1

Moduł 1

Terminologia związana z metodyką poradnictwa

zawodowego

Wprowadzenie1. Pojęcie poradnictwa zawodowego 2. Cele i zastosowanie poradnictwa zawodowego

2.1. Zadania poradnictwa zawodowego 3. Zawód doradcy zawodowego4. Metody poradnictwa zawodowego5. Podstawowe akty prawne dotyczące poradnictwa zawodowego6. Przepisy prawne dotyczące poradnictwa zawodowego w szkołach

oraz regulujące funkcjonowanie szkolnego doradcy zawodowego6.1. Zadania szkolnego doradcy zawodowego 6.2. Zmiany w prawie w zakresie doradztwa edukacyjno-zawodowego w szkołach

7. Poradnictwo zawodowe w służbach zatrudnieniaPodsumowanieBibliografia

2

WprowadzenieOtaczająca nas rzeczywistość charakteryzuje się gwałtownymi przemianami we wszystkich niemal sferach życia. Realia współczesnego świata sprawia-ją, że pojawia się rosnący popyt na usługi poradnictwa zawodowego, a także usługi doradcze w każdej sferze ludzkiego życia. Codziennie powstają nowe pytania, na które poszukujemy odpowiedzi. Aby odnaleźć się w nowej rze-czywistości, coraz częściej poszukujemy rozwiązań codziennych problemów u osób, które zawodowo zajmują się doradzaniem, między innymi u dorad-ców zawodowych.

Idea rozwoju i uczenia się przez całe życie znacznie poszerzyła zakres oczekiwanych usług doradczych. Obejmują one obecnie osoby w każdym wieku, na każdym etapie kształcenia — w szkołach, placówkach kształcenia zawodowego, uczelniach, placówkach kształcenia dla dorosłych, w pracy oraz poza nią.

Analizując działalność doradcy zawodowego w Polsce, natrafiamy na wiele niejednoznaczno-ści w rozumieniu jego zadań, co niewątpliwie spowodowane jest różnorodnością placówek za-trudniających doradców zawodowych. Problemem jest także różna interpretacja pojęć i ter-minów związanych z poradnictwem zawodowym.

Przedstawiane opracowanie może posłużyć doradcom zawodowym jako inspiracja do usyste-matyzowania posiadanej wiedzy oraz doskonalenia własnego warsztatu pracy.

1. Pojęcie poradnictwa zawodowegoPodejmując temat dotyczący poradnictwa zawodowego, należy wyjść od zdefi-niowania tego zagadnienia. Istotne jest samo pojęcie poradnictwo. W literatu-rze przedmiotu nie jest ono określane jednoznacznie.

Według R. Lamba (1998: 9) poradnictwo zawodowe to proces, w którym do-radca zawodowy pomaga zainteresowanej osobie (jednostce, klientowi) w osią-

gnięciu lepszego zrozumienia siebie samego w odniesieniu do środowiska pracy, po to, aby umożliwić mu realistyczny wybór lub zmianę zatrudnienia lub też osiągniecie właściwego dostosowania zawodowego.

Definicja ta wskazuje na szczególną rolę, jaką odgrywa poradnictwo zawodowe w życiu czło-wieka, oraz mówi o oddziaływaniu na klienta poprzez modyfikowanie jego zachowań, ukie-runkowaniu i zachęcaniu do poszukiwania rozwiązań problemów zawodowych, a także wy-równywaniu stwierdzonych u niego deficytów.

Zupełnie odmienne podejście przedstawia definicja S. T. Gladdinga, określającego poradnic-two zawodowe jako zajęcie wszechstronne — „doradztwo jest zagmatwaną zagadką, gdzie tory rozumu łączą w sobie nieudolną szarpaninę z precyzją by wydrzeć sens z nonsensu, mozolny proces, jak wiązanie fragmentów składanki, aż powstanie obraz” (Gladding, 1994). Takie uję-cie pojęcia, wskazuje oraz podkreśla trudności na jakie napotyka doradca zawodowy w swojej pracy.

W poradnictwie zawodowym mamy do czynienia z pojęciem problemu zawodowego, który dotyczy klienta (osoby radzącej się) i powoduje zaburzenia jego stosunku do siebie lub otocze-nia. Niektóre problemy zawodowe związane są ze światem wewnętrznych przeżyć jednostki, inne są uwarunkowane zewnętrznie. Sytuacja problemowa jest oceniana przez radzącego się negatywnie jako trudna, często stresująca i wstydliwa.

J. Budkiewicz twierdzi, iż „poradnictwo zawodowe jest systemem działań społecznych, które ujęte w ramy instytucji publicznych danego kraju mają na celu pomagać w możliwie trafnym, to jest zgodnym z potrzebami społeczno-gospodarczymi oraz indywidualnymi, różnicowaniu zawodowym jego obywateli, a zwłaszcza młodzieży” (Budkiewicz, 1959: 123).

3

Według B. Wojtasik (1994: 22) można wyróżnić trzy aspekty poradnictwa zawodowego:

1) Poradnictwo zawodowe jako system instytucji, zbiorowości społecznych, urządzeń, orga-nizacji wyposażenia materialnego, a także idei i systemów wartości.

2) Poradnictwo zawodowe jako zestaw bardzo zróżnicowanych i złożonych działań, mają-cych w ramach instytucji i organizacji przekazywać członkom społeczeństwa określone treści wiedzy i wartości.

3) Poradnictwo zawodowe jako stan poinformowania społeczeństwa, przygotowania do wy-boru zawodu, zasób wiedzy i poziom zainteresowania tą problematyką.

Alicja Kargulowa oddziela poradnictwo zawodowe od doradztwa zawodowego. Według niej po-radnictwo jest procesem długotrwałym, jest działaniem racjonalnym, celowym i zorganizowa-nym (Kargulowa, 2005: 36–37). W poradnictwie według autorki problem „rodzi się” w świadomo-ści radzącego się, natomiast w doradztwie — w świadomości doradcy (Kargulowa, 1980: 339).

Doradztwo jest „zdarzeniem społecznym polegającym na doraźnym działaniu udoskonalającym zachowania jednostek lub grup przez udział doradzającego w rozwiązywaniu problemów osób, którym się doradza” (Kargulowa, 1980: 197). Doradztwo oznacza działanie o charakterze infor-macyjno-instruktażowym (Kozdrowicz, 2003: 319–320). Jednostka, która zgłasza się po radę, jest zaradna, umie rozwiązywać swoje problemy, a ko-rzysta z pomocy doradcy, aby potwierdzić słuszność swoich działań (Lesz-czyńska-Rejchert, 2005: 132).

Natomiast, K. Lelińska określa doradztwo zawodowe jako świadczenie pomocy w dokony-waniu kolejnych decyzji wyboru zawodu lub pracy w formie indywidualnej porady zawodo-wej, poprzez analizę pola problemowego jednostki i udzielenie jej informacji zawodowych, podawanie wskazówek, sugestii oraz instrukcji (Lelińska, 1999: 29). Wśród praktyków najczę-ściej nie istnieje rozgraniczenie obu pojęć, używa się zamiennie określeń doradztwo i porad-nictwo zawodowe.

Mówiąc o poradnictwie zawodowym, nakreśla się obszar życia człowieka, w którym wystę-pują różnorodne problemy. Dotyczą one wyboru zawodu, w tym ścieżki edukacji zawodowej, podjęcia pracy, zmiany pracy bądź jej braku, doskonalenia, dokształcania czy przekwalifi-kowania. Stąd rolą poradnictwa zawodowego jest wspomaganie jednostek w konstruowaniu przebiegu kariery zawodowej w ciągu całego życia. Jest to działalność, która dąży do harmonii między jednostkowymi wyborami zawodowymi a potrzebami społeczno-gospodarczymi.

Poradnictwo zawodowe jest systemem długofalowych i wieloaspektowych działań wychowaw-czych, które towarzyszą jednostce w trakcie jej rozwoju zawodowego, w ciągu całego życia.

Większość definicji podkreśla, że poradnictwo zawodowe jest procesem całożyciowym, po-nieważ człowiek wielokrotnie w ciągu swojego życia podejmuje decyzje i wybory zawodowe: w młodości wybierając szkołę, a następnie zawód, później podejmując lub zmieniając pracę, wielokrotnie korzystając z dokształcania się bądź przekwalifikowania. Z tych też względówskierowane jest ono różnych grup, rozpoczynając od dzieci i młodzieży, ale przedmiotem jego zainteresowania są również osoby dorosłe.

Zdaniem A. Paszkowskiej-Rogacz „najbardziej syntetyczną definicję poradnictwa przedsta-wiają D. Brown i L. Brooks […], wskazując, iż poradnictwo zawodowe jest procesem interper-sonalnym, którego celem jest towarzyszenie jednostce w sytuacji rozwoju kariery” (Paszkow-ska-Rogacz, 2002: 13).

Zgodnie z tą definicją głównym źródłem i podstawą pracy doradcy jest kontaktz drugim człowiekiem (doradcą zawodowym), który ma wspomóc klienta w po-dejmowaniu właściwych decyzji, poznaniu własnych uczuć, myśli i zachowań, prowadząc do efektywnego działania.

4

Reasumując powyższe koncepcje poradnictwa zawodowego, można uznać, że to długotrwały i kompleksowy proces, który ma doprowadzić do świadomej decyzji radzącego się, związanej z szeroko rozumianym rozwojem zawodowym.

Podsumowując wszystkie definicje poradnictwa zawodowego, można wyróżnić następującecechy wspólne tych definicji (rysunek 1.1):

Rysunek 1.1. Cechy poradnictwa zawodowego

Źródło: opracowanie własne.

2. Cele i zastosowanie poradnictwa zawodowegoCelem poradnictwa zawodowego jest udzielenie klientowi pomocy w osiągnięciu możliwie najlepszego poziomu dostosowania zawodowego z punktu widzenia społecznego, ekonomicz-nego i profesjonalnego oraz pomoc klientowi w uzyskaniu wglądu w jego własne zaintereso-wania, możliwości, a także zachęcenie go do podejmowania własnych decyzji dotyczących ce-lów zawodowych i podejmowania kroków do ich realizacji (Lamb, 1998: 9–10).

Celem podejmowanych przez doradcę działań powinna być, według G. Egana, pomoc klientowi w skutecznym pokonywaniu życiowych proble-mów i pełniejszym wykorzystaniu niewykorzystanych lub niedostatecznie wykorzystanych szans, jak również pomoc klientom, by lepiej pomagali so-bie samym w codziennym życiu (Egan, 2002: 29, 31).

Rysunek 1.2. Cele doradztwa zawodowego

Źródło: opracowanie własne.

Poradnictwo zawodowe uczy ludzi planowania i podejmowania decyzji dotyczących pracy i edu-kacji. Dostarcza informacji o rynku pracy i możliwościach edukacyjnych, czyni je bardziej do-stępnymi poprzez udostępnianie w miarę możliwości w każdym miejscu i czasie.

Funkcje poradnictwa zawodowego przedstawia tabela 1.1.

5

Tabela 1.1. Funkcje poradnictwa zawodowego

KSZTAŁCĄCA dostarczanie wiedzy o pracy ludzkiej, zawodach i drogach do nich prowadzących

WYCHOWAWCZA kształtowanie odpowiednich postaw wobec pracy

POZNAWCZA poznawanie własnej osobowości i kształtowanie samooceny

KREATYWNAzwiązana z rozwojem zawodowym jednostki i kształtowaniem cech szczególnie w tym rozwoju pożądanych

INFORMACYJNA upowszechnianie wiedzy zawodoznawczej

DIAGNOSTYCZNA rozpoznawanie przypadków i sytuacji będących przedmiotem porady

KWALIFIKACYJNA typowanie jednostek jako zdolnych bądź niezdolnych do wykonywania określonego zawodu

TERAPEUTYCZNApostępowanie profilaktyczne, kompensacyjne i stymulacyjne w trudnych przypadkach związanych z wyborem zawodu

Źródło: opracowanie własne.

Rola poradnictwa zawodowego polega obecnie na tym, aby pomóc jednostce w konstru-owaniu przebiegu jej kariery zawodowej i w rozumieniu jej jako „projektu życiowego” i to nie tylko w określonych fazach życia, jak na przykład w okresie przejścia od nauki do życia zawo-dowego, lecz przez całe życie (Ertelt, 2005).

2.1. Zadania poradnictwa zawodowegoAnaliza szans zawodowych jednostki, wzbogacenie jej możliwości i niesienie pomocy w bardzo konkretnej sytuacji, w wykorzystaniu rozpoznanych szans, należy do głównych zadań poradnictwa. Poradnictwo zawodowe towarzyszy indywidualnej drodze zawodowej, sprzyja otwieraniu i zapewnianiu szans za-wodowych.

Zmieniająca się rzeczywistość oraz nowe tendencje w poradnictwie zawodowym tworzą nowe oczekiwania pod jego adresem, wśród których można wymienić takie jak:

• zapobieganie porażkom zawodowym,

• zapobieganie nieudanemu lub tylko przypadkowemu dopasowaniu się do sytuacji zawo-dowej,

• chęć podnoszenia kwalifikacji w czasie wolnym jako wyrównanie, uzupełnienie albo przy-gotowanie do pracy zawodowej,

• długoterminowe planowanie drogi zawodowej.

Traktując poradnictwo zawodowe jako całokształt działalności prowadzącej do wyboru zawo-du, a następnie pracy, wymienia się następujące zadania („Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego” 1994, nr 3):

• udzielanie pomocy w realnej ocenie przydatności zawodowej i w samookreśleniu,

• uświadomienie konieczności racjonalnego planowania swojej przyszłości, drogi zawodowej.

6

3. Zawód doradcy zawodowegoZawód doradcy zawodowego jest stosunkowo „młodym” zawodem. Został wprowadzony w 1995 roku do spisu zawodów w „Klasyfikacji zawodów i specjalności”, opracowanej przez InstytutPracy i Polityki Społecznej w rozdziale Grupa Wielka 2 — Specjaliści, pod numerem 2410203.

Literatura przedmiotu przedstawia różne definicje doradcy zawodowego w zależności od pojmowania zakresu realizowanego poradnictwa. W węższym znaczeniu doradcą jest osoba, która przez wspólną interakcję z radzącym się udziela pomocy w rozwiązywaniu problemów. Pomoc takiego doradcy może polegać na formułowaniu porad, wskazówek, instrukcji, suge-stii, udzielaniu informacji, bądź na dawaniu oparcia psychicznego lub oświetleniu pola pro-blemowego (Wojtasik, 1994: 26).

W szerszym znaczeniu doradca niesie z sobą pomoc nie tylko przez udzielanie porad (wskazó-wek, instrukcji, informacji itp.), ale także przez ich realizację, wpływanie na modyfikację sy-tuacji i zachowania radzącego się (Wojtasik, 1994: 27). Doradca taki pracuje w oparciu o dzia-łania wychowawcze, optymalizujące, naprawcze lub korekcyjne. Może on dostarczać również oparcia psychologicznego, może sugerować pewne rozwiązania problemów, a także udzielać wskazówek, instrukcji, informacji.

Zgodnie z „Klasyfikacją zawodów i specjalności” doradca zawodowy to osoba udzielająca po-mocy w formie grupowych i indywidualnych porad zawodowych, młodzieży i osobom do-rosłym w wyborze zawodu, kierunku kształcenia i szkolenia, uwzględniając ich możliwości psychofizyczne i sytuację życiową a także potrzeby rynku pracy oraz możliwości systemuedukacyjnego („Klasyfikacja zawodów i specjalności”, 2002).

Doradca zawodowy oprócz wiedzy merytorycznej z zakresu różnych dziedzin i dyscyplin na-ukowych (psychologia, pedagogika) powinien posiadać również kompetencje społeczne, do których należą: cechy osobowościowe, uzdolnienia i zainteresowania, warunkujące powodze-nie pracy z ludźmi.

Rysunek 1.3. Pożądane kompetencje osobowościowe doradcy zawodowego

Źródło: opracowanie własne.

Zobacz więcej:

By poszerzyć wiadomości na temat zawodu doradcy zawodowego, zapoznaj się z:

1) Modelem kompetencji opracowanym przez Centrum Metodyczne http://www.pppdwa.elblag.com.pl/Strona/DonLoad/doradca2.pdf (strona 17-19), stan z dnia 18.06.2013r 2) Charakterystyką zawodu doradca zawodowy zawartą w Przewodniku po zawodach i specjalnościach, tom II, MGiPS, 2003 http://psz.praca.gov.pl/main.php?do=ShowPage&nPID=867743&pT=details &sP=CONTENT,objectID,867926 wybrać tom II, str. 541, stan z dnia 18.06.2013r

7

4. Metody poradnictwa zawodowegoW poradnictwie zawodowym mówimy o procesie doradczym. Może on odbywać się w kon-takcie indywidualnym (w relacji doradca zawodowy–klient) i grupowym (doradca zawodo-wy–grupa klientów). W obydwu przypadkach, z wykorzystywaniem metod i narzędzi wspie-rających usługi doradcze, zachodzą interakcje komunikacyjne pomiędzy doradcą a klientem, bądź klientami.

W swoich działaniach doradca zawodowy wykorzystuje trzy podstawowe metody, które zo-staną omówione:

1) Informacja zawodowa.

2) Poradnictwo indywidualne.

3) Poradnictwo grupowe.

Informacja zawodowa to „wszelkie zbiory danych potrzebnych jednost-ce do podejmowania kolejnych decyzji edukacyjnych, zawodowych oraz wejścia na rynek pracy — decyzji związanych z zatrudnieniem” (Lelińska, 2006: 17).

Zakres treści, metody i kanały przekazywanych informacji są dostosowa-ne do etapu rozwoju zawodowego jednostki oraz rodzajów podejmowanych decyzji (Lelińska, 1985: 35).

Można wyróżnić następujące rodzaje informacji:

• o zawodach — mogą to być opisy zawodów, specjalności oraz zadań zawodowych, predys-pozycje psychofizyczne niezbędne przy wykonywaniu danego zawodu, możliwości rozwo-ju zawodowego i zatrudnienia;

• o możliwościach kształcenia — to oferty szkół na różnych poziomach kształcenia, zasady rekrutacji, zasady egzaminowania i uzyskiwania świadectw, informacje o zajęciach dodat-kowych i kołach zainteresowań;

• związane z poszukiwaniem pracy — to informacje ułatwiające samodzielne i aktywne po-szukiwanie pracy (dokumenty aplikacyjne — CV, list motywacyjny) oraz przygotowujące do rozmowy z pracodawcą.

Podstawowym narzędziem wykorzystywanym w poradnictwie indywi-dualnym jest rozmowa doradcza. Dzięki tej metodzie doradca zawodo-wy koncentruje się na jednostce, pomagając jej zrozumieć siebie, sytuację i problem zawodowy oraz umożliwić podjęcie decyzji dotyczącej dalszego postępowania. Ten sposób udzielania pomocy i jego wynik zależą w dużej

mierze od przygotowania samego doradcy, jak również od zaangażowania klienta.

Poradnictwo indywidualne jest procesem, który pomaga osobie radzącej się:

• w osiągnięciu znajomości samego siebie — samopoznaniu;

• w dokonaniu obiektywnej oceny sytuacji, w jakiej osoba się znajduje;

• w pozyskaniu informacji dotyczących kształcenia, informacji niezbędnych do poszukiwa-nia pracy;

• w znalezieniu możliwości rozwiązaniu problemu zawodowego oraz podjęciu działań zmie-rzających do podjęcia zatrudnienia lub szkolenia zgodnie z zainteresowaniami, zdolno-ściami, cechami psychofizycznymi;

• zaplanowaniu własnej kariery zawodowej.

8

Poradnictwo grupowe to sposób pracy z ludźmi, w formie zajęć warsztatowych, mający cha-rakter procesu grupowego.

Pomoc doradcza świadczona w tej formie przebiega w atmosferze akcepta-cji i otwartości. Umożliwia uczestnikom zbadanie i zdefiniowanie własnegoproblemu zawodowego, dokonanie adekwatnej oceny siebie oraz nabycie lub rozwój umiejętności podejmowania decyzji odnośnie własnej kariery zawo-dowej.

W poradnictwie grupowym uczestnicy przez aktywny udział w zajęciach, ćwiczenia, symulacje nabywają praktyczne umiejętności, które pozwalają im lepiej radzić so-bie na rynku pracy.

Podsumowując, należy stwierdzić, że udział w poradach grupowych sprawia, iż jednostka jest aktywnym podmiotem zdobywającym wiedzę dzięki wykorzystaniu własnych doświadczeń, a rolą doradcy zawodowego jest ją w tym wspierać.

W procesie grupowym doradca zawodowy stwarza uczestnikom warunki do uczenia się i po-szukiwania twórczych rozwiązań, aby potrafili dokonywać właściwych wyborów.

Porady indywidualne i grupowe powinny się uzupełniać w procesie doradczym.

5. Podstawowe akty prawne dotyczące poradnictwa zawodowegoPodstawowym aktem prawnym z którego wynika konieczność organizacji wspierania porad-nictwa zawodowego przez władze publiczne jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483).

Problematyka poradnictwa zawodowego w Polsce regulowana jest ustawami i szczegółowymi rozporządzeniami ministrów odpowiedzialnych za sprawy pracy i edukacji. W Polsce za po-radnictwo zawodowe odpowiadają dwa resorty:

1) Resort edukacji — Ministerstwo Edukacji Narodowej (www.men.gov.pl) — poradnictwo zawodowe dla dzieci i młodzieży uczącej się.

2) Resort pracy — Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (www.mpips.gov.pl) — porad-nictwo zawodowe dla dorosłych, młodzieży, szczególnie zagrożonej wykluczeniem spo-łecznym.

System poradnictwa i informacji zawodowej w Polsce obrazuje tabela 1.2.

9

Tabela 1.2. System poradnictwa i informacji zawodowej w Polsce

Ministerstwo Edukacji Narodowej resort Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej

Ustawa o systemie oświatypodstawa prawna

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy

Placówki edukacji:

1) Poradnie psychologiczno-peda-gogiczne, w tym specjalistyczne poradnie zawodowe.

2) Szkoły na wszystkich pozio-mach, Szkolne Ośrodki Kariery w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych (SzOK).

instytucje świadczące usługi

poradnictwa zawodowego

Instytucje rynku pracy:

1) Wojewódzkie urzędy pracy, w ramach których funkcjonują Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej (CIiPKZ).

2) Powiatowe urzędy pracy — Ochotnicze Hufce Pracy.

3) Placówki niepubliczne — agencje zatrudnienia.

Źródło: opracowanie własne.

6. Przepisy prawne dotyczące poradnictwa zawodowego w szkołach oraz regulujące funkcjonowanie szkolnego doradcy zawodowego

Wiele przepisów prawa polskiego i unijnego reguluje kwestie udzie-lania pomocy w wyborze kierunku kształcenia czy zawodu oraz na-kłada obowiązek wprowadzenia doradztwa zawodowego do szkół, m.in.:

1. Zgodnie z art. l pkt 14 Ustawy o systemie oświaty wśród gwarancji systemowych uwzględnia się przygotowanie uczniów do wyboru za-

wodu i kierunku kształcenia. Obowiązek realizacji zadań we wskazanym zakresie przypisa-no w szczególności szkołom gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym oraz poradniom psycho-logiczno-pedagogicznym.

2. Zgodnie z ustaleniami ramowych statutów gimnazja i szkoły ponadgimnazjalne mają obo-wiązek opracować wewnątrzszkolny system doradztwa oraz zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia, a także organizację współdziałania z poradniami psychologiczno--pedagogicznymi oraz innymi instytucjami świadczącymi poradnictwo i specjalistyczną pomoc uczniom i rodzicom (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. nr 61, poz. 624; Dz.U. z 2002 r. nr 10 poz. 96; Dz.U. z 2003 r. nr 146, poz. 1416).

3. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity: Dz.U. z 1996 r. nr 67, poz. 329 ze zm.) zobowiązuje placówki oświatowe do „przygotowania uczniów do wybo-ru zawodu i kierunku kształcenia”. Również ramowe statuty szkół ponadpodstawowych nakładają na dyrektorów i rady pedagogiczne „obowiązek organizacji wewnątrzszkolnego systemu poradnictwa zawodowego oraz zajęć związanych z wyborem kierunku kształce-nia i zawodu”.

4. Memorandum uchwalone przez Komisję Europejską w 2000 r. jako jedno z 6 głównych za-łożeń wymienia zalecenie dotyczące profesjonalnej pomocy doradczej dla uczniów w za-kresie planowania kariery zawodowej.

5. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 r. w spra-wie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. nr 11, poz. 114) reguluje zadania szkoły w za-

10

kresie poradnictwa zawodowego. Zawarte są w nim postanowienia mówiące o formach pomocy pedagogiczno-psychologicznej (indywidualne i grupowe zajęcia związane w wy-borem kierunku kształcenia i zawodu, porady dla uczniów), dobrowolności i nieodpłat-ności udzielanej pomocy oraz podmiotów organizujących i udzielających pomocy psy-chologiczno-pedagogicznej (dyrektor szkoły lub placówki, pedagog, psycholog, logopeda, doradca zawodowy).

Zgodnie z tym rozporządzeniem pomoc psychologiczno-pedagogiczna rozumiana jest jako:

• wspieranie uczniów metodami aktywnymi w dokonywaniu kierunku dalszego kształce-nia, zawodu i planowaniu kariery zawodowej,

• udzielanie informacji w tym zakresie,

• wspieranie nauczycieli w organizowaniu wewnątrzszkolnego systemu doradztwa oraz za-jęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu.

Rozporządzenie zobowiązuje dyrektorów szkół do zorganizowania wewnątrzszkolnego sys-temu doradztwa oraz zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia. Osobami realizują-cymi te zadania są: szkolny doradca zawodowy lub nauczyciel, wychowawca, psycholog albo pedagog, posiadający przygotowanie do prowadzenia zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu. Wymieniona kadra udziela porad i konsultacji uczniom, rodzicom i na-uczycielom. Zajęcia takie organizuje się w celu wspomagania uczniów w podejmowaniu decy-zji edukacyjnych i zawodowych.

6.1. Zadania szkolnego doradcy zawodowegoZadania, wskazane w rozporządzeniu z 7 stycznia 2003, obejmują zarówno poradnictwo in-dywidualne, jak i pracę z grupą, a także działalność informacyjną i współpracę międzyinsty-tucjonalną. Rozporządzenie mówi, że:

„Do zadań doradcy zawodowego należy w szczególności:

1. Systematyczne diagnozowanie zapotrzebowania uczniów na informacje edukacyjne i za-wodowe oraz na pomoc w planowaniu kształcenia i kariery zawodowej;

2. Gromadzenie, aktualizacja i udostępnianie informacji edukacyjnych i zawodowych wła-ściwych dla danego poziomu kształcenia;

3. Wskazywanie uczniom, rodzicom i nauczycielom dodatkowych źródeł informacji na po-ziomie regionalnym, ogólnokrajowym, europejskim i światowym dotyczących:

a) rynku pracy,

b) trendów rozwojowych w świecie zawodów i zatrudnienia,

c) wykorzystania posiadanych uzdolnień i talentów przy wykonywaniu przyszłych zadań zawodowych,

d) instytucji i organizacji wspierających funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w ży-ciu codziennym i zawodowym,

e) alternatywnych możliwości kształcenia dla uczniów z problemami emocjonalnymi i dla uczniów niedostosowanych społecznie,

f) programów edukacyjnych Unii Europejskiej;

4. Udzielanie indywidualnych porad uczniom i rodzicom;

5. Prowadzenie grupowych zajęć aktywizujących, przygotowujących uczniów do świado-mego planowania kariery i podjęcia roli zawodowej;

11

6. Koordynowanie działalności informacyjno-doradczej prowadzonej przez szkołę;

7. Wspieranie w działaniach doradczych rodziców i nauczycieli poprzez organizowanie spotkań szkoleniowo-informacyjnych, udostępnianie informacji i materiałów do pracy z uczniami;

8. Współpraca z radą pedagogiczną w zakresie tworzenia i zapewnienia ciągłości działań wewnątrzszkolnego systemu doradztwa zawodowego, realizacji działań z zakresu przy-gotowania uczniów do wyboru drogi zawodowej, zawartych w programie wychowaw-czym szkoły i programie profilaktyki, o których mowa w odrębnych przepisach;

9. Współpraca z instytucjami wspierającymi wewnątrzszkolny system doradztwa zawodo-wego, w szczególności z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradnia-mi specjalistycznymi, oraz innymi instytucjami świadczącymi poradnictwo i specjali-styczną pomoc uczniom i rodzicom”.

Do tak szerokiego wachlarza działań niezbędne jest nie tylko gruntowne przygotowanie bazowe, ale też systematyczna aktualizacja wiedzy i umie-jętności (Dz.U. z 2003 r. nr 5, poz. 46, § 15, ust. 6):

• Strategia Rozwoju Kształcenia Ustawicznego do roku 2010 przy-jęta przez Radę Ministrów 8 lipca 2003 r. jako jeden z priorytetów

uznaje tworzenie zasobów informacyjnych w zakresie kształcenia ustawicznego i rozwoju za-sobów doradczych.

• Rezolucja Rady Unii Europejskiej z 18 maja 2004 r., najważniejszy do tej pory dokument wydany przez Unię Europejską dotyczący poradnictwa zawodowego, zawiera postulat, iż „wszyscy obywatele Europy powinni mieć dostęp do usług związanych z poradnictwem, in-formacją zawodową i planowaniem kariery na każdym etapie swojego życia, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb jednostki i grup tzw. szczególnego ryzyka”. Już na początku Rezo-lucji podkreśla się:

„1. W kontekście konieczności kształcenia się przez całe życie, poradnictwo zawodowe odnosi się do grupy działań umożliwiających zidentyfikowanie umiejętności, kompetencji i zaintere-sowań obywateli w każdej grupie wiekowej i znajdujących się na dowolnym etapie życia. Po-radnictwo zawodowe umożliwia podejmowanie trafnych decyzji zawodowych i edukacyjnych oraz zarządzanie własną ścieżką życiową w trakcie nauki, pracy i w innych sytuacjach wpły-wających na rozwój bądź wykorzystanie wspomnianych zdolności i kompetencji.

2. Zapewnienie usług poradnictwa zawodowego w systemie edukacji i kształcenia zawodowego, a w szczególności w szkołach (lub podczas innej nauki na poziomie szkolnym), odgrywa zasad-niczą rolę w zagwarantowaniu, że podjęte przez młodzież decyzje dotyczące edukacji i plano-wania kariery zawodowej nie będą przypadkowe. Usługi poradnictwa zawodowego zapewniają im właściwe wsparcie umiejętności efektywnego samodzielnego zarządzania ścieżkami swojej edukacji i kariery. Dla instytucji edukacyjnych i szkoleniowych poradnictwo zawodowe stanowi także kluczowy instrument poprawiający jakość i proces nauczania”.

Podsumowując regulacje prawne, można określić najważniejsze cele edukacji zawodowej oraz orientacji i poradnictwa edukacyjno-zawodowego:

1) Kształtowanie podejścia do pracy i zatrudnienia opartego na uczeniu się przez całe życie.

2) Motywowanie ludzi do nauki i podwyższania własnych kwalifikacji.

3) Kształtowanie umiejętności przystosowywania się do nowych wyzwań zawodowych i ży-ciowych.

W związku z powyższymi celami doradcy zawodowi spełniają i odgrywają w szkołach różne role:

• przewodnika po świecie pracy,

12

• specjalisty wspomagającego rozwój zawodowy ucznia,

• animatora współpracy z partnerami na rynku pracy, np.: pracodawcami, urzędami pracy, szkołami, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, gminnymi centrami informacji,

• badacza bieżącej i przyszłej sytuacji zatrudnienia,

• twórcy warsztatu, programów orientacji i poradnictwa edukacyjno-zawodowego.

6.2. Zmiany w prawie w zakresie doradztwa edukacyjno-zawodowego w szkołachW 2011 roku weszło w życie sześć nowych rozporządzeń podpisa-nych przez Ministra Edukacji Narodowej 17 listopada 2010 roku, dotyczących zmian w systemie edukacji:

1. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w pu-

blicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. nr 228, poz. 1487).

2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedo-stosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz.U. nr 228, poz. 1490).

3. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków organizowania kształ-cenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowa-nych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach (Dz.U. nr 228, poz. 1489).

4. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zmieniające w sprawie warunków i sposo-bu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzaniasprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. nr 228, poz. 1491).

5. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni spe-cjalistycznych (Dz.U. nr 228, poz. 1488).

6. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie ramowego statutu publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej (Dz.U. nr 228, poz. 1492),

Wprowadzane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej zmiany związane ze zwiększaniem szans edukacyjnych dzieci i młodzieży, wynikające z wymienionych przepisów, nakładają na wszystkie gimnazja (od 1 września 2011 roku) i szkoły ponadgimnazjalne (od 1 września 2012 roku) obowiązek realizacji działań z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego, polegające na wspieraniu uczniów w planowaniu własnej ścieżki kształcenia i kariery zawodowej:

1. Jeśli w szkole nie ma doradcy zawodowego, dyrektor wyznacza nauczyciela, który będzie pełnił taką funkcję.

2. Szkoła może korzystać ze wsparcia doradcy zatrudnionego poza szkołą.

3. Doradca zatrudniony w szkole jest członkiem zespołu. Doradca zatrudniony w poradni może uczestniczyć w posiedzeniach zespołu na wniosek dyrektora.

4. Zadania zespołu są również zadaniami doradcy.

5. Doradca lub nauczyciel realizujący zadania doradcy współpracuje z nauczycielami i ro-dzicami.

13

7. Poradnictwo zawodowe w służbach zatrudnieniaAktami prawnym regulującymi kwestie poradnictwa w resorcie pracy są:

1. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Zgodnie z jej postanowieniami poradnictwo zawodowe polega na:

• udzielaniu porad z wykorzystaniem standaryzowanych metod ułatwiających wybór za-wodu, zmianę kwalifikacji, podjęcie lub zmianę zatrudnienia, w tym badania zaintere-sowań i uzdolnień zawodowych;

• kierowaniu na specjalistyczne badania psychologiczne i lekarskie umożliwiające wyda-wanie opinii o przydatności zawodowej do pracy i zawodu albo kierunku szkolenia;

• inicjowaniu, organizowaniu i prowadzeniu grupowych porad zawodowych dla bezro-botnych i poszukujących pracy;

• udzielaniu informacji i doradztwie pracodawcom w zakresie doboru kandydatów do pra-cy na stanowiska wymagające szczególnych predyspozycji psychofizycznych.

2. Rozporządzenia:

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 grudnia 2011 r. zmieniają-ce rozporządzenie w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług rynku pracy.

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 września 2010 r. w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług rynku pracy.

• Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 20 października 2004 r. w sprawie trybu nadawania licencji zawodowych pośrednika pracy i doradcy zawodowego.

• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 października 2008 r. w spra-wie stażu adaptacyjnego i testu umiejętności w toku postępowania o uznanie kwalifikacjido wykonywania zawodu pośrednika pracy i doradcy zawodowego.

• Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie szcze-gółowych zadań i organizacji Ochotniczych Hufców Pracy.

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie sposobu organi-zacji uzupełnienia wykształcenia ogólnego młodzieży w Ochotniczych Hufcach Pracy oraz zdobywania przez nią kwalifikacji zawodowych.

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy wobec dorad-ców zawodowych zatrudnionych w instytucjach rynku pracy (powiato-wych urzędach pracy i centrach informacji i planowania kariery zawodo-wej, Ochotniczych Hufcach Pracy) określa wymagania dotyczące poziomu wykształcenia i kwalifikacji oraz posiadania niezbędnego stażu pracy.

Zgodnie z wymaganiami ustawowymi osoby pracujące jako doradcy zawo-dowi muszą posiadać wykształcenie wyższe i licencje nadane w drodze de-

cyzji administracyjnej, przez właściwego wojewodę.

Podsumowanie W ciągu ostatnich kilkunastu lat zaszły bardzo istotne zmiany w obszarze poradnictwa zawo-dowego i w pracy doradców zawodowych. Dziś doradcy muszą radzić sobie zarówno z trady-cyjnymi zadaniami, jak i z nowymi wyzwaniami. Rola doradcy nie jest już związana wyłącz-nie z młodzieżą i podejmowanymi przez nią decyzjami zawodowymi, ale dotyczy przebiegu całego okresu rozwoju zawodowego jednostki: od przygotowania do startu, poprzez funkcjo-nowanie na rynku pracy, aż do zakończenia kariery zawodowej.

14

Najnowsze koncepcje traktują rozwój zawodowy człowieka jako proces trwający całe życie, pro-ces, w którym jednostka staje wielokrotnie przed koniecznością przystosowywania się do zmian, radzenia sobie w sytuacjach, w których zostaje przerwana ciągłość jej zawodowego życia.

W tym kontekście poradnictwo zawodowe zyskało wymiar poradnictwa całożyciowego, z któ-rego różne osoby korzystają na różnych etapach swojego życia. Coraz częściej mówi się więc nie o poradnictwie zawodowym, ale o poradnictwie kariery zawodowej, gdzie proces doradczy jest procesem ciągłym i gdzie klient jest jego aktywnym podmiotem.

Podsumowując, możemy powiedzieć, że skorzystanie z usług profesjonalnego doradcy zawo-dowego jest aktualnie wpisane w drogę zawodową każdego z nas. Podejmując takie działa-nie, nie ponosimy żadnego ryzyka, zyskujemy natomiast umiejętność pracy z samym sobą — poznania swoich mocnych i słabych stron, zainteresowań, uzdolnień, potrzeb, uczymy się oceny swoich możliwości pod kątem posiadanej wiedzy, warunków psychofizycznych i mate-rialnych, umiejętności komunikowania się, zaprezentowania siebie w różnych sytuacjach, za-łatwiania ważnych spraw związanych z wyborem lub zmianą zawodu i miejsca pracy.

Bibliografia1. Budkiewicz J., 1959: Ogólna problematyka i perspektywy rozwojowe poradnictwa zawodowe-

go, „Kwartalnik Pedagogiczny”, nr 4.

2. Egan G., 2002: Kompetentne pomaganie. Model pomocy oparty na procesie rozwiązywania problemów, Zysk i S-ka, Poznań.

3. Ertelt B.J., Nowe trendy w poradnictwie zawodowym, [w:] (red.) H. Bednarczyk, J. Figurski, M. Żurek, Pedagogika pracy. Doradztwo zawodowe, WSP ZNP w Warszawie, Instytut Eks-ploatacji w Radomiu, Warszawa.

4. Gladding S. T., 1994: Poradnictwo zawodowe. Zajęcie wszechstronne, Elipsa, Warszawa.

5. Kargulowa A., 2005: O teorii i praktyce poradnictwa, Warszawa.

6. Kargulowa A., 1980: Poradnictwo jako podstawowa kategoria poradoznawstwa, [w:] (red.) A. Kargulowa, M. Jędrzejczak, Rola poradnictwa i doradztwa w optymalizowaniu rozwoju osobowości, t. I, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

7. „Klasyfikacja Zawodów i Specjalności”, 2002.

8. Kozdrowicz E., 2003: Poradnictwo w teorii i praktyce, [w:] (red.) T. Pilch, I. Lepalczyk, Pe-dagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Warszawa.

9. Lamb R., 1998: Poradnictwo zawodowe w zarysie, „Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Do-radcy Zawodowego”, nr 9.

10. Lelińska K., 1985: Przygotowanie uczniów do wyboru zawodu metodą zajęć praktycznych, WSiP, Warszawa.

11. Lelińska K., 1999: Założenia i kierunki rozwoju poradnictwa zawodowego w warunkach re-formy edukacji, „Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego”, nr 2/11.

12. Lelińska K., 2006: Zawodoznawstwo w planowaniu kariery, KG OHP, Warszawa.

13. Leszczyńska-Rejchert A., 2005: Człowiek starszy i jego wspomaganie. W stronę pedagogiki starości, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn.

14. Paszkowska-Rogacz A., 2002: Warsztat europejskiego doradcy kariery zawodowej, KOWE-ZiU, Warszawa.

15. Rezolucja Rady Europy z 18 maja 2004 r.

15

16. Rozporządzenie z 7 stycznia 2003 w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psy-chologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. nr 11, poz. 114).

17. Wojtasik B., 1994: Doradca zawodu. Studium teoretyczne z zakresu poradoznawstwa, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

18. „Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego” 1994, nr 3.