay deka-dekada, ang proseso ng

pagbabalangkas ng kasunduang pangkapayapaan at dahil pirmado ng mga susing tao

sa magkabilang panig [halimbawa, sa pagitan ng Government of the Republic of the

Philippines o mas kilala bilang GRP, at ng Moro Islamic Liberation Front (MILF) o

National Democratic Front of the Philippines (NDFP)], hinihingi nang igalang at

papurihan ang kompromiso. Hinihingi rin nito na ipalagay nang sa wakas ay

sumusulong na ang kapayapaan; at, tulad nga ng puna ni Edward Said, ang sinumang

sumisita sa anumang bahagi ng prosesong pangkapayapaan ay agad na isinasakdal at

inihahalintulad sa isang taong “sagad hanggang buto ang pagiging taksil at walang

utang na loob.” (2007, 4)

WIKA NG NEGOSASYON

Page 4 of 24

Ayon sa dating diplomat na si Harold Saunders, ang prosesong pangkapayapaan

ay isang “prosesong politikal kung saan ang mga sigalot ay nalulutas sa pamamagitan

ng mapayapang paraan. Ito ay pinaghalong politika, mahusay na pakikitungo,

pagbabago ng mga relasyon, pag-aayos, pamamagitan, at diyalogo sa kapuwa opisyal

at hindi opisyal na arena.” (2001, 483)

Organiko ang papel ng katutubong wika sa prosesong ito. Paliwanag nga ni

Alexander Spirkin, ang bawat pambansang wika ay nagtataglay ng sarili nitong

balangkas at mga semantikong detalye. (1984) Dagdag pa niya:

“Ang balangkas ng isang wika ay nabuo sa pamamagitan ng

mapagpasiyang impluwensiya ng obhetibong realidad, sa

pamamagitan ng ilang mga pinag-isang pamantayan ng pag-iisip,

at ng mga kategorikong balangkas ng kamalayan. Ngunit sa

parehong sandali ang mga pinag-isang unibersal na pamantayan

ng pag-iisip ay nagaganap sa libo-libo at iba't ibang lingguwistikong

paraan.”5 (Sa akin ang salin)

Inilalatag ng balangkas ng wika ang lahat ng anyo ng kaisipan at asal.

Responsible ang wika hindi lamang sa nilalaman, kundi pati na rin sa balangkas ng

pag-iisip. Bawat wika ay nagtataglay ng sarili nitong pilosopiya.

5 May malawig na pagtalakay si Spirkin tungkol sa kamalayan at wika sa ikatlong kabanata ng kaniyang

Dialectical Materialism.

Page 5 of 24

Magkakaiba ang pamamaraan ng pagsusuri sa mundo ng iba’t ibang tao,

salungguhit ni Spirkin. Napansin ito John Paul Lederach sa mga mamamayan ng

Gitnang Amerika. Aniya, hindi lamang isang paraan ng pagpapahayag ang wika. Ito ay

daan tungo sa pagkakaunawa ng mga paraan ng ibang tao para buuin ang kanilang

realidad. (1991) Napuna niyang iniiwasan ng mga taga-Costa Rica ang salitang

“sigalot”.6 Mas gusto nilang gamitin ang mga salitang pagtatalo, problema, gulo, at

gusot para ilarawan ang mga ligalig sa kanilang pang-araw-araw na buhay.

Kaya naman kung nakatuon ang prosesong pangkapayapaan sa kalagayan ng

nakararami, mahalagang bigyang-pansin kung paano nito gamitin ang wika.

Noong dekada 70 pa lamang ay sinimulan na ni Heinz Duchhardt, dating direktor

ng Leibniz Institute of European History na nakabase sa Mainz, Germany, ang

pagsasaliksik sa mga pandaigdigang kongreso noong Maagang Makabagong

Kapanahunan (o huling bahagi ng ika-15 siglo hanggang huling bahagi ng ika-18 siglo;

mga panahong Renaissance, Reformation, Scientific Revolution, at Enlightenment).

Pinangunahan ni Duchhardt ang proyektong Übersetzungsleistungen von

Diplomatie und Medien im vormodernen Friedensprozess. Europa 1450–1789 (o "Mga

Salin ng Diplomasya at Media sa Maagang Makabagong Prosesong Pangkapayapaan,

Europa 1450–1789”) sa tulong ng kaniyang mga kaibigan sa Institute for European

Cultural History sa Augsburg at Staatsgalerie Stuttgart.

Pinag-aralan ng grupo ng mga istoryador, mga political at social scientist, at

maging ng mga art historian kung paano nabuo ang mga alyansa at naganap ang mga

6 Ayon kay Lederach, hindi ginagamit ng mga taga-Costa Rica ang salitang “sigalot” sa kanilang pang-

araw-araw na pamumuhay. Isang katagang pang-akademya ang “sigalot” para sa kanila, at mas bagay

diumano sa larang ng marahas na pakikibaka.

Page 6 of 24

negosasyong pangkapayapaan noong maagang makabagong kapanahunan. Natatangi

ang proyektong ito dahil naging lunduyan nito ang wika. Sinubukan nilang sagutin ang

mga sumusunod: Ano-anong wika ang ginamit ng mga kalahok? Paano nila

binalangkas ang kanilang pangangatwiran? Ano ang papel na ginampanan ng mga

salin? At, paano nila naigpawan ang mga balakid sa pakikipagtalastasan?7

Sa nasabing proyekto dinalumat ang wika sa larang ng negosasyong

pangkapayapaan. Pinasadahan ng grupo ang hindi mabilang na mga kasunduang

pangkapayapaan, gayundin ang mga haka, burador, transcript, mandato, polyeto, at

maging ang mga memoir ng mga diplomat. Ayon kay Martin Espenhorst, isa sa mga

naging katuwang ni Duchhardt:

“Naging isang karaniwang paniniwala na ang mga kasunduang

pangkapayapaan noong unang bahagi ng maagang makabagong

kapanahunan ay nakasulat sa Latin, dahil iyon ang wikang

nakadikit sa mga Kristiyano at Europeo, at pagkaraan ay sa

Pranses dahil iyon ang wika ng diplomasiya. Totoo iyon, ngunit

hindi sa pangkalahatan. Kadalasan, ang wikang ginamit ay siyang

pinakamalapit sa bansa o sa dinastiyang kasangkot—Italyano o

Suweko, halimbawa. Sa kabilang banda, ilan sa mga kasunduang

pangkapayapaan ay isinulat sa wika na hindi ginagamit ng sinuman

sa mga kalahok. Isang halimbawa nito ang mga Ruso at Suweko

na isinagawa ang kanilang negosasyong pangkapayapaan sa

7 Masisipat ang paliwanag sa http://www.goethe.de/ges/spa/pan/spg/en10000791.htm.

Page 7 of 24

wikang Aleman dahil ang paggamit ng isang neutral na ikatlong

wika ang pinaniwalaang mahalagang salik para pandayin ang

kasunduan.” (Sa akin ang salin)

Ginawa itong sangkalan ng Public International Law & Policy Group sa ilalim ng

Office of Conflict Management and Mitigation (DCHA/CMM) ng United States Agency

International Development (USAID). Sa kanilang Technical Brief8 mababasa ang

ganitong paliwanag:

“Habang ang mga kasunduang pangkapayapaan ay maaring

magkaroon ng bukod-tanging katangian dahil sa uri ng sigalot,

naglalaman ang mga ito ng maraming magkakaparehong salik.

Kagulat-gulat na ang mga kasunduang pangkapayapaan—tulad ng

mga saligang batas—ay maaaring maglaman ng makabuluhang

bilang ng boilerplate language9. Gayunman, kadalasang

ipinapakilala ng mga partido na bukod-tangi ang bawat kasunduang

pangkapayapaan batay sa mga suliraning isinalang sa

negosasyon. Sa kasamaang-palad, karamihan sa mga partido ay

walang paraan para makakuha ng standardized language o mga

template agreement. Ang nabanggit, kasama ng kawalan ng

8 Pinamagatang "Key Considerations When Supporting Peace Processes" at lumabas sa isang isyu ng

kanilang newsletter na may petsang Marso 2013.

9 Tawag sa mga bahagi ng kontrata na itinuturing na “standard template.”

Page 8 of 24

karanasan sa pakikipagnegosasyon, ang siyang magtutulak sa

partido palayo sa oportunidad na sumulong sa pagbalangkas at

pag-amyenda ng wika para epektibong matugunan ang mga

tinutunggaling suliranin o mga point of impasse.” (Sa akin ang diin

at salin)

Maliwanag na binibigyang-katwiran lamang ng USAID ang kanilang

panghihimasok sa mga negosasyong pangkapayapaan. “Expect chaos,” babala ng

kanilang dokumento. Pagpapatuloy pa nito:

“Ilan sa mga indibidwal ang mababalisawsaw sa pagkambiyo sa

takbo ng kanilang isip mula sa sigalot patungo sa negosasyon. Ang

mga negosasyong pangkapayapaan mismo ay maaring maging

peligroso at maaaring manghina ang kalooban ng mga kalahok.

Ang mga salik na ito ang siyang magtutulak sa mga kalahok para

tratuhin ang mga negosasyon bilang ekstensiyon ng sigalot.” (Sa

akin ang salin)

Binansagang mga “development professional” ang mga pinauupo ng USAID sa

mga negosasyong pangkapayapaan. Sila diumano ang magbibigay ng kaalamang

teknikal at praktikal at on-the-ground insight na kinakailangan para magkaroon ng isang

matibay at pangmatagalang kasunduang pangkapayapaan. Paniniyak pa ng

dokumento:

Page 9 of 24

“Ang mga development professional ay maaaring magbigay ng

ayuda sa mga diyalogo ng mga partidong may sigalot, magbigay ng

pondo para suportahan ang mga prosesong pangkapayapaan,

mag-ambag ng kanilang kadalubhasaang teknikal, at maghatid ng

kaalamang praktikal kung ano ang maisasagawa sa panahon ng

pagsasakatuparan ng kasunduang pangkapayapaan batay sa mga

umiiral na dynamics sa lugar.” (Sa akin ang salin)

Makatutulong diumano sa mga partido ang mga development professional para

magkaroon ng kaayusan ang “chaotic” na proseso. Samantala, nilinaw ng dokumento

na iba ang mga development professional sa mga tagapamagitan sa mga negosasyong

pangkapayapaan. Paliwanag ng dokumento:

“Ang mga tagapamagitan sa mga prosesong pangkapayapaan ay

hindi kinakailangang maging obhetibo at kadalasan ay tumatayong

isa pang partido sa negosasyon sa halip na maging isang neutral

facilitator. Humaharap sila sa hapag dala ang kanilang sariling

pang-unawa kung ano ang sanhi ng sigalot, ang kanilang sariling

lapit, at marahil, at ang pinakamahalaga, ang kanilang sariling mga

bias. Minsan, ang mga tagapamagitan pa ang siyang magsusulong

ng mga interes ng partidong sa tingin nila ay siyang biktima.” (Sa

akin ang diin at salin)

Page 10 of 24

Kadalasan, tulad ng sa mga negosasyong pangkapayapaan sa pagitan ng

Palestina at Israel, ang Estados Unidos, ang tanging superpower ng daigdig, sabi nga

ni Said, ang siyang padrino at tagatanod ng “prosesong pangkapayapaan.” (2001, 312)

Dahil sa ang Estados Unidos ang may hawak ng salapi, tuwiran man itong

sangkot sa prosesong pangkapayapaan o hindi, may kapangyarihan itong maggiit ng

sariling interes. Tuwiran man itong sangkot o hindi, naipapataw nito ang sariling

patakarang pangwika: ang pagkiling sa wikang Ingles bilang medium ng negosasyong

pangkapayapaan at sa pagbalangkas ng kasunduang pangkapayapaan.

Gayunman, maliwanag sa Saligang Batas ng 1987 na hindi ito dapat mangyari.

Ang pagkiling lamang sa Ingles sa pagbabalangkas ng kasunduang pangkapayapaan

sa bansa ay isang paglabag sa ating saligang batas.

Sa katunayan, hindi masasabing kapaki-pakinabang sa sambayanang Pilipino

ang pantay na trato sa mga wikang Ingles at Filipino.

Ayon sa pinakahuling Census of Population and Housing (2000) na inilabas ng

National Statistics Office, may humigit-kumulang 150 wika at diyalekto sa bansa.

Nangunguna rito ang Tagalog na ginagamit ng may 5.4 milyong kabahayan. Sumunod

naman ang kumpol na Cebuano/Bisaya/Binisaya/Boholano na ginagamit ng 3.6 milyong

kabahayan. May 1.4 milyong kabahayang nakapagsasalita ng Ilocano at 1.1 milyong

kabahayang nakapagsasalita ng Hiligaynon/Ilonggo. May 6,032 kabahayan lamang ang

nakapagsasalita ng Ingles10. (Albert 2013)

10

Nabanggit sa artikulong “Many Voices, One Nation: The Philippine Languages and Dialects in Figures”

ni Jose Ramon Albert, Secretary General ng National Statistical Coordination Board. Masisipat sa

http://www.nscb.gov.ph/sexystats/2013/SS20130830_dialects.asp.

Page 11 of 24

Masasabi nga na ang mga prosesong pangkapayapaan ay nagaganap sa

pagitan lamang ng GRP at ng kabilang panig para ayusin ang sigalot. Ngunit dahil

kailangang nakaangkla sa saligang batas ang anumang kasunduang pangkapayapaang

pipirmahan ng kapuwa panig, higit na dapat pahalagahan ang kabutihan at kapakanan

ng sambayanang Pilipino.

Kung wala pa sa isang porsiyento ng mga nakapagsasalita ng Tagalog sa bansa

ang nakapagsasalita ng Ingles, hindi ba’t isang pambansang krisis ang naidudulot ng

mga kasunduang pangkapayapaan sa kalakhan ng mamamayan na hindi rin

nakababasa nito, o kung nakababasa man ay hindi ito lubusang nauunawaan?

May babala at paliwanag si Antonio Gramsci tungkol dito. Aniya, nililikha ng krisis

ang mga kalagayang mapanganib sa maikling panahon, dahil ang sari-saring saray ng

populasyon ay walang kakayahang ilugar ang kanilang sarili nang madali at pantay-

pantay, o mag-reorganisa sa parehong kumpas. (1971) Diin pa niya:

“Binabago ng tradisyonal na naghaharing uri, na may

napakaraming bayarang intelektuwal11, ang mga tao at programa

at, sa mas mabilis na paraan na hindi kayang abutin ng mga uring

busabos, muli nitong napanunumbalik ang kontrol na

humuhulagpos sa kaniyang pagkakadakma. Marahil makagagawa

ito ng mga sakripisyo, at isusubo ang sarili sa walang katiyakang

11

Ginamit ko ang katagang “bayarang intelektuwal” para isalin ang trained cadres sa sipi kay Gramsci

dahil naisip kong mas nababagay ito para pagitawin ang kahulugan ng kaniyang paliwanag. Galing kay

Bienvenido Lumbera (sa kaniyang sanaysay na “Ang ‘Pambansa’ at ang ‘Panitikan’ sa Pambansang

Panitikan”) ang katagang nabanggit.

Page 12 of 24

hinaharap sa paggamit ng mga demagogikong pangako; pero

napananatili nito ang kapangyarihan, muli itong napalalakas kahit

pansamantala, at ginagamit ito para durugin ang kaaway at ikalat

ang kaniyang mga nangungunang bayarang intelektuwal, na hindi

naman gaanong karamihan o lubhang napanday.” (Sa akin ang diin

at salin)

Isang sambayanang watak-watak, puta-putaki, at walang tunay na kasarinlan

kahit saan mo pa tingnan. Hindi madadalumat ang ganoong kasaklap na mga

pangyayari, sabi ni Said. Kaya para sa kaniya, unang-una, kailangan natin ng isang

seryoso at kolektibong pagsusuri sa mga patakaran at mismong mga pinuno na

nagdala sa atin sa ganoong daan, at kailangang angkinin natin ang hindi gasinong

responsibilidad sa ating sarili at sa ating mga pagkukulang, hindi lamang sa ating mga

kaaway at sa kanilang mga sabuwatan. May panukala si Said tungkol sa bagay na ito.

Paniniyak niya:

“Hindi ito magagawa kung hindi natin gagamitin ang wika at

katwiran para harapin ang realidad, nang puspusan at may

paninindigan. Walang halagang sabihing mayroon tayong ‘estado’

kung ang totoo ay mas nalayo pa tayo sa ating pinanggalingan.”

(2007, 43) (Sa akin ang salin)

Page 13 of 24

WIKA NG KALAYAAN

Sa ikapitong kabanata ng El Filibusterismo ni Jose Rizal, padaskol na ipinalagay

ni Basilio na ang kaalaman sa wikang Kastila ang siyang magbubuklod sa buong

kapuluan.

Gayunman, mabilis itong sinalungat ni Simoun na sa bahaging iyon ng nobela ay

nagtapat na kay Basilio na siya si Ibarra. Aniya, isa itong malaking pagkakamali. Hindi

kailanman magiging pangkalahatang wika ng bansa ang Kastila. Hindi ito matatanggap

ng sambayanan dahil ang laman ng kanilang utak at puso ay hindi matutumbasan ng

anumang kataga mula sa dayuhang wika.

Bawat tao ay may kani-kaniyang dila at paraan ng pag-iisip, pagpapatuloy ni

Simoun. At habang pinapanatili ng sambayanan ang kaniyang wika, napananatili niya

rin ang kaniyang panata sa kalayaan, tulad ng kung paano napananatili ng isang tao

ang kaniyang kasarinlan habang tangan ang sariling takbo ng pag-iisip. Wika, aniya,

ang siyang diwa ng sambayanan.

Sangkawan ang wika sa ating bansa. Sa paanong paraan maihahatid at

maipauunawa ang prosesong pangkapayapaan?

Kung mapapansin, nangingibabaw sa mga negosasyon at kasunduan, hindi ang

salitang “kapayapaan,” kundi ang paggigiit ng kalayaan. Gayunman, hindi lubusang

nauunawaan ng ating mga kababayan ang salitang “kalayaan.” Tulad ng mga salitang

“pag-ibig” at “demokrasya,” isa itong basal na salita—karaniwang nababasa at

nabibigkas ngunit hindi malinaw na napatatagos sa kamalayan ng sambayanan. Sa

Page 14 of 24

madaling sabi, hindi ito kongkreto tulad ng mga bagay o pangyayari na buhay sa

pandama.

Karaniwang naiuugnay ang “kalayaan” sa pambansang watawat o sa mga

bayaning nagbuwis ng buhay sa ngalan ng rebolusyon. Gayunman, kailangang suriin

ang pinagmulan ng salitang ito nang matiyak natin kung ito nga ang “diwa na isinisigaw

ng ating isip at puso.”

Batam-bata pa ang “kalayaan,” maging ang salitang ugat nitong laya. Lumitaw

lamang ito noong ika-19 siglo.

Hindi ito nakarehistro sa mga pinakamatandang diksiyunaryong nalimbag sa

bansa tulad ng edisyong 1832 ni Francisco de San Jose at ng edisyong 1754 ng

diksiyunaryong Tagalog-Kastila nina Juan Noceda at Pedro de San Lucar.

Nang isalin sa Tagalog ni Marcelo H. del Pilar ang sanaysay ni Rizal na “El Amor

Patria,” ginamit niya ang salitang “kalayaan” para sa libertad. Lumabas ito noong 20

Agosto 1882 sa Diariong Tagalog, ang unang arawang pahayagang Kastila na may

seksiyong Tagalog. Makaraan ang limang taon, habang isinasalin sa Tagalog ang

Wilhelm Tell ni Friedrich von Schiller, namroblema si Rizal sa salitang Aleman na

freiheit. Saka niya naalala ang salin ni del Pilar ng kaniyang gawa.

Salitang timaua (“timawa”) na nangangahulugang “malayang tao” ang siyang

ginagamit noon. Pansinin ang saknong na ito sa Florante at Laura ni Francisco

Balagtas12:

“Yaóng bayang hapo,t, bagong nacatigháo

sa nagbálang bangis nang man~ga ca-auay

12

Masisipat sa http://www.gutenberg.org/files/15845/15845-h/15845-h.htm.

Page 15 of 24

sa pagca-timauà ay nag-aagauáng

málapit sa aqui,t, damít co,i, mahagcán.”

Sa isang taludtod ng tulang “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” ni Andres Bonifacio ay

nabanggit ang “pagkatimawa ng mga alipin”13.

Sa edisyong 1860 ng aklat nina Noceda at San Lucar ay may dalawang

kahulugan ang laya—“vasura de la casa, debajo de ella” at “estender el brazo, como

quien hila.”14

Sa aking abang palagay, isang pagkakamali ang unang kahulugan at marahil ay

ibig tukuyin ang layak o “basura.” Kumbinsido naman ako na may mahalagang papel sa

pagdalumat ng ating kalayaan ang ikalawa.

Hinihingi ng pagkakataon na libutin ang mga pangunahing katutubong wika sa

paghahanap ng kalayaan. Halimbawa, may kagawasan sa Cebuano, wayawaya sa

Ilocano, kawalayan sa Ivatan, kahilwayan sa Hiligaynon, kamurayaw sa Waray-waray,

lingkawas sa Bisaya Davao, at kawayangan sa Pangasinan.

Ang salitang ugat ng kawalayan sa Ivatan—walay—ay nangangahulugang “hindi

nahahadlangan” o “hulagpos.” Dagdag pa, ang salitang makawalay ay

nangangahulugang “panganganak” at ang walayen ay “pagkalag” o “pag-aalis ng buhol”

(knot). Sa Ilocano, ang waya ay nangangahulugang “maluwag na pagkilos.” At ang

gawas naman sa Cebuano ay nangangahulugang “palabas” (mula sa loob).

13

Masisipat sa http://www.kasaysayan-kkk.info/kalayaan-the-katipunan-newspaper/andres-bonifacio-

pagibig-sa-tinubuang-bayan-c-march-1896.

14 Matatagpuan sa pahina 177 at 514 ng Vocabulario de la lengua tagala: compuesto por varios religiosos

doctos y graves, y coordinado.

Page 16 of 24

Kung gayon, ang kalayaan bago pa tayo sakupin ng mga dayuhan ay nakaugnay

sa knot ng pusod at hindi sa tinatawag na Gordian knot.

Ang pagkakaisa sa pagdalumat sa kasaysayan ng “kalayaan” ay magbubunsod

din ng pagkakaisa sa pag-unawa sa prosesong pangkapayapaan.

SUSI SA KAPAYAPAAN

Pagkakaisa ang susi sa kapayapaan. Akmang-akma ang salawikaing, “Gaano

man katibay ang piling abaka, wala ring lakas kapag nag-iisa.” Unang-una, dahil sa may

rehistro ng salitang “abaka,” may pagsamo ito hindi lamang sa mga kababayan nating

nasa mga bayan at baryo, kundi pati na rin sa ating mga lumad.

Kapuri-puri ang naganap na Wika ng Kapayapaan: Pambansang Summit at

Palihan sa Malaybalay, Bukidnon noong 13-15 Pebrero 2014. Dinaluhan ang

makasaysayang pagtitipon ng mahigit 100 pinuno ng mga pangkat etniko sa Luzon,

Visayas, at Mindanao. Ayon nga sa talumpati ni Roberto Anoñuevo, Direktor Heneral ng

Komisyon sa Wikang Filipino:

“Mahalaga ang summit na ito sapagkat ito ang kauna-unahang

seryosong pagtitipon na pag-uusapan ang mga wikang taal sa

Filipinas tungo sa pagpapalawig ng kapayapaan, at inorganisa ng

isang ahensiyang pangwika ng pamahalaan. Kung ang mga wika

ang mayamang kamalig ng karunungan ng bansa, hindi lamang

dapat magpakilala ang mga ito sa bawat pangkat etniko, bagkus sa

Page 17 of 24

antas ng progreso ng ating sibilisasyon. Nagiging malaking usapin

ang wika sapagkat may kasaysayan na tayo hinggil sa

pagkakawatak-watak dahil kailangan pa nating manghiram ng wika

sa banyaga upang mabuo ang kasunduang panlipunan para

maunawaaan ng mga dayuhan at siyang naglalagay sa alanganin

sa mayorya ng mga mamamayan.”15

Ayon sa website ng National Commission on Indigenous Peoples, may 110

grupong ethno-linguistic sa bansa na bumubuo ng 11.3 milyon o higit sa 10 porsiyento

ng ating populasyon (batay sa sensus ng 2010).

Kabilang sa mga tinalakay sa open forum ang mga usapin ng mga lumad tulad

ng pag-eetsapuwera sa mga Bajau sa RA 8371 o Indigenous Peoples Rights Act,

kawalan ng mga kinatawang lumad sa ilang lokal na pamahalaan, pagmimina sa mga

lugar na walang Free, Prior, and Informed Consent (FPIC) ng mga Aeta sa Pampanga,

at scholarship para sa mga lumad.16

Ipinaliwanag ni Anoñuevo na hindi lamang limitado sa lingguwistika o

sosyolingguwistika ang mga konsepto ng “wika ng kapayapaan.” Aniya, kaugnay rin “sa

naturang taguri ang usapin sa Pamanang Lupain ng mga Ninuno [ancestral domain],

ang paghahanap ng katarungan laban sa mga dambuhalang minahan at walang habas

na pagtotroso o paggugubat.”

15

Mula sa pambungad na talumpati ni Anoñuevo. Masisipat sa kaniyang blog

http://alimbukad.com/2014/02/14/wika-ng-kapayapaan/.

16 Basahin ang artikulo sa http://www.mindanews.com/top-stories/2014/02/15/bukidnon-hosts-first-ever-

national-language-summit/.

Page 18 of 24

Ipinaliwanag ni Anoñuevo na maging sa pagbubuo ng Saligang Batas noong

1987 ay “ginamit sa pangkalahatang deliberasyon ang Ingles, at dahil ito ang

nakapangibabaw na wika sa mga talakayan, ang anumang pagtatalo hinggil sa

nilalaman at pakahulugan ng mga salitang umaabot sa layuning legal ay dapat lutasin

sa Ingles imbes na sa Filipino.” Kaya naman, aniya, “kahit sabay ipinromulga ang mga

tekstong Ingles at Filipino ng Konstitusyong 1987, hanggang sa simbolikong antas

lamang ang pagkakapantay nito, at hindi sa antas ng operasyon.”

Pinagtibay sa pambansang pagtitipon ang Kapasiyahan Blg. 2014-01, S. 2014

na nagrerekomenda sa tanggapan ni Pangulong Benigno S. Aquino III ng paggamit ng

wikang Filipino sa mga kasunduang pangkapayapaan at iba pang kaugnay na batas.

Bahagi ng rekomendasyon ang mga sumusunod:

IPINAPASIYA, gaya ng ginagawang pagpapasiya ngayon, na

dibdibang harapin ng pamahalaan, lalo na ng mga kinauukulang

ahensiya o sangay nito, na ang mga balangkas ng Kasunduang

Pangkapayapaan at ang mga batas na ipinaiiral sa bansa ay dapat

isulat sa wikang Filipino nang may katumbas na teksto sa mga

katutubong wika ng mga pangkat etniko, at kaugnay nito, isangkot

ang Komisyon sa Wikang Filipino sa mabilisang pagsasalin sa

wikang Filipino ng mga batas na kasalukuyang pinaiiral para sa

Kasunduang Pangkapayapaan at para sa kapakanan at karapatan

ng mga pangkat etniko;

Page 19 of 24

IPINAPASIYA rin na ipaabot sa pamahalaang pambansa at

pamahalaang lokal na magsagawa ng malawakang konsultasyon

sa mga pangkat etniko ng Filipinas sa pamamagitan ng wikang

mauunawaan ng lahat, bago magsagawa ng mga proyektong

pangkaunlaran sa mga lupain at tubigan, gaya ng impraestruktura

at pagmimina, na makaaapekto sa kanilang kultura at pag-iral; at

kaugnay nito ay gamitin ang Filipino sa antas ng barangay.

Nang mga panahong iyon ay nagkaroon ng mainit na talakayan sa pagbubuo ng

Bangsamoro Basic Law. Ani Anoñuevo, kakatwang nakasulat sa Ingles ang panukalang

batas “at ito ang isa sa mga hindi naibigan ng mga katutubo.” Para sa kanila, ang

panukalang batas ay para lamang sa MILF, “na ang wika ay wikang Ingles, imbes na

pumabor sa paggamit ng lingguwa prangkang Filipino sa Mindanaw.”

Puna ni Anoñuevo, hindi inihahayag ng MILF “sa sambayanang Filipino ang mga

naging kasunduan nito sa mga pangkat etniko sa Mindanaw at Palawan.” Bagaman

nasa antas ng pamayanan, “mahalagang maunawaan ng sambayanan sapagkat ang

usapin ng kapayapaan ay usapin ng lahat ng mamamayang Filipino” ang naturang mga

kasunduan. “Kailangang maibunyag din ang resulta ng mga konsultasyon, at kung

kinikilala ba ng mayorya ng mga pangkat etniko si Datu Antonio Kinoc ng B’laan, at

siyang kumakatawan umano sa lahat ng pangkat etniko sa Mindanaw. Si Datu Kinoc ay

Ingles nang Ingles, at daig pa ang mga akademiko, na hindi naibigan ng iba pang

kinatawan ng mga pangkat etniko.”

Page 20 of 24

Masisipat sa UN Peacemaker ang dokumentong The Comprehensive Agreement

on the Bangsamoro na pinirmahan ng GRP at MILF noong 27 Marso 201417. Gaya ng

napagitaw sa papel na ito, nakasulat lamang ito sa Ingles.

Kung papasadahan naman ang mga deklarasyon at petisyon ng mga pinunong

Moro para hindi sila mapasailalim sa Unitary Philippine Republic noong sakupin tayo ng

Estados Unidos, mapapansin ding nasa Ingles ang mga ito18. Halimbawa ang mga

sumusunod:

(1) “We are independent for 500 years. Even Spain failed to

conquer us. If the United States quits the Philippines, and the

Filipinos attempt to govern us. We will fight.”

(petisyon ng mga mamamayan ng Sulu na may petsang 9 Enero

1921);

(2) “In the event that the US grants independence to the Philippine

Islands without provision for our retention under the American Flag,

it is our firm intention and resolve to declare ourselves as

independent Constitutional Sultanate to be known to the world as

Moro Nation.”

17

Mada-download sa

peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/PH_140327_ComprehensiveAgreementBangsamoro.p

df.

18 Nabanggit sa liham sa patnugot na isinulat ni Dr. Norodin A. Kuit ng Autonomous Region in Muslim

Mindanao. Masisipat sa http://www.mindanaoexaminer.com/news.php?news_id=20080916014637.

Page 21 of 24

(bahagi ng Declaration of Rights and Purposes na pinirmahan

noong 1 Pebrero 1924 at ipinadala sa Kongreso ng Estados

Unidos; pinangunahan ito nina Sultan Mangiging ng Maguindanao,

Hadji Panglima Nuno ng Zamboanga, Datu Sacaluran ng

Zamboanga, Maharaja Habing ng Zamboanga, Abdulah Piang ng

Maguindanao, at Datu Benito ng Lanao);

(3) “Should the American People grant Philippine independence ,

the Islands of Mindanao and Sulu should not be included in such

independence. Our public land should not be given to other people

other than the Moros.”

(bahagi ng Dansalan Declaration na pinirmahan noong 18 Marso

1935 at ipinadala sa Kongreso ng Estados Unidos; pinangunahan

ito ni Hadji Abdulhamid Bongabong ng Unayan, kasama ng 189

mamamayan ng Maranao).

Mauunawaan ang pangangailangang isulat ang mga dokumentong ito sa Ingles.

Gayunman, walang katibayan na naisulat din ang mga ito sa mga wikang mauunawaan

ng mga makikinabang sa mga kalayaang ito.

Samantala, kinilala na ng NDFP ang pangangailangang maisulat sa Filipino ang

mga kasunduang pangkapayapaan sa antas ng mga komprehensibong paliwanag sa

Comprehensive Agreement on Respect for Human Rights and International

Humanitarian Law (CARHRIHL).

Page 22 of 24

Matatagpuan sa website ng Communist Party of the Philippines (CPP) ang

tatlong mahahalagang dokumento na maaaring maging gabay sa pagtalakay ng

CARHRIHL. Pinamagatang “CARHRIHL: Makasaysayang karagdagang sandata ng

mamamayan” ang praymer. Sa unang bahagi ng dokumento tinalakay ang kontekso,

paglagda, at pagpapatupad ng CARHRIHL bilang “unang kasunduan sa substantibong

bahagi ng usapang pangkapayapaan sa pagitan ng NDFP at GRP.”19 Sa Apendiks A,

tinalakay ang “mga pinal na husga sa mga lokal at pandaigdigang hukuman kaugnay sa

mga kaso ng diktador na si Marcos na isinasaalang-alang sa pagsuporta sa pakikibaka

para sa katarungan ng mga biktima ng batas militar.”20 Ipinaliwanag dito ang

Resolusyon ng Senado Blg. 1640 at desisyon ng Korte Supremang Swiss noong 1997.

Sa Apendiks B naman tinalakay ang “mga kaugnay na pandaigdigang organisasyon at

kasunduan” tulad ng UN Covenant on Civil and Political Rights, mga kaugnay na

probisyon sa ilalim ng UN Convention Against Torture ng 1984, International Labor

Organization, International Convention on the Rights of Migrant Workers and Members

of their Families, at mga protokol ng Geneva Conventions.21

Marapat ding sabihin na kinikilala ng CPP ang kahalagahan ng mga katutubong

wika tulad na lamang ng paglalathala ng Ang Bayan, ang opisyal na pahayagan ng

partido, sa Ingles, Filipino, Bisaya, at Hiligaynon. Sa muling pagbubukas ng

19

Masisipat sa http://www.philippinerevolution.net/documents/carhrihl-makasaysayang-karagdagang-

sandata-ng-mamamayan.

20 Masisipat sa http://www.philippinerevolution.net/documents/carhrihl-makasaysayang-karagdagang-

sandata-ng-mamamayan-apendiks-a.

21 Masisipat sa http://www.philippinerevolution.net/documents/carhrihl-makasaysayang-karagdagang-

sandata-ng-mamamayan-apendiks-b.

Page 23 of 24

negosasyong pangkapayapaan sa pagitan ng GRP at NDFP sa hinaharap, hindi man

sa kasalukuyang rehimen, harinawa ay maisulat sa Filipino ang kasunduang

pangkapayapaan.

Sangkawan man ang mga wika sa bansa, sa lalong madaling panahon ay

magiging ganap na sabat-sabat ang mga “piling abaka” ng ating lahi. Nasimulan na

nating igiit sa buong prosesong pangkapayapaan ang paggamit ng Filipino. Tulad ng

aral ng abaka, maigigiya natin ito kung patuloy at matibay ang ating pagbubuklod.

SANGGUNIAN: Albert, Jose Ramon. “Many Voices, One Nation: The Philippine Languages and Dialects

in Figures.” Sexy Statistics. 2013.

http://www.nscb.gov.ph/sexystats/2013/SS20130830_dialects.asp.

"Key Considerations When Supporting Peace Processes." Marso 2013.

http://www.usaid.gov/documents/1866/key-considerations-when-supporting-

peace-processes.

Lederach, John Paul. "Of Nets, Nails, and Problems: The Folk Language of Conflict

Resolution in a Central American Setting." Conflict Resolution: Cross-Cultural

Perspectives. Kevin Avruch, Peter W. Black and Joseph A. Scimecca, eds.

Greenwood Press: New York, Westport, Connecticut, London, 1991. Pp. 165-

186.

Page 24 of 24

Lumbera, Bienvenido. Writing the Nation/Pag-akda ng Bansa. Lungsod ng Quezon:

University of the Philippines Press, 2000.

Said, Edward. The End of the Peace Process: Oslo and After. Lungsod ng New York:

Random House LLC, 2007.

Saunders, Harold. "Prenegotiation and Circum-negotiation: Arenas of the Multilevel

Peace Process". Turbulent Peace. Washington, D.C.: U.S. Institute of Peace

2001. p. 483.

Spirkin, Alexander. Dialectical Materialism. Isinalin ni Robert Daglish. Central Books

Ltd, 1984.