Mezzo Mantelzorger_M_def

MantelzorgerHet magazine voor iedereen die voor een ander zorgt

Tips voor het keukentafel- en zorgplangesprek

Van loket naar gesprek

‘De rol van mantelzorgers is van onschatbare waarde’

Cabaretier/schrijver Mike Boddé

Niet meten is weten, maar vertellen is weten!

Thema: Allemaal verhalen

www.mezzo.nl OKTOBER 2014

Speciaal voor jou biedt Menzis de meest uitgebreide vergoedingen

voor mantelzorgers. En daarnaast belonen we je als mantelzorger

extra met ons spaarprogramma SamenGezond. Iedereen kan

meedoen, jong, oud, ziek en gezond.

www.menzis.nl/mezzo

mens, wat ben je mooials je voor anderen zorgt

3Mantelzorger I Oktober 2014 I www.mezzo.nl

Allemaal lezen!

De Mantelzorglijn weet als geen ander waar mantel-zorgers tegenaan lopen: de kast of de muur. Dagelijks krijgen zij telefoontjes binnen over mensen die door regels en protocollen het niet voor elkaar krijgen om hun eigen leven te combineren met de zorg voor een naaste.

De Mantelzorger is een uitgave voor

mantelzorgers die zijn verbonden aan

Mezzo en komt uit in oktober. Mezzo is

de Landelijke Vereniging voor

Mantelzorgers en Zorgvrijwilligers.

Mezzo-leden krijgen het blad

thuisgestuurd en kunnen gebruik

maken van de speciale aanbiedingen en

kortingen. De Mantelzorger wordt

verder verspreidt door actieplaatsen

van de Dag van de Mantelzorg,

apothekers, huisartsen, zorginstellingen

en gemeenten.

Een proefexemplaar ontvangen?

www.mezzo.nl/gratismagazine

Contact Mezzo, Regulierenring 6,

Postbus 179, 3980 CD Bunnik, telefoon

(030) 659 22 22, [email protected],

www.mezzo.nl, www.facebook.com/

MezzoMantelzorg

Mantelzorglijn (0900) 20 20 496

bereikbaar op werkdagen tussen 9.00 en

13.00 uur (10ct p/m)

Uitgever Mezzo

Oplage 100.000 exemplaren

Hoofdredactie Dagmar van Amerongen

Redactieraad Wietske Oegema, Mirjam

Samsen, Roos Verheggen, Ina Hoeks

Aan dit blad werkten mee Christie

Hofmeester, Joyce Vanhommerig, Victor

Koppelmans, Irma Ooijevaar, Joop Rosier,

Erik Hardeman, Mariëtte Lammers

Coverfoto Bokkie Vink

Illustraties Marit de Wolf

Fotostrip Ype Driessen

Vormgeving Diezijnvaardig

Advertentieverkoop [email protected]

Persoonlijke verhalen kun je mailen

naar [email protected]

Gemeenten zitten ook met een knoop

in de maag. Want de regels rondom

mantelzorgwoningen bijvoorbeeld is

dan weliswaar versoepeld, maar ze

willen dan wel graag dat een

mantelzorger kan bewijzen dat hij of

zij mantelzorger is. Misbruik van voor-

zieningen is natuurlijk onwenselijk. Zij

bellen Mezzo om te vragen wanneer

je iemand kan oormerken als

mantelzorger.

‘’Hoe doe ik dat?’’ Komt er dan als

vraag bij de Mantelzorglijn? ‘’Hoe kan

ik aantonen dat ik mantelzorger

ben?’’ Er is in Nederland veel

geregeld en vastgelegd in wetgeving.

Ook steeds meer voor mantelzorgers.

En dat kan gunstig zijn voor u. Omdat

u bijvoorbeeld even de zorg uit

handen kan geven om op adem te

komen. Maar vaak val je als mantel-

zorger net niet in de juiste categorie

om in aanmerking te komen,

waardoor allerlei gunstige voorzienin-

gen aan je voorbij gaan.

Mezzo vindt dat weten regelgeving

de zorg voor een naaste niet in de

weg mag staan. Mezzo zegt liever

tegen een ambtenaar of zorgprofes-

sional: luister naar het persoonlijke

verhaal van de mantelzorger. Elk

verhaal is anders en uniek. De zorg

kan voor de één goed te overzien

zijn, maar voor de ander een zware

belasting. Zorg dat de mantelzorger

zich gesteund voelt en regel de

voorzieningen die nodig zijn.

Nog niet eerder werd het thema van

de Dag van de Mantelzorg zo innig

omarmd als dit jaar met ‘Allemaal

verhalen’. En ik als verhalenverteller

werd ook erg blij van de mailbox die

volstroomde met verhalen van

mantelzorgers. Alleen de verhalen

geven betekenis aan de mantelzorg.

Ik nodig u van harte uit om ze

allemaal te lezen!

Dagmar van Amerongen

@Dvdm14

InhoudAllemaal lezen! 3

Allemaal Verhalen! 4

Mezzo Fonds biedt

ondersteuning 8

Mike Boddé 10

Van loket naar gesprek 14

Heb je naaste lief 18

Wet- en regelgeving 26

Hoe arts en apotheker

kunnen helpen 28

Fotostrip: De Mantelzorglijn 32

4 5Mantelzorger I Oktober 2014 I www.mezzo.nl Mantelzorger I Oktober 2014 I www.mezzo.nl

Het thema van de Dag van de Mantelzorg 2014 is Allemaal Verhalen! Het is fijn om je verhaal te delen. Het lucht op, zorgt voor begrip en misschien steekt een ander er iets van op. Vooruitlopend op 10 november krijgen vijf mantelzorgers hier alvast een podium.

Allemaal verhalen!

Verschillende mantelzorgers hebben

gehoor gegeven aan onze oproep om hun

verhaal te delen. Hun verhalen vind je op

www.dagvandemantelzorg2014.nl.

Wil je zelf je ervaringen kwijt?

Dat kan ook via deze site.

Naam Karin Verheij (45)

Zorgt voor haar dochter Julianne (10),

die een verstandelijke beperking heeft

Ons meisje blijft thuis

Onze dochter Julianne heeft vanaf de geboorte epilepsie

en een verstandelijke beperking. Ze heeft 24-uurs zorg

nodig en moet dag en nacht in de gaten gehouden

worden. De (vooral nachtelijke) epileptische insulten zijn

dusdanig dat medisch ingrijpen bijna altijd noodzakelijk is.

Vorig jaar heeft Julianne vijf maanden in een zorginstelling

gewoond, omdat wij de zorg niet langer vol konden

houden. Maar omdat haar gezondheid en veiligheid in

gevaar waren, hebben we haar weer in huis genomen.

Geen enkele andere zorginstelling wil of kan haar plaatsen

vanwege de intensieve zorgvraag en het tekort aan

budget.

Mijn man neemt het grootste gedeelte van de zorg op zich

en is fulltime thuis. Ik probeer aan het werk te blijven,

maar dit wordt steeds moeilijker. Het is slopend dat we

voortdurend beschikbaar moeten zijn en de nachtelijke

aanvallen. Mijn man en ik krijgen steeds meer lichamelijke

klachten door jarenlange overbelasting.

Het beheer van het PGB vraagt veel tijd, omdat er voort-

durend fouten gemaakt worden door alle betrokkenen.

Bovendien is het PGB ontoereikend: elk jaar daalt het

budget, terwijl de tarieven van zorgverleners omhoog

gaan. Logeren zit er daarom niet meer in. De aanvragen

voor (her)indicatie en Meerzorg nemen maanden in

beslag, terwijl de zorg 24 uur per dag doorgaat.

We hebben geen sociaal netwerk meer. En de familie durft

vanwege de epilepsie niet op Julianne te passen. Vaak

krijgen we te horen: “Wat zwaar zeg!” en “Knap dat jullie

het volhouden!” of “Als ik iets kan doen, moet je bellen

hoor!” Hebben wij een keus? In dit geval geen enkele. Ons

meisje blijft thuis, dat staat als een paal boven water.

Dat is ook de bedoeling, toch: dat mensen zo lang mogelijk

thuis blijven wonen? Het is zo tegenstrijdig dat dit

mantelzorgers onmogelijk wordt gemaakt door de

bezuinigingen en nieuwe regelgeving. Dat leidt onherroe-

pelijk tot de mantelval: geleidelijk aan nemen mantelzor-

gers steeds meer taken over, waardoor de belasting

toeneemt.

Naam Elfie Hoek (13)

Zorgt voor haar moeder Sandra (39), die een zeldzame

longziekte heeft

Makkelijke dingen koken

Toen ik in groep 6 zat, bleek dat mijn moeder ziek was.

Omdat ze nog maar een kwart van haar longinhoud heeft,

kan ze heel veel dingen niet meer. Ze is snel buiten adem.

Voor mij is er niet heel veel veranderd sinds ze ziek is.

Naam Inge Nijhuis Herwig (60)

Zorgt voor haar echtgenoot Jacob, die in een rolstoel zit

Regie in eigen handen

Om kwart voor vijf ’s morgens op: een crime! We houden

nooit bijster veel geld over, daarom loop ik elke morgen

een krantenwijk. Het mooie is wel dat ik ruimschoots thuis

ben voor mijn mantelzorgtaken beginnen. Vaak slaapt

Jacob nog. Hij had eerst thuiszorg, maar ik concludeerde al

snel: dat kan ik zelf ook wel en dan hebben we tenminste

de tijd aan onszelf. Want de ene morgen om zeven uur,

dan weer om negen uur, dat beviel ons matig. Je zit al die

tijd maar te wachten. De regie in eigen handen hebben is

gewoon fijn.

Jacob zit in een rolstoel vanwege polyneuropathie door

mislukte operaties en heeft twee stoma’s. De stomazorg

heeft niet veel om het lijf en verder kan Jacob kan zelf nog

veel. Het is vooral de verantwoordelijkheid die ik soms

zwaar vind. Ik wil gewoon af en toe gewoon even iets

voor mezelf doen: een gespreksgroep,lezen, met mensen

omgaan die Jacob niet of nauwelijks kent. Even ademha-

len, afstand houden, relaxen. Anders zou ik het niet

volhouden.

Helaas komt de regering met onzalige plannen en maakt

mensen bang. Eerst werden wij vrouwen bijna de deur

uitgeschopt om buitenshuis te gaan werken en nu moeten

we ook voor de buurman, oude tante, vriendin zorgen.

Ondertussen schijnt het mantelzorgcompliment te

verdwijnen. Hoe wil de regering mantelzorgers gemoti-

veerd houden?

Ergernissen, mooie momenten, anekdotes, levenslessen…

Soms is ze wat chagrijniger dan vroeger. En mijn vader

ook – maar hij doet ook heel veel in huis. Als een van

ons geïrriteerd is, dan laten we elkaar maar een beetje.

De volgende dag is het meestal wel over.

Mijn zusje en ik hebben een aantal taken gekregen.

Zo moeten we altijd ons eigen bed opmaken. En soms

doen we de was. Dat hoeft niet zo vaak meer, want wij

maken er een zootje van – mijn vader kan dat beter.

Maar ze hebben uitgelegd hoe het moet, dus we

kunnen het wel als het nodig is. We kunnen ook

gemakkelijke dingen koken. Soep of knakworstjes

bijvoorbeeld. Als mijn vader weg moet, dan kunnen we

ons toch redden.

Ik vind het niet erg om wat te doen in huis. Niet dat ik

er altijd zin in heb, natuurlijk. Soms vraagt mijn moeder

of ik wat voor haar wil pakken, zodat ze op haar plek

kan blijven zitten. Dat is niet zo’n probleem. Behalve als

ik net weg wil gaan, dan zit ik er niet zo op te wachten.

Ik weet niet beter dan dat mijn moeder ziek is. Eigenlijk

denk ik er niet heel veel over na. Dat heeft ook weinig

zin, het is gewoon zo. We redden ons wel. Ze wacht al

een hele tijd op een donorlong. Daar ben ik niet

dagelijks mee bezig. Alleen als ze een beetje geheim-

zinnig doet, denk ik soms: zou ze misschien gebeld

zijn?

Naam Ineke Ludikhuize (58)

Zorgt voor haar oudere echtgenoot Willem (91)

De liefde blijft

Wim was al in de 70 toen we een relatie kregen. Nu is hij

91. Hij is licht krakkemikkig en snel moe. Zo’n beetje bij alles

is hij op mij aangewezen. Aankleden en douchen kan hij

zelf, maar dat kost hem uren. Het is gewoon handiger als ik

hem help.

Of ik het zwaar vind? Totaal niet. Ik vind het juist heel mooi

om deze fase samen te beleven. Tot vorig jaar werkte ik

vier dagen per week en deed daarnaast vrijwilligerswerk.

Toen het met Wim bergafwaarts ging, hadden we natuurlijk

thuiszorg kunnen inschakelen. Maar waarom iemand

inschakelen als ik het ook kan?

We leven nu van zijn pensioen; als hij er straks niet meer is,

heb ik niets meer. Toch maak ik me daar niet druk om. Ik

heb vaker moeten rondkomen van weinig geld. Stoppen

met werken beschouw ik vooral als een nieuwe kans.

Naast de zorg voor Wim volg ik nu een opleiding als

mediator en ik heb ik een inspiratieboek voor mantelzor-

gers geschreven, genaamd ‘Een warme jas’.

Ik realiseer me dat ik gemakkelijk praten heb. Wim is

gezegend met een goed verstand. We hebben nog steeds

een heel leuk huwelijk – al verandert het fysieke aspect

natuurlijk wel. Seksueel is het op een dag afgelopen, maar

op gebied van intimiteit komen we niets tekort. We raken

elkaar meer aan dan ooit! Je kunt iemand clean onder de

douche zetten: wassen, spoelen en klaar. Wij doen dat

anders. Wij maken samen van zo’n wasbeurt iets fijns. Met

de liefde tussen ons is het beslist nog niet gedaan.

Bewerkt interview van Annet Reusink voor MantelMaggezien,

uitgave van U Centraal.

Naam Henk Winters (63)

Zorgde voor zijn echtgenote die die psychische

problemen heeft

Donkere en lichte kanten

Na ernstige psychische problemen is mijn vrouw uit een

diep dal gekomen. Met hulp van instanties worstelen we

om weer iets van het leven te maken. We doen veel

samen. Twee keer per week gaat mijn vrouw naar therapie.

Dan kan ik iets voor mezelf doen. En zondagochtend ga ik

altijd sporten.

Bij mijn zorgverzekeraar heb ik voor € 6 per maand extra

een pakket dat mantelzorgers de mogelijkheid biedt een

aantal dagen weg te gaan, alleen of met de zorgvrager. De

verzekering betaalt € 125,- per dag, maximaal 6 dagen per

jaar. Hiervan maken mijn vrouw en ik binnenkort gebruik.

Met de stichting Opkracht, www.opkracht.nl, gaan we dan

een weekje naar een hotel in Breda.

Ik besteed ook veel tijd aan mijn vader van 92 jaar. Ik haal

zijn boodschappen en help met klusjes. Elke zes weken

bezoek ik de thema-avond voor mantelzorgers in het

woon- en zorgcentrum waar hij woont. De inloopmiddagen

van het Contactpunt voor Mantelzorgers hier in Emmen

vind ik ook erg gezellig. De jaarlijkse Week van de Mantel-

zorg is voor mij een hoogtepunt. Zoveel mantelzorgers bij

elkaar te zien en te ontmoeten, doet me beseffen dat ik

niet alleen ben. Jammer alleen dat er niet zo veel activitei-

ten voor mannen zijn.

Ik heb dus een leven met donkere en lichte kanten. Het lukt

me om alles in balans te houden door tijd voor mezelf te

nemen. De liefde voor mijn vrouw en volwassen kinderen

geeft me de kracht om voor haar en mijn vader te zorgen.

We hebben al zo lang gevochten voor herstel en het lukt

ons elke dag om de schouders eronder te zetten. Uit die

ervaring en uit het verlangen om met mijn vrouw oud te

worden, put ik kracht.

vervolg van vorige pagina


Boekenoverzicht

‘Wees blij dat je ze nog hebt’Van Yvonne Kroonenberg

We worden tegenwoordig oud, heel

oud. En tegen de tijd dat we

hulpbehoevend zijn, is er geen luxe

bejaardenflat meer waar we

vertroeteld worden, maar moeten

mantelzorgers het werk doen. In dit

boek komen wanhopige, opoffe-

rende, boze en blije mantelzorgers

aan het woord, maar ook senioren,

verpleeghuisbewoners en verzor-

gend personeel.

ISBN 9789045026190

‘De jungle van de ouderenzorg’Van Monique Bekker

De schrijfster heeft haar eigen

ervaringen rond de zorg voor haar

vader verwerkt in dit boek. Wat

betekent het om mantelzorger te

zijn? Met welke hulpverleners, regels

en instanties krijg je te maken? Hoe

zorg je ervoor dat de tijd met je vader

of moeder zo waardevol mogelijk

wordt ingericht? Hoe vermijd je

familieruzies? Tegen welke proble-

men kun je aanlopen? En hoe kun je

hiermee omgaan?

ISBN 9789051798388

‘Hulp in zicht’Van Marieke Proper

Als een dierbare kampt met psychi-

sche problemen of verslaving, legt dit

een enorme druk op de naasten. Er

komt veel op je af wanneer je

ontdekt dat het niet goed gaat en dat

opname misschien nodig is. Wat kun

je en wat moet je doen? Wat mag je

niet vergeten en wat is handig om te

regelen? En hoe steun je de ander

zonder jezelf tekort te doen? In het

handboek Hulp in zicht! vind je snel

antwoord op deze vragen.

ISBN 9789021554938

‘Op zijn 35e met pensioen’Van Saskia Jansma

Het waargebeurde verhaal van

Saskia, die wordt geconfronteerd met

het hersenletsel van haar vriend Otto.

Ze voert de lezer mee in een

eigenzinnige strijd om de onmogelijk-

heden en beperkingen te lijf te gaan.

Dit aangrijpende boek vertelt op een

luchtige wijze, zonder dramatisch te

worden, het verhaal van de partner,

verzorgster en geliefde. De veran-

derde realiteit wordt beeldend

beschreven.

ISBN 9789082138108

‘Kortsluiting’Van Christine Kliphuis

Roman over de twaalfjarige Isabel,

die sinds een paar jaar weet dat haar

moeder MS heeft. Ze moet veel

helpen in huis en uitstapjes gaan

soms ineens niet door omdat het te

veel is voor haar moeder. Isabel

wordt heen en weer geslingerd

tussen de frustratie over het verloop

van de ziekte en het onbegrip in haar

omgeving. Maar ook tussen de liefde

voor haar moeder en haar eigen

gevoelens. Gelukkig kan ze tijdens

het hardlopen even alles vergeten én

heeft ze haar dagboek.

ISBN 9789051169874

De boeken zijn in alle boekhandels verkrijgbaar.


’Meer zorg op eigen wijze binnenkort mogelijk’

Mezzo wil meer doen om de positie van mantelzorgers te verbeteren. Om die reden start het Mezzo Fonds, als aanvulling op de Vereniging.

De Vereniging Mezzo is van oudsher een organisatie van

en voor mantelzorgers en zorgvrijwilligers. Alles is er bij

de Vereniging op gericht om de positie van deze groep

te verbeteren, waar dan ook en hoe dan ook. Samen

met 350 lidorganisaties biedt Mezzo informatie, advies

en steun aan mantelzorgers en vrijwilligers. Het

lidmaatschap van Mezzo bestaat uit allerlei componen-

ten die in de eerste plaats de mantelzorger ondersteu-

nen in hun dagelijkse praktijk.

“We zijn doorlopend in gesprek met iedereen die iets

met mantelzorg doet, vertelt Liesbeth Hoogendijk,

directeur van Mezzo. We zijn in overleg, we adviseren,

we informeren, we willen weten wat er speelt en we

werken aan het verbeteren van de positie van mantel-

zorgers.

We zien dat mantelzorg een steeds breder maatschap-

pelijk thema is. Anders gezegd; steeds meer mensen die

geen (directe) betrokkenheid hebben met mantelzorg,

zien de waarde van mantelzorgers en zorgvrijwilligers

voor de samenleving en zijn van mening dat de

voorwaarden om te zorgen voor een naaste goed

moeten zijn. Deze betrokkenheid is voor ons de basis

om het Mezzo Fonds op te richten. Met als doel om

wensen van mantelzorgers werkelijkheid te laten

worden.”

Kansen

‘’In ons land gebeurt er momenteel erg veel in de zorg.

Veel veranderingen staan op stapel. Er is bijvoorbeeld

veel te doen rond de herziening van de Wmo. Veel

gemeentes zijn hard aan het werk om alles goed te

regelen. We adviseren waar we kunnen.

Naast zorgen over bezuinigingen zie ik ook positieve

ontwikkelingen in de mantelzorgpraktijk. We komen

bijvoorbeeld steeds vaker over vloer bij gemeenten om

hen te adviseren over mantelzorg. Lidorganisaties

blijven zeer waardevol werk doen ondanks soms

moeilijkere omstandigheden en bedrijven zien ook

steeds meer het belang om een mantelzorgvriendelijk

werkklimaat te organiseren. ‘’

Bereidheid

Een belangrijke trend is de bereidheid van Nederlanders

om het leven van mantelzorgers iets gemakkelijker te

maken. Om een steuntje in de rug te bieden. Hoogen-

dijk: ‘’Mantelzorgers staan er niet meer alleen voor, zou

je kunnen zeggen. Maar we willen meer doen. Want ten

minste 10 procent van alle mantelzorgers kampt met

problemen van overbelasting en dat baart me zorgen. Ik

verwacht dat we nog dit jaar of anders begin volgend

jaar starten met de eerste fondswervende acties. We

hebben veel plannen om de positie van mantelzorgers

en zorgvrijwilligers te verbeteren. Dat doen we als

Mezzo Vereniging en binnenkort doen we dat zij aan zij

met het Mezzo Fonds.”

Goede doel-status

Er is in Nederland een onafhankelijke stichting, het

Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF), die toezicht

houdt op de inzameling van geld voor goede doelen.

Een van de belangrijkste taken van het CBF is het

beoordelen van fondsenwervende instellingen. Aan de

hand van strenge beoordelingscriteria kijkt het CBF of

goede doelen de werving en besteding van fondsen

verantwoord georganiseerd hebben. Als dat het geval is,

krijg je als goed doel het CBF-keurmerk.

Voor de hand ligt dat we willen dat het Mezzo Fonds zo

snel mogelijk het CBF-keurmerk krijgt. Omdat Mezzo op

dit moment al een verenigingsstructuur heeft, voldoen

we al aan veel eisen van het CBF. Maar nog niet alles is

helemaal precies passend en daar werken we aan.

#ikwil

Vast staat nu al dat het Fonds echt iets kan betekenen

voor mantelzorgers en zorgvrijwilligers. Zodat we

wensen in vervulling kunnen laten gaan van mantelzor-

gers. Op beurzen inventariseert de Mezzo Vereniging

wat mantelzorgers willen. Het Fonds kan deze wensen

misschien werkelijkheid laten worden.

Hoogendijk: ‘’We zijn er van overtuigd dat er genoeg

mensen zijn die die in hun directe omgeving mantelzor-

gers kennen en hen een warm hart toedragen. Zij

kunnen nu door donateur te worden echt iets betekenen

voor mantelzorgers.‘’ l

Mezzo Fonds biedt meer ondersteuning aan mantelzorgers

Gepieker, vermoeidheid, een zwaar

gevoel. Het zijn de eerste tekenen

van de zware depressie die Mike

Boddé jarenlang in zijn greep zou

houden. Reguliere artsen weten niet

wat hem mankeert, alternatieve

genezers wijten zijn klachten aan ME,

candida of allergieën.

Geen enkele behandeling helpt en

Boddé zakt steeds dieper weg. Hij

krijgt angsten en straatvrees.

Uiteindelijk gaat hij weer bij zijn

ouders wonen. “Ze hebben me goed

opgevangen. Vooral door veel tijd

met me stuk te slaan, daar blonken

ze in uit. Ze namen me mee op een

tripje, een stadje bekijken, ergens

een kop koffie drinken, een bood-

schapje doen. Heel simpele dingen

die me even uit de ellende trokken.”

Zijn broer Jim bezit hetzelfde talent.

“Die belde me op: ‘We gaan vanmid-

dag wandelen met de kinderen en

nemen een voetbal mee, heb je zin

om mee te gaan?’ Ze waren voortdu-

rend smoezen aan het verzinnen om

mij eruit te halen. Daar zijn mantel-

zorgers goed in: dingen bedenken die

jij leuk en prettig vindt. Juist omdat ze

je zo goed kennen.”

Afleiding

De afleiding houdt Boddé op de been.

“Mijn ouders en broer hadden wel

door dat ze mijn stemming niet

konden beïnvloeden. Die zat op het

nulpunt, daar viel weinig aan te doen.

Maar een uurtje verlichting deed me

goed. Een potje voetbal met mijn

neefjes. Beweging helpt: depressieve

mensen hebben de neiging om stil te

gaan zitten.”

In diezelfde tijd blijkt zijn oudste broer

Harry ernstig ziek te zijn. “De stress

en het verdriet waren bijna ondraag-

lijk. Gek genoeg heeft zijn ziekte ook

een positieve kant gehad: door zijn

sores werd ik afgeleid van mijn eigen

ellende. Hij was ongeneeslijk ziek, ik

niet. Ik ging op bezoek bij hem,

praatte met hem, maakte een boekje

met zijn gedichtjes, bracht tijd door

met zijn zoons.”

Na het overlijden van zijn broer heeft

de familie veel steun aan elkaar. “Het

was fijn dat ik thuis woonde. We

konden elkaar door die periode

sleuren, met elkaar het verdriet

verwerken. En tegelijkertijd konden

zij een oogje in het zeil houden.”

Onmacht

Het gevoel van onmacht bij zijn

ouders is groot. Ze zijn net hun

oudste zoon verloren en zien de strijd

van de jongste met lede ogen aan.

Zijn moeder verzucht dat ze drie uur

per dag op haar hoofd zou willen

staan, als dat hem zou helpen.

“Het was hartstikke moeilijk voor ze.

Achteraf kan ik dat redelijk goed

inzien. Toen ik er middenin zat, had

ik niet zoveel oog voor anderen.

Daarvoor zat ik te diep in mijn eigen

problemen. Dan kun je de zorgen van

iemand anders er niet ook nog eens

bij hebben.”

Afstand bewaren

Het liefst omringt Boddé zich met

mantelzorgers die betrokken zijn,

maar ook een zekere afstand

bewaren. ”Ik had het moeilijk bij

mensen die duidelijk geraakt werden

door mijn probleem, die geëmotio-

neerd raakten of er een beetje

wanhopig van werden. Ik had meer

aan mensen die gewoon zeiden: ‘Nou

joh, het is klote. Maar we gaan

‘Mijn ouders en broer hebben die tijd draaglijker gemaakt’

Cabaretier Mike Boddé is een veelbelovende twintiger wanneer een depressie hem volledig lamslaat. Zijn ouders en broer slepen hem erdoorheen. “De rol van mantelzorgers is van onschatbare waarde”, stelt hij achteraf.

Door Irma Ooijevaar

‘Daar zijn mantelzorgers

goed in: dingen

bedenken die jij leuk en

prettig vindt. Juist omdat

ze je zo goed kennen’

Cabaretier Mike Boddé blikt terug op zijn depressie

11Mantelzorger I Oktober 2014 I www.mezzo.nl10 Mantelzorger I Oktober 2014 I www.mezzo.nl

vandaag even naar de stad om een boodschap te doen.’

Enige frisse moed deed mij wel goed.”

Een tijdlang wil hij alleen zijn familie zien. “Mijn zelfver-

trouwen was dermate laag dat ik niet de schaamte aan

kon om tegenover iemand te gaan zitten die wel goed

in zijn vel zat. Aan mijn familie durfde ik me wel

kwetsbaar te laten zien, aan vrienden niet. Zelfs niet aan

mijn beste vriendin. Dat was best moeilijk, al heeft ze

het me helemaal niet kwalijk genomen. Er waren ook

vrienden die het lieten afweten. Sommige mensen ben

ik in die tijd kwijtgeraakt.”

Evenwicht

Uiteindelijk brengen medicijnen Boddé weer in even-

wicht. De pillen herstellen de chemiehuishouding in zijn

lijf en zorgen dat hij opknapt. “Achteraf heb ik veel

gepraat met de mensen die er toen voor me waren,


Citaat uit ‘Pil’ - hoe een cabaretier zijn depressie overwon (Nijgh & Van Ditmar 2010)

Vader: ‘Hoe voel je je nou, over het algemeen;

ietsje beter?’

Mike: ‘Niet echt.’

Vader: ‘Toch heb ik wel het gevoel dat je weer

wat in de lift zit.’

Mike: ‘Ik niet.’

Vader: ‘Het is altijd een heel geleidelijk proces hè…

Het is een stijgende lijn waar wel vaak nog kleine pieken

en dalen in zitten. Maar als ik je vergelijk met een jaar

geleden dan ben je enorm vooruitgegaan.’

Mike: ‘Mmm.’

Vader: ‘Heb je het idee dat dat klussen wel iets voor je is?’

Mike: ‘Nee.’

Vader: ‘Toch ben je wel meer aan het ondernemen.’

Mike: ….

Vader: ….

– Lange stilte –

Mike: ‘Ik, ik, ik voel me gewoon ontzettend slecht. Van buiten lijkt het misschien wel wat maar

ik voel me gewoon verschrikkelijk. Het schiet ook maar niet op; er verbetert niks. Elke dag is

een beproeving. Ik houd het gewoon niet meer vol. Ik weet soms niet eens zeker of ik nog wel

door wil. Soms hoeft het voor mij gewoon niet meer.’

Mijn vader kijkt me geschrokken aan en barst uit in een heftig snikken. Hij huilt met lange halen,

in zichzelf gekeerd en naar de grond kijkend met zijn hoofd in zijn handen. Ik ben opgelucht en

tegelijkertijd weer bezig enorme schuldgevoelens op te bouwen. Hier zit de man die net zijn

oudste zoon heeft verloren, met zijn jongste die hem vertelt dat hij niet meer verder wil.

zeker toen vier jaar geleden mijn boek uitkwam. Zo vaak

dat mensen zeiden: ‘Het is misschien weer eens tijd om

weer eens over iets anders te praten.’ Maar ja: ik ben er

zeven jaar uit geweest. Dat is een hele lange tijd. Eigenlijk

ben ik het nu pas aan het afsluiten.”

Als zijn ouders de zorg niet op zich hadden genomen, was

een opname waarschijnlijk geweest, beseft hij. “Je weet

natuurlijk niet hoe dat was uitgepakt, maar ik denk dat het

voor mij moeilijker was geweest. Dan zit je in een

vreemde omgeving, met mensen die je niet kent en die je

bezig moeten houden. De rol van mantelzorgers is van

onschatbare waarde, dat moet je je realiseren als je in die

positie zit. Mijn ouders en mijn broer hebben die tijd

draaglijker gemaakt voor mij. Er was een fase dat ik het

mede voor hen heb volgehouden. Daar ben ik dankbaar

voor. Bovendien is onze verstandhouding enorm verdiept

door alles wat we hebben gedeeld. Dat is ook heel veel

waard.” l


Mike Boddé (1968) is

cabaretier en jazzmuzikant.

Begin jaren negentig wint hij

met Thomas van Luyn het

Groninger Studenten Cabaret

Festival en het Amsterdams

Kleinkunst Festival. Kort

daarna raakt hij in een

depressie, die zeven jaar

duurt. Na die tijd pakt hij zijn

carrière weer op. Hij werkt

mee aan het programma

‘Kopspijkers’ en presenteert

met Van Luyn ‘De Mike &

Thomas Show’. In 2010

verschijnt het boek ‘Pil’,

waarin hij vertelt over zijn

depressie.


Je hebt professionele hulp aangevraagd. De gemeente bekijkt vervolgens in een keukentafelgesprek welke ondersteuning nodig is. Een zorginstelling doet dit in een zorgplangesprek. Hoe ga je als mantelzorger deze gesprekken goed voorbereid aan?Door Joop Rosier

In zowel een keukentafelgesprek als een zorgplange-

sprek wordt nagegaan welke ondersteuning en zorg het

beste passen bij degene voor wie je zorgt. Maar ook of

deze ondersteuning en zorg aansluiten bij de wensen en

mogelijkheden van de mantelzorger. Een keukentafelge-

sprek (officieel heet het ‘onderzoek’) kan plaatsvinden

nadat je bij het Wmo-loket van de gemeente professio-

nele hulp, vrijwilligershulp, advies, informatie of andere

ondersteuning hebt aangevraagd. Is het je eerste

aanvraag of een ingewikkelde aanvraag, dan komt

meestal iemand namens de gemeente bij de zorgvrager

thuis bespreken hoe alles gaat en welke ondersteuning

nodig is. Een zorgplangesprek vindt plaats bij de opname

van de zorgvrager in een zorginstelling.

Volwaardige gesprekspartner

Als mantelzorger ben je partner in de zorg. En meer dan

dat: de band die je hebt met degene voor wie je zorgt,

de verhalen en het verleden dat jullie delen, zijn uniek.

Geen zorgprofessional kan dat overnemen, geen

Wmo-medewerker die dat kan negeren. Daarom ben je

in deze gesprekken als mantelzorger een volwaardige

gesprekspartner naast de zorgvrager.

Aan de keukentafel

In een keukentafelgesprek zal de gemeentemedewerker

onder meer nagaan of familieleden en vrienden bij

kunnen dragen aan zorg. Maar wat daarbij ook aan de

orde hoort te komen, en dat gebeurt soms onvoldoende,

is hoe het is om de mantelzorg te geven. De gemeente

heeft namelijk de plicht om dit na te gaan en te bekijken

welke ondersteuning jouw mantelzorgtaken zonodig kan

verlichten. Kun je de mantelzorg geven op een manier

die goed bij jou en de zorgvrager past? Heb je nog

voldoende ruimte voor je werk, gezin en vrijetijdsbeste-

ding? Het is daarbij goed te weten dat staatssecretaris

Van Rijn heeft benadrukt dat mantelzorg nooit verplicht

kan worden.

Geef in het gesprek een reëel beeld: wat kost je veel

energie, waar maak je je zorgen om, waar zou je hulp bij

willen? Mantelzorgers hebben vaak de neiging hun

situatie te rooskleurig af te schilderen; ze denken dat ze

hun zorgen toch eigenlijk helemaal zelf horen op te

lossen. Het helpt om voorafgaand aan het gesprek voor

jezelf te overdenken hoe het werkelijk gaat met de

mantelzorg. Het kan moeilijk zijn om dat in aanwezig-

heid van de zorgvrager te bespreken met de gemeente-

medewerker. Vraag zonodig of je hem of haar op een

ander moment nog een keer apart mag spreken.

Het keukentafelgesprek geeft een momentopname.

De situatie kan veranderen of de mantelzorg kan je na

verloop van tijd zwaarder vallen dan je had voorzien.

Vraag alvast wat je in zo’n geval van de gemeente mag

verwachten.

In gesprek met zorgverleners

Met een zorgplangesprek start een vaak langdurige

relatie met de professionele zorgverleners. Zorginstel-

lingen zijn verplicht de mantelzorg te betrekken in het

zorgplangesprek, maar er zijn enorme verschillen in hoe

gedegen dit gebeurt. Wat zeker aan de orde moet

komen, is de mate van betrokkenheid die je als

mantelzorger graag wilt. Zo kun je bijvoorbeeld

aangeven dat je erbij wilt zijn als er belangrijke zaken

worden besproken of dat je daar over wilt kunnen

meedenken. En welke zorg je eventueel zelf wilt blijven

geven. Soms wordt er stilzwijgend vanuit gegaan dat de

zorg helemaal wordt overgedragen, terwijl je als

mantelzorger misschien bepaalde onderdelen van de

zorg zelf wilt uitvoeren.

Van loket naar gesprek

• De gemeente hoort met jou te

kijken hoe je de mantelzorg kunt

volhouden op een manier die bij je

past. Geef aan wat je zwaar vindt

en wat goed gaat. Praat er

eventueel vooraf over met iemand

uit je familie- of vriendenkring.

• Bedenk vooraf welke ondersteu-

ning past bij jou en degene voor

wie je zorgt. Bijvoorbeeld het af en

toe overdragen van de zorg aan

een vrijwilliger? Of enkele keren per

week dagopvang voor de zorgvra-

ger? Woningaanpassing? Je kunt je

oriënteren op www.mezzo.nl,

respijtwijzer.nl of bij het steunpunt

mantelzorg in je gemeente.

• De gemeentemedewerker zal

vragen wie van de familie, vrienden

en buren hulp kunnen bieden. Soms

worden daarbij ook adressen en

telefoonnummers gevraagd. Als je

vindt dat je privacygrenzen

overschreden worden, mag je dit

weigeren.

• Je hebt recht op een schriftelijk

verslag van het gesprek. Zo kun je

nakijken of de situatie goed in beeld

is gebracht en wat de concreet

gemaakte afspraken zijn.

Tips voor een keukentafelgesprek

17Mantelzorger I Oktober 2014 I www.mezzo.nl16 Mantelzorger I Oktober 2014 I www.mezzo.nl


Het kan bij de opname moeilijk zijn om in te schatten

wat je zelf wilt en kunt. Je weet niet hoe het zal zijn als

je partner, kind of andere naaste is opgenomen. Vaak

vindt de opname plaats als de mantelzorg overbelast is

geraakt. Na een paar weken of maanden rust kun je een

heel andere kijk op hebben op wat je zelf wilt doen. Een

gesprek om het zorgplan eventueel bij te stellen moet

daarom regelmatig plaatsvinden. Je kunt als mantelzor-

ger om een gesprek vragen als je hieraan behoefte

hebt. Als het goed is, wordt in het zorgplangesprek

meteen een afspraak gemaakt voor een volgend

gesprek. l

Tips voor een zorgplangesprek

• Geef aan welke zorg je als mantel-

zorger zelf wilt blijven uitvoeren en

maak afspraken daarover.

• Er kunnen perioden zijn waarin je

zelf minder of juist meer zorg kunt

geven. Hoe gaat de zorgorganisatie

daarmee om? Vraag hoeveel

flexibiliteit er geboden kan worden.

• Vraag of je vaste contactpersoon

in de instelling ook per e-mail

bereikbaar is. Dat is zowel voor de

zorgprofessional als voor jezelf

handig omdat je dan niet aan vaste

tijdstippen gebonden bent.

• Het kan zinvol zijn ervaringen te

delen met andere mantelzorgers. Je

kunt onder meer via de cliëntenraad

met anderen in contact komen.

• Bedenk wie uit de familie- of

kennissenkring van betekenis kan

zijn in het leven van de zorgvrager,

ook na opname. Voor jezelf kan het

bijvoorbeeld belangrijk zijn dat je

met hen de zorg kunt delen. Voor je

naaste kan het waardevol zijn deze

contacten te blijven onderhouden.

Bespreek met de zorgprofessional

welke rol deze mensen kunnen

(blijven) spelen in het leven van

je naaste.

‘Mantelzorger is gesprekspartner’

De mantelzorger is een belangrijke gesprekspartner bij het keukentafelgesprek, zegt Inge

Nooijen, senior Wmo-consulent bij de gemeente Dalfsen. ‘Bij het maken van de afspraak geeft

de behandelend consulent aan dat het wenselijk is dat de mantelzorger bij het gesprek

aanwezig is. Mantelzorgers krijgen veel op hun bordje en de consulent moet daarom alert zijn

op signalen van overbelasting. Ook als er nog geen sprake is van overbelasting, is het van

belang de mantelzorger te wijzen op de vele vormen van hulp en ondersteuning die mogelijk zijn.

Gedurende het gesprek staat de cliënt centraal, bijgestaan door de mantelzorger. Maar daarna,

voordat je weggaat, heeft het gesprek in de hal met de mantelzorger nog grote toegevoegde

waarde. Op het moment dat de kamerdeur dichtgaat, stort de mantelzorger zich soms letterlijk

in je armen.’

De tentoonstelling ‘Ik geef om jou. Naasten-

liefde door de eeuwen heen’ is in het Museum

Catherijneconvent Utrecht van 13 september

tot 1 maart. Ook zijn aan de tentoonstelling

vier themabijeenkomsten gekoppeld over

onder meer mantelzorg en de participatiewet.

Kijk voor meer informatie op

www.catherijneconvent.nl.

Het museum verzamelt in het kader van deze

tentoonstelling online hedendaagse verhalen

over naastenliefde. U kunt uw verhaal delen

op www.catharijneverhalen.nl.

Caritas door de eeuwen heen

Caritas, Latijn voor naastenliefde of liefdadigheid, is het onderwerp van de tentoonstelling ‘Ik geef om jou. Naastenliefde door de eeuwen heen’. Conservator Marije de Nood van het Museum Catherijneconvent Utrecht licht topstukken uit die tentoonstelling toe.Door Erik Hardeman

Tentoonstelling Museum Catherijneconvent

Heb je naaste lief

‘Heb je naaste lief als jezelf’ is een populaire uitspraak.

Afkomstig uit de bijbel, maar eigenlijk een universele

leefregel. Omzien naar de ander is van alle tijden en van

oudsher zijn er al regels en voorschriften om hulp te

bieden aan mensen die ziek of arm zijn of in nood

verkeren.

De tentoonstelling ‘Ik geef om jou. Naastenliefde door

de eeuwen heen’ biedt aan de hand van een grote

variëteit aan kunst- en cultuurhistorische voorwerpen

een helder overzicht van de christelijke naastenliefde

door de eeuwen en religieuze stromingen heen.

De bezoeker wordt uitgenodigd om na te denken over

de eigen houding ten opzichte van dit onderwerp.

Intrigerende en indringende verhalen van hedendaagse

en historische hulpbehoevenden – armen, zieken,

wezen, psychiatrisch patiënten, oude van dagen en

gevangen – en die van professionele en vrijwillige

hulpverleners plaatsen de getoonde voorwerpen in hun

context.

Bedelaarspenningen

In de Middeleeuwen hebben de rijken de armen nodig

om goede werken te doen. God heeft iedereen zijn of

haar plaats in de samenleving gegeven en voor arme

mensen is bedelen dan ook een volstrekt geaccepteerde

manier om in hun onderhoud te voorzien. In de 16e

eeuw trekken echter steeds meer mensen van het

platteland naar de steden met als gevolg een explosieve

groei van het aantal bedelaars. De regels worden

strenger en in steeds meer steden mag men alleen

bedelen als men een aantal jaar burger van die stad is.

Ten bewijze daarvan krijgen door de stad erkende

bedelaars een penning.

datering onbekend, Amsterdams Museum

800-900, Tropenmuseum Amsterdam


Negende-eeuws papyrus

De geschiedenis van de zorg voor de naasten in

ons land is nauw verbonden met het christendom,

maar naastenliefde is uiteraard geen christelijke

uitvinding. Dat blijkt onder meer uit dit stukje

papyrus uit Egypte. Het meet 12 bij 17 centimeter,

dateert uit de negende eeuw en is daarmee het

oudste object van de tentoonstelling. In de tekst

geeft een rijke Arabier een dienaar de opdracht om

een man en elf vrouwen elk één dirham uit te

betalen. Bovendien schrijft hij: “In de naam van

God, de Barmhartige, de Erbarmer, zorg ervoor,

wanneer de slavin komt, om vlees, twee komkom-

mers, bonen en een brood voor haar te pakken.”

9e eeuw

Caritas-figuur

De naastenliefde wordt sinds de middeleeuwen

verbeeld als vrouw, vaak met symbolische

attributen. De kinderen die haar op deze prent

omringen, staan voor de hulpbehoevendheid van

de mens. Het brandend hart dat zij vasthoudt is een

symbool voor de brandende liefde voor God, die

zich uit in liefdadigheid. Op haar hoofd staat een

pelikaan, het christelijk symbool voor naastenliefde,

omdat een pelikaan zichzelf in de borst pikt om

haar jongen te voeden. Rondom de vrouw voeren

mensen de zeven werken van barmhartigheid uit:

zij huisvesten onder meer pelgrims, bezoeken

zieken, laven dorstigen en delen brood uit.

Heilige Geesttafel

Vanaf de dertiende eeuw vonden in de kerk aan

speciale armentafels uitdelingen plaats van brood,

spek, haring, boter, schoenen, hemden en turf.

Ook kregen armen er soms kleine aalmoezen, dit

alles gefinancierd door rijke burgers. De armentafels

werden ook wel Heilige Geesttafels genoemd,

omdat de gulle gevers zich lieten inspireren door de

Heilige Geest. De uitdelingen werden verzorgd door

speciaal daarvoor aangestelde Heilige Geestmees-

ters, die nauwkeurig bijhielden wie wat kreeg.

Deze voorstelling bevindt zich tegenwoordig in de

regentenkamer van het Heilige Geesthofje in Den

Haag. Nog steeds kunnen alleenstaande dames van

55 jaar en ouder zich inschrijven voor een woning in

dit Hofje.

Anthonie Blocklandt van Montfoort, 16e eeuw, Heilig Geesthofje Den Haag

Philips Galle naar Pieter Brueghel (I), omstreeks 1560, Museum Boymans-Van

Beuningen Rotterdam

16e eeuw

Poppen gekleed als weeskinderen

Weeskinderen werden vanaf de zestiende eeuw

opgevangen in speciale weeshuizen. In 1491 stichtte de

rijke Utrechtse koopman Evert Zoudenbalch het Sint

Elisabethsgasthuis, het eerste weeshuis in de Nederlan-

den. Er golden strenge regels en de kinderen droegen

speciale kleding met de kleuren van de stad of van het

huis. Nogal vernederend, want daardoor waren ze voor

iedereen duidelijk herkenbaar als weeskinderen. Deze

poppen dragen de kleding van het Sint Elisabethsgast-

huis. De kleuren zijn waarschijnlijk afgeleid van die van

het wapenschild van de Hongaarse koningsdochter

Elisabeth van Hongarije (1207-1231), die bekend werd

door haar tomeloze inzet voor armen en zieken.

1498 Johannes Brugman (auteur); Otgier Pietersz. Nachtegael

(uitgever, Schiedam)


Op armenbezoek

In de negentiende eeuw gingen dames uit de

betere standen, die verder weinig om handen

hadden, zich toeleggen op nieuwe vormen van

liefdadigheid. Een van die, overigens vaak door hun

echtgenoten afgekeurde vormen, betrof een

bezoek aan arme gezinnen om hen te voorzien van

geld en levensmiddelen. Uiteraard maakte ook een

goed gesprek deel uit van het bezoek. Hoe goed

ook bedoeld, voor beide partijen moeten die

bezoekjes vooral erg pijnlijk zijn geweest.

Lidwina bevrijdt een man van de duivel

Als klein meisje liep Lidwina bij een val tijdens

een schaatstocht in 1395 in de omgeving van

Schiedam zulke ernstige verwondingen op dat ze

de rest van haar leven het bed moest houden.

Door de manier waarop zij haar lot droeg, werd

zij een troost voor chronisch zieken die haar in

steeds grotere aantallen bezochten. Haar zorg

strekte zich ook uit tot geesteszieken. Zo wist zij

te voorkomen dat een man zich ophing, omdat

de duivel hem daartoe dwong. Vanwege deze

en andere wonderen werd Lidwina in 1890 heilig

verklaard. Zij is niet alleen de beschermheilige

van chronisch zieken, maar ook van schaatsers.

datering onbekend, Stichting Het Evert Zoudenbalch Huis, Utrecht

1853

1498

Gerardus Terlaak, 1853, Rijksmuseum Amsterdam

Liefdadigheid zit in onze genen

Hoe is de liefdadigheid in de Nederlanden ontstaan? Onderzoeker Henk Looijesteijn

van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis legt uit.

“Het toenemende belang van liefdadigheid in de

Middeleeuwen is sterk geïnspireerd door het

Christendom. Goed doen is een christenplicht,

zoals Paulus al in zijn brieven vermeldt.

Aanvankelijk is het ondersteunen van armen en

behoeftigen een individuele aangelegenheid,

maar naarmate de steden groeien, nemen de

kerken meer en meer het voortouw. Vanaf

ongeveer 1200 wordt armenzorg een zaak van

de parochies. Elke parochie kent een of meer

Heilige Geestmeesters, die de giften van de

gelovigen verdelen onder arme parochianen.

Men geeft graag, want in de Middeleeuwen

wordt rijkdom beschouwd als een forse hindernis

op weg naar het eeuwige heil. Hoe rijker je bent,

hoe groter het aantal verleidingen waaraan je

bloot staat. Voor mensen met geld is het daarom

niet eenvoudig om in de hemel te komen, maar

een gulle gift aan de armen biedt soelaas. Zij

staan volgens de Middeleeuwers dicht bij

Christus, die immers zelf ook in armoede leefde.

Dankgebeden van armen voor gulle gevers

zullen bij Hem dus zeker gehoor vinden.

Naarmate de bevolking toeneemt, zijn simpele

giften niet meer voldoende om alle

maatschappelijke problemen het hoofd te

bieden. Vandaar dat rijke edelen vanaf de

dertiende eeuw gasthuizen stichten, waar niet

alleen armen, zieken en hulpbehoevenden

worden opgevangen, maar waar ook plaats is

voor reizigers en pelgrims. Rond 1400 gaan naast

edelen ook welgestelde burgers zich op kleinere

schaal met deze vorm van liefdadigheid bezig

houden, onder meer door de bouw van hofjes.

In tegenstelling tot de gasthuizen zijn deze hofjes

vooral bedoeld voor ‘nette armen’, mannen en

vrouwen uit de eenvoudige burgerij, die door

omstandigheden niet meer in hun levens-

onderhoud kunnen voorzien. De hofjes moeten

voorkomen dat zij tot bedelarij vervallen.

De bijna zeshonderd hofjes zijn bestemd voor

met name oudere alleenstaande vrouwen

zonder kinderen.

Wanneer in de zestiende eeuw het aantal

bedelaars en zwervers in de steden toeneemt,

gaan stadsbesturen de armenzorg meer centraal

organiseren, maar de financiering blijft een zaak

van particulieren. De omvang van de

liefdadigheid in de Nederlanden oogst wijd en

zijd lof, zoals blijkt uit een mededeling van de

Engelse ambassadeur Sir William Temple in 1672.

Als hij een oude zeeman in een gasthuis in

Enkhuizen wat geld wil toestoppen, weigert deze

de gift: “Wat moet ik met geld? In dit huis wordt

overal voor gezorgd.” Vol bewondering schrijft

Temple aan zijn superieuren: ‘Charity seems to

be very national among the Dutch’.

Mezzo is de belangenorganisatie voor mantelzorgers en zorgvrijwilligers.We lobbyen actief in politiek Den Haag, maar ook op gemeentelijk niveau voor een betere positie van mantelzorgers.

Dit doet Mezzo voor mantelzorgers

Kent u deze al?

Leden van Mezzo profiteren van korting op

producten en diensten, bijvoorbeeld op de

zorgverzekering en op de huur van een

rol stoelauto. Nieuw is de Wuzzi Alert:

mobiele alarmering voor binnen en buiten.

Wuzzi Alert zorgt voor een zeker en veilig

gevoel, met één druk op de knop is hulp

altijd dichtbij. Mezzo kan leden de Wuzzi

Alert aanbieden tegen een gereduceerd

tarief. Kijk op www.wuzzialert.com/nl/

wuzzi-alert-partner-mezzo.html

Het Rode Kruis bedankt alle mantelzorgers.

Het Rode Kruis bij u in de buurt helpt u graag

met bijvoorbeeld respijtzorg.

MENZIS

Mens, wat ben je mooi… …als je voor anderen zorgt!

MENZIS BEDANKT ALLE MANTELZORGERS VOOR HUN ONMISBARE ZORG EN INZET.

WWW.MANTELZORGPLANT.NL

GROENRIJK

GroenRijk bedankt Fleur! Fleur, je zorgt zo goed voor je moeder. Jij verdient een

Mantelzorgplant!

Kom je ’m ophalen in een van onze vestigingen?

Directeur GroenRijk

ZORGGROEP APELDOORN

Zorggroep Apeldoorn

bedankt alle mantelzorgers

in Nederland en bijzonder

in en rond Apeldoorn.

MEZZO bedankt de voorlichters van de Mezzo Selectie.Jullie verhalen zijn treffend en jullie inzet is geweldig!


Elisabeth van Oostrum nieuwe bestuursvoor-zitter Mezzo

Elisabeth van Oostrum is sinds 1 oktober voorzitter

van het bestuur van Mezzo. Eerder was ze acht

jaar lang wethouder van de gemeente Utrechtse

Heuvelrug. Ze is zelf mantelzorger.

De nieuwe voorzitter heeft ruime bestuurlijke

ervaring en is altijd betrokken geweest bij de

informele zorg. Als wethouder van de gemeente

Utrechtse Heuvelrug hield ze zich onder meer

bezig met Maatschappelijke zorg (Wmo), Sociale

Zaken, Jeugdbeleid, Onderwijs, Sport en Volksge-

zondheid. Zij was ook verantwoordelijk voor de

voorbereidingen rondom de Participatiewet, AWBZ,

Jeugdzorg en Passend Onderwijs. Haar wethouder-

schap heeft geduurd van 2006 tot mei 2014.

Naast het voorzitterschap van Mezzo bekleedt Van

Oostrum meerdere maatschappelijke functies. Ze

is ook voorzitter van de ouderendelegatie van het

NUZO en lid van de Raad van Toezicht van

stichting Openbaar Onderwijs in Wijk bij Duurstede.

Van Oostrum volgt Annie Kamp op, die gedurende

zeven jaar een grote bijdrage heeft geleverd aan

de ontwikkeling van de vereniging. De nieuwe

voorzitter is benoemd door de

Ledenraad van Mezzo, op

voordracht van het

bestuur. De benoe-

ming geldt voor

een periode van

vier jaar. Bestuur

en Ledenraad van

Mezzo zien met

veel vertrouwen

uit naar haar

komst.

Kortingskaart voor Mezzoleden

Leden van Mezzo krijgen volgend jaar een

Mezzokaart, waarmee ze korting krijgen bij tal van

winkels, waaronder ook grote ketens en 2500

webwinkels.

Dat is één van de wijzigingen die vanaf 1 januari

worden doorgevoerd in het lidmaatschap. Leden

krijgen een brief thuisgestuurd met de wijzigingen.

Daarin leest u ook informatie over de aanpassing

van het tarief voor zowel individuele leden als

voor lidorganisaties. Dit tarief wordt aangepast

zodat de prijs-kwaliteitverhouding past bij de

huidige uitgangspunten van de vereniging. Het

streven van Mezzo is haar leden zo concreet

mogelijk te ondersteunen in de dagelijkse praktijk.

Ook is besloten om de mogelijkheden voor het

lidmaatschap te verruimen. Daardoor kunnen ook

andere spelers lid worden, zoals gemeentes.

Dergelijke lidorganisaties hebben minder mogelijk-

heden om het beleid van Mezzo te bepalen dan

gewone leden.

mezzo


wonen met zorg • zorghotel • dagbestedingH A A R L E M • H I LV E R S U M • H U I Z E N • B A A R N

D S V E R Z O R G D W O N E ND S V E R Z O R G D W O N E ND S V E R Z O R G D W O N E ND S V E R Z O R G D W O N E ND S V E R Z O R G D W O N E ND S V E R Z O R G D W O N E N

DS Verzorgd Wonen verenigt de zekerheid van maximale zorg, het genot van goed gezelschap en een royale woonruimte in één monumentale residentie. Meer weten over Zorgresidentie Hildebrand in Haarlem, of een van onze residenties in het Gooi? Bel voor een afspraak:

tel 023 - 303 03 86 of kijk op:

www.dsverzorgdwonen.nl

Nogenkele plaatsenbeschikbaar

DS_Hildebrand_DeMantelzorger_magazine_195x300.indd 1 22-09-14 13:59

Vertel ook uw verhaal!Thema van de Dag van de Mantelzorg 2014 is:

Allemaal Verhalen! Een mantelzorger maakt zoveel

mee, doet een schat aan ervaringen op. Al die verhalen

verdienen het om doorverteld te worden. Daarom

hebben we verhalen van mantelzorgers verzameld

op onze speciale website:

www.dagvandemantelzorg2014.nl.

Wanneer u daar behoefte aan heeft,

kunt u daar uw verhaal doen. Dat

blijft ook na 10 november nog

mogelijk.

Digitale nieuwsbriefWilt u op de hoogte blijven van al het mantelzorg-

nieuws? Uitnodigingen ontvangen voor bijvoorbeeld

‘In gesprek met Tweede Kamerleden’? Gebruik maken

van kortingen en aanbiedingen? Meld u dan aan voor

de digitale nieuwsbrief Mantelzorg Actueel! U ontvangt

de nieuwsbrief één keer per maand in uw mailbox.

Aanmelden kan via mezzo.nl/nieuwsbrief

Minder werken: wat kost dat?

Mantelzorgers met een modaal inkomen gaan er

ruim €1.100 per maand op achteruit wanneer ze ervoor

kiezen om minder te gaan werken. Dat heeft het Nibud

berekend in opdracht van Mezzo. Aanleiding voor het

onderzoek is de tendens van Rijk en gemeenten om steeds

meer inzet van mantelzorgers te vragen.

De financiële consequenties zijn in de berekende situaties

het grootst voor mantelzorgers die in de knel zitten tussen

baan, gezin en zorg voor ouders. Zij moeten méér voor hun

naasten zorgen. En zullen dit ook langer moeten volhouden,

doordat ouderen minder snel in een verpleeghuis terecht

kunnen. Wanneer zij minder gaan werken of zelfs te

stoppen met werken, zijn de financiële gevolgen groot. Niet

alleen het inkomen valt weg, maar ook reiskosten en

kinderopvangtoeslag vervallen.

Volgens Liesbeth Hoogendijk, directeur van Mezzo, ontstaat

er een ongezonde situatie wanneer een mantelzorger onder

morele druk minder moet gaan werken. “Dit onderzoek laat

zien dat minder werken of stoppen met werken niet de

oplossing is van het probleem, maar het probleem juist

vergroot.”

Eenzaamheid onder mantelzorgers38 procent van de Nederlanders heeft eenzaamheidsge-

voelens, zo blijkt uit lokale GG-monitoren. Staatssecre-

taris Martin van Rijn (VWS) heeft daarom een

actieplan voor voorkomen en verminderen

van eenzaamheid aangekondigd. De

staatssecretaris benoemt ook het

risico van eenzaamheid voor

mantelzorgers.

Mezzo erkent de problematiek en

vindt het belangrijk dat eenzaam-

heid tijdig wordt gesignaleerd. De

inzet van sociale netwerken en

lokaal vrijwilligerswerk is daarom

essentieel.

Met Coalitie Erbij maken landelijke

organisaties in de zorgen welzijnssector een

vuist tegen de groeiende eenzaamheid in Nederland,

onder meer door activiteiten te organiseren. Informatie

en een agenda zijn te vinden op

www.eenzaam.nl.

Mantelzorgboete uitgesteldDe kostendelersnorm, ook wel bekend onder de naam

mantelzorgboete, is uitgesteld tot medio 2016. Wanneer

meerdere mensen met een uitkering een huishouden

delen, kunnen ze op hun uitkering worden gekort. Deze

maatregel kan forse gevolgen hebben voor mantelzorgers.

Achterliggende gedachte van de maatregel is dat

mensen de kosten van het levensonderhoud met elkaar

kunnen delen. Mezzo vindt het juist van belang dat

zorgen ook financieel mogelijk blijft. Deze maatregel kan

dit juist moeilijker maken.

De kostendelersnorm geldt voor mensen met een AOW,

WWB, ANW, IOAW en IOAZ-uitkering. Aanvankelijk zou

de regeling al in 2015 worden uitgevoerd. Dat leidde tot

een storm van protesten, verschillende moties werden

ingediend. Op Prinsjesdag werd bekend dat de maat-

regel met een jaar wordt uitgesteld.

kort

Lokale participatiesamenleving. Keukentafelgesprek.

Ondersteuningsbehoefte. De termen buitelen over

elkaar heen. De kranten staan er vol van. Zoveel is

duidelijk: vanaf 1 januari 2015 gaat er veel veranderen

voor de ruim 800.000 mensen in Nederland die thuis of

in een instelling afhankelijk zijn van of gaat het in dit

artikel alleen om de langdurige zorg, zo lijkt het een

beetje alsof het alleen om de groep gaat die onder de

WLZ valt? zorg. En daarmee natuurlijk ook voor de ruim

2,6 miljoen mantelzorgers die hen dagelijks

ondersteunen.

Redenen voor verandering

Waarom zijn al die veranderingen eigenlijk nodig?

Er zijn grofweg twee redenen. In de eerste plaats moet

de zorg ook in de toekomst betaalbaar blijven. Als de

overheid niets verandert, dreigen de zorgkosten in de

toekomst de pan uit te rijzen. Daarnaast wil de regering

de zelfstandigheid van mensen vergroten. Daarbij

komen vragen centraal te staan als: ‘wat kan ik zelf?’

en ‘wat kan mijn omgeving doen?’. Dit sluit ook aan bij

het idee van veel mensen om zo lang mogelijk

zelfstandig te blijven.

Om de organisatie van de zorg zo dicht mogelijk bij de

mensen te brengen, is de gemeente de aangewezen

overheid om mensen die zorg nodig hebben en de

mantelzorgers daarbij te ondersteunen.

Wet- en regelgeving

Om deze nieuwe situatie te organiseren, gaat vanaf

1 januari 2015 nieuwe weten regelgeving in. Ook

worden er regelingen afgeschaft.

Zorg thuis nodig?

Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo 2015)

Het uitgangspunt van deze nieuw wet is dat mensen

door ‘maatschappelijke ondersteuning’ zo lang mogelijk

zelfstandig kunnen blijven wonen. Concreet betekent

het dat volwassenen met een beperking of ziekte voor

dagbesteding, begeleiding of kortdurend verblijf

(logeren) vanaf 1 januari terecht kunnen bij hun

gemeente. Gemeenten zijn ook verantwoordelijk voor

de ondersteuning en waardering van mantelzorgers.

In een zogeheten ‘keukentafelgesprek’ (zie pagina 15)

gaat de gemeente in gesprek met degene die zorg

vraagt. Wat kan de cliënt zelf nog? Hoe kan de mix van

Zorgen om goede zorg

weten regelgeving vanaf 1 januari 2015

De weten regelgeving rondom (mantel)zorg gaat vanaf 1 januari 2015 helemaal op de schop. Wat betekent dat voor de zorg aan huis, voor de zorg in een instelling en voor de mantelzorgers?

formele zorg (verleend door professionals) en informele

zorg (verleend door mantelzorgers en vrijwilligers)

ingericht worden? En: in het gesprek moet ook met de

mantelzorger gesproken worden over zijn of haar

ondersteuning. Ook respijtzorg (kortdurend verblijf)

wordt per 1 januari 2015 overgeheveld naar de Wmo

2015 net als de Jeugdwet.

Intensieve zorg in een instelling?

Wet Langdurige Zorg (Wlz)

Voor mensen die intensieve zorg nodig hebben, blijft de

mogelijkheid om in een instelling te verblijven. Die

mensen gaan vallen onder de Wet Langdurige Zorg

(Wlz). Met de Wlz wordt de zorg en het recht op een

plek in een zorginstelling geregeld, wanneer thuis

wonen niet langer meer gaat. Mensen die intensieve

zorg nodig hebben, kunnen vanuit de WLz alsnog kiezen

om thuis te blijven wonen.

Deze wet moet op termijn de huidige Algemene Wet

Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) gaan vervangen.

In tegenstelling tot de Wmo 2015, is de Wlz nog niet

officieel door de Tweede en Eerste Kamer vastgesteld.

Kortdurend verblijf wordt per 1 januari 2015 over-

geheveld naar de Wmo 2015 en de Jeugdwet.

Welke regelgeving vervalt?

Wtcg en CER

Een aantal financiële tegemoetkomingen voor chronisch

zieken en gehandicapten (Wtcg en CER) is afgeschaft.

De gemeente kan in plaats daarvan ondersteuning

bieden via de Wmo of de bijzondere bijstand.

Meer informatie

www.hoeverandertmijnzorg.nl l


Yvonne Bakker (62) is mantelzorgster van haar echtge-

noot Douwe (66) sinds hij in 1994 een beschadiging aan

zijn ruggenmerg opliep. Yvonne heeft een bijzondere

vertrouwensband met apotheker Margreet Blondel van de

Schalkwijk Apotheek. “Vanwege de hevige zenuwpijnen

als gevolg van de tumor krijgt mijn man al jaren zware

pijnstillers en zelfs morfine. Daarover heb ik veel vragen

gehad: “hoe suf wordt mijn man van deze pijnstiller, hoe

zorgen we ervoor dat de darmen de klap van medicatie

kunnen opvangen en kan morfine met medicijn x of y?”

Daarvoor kan Yvonne altijd terecht bij de apotheker. “Zij

zijn daarnaast alert wanneer artsen nieuwe medicatie

voorschrijven. Letten erop dat je een maagbeschermer

krijgt bij je pijnstiller of een laxeermiddel bij morfine.

Bovendien houden ze in de gaten welke hoeveelheid je

van de medicatie in huis hebt.”

In overleg

De zorg gaat verder. “Mijn man slikte een nieuw medicijn.

Toen ik thuiskwam lag hij helemaal versuft in zijn stoel.

Toen ben ik snel naar de apotheek gerend om te vragen

of deze bijwerking bekend is. Dat was zo, maar bij twijfel

Tips van de apotheker

Vraag om een actueel

medicatieoverzicht

De apotheker kan u een

overzicht geven van alle

medicijnen die de patiënt

gebruikt. Bijvoorbeeld als de

patiënt naar het ziekenhuis

moet. In verband met de

privacy van de patiënt moet

u voor het opvragen van

een medicatieoverzicht wel

schriftelijke toestemming van

de patiënt aan de apotheker

kunnen overleggen.

Geef wijzigingen in de

medicatie door

Sommige medicijnen gaan

niet goed samen. De patiënt

kan dan last krijgen van

bijwerkingen of verminderde

werking van de medicijnen.

De apotheker houdt het

overzicht en controleert of

medicijnen goed samengaan.

Meld wijzigingen in dosering

of gestopte medicijnen. Ook

gebruik van medicijnen van

de drogist zonder recept.

Deze kunnen van invloed zijn

op de werking van andere

medicijnen.

Geef de nierfunctie door

Als de nierfunctie van de

patiënt verminderd is, kan

hij sommige medicijnen

slechter afbreken en moet

dosering worden aangepast.

De nierfunctie wordt door

de arts of in het ziekenhuis

gemeten, maar wordt vaak

niet automatisch aan de

apotheker doorgegeven. Is

de nierfunctie gemeten,

geef dit dan aan de

apotheker door zodat hij de

juiste dosering meegeeft.

Laat een innameschema

opstellen

De apotheker kan een

innameschema opstellen

voor de persoon voor wie u

zorgt. Denk hierbij aan het

moment van de dag en tips

hoe een medicijn gemakkelijk

ingenomen kan worden wan-

neer er slikproblemen zijn.

Samen zorg dichtbij huis organiseren

Mensen die mantelzorg nodig hebben, bezoeken vaak ook veelvuldig de huisartsenpraktijk en de apotheek. Hoe kunnen de apotheker en huisarts de taken van de mantelzorger verlichten?

‘Alert zijn op medicijnveiligheid’

wordt ook direct de huisarts gebeld. Ik kan met de

apotheker ook in overleg over het merk dat ik van een

bepaald medicijn krijg, dat kan namelijk per keer verschil-

len. Hoewel het dezelfde werkzame stof is, kan het alsnog

zijn dat mijn man hier niet goed op reageert. Bijvoorbeeld

door een andere hulpstof.” Ook over de behandeling wordt

regelmatig met de apotheek gesproken. “Als er iets

nieuws werd uitgevonden op gebied van pijnbestrijding

dan ga ik eerst bij mevrouw Blondel na of zij er bekend

mee is en wat haar mening hierover is.”

Apotheker Margreet Blondel: “Meneer Bakker gebruikt

zware medicijnen en het is dan ook belangrijk om alert te

zijn op de werking en bijwerkingen. Het is goed dat zijn

vrouw waakzaam is op veranderingen en die direct met

ons bespreekt. Zo kunnen wij als dat nodig is samen met

de arts overleggen. Wanneer mevrouw Bakker bij ons

komt, controleren we ook altijd of de combinatie van

medicijnen samengaat en informeren we altijd naar de

ervaringen. Bijvoorbeeld hoe er op de werking van de

medicijnen wordt gereageerd.”


Peter Duifhuizen (85) is mantelzorger voor zijn vrouw

Mien (85) die na een knieoperatie in 2012 weinig mobiel

is. De combinatie met een lichte vorm van Alzheimer

maakt dat zij veel zorg nodig heeft. “Mijn vrouw heeft

hulp nodig bij het douchen en aankleden, er moet gekookt

worden en ze moet veel medicijnen slikken. Ik durf haar

niet alleen te laten. Hoewel er nu veel op mij neerkomt,

wil ik graag attent voor haar zijn. Maar zij voelt zich

schuldig en vindt het moeilijk om dingen los te laten. Dat

geeft ook wel eens spanningen.”

Wat is nodig

Joke Koers, praktijkverpleegkundige ouderenzorg in

huisartsenpraktijk de Teselaar in Bemmel, bracht een

aantal huisbezoeken bij het echtpaar Duifhuizen. Ze had

niet alleen aandacht voor mevrouw Duifhuizen, maar ook

voor meneer. “Het is belangrijk om naar het totaal te

kijken: de patiënt, de mantelzorger en het netwerk om

hen heen. Mijn rol is die van casemanager. Ik houd contact

met de thuiszorg, maatschappelijk werk, het verpleeghuis.

Ik signaleer problemen. Ik zag dat meneer veel van de

zorg op zich nam, wat een behoorlijke belasting voor hem

betekende. Die signalen kregen we ook van de thuiszorg.

Samen keken we wat er nodig was om die zorg beter te

verdelen. We regelden bijvoorbeeld huishoudelijke hulp

via de thuiszorg en samen met de maatschappelijk werker

zochten we naar een plek waar zijn vrouw terecht kon

voor dagbehandeling en revalidatie. Tafeltje Dekje komt

sinds kort twee keer per week het eten brengen.”

Duifhuizen: “Joke en de thuiszorgmedewerker hadden in

de gaten dat ik was afgevallen en last kreeg van eczeem

en geheugenproblemen. Nu mijn vrouw twee dagen per

week naar de dagbehandeling gaat en ik minder bood-

schappen hoef te doen, heb ik meer tijd voor mezelf. Van

Joke kreeg ik de tip het ontmoetingscafé voor patiënten

en mantelzorgers in Bemmel te bezoeken. Het is fijn dat

zij ook op mij let, want zo houd ik het zorgen voor mijn

vrouw langer vol.” l

Tips van de huisarts

Ontlast uzelf

Bedenk wat u als mantelzorger de

meeste energie kost en bespreek

wat de mogelijkheden zijn om u te

ontlasten.

Ga na of er bijeenkomsten voor

patiënten en mantelzorgers in uw

buurt georganiseerd worden.

Op veel plaatsen zijn ontmoetings-

bijeenkomsten voor patiënten en hun

mantelzorgers. Daar komen allerlei

thema’s aan bod die voor u interes-

sant kunnen zijn. Denk aan een

Alzheimercafé.

Er bestaan handige doseersystemen

voor medicijnen. Vraag hiernaar bij uw

arts of apotheker.

Ga na of de zorgverleners van uw

naaste werken met ZWIP (Zorg- en

welzijnsInfoPortaal of een soortgelijk

systeem)

ZWIP is een digitale manier van

ondersteuning voor ouderen.

Het is een ‘digitale overlegtafel’.

Als u gebruik maakt van ZWIP

communiceert u met hulpverleners.

Bijvoorbeeld met de huisarts,

fysiotherapeut, ouderenadviseur,

apotheker, diabetesverpleegkundige,

wijkverpleegkundige en medisch

specialist (zoals longarts of internist).

Via ZWIP kunnen hulpverleners snel

en veilig informatie over de situatie

van uw naaste uitwisselen. U hoeft

niet bij elke hulpverlener de situatie

opnieuw uit te leggen, bent beter

geïnformeerd en kunt alle berichten

lezen die hulpverleners aan elkaar

sturen. U kunt vragen stellen en

antwoord geven.

‘Het is fijn dat zij ook op mij let’

30 Mantelzorger I Oktober 2014 I www.mezzo.nl

BOEK NUmet actiecode

BV-MZ14 en ontvang een

gratis welkomst-geschenk

Bijzondere Vakanties - ad Mezzo.indd 1 17-9-2014 15:47:44


Wat komt u tegen? Meld het!

De MantelzorglijnStel je vraag aan de Mantelzorglijn

Zorg je voor een ander en heb vragen of

behoefte aan ondersteuning? Of wil je

graag je verhaal kwijt?

Bel dan de mantelzorglijn:

0900 20 20 496 (€ 0,10 p/m)

De Mantelzorglijn is elke werkdag

bereikbaar tussen 9.00 en 13.00 uur.

Stel je vraag online via

www.mezzo.nl/mantelzorglijnJe krijgt binnen drie werkdagen een

reactie. Kijk online ook bij ‘veelgestelde

vragen’ of je vraag al eerder is gesteld.

Op het Meldpunt Mantelzorg delen

mensen hun ervaringen. Zo krijgt Mezzo

een goed beeld van wat er speelt. En

kunnen wij problemen aankaarten die

wij signaleren.

Een moeder met MS meldde op de site

dat ze geen huishoudelijke hulp meer

krijgt. Ze heeft twee dochters die

mantelzorgen voor haar, van wie de één

uitwonend is en de ander op het mbo zit.

Volgens de gemeente kan de dochter die

thuis woont het huishouden doen. Maar

de school en de huisarts geven aan dat

de dochter de mantelzorg niet meer aan

kan: het is haar te veel. Daarop zou de

gemeente hebben gezegd dat de dochter

dan maar van school moet gaan.

Ook een melding doen? Ga naar

www.meldpuntmantelzorg.nl

Of praat mee op Mezzo Facebook.

Documents

Mezzo Mantelzorger_M_def