Jerzy Kawa

Metodologia, metodyka, metoda jakopodstawa wywodu naukowegoStudia Prawnoustrojowe nr 21, 169-188

2013

2013

UWM Studia Prawnoustrojowe 21

Jerzy KawaK ated ra Ekonom ii i A dm inistrow ania Insty tucjam i Publicznym i Wydział P raw a i A dm inistracji UWM

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego

W prowadzenie

Celem a rty k u łu je s t przybliżenie zagadnień zw iązanych z metodologią b ad ań naukow o-dydaktycznych ze szczególnym uw zględnieniem stosowanych w nich instrum entów . W opracow aniu skupiam uw agę n a procesach p repara- cji i realizacji poznaw ania rzeczywistości m etodam i uw zględniającym i m ożli­we k ry te ria podziału (m .in. ana liza przypadku, wywiad bezpośredni i inne).

W yróżnia się dwie m etody poznaw ania: indukcję i dedukcję. M etodologia jako n au k a zajm ująca się an a lizą m etod badaw czych może polegać n a rekon­strukcji, krytycznej ocenie i opisie środków badawczych, może też zm ierzać do u s ta len ia i skodyfikow ania norm i wzorców postępow ania. W rozwoju m etod badaw czych is to tn a staje się ro la paradygm atu , przez k tóry rozum ie się wzorzec naukow y w ypracow any w danym czasie i akceptow any przez środowisko naukow e w danej dziedzinie. Zastosow anie wiedzy m etodologicz­nej i metodycznej w praktyce naukow o-dydaktycznej może ukierunkow ać określona w iedza teoretyczna i sięgnięcie do jej źródeł.

1. Tradycje i w spółczesność w rozwoju nauk o metodach badań naukowych

W śród n au k em pirycznych1 w yróżnia się dwa wielkie bloki. Do nau k przyrodniczych zalicza się biologię, chemię i fizykę, czyli te nauk i, k tóre poprzez obserwację i doświadczenie zm ierzają do poznania św iata fizyczne­

1 Empiria (gr. empeiria) poznanie za pośrednictwem zmysłów, doświadczenie (za: Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1978, s. 190); do nauk „nieempirycznych” zalicza się logikęi matematykę, gdyż weryfikacja twierdzeń obydwu nauk odbywa się wyłącznie na podstawie wnioskowań dedukcyjnych (twierdzenie jest prawdziwe, gdy wynika z prawdziwych przesłanek zgodnie z prawem logiki). Logika i matematyka wspierają nauki empiryczne, dostarczając odpowiednich metod matematycznych i opartych na sądach logicznych do wnioskowania.

170 Jerzy Kawa

go. D rugim blokiem są n au k i społeczne, obejm ujące socjologię, ekonomię, psychologię, praw o i politologię.

Do czasu w yodrębnienia n au k w szelkie rozw ażania prowadzono w r a ­m ach filozofii. D yskusja n a tem a t nauk i, jej nazw y podstawowej oraz po­szczególnych dyscyplin to jed en z tych tem atów naukow ych, k tóre się nie kończą. N ajw cześniejsze ślady dyskusji o metodologii nauk , czyli o tym , co to je s t „podejście naukow e”, czym je s t n au k a i m etodologia nauk i, m etodyka i m etoda znajdujem y już starożytnej Grecji2. D yskusja ta trw a do dzisiaj i w arto zadać pytan ie, czy m a ona jeszcze jak ąś w artość dla ludzi współcze­snych. Pow tarzająca się dyskusja n a jed en i ten sam tem a t staje się bowiem dla w ielu ludzi dyskusją jałow ą, jak im ś sporem akadem ickim , tj. pozbawio­nym praktycznego znaczenia. J a k zauw ażył przed ponad siedem dziesięciu la ty K arol Adamiecki, polski p rek u rso r n au k o organizacji i zarządzan iu , w w ielu w ypadkach dyskusja ta k a stanow i isto tn ie s tra tę czasu, nie m ożna jed n ak tego uogólniać. Ta n a pozór bezużyteczna dyskusja posiada niekiedy w ażne znaczenie praktyczne. Dotyczy to m .in. u s ta len ia pewnego pojęcia i określen ia go w yrazem najlepiej oddającym jego treść, słowem - podania ścisłej definicji3.

Do tak ich pojęć, o k tó rych w arto dyskutow ać, należy „m etodologia n au k ” oraz „m etodyka” i „m etoda”. Słowa te są podobne, a podobieństwo to p rzysparza sporo kłopotów autorom prac naukow ych. W szczególności n a d ­używ ane je s t pojęcie „metodologia” (gr. m e th o d o s - badan ie + logos - słowo, nauka), k tó re oznacza naukę o m etodach b ad ań naukow ych i o skutecznych sposobach dociekania ich w artości poznawczej4. „Metodologia” zdaje się być słow em -w ytrychem stosow anym zarówno w sytuacji, k iedy chcem y pisać o samej metodologii, ja k i wówczas, kiedy chcemy omówić m etodykę lub m etodę. Powszechnie używ ając słowa m etodologia, ludzie najczęściej m yślą o m etodach lub o m etodyce5.

2 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, PWN, Warszawa 2005, s. 19-193; por. W. Stan­kiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa, s. 40-52; H.G. Adamkiewicz-Drwiłło, Współczesna metodologia nauk ekonomicznych, TNOiK, Toruń 2008, s. 114-115; R. Tokarczyk, Historia filozofii prawa, Zakamycze, Kraków 2000, s. 30-78.

3 K. Adamiecki, Uwagi do definicji nauki organizacji, „Przegląd Organizacji” 1932, nr 1, przedruk w: O nauce organizacji. Wybór pism, TNOiK, PWE 1985, s. 321. Artykuł ten napisał Adamiecki pod wpływem toczącej się od wielu lat dyskusji na temat nazwy „nauka organizacji”, której stworzeniu i rozwojowi poświęcił się całkowicie.

4 Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1978, s. 471.5 Metoda (gr. methodos) - świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania dla

określonego celu, co w nauce oznacza: 1) sposób badania rzeczy i zjawisk, 2) ogół reguł stosowa­nych przy badaniu rzeczywistości, 3) drogę dochodzenia do prawdy. Metodyka (gr. methodikos) - zbiór zasad i sposobów dotyczących wykonywania jakiejś pracy i zmierzania do określonych celów; w konsekwencji przez działanie metodyczne rozumie się: 1) działanie zawierające także wskazania i sposoby postępowania, 2) oparte na określonej metodzie, planowe, systematyczne. Ibidem, s. 471.

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 171

M ożna wyróżnić cztery główne źródła wiedzy o metodologii n au k (rys 1). W pierw szej kolejności w ym ienić należy opracow ania , z jak im i przede w szystkim pow inien zapoznać się s tu d en t - najm łodszy pracow nik naukow y znajdujący się n a początku swojej naukow ej kariery. Głównym celem tak ich poradników je s t przygotow anie studentów i pracow ników naukow ych do p i­san ia p rac licencjackich, m ag istersk ich , doktorskich oraz innych n au k o ­wych6. Do drugiej g rupy m ożna zaliczyć opracow ania, których celem jest w spółuczestniczenie w naukow ej dyskusji o metodologii nauk , przy czym część autorów uznaje za stosowne w ty tu le użyć słów „wstęp do metodologii...”, a inn i posługując się w yrażeniem „metodologia nauk ....” w prost w skazują na uk ierunkow anie swojej pracy n a rozw ażania teoretyczne w tym zakresie z zam iarem wzięcia udziału w dyskusji nt. metodologii nauk i jako takiej.

'O p ra c o w a n ia - o r a d n ik i ^ \ których głów nym ce le m j e s t p rz y g o to w an ie s tu d e n tó w i pracow ników ^ n a u k o w y ch d o p isa n ia p ra c n au kow ych (licencjack ich i m a g is te rsk ic h o ra z dok to rsk ich i innych nau k o w y ch )

'R e d . M. S ła w iń sk a , H. W itczak Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, P W E 2 0 0 8 J . A p a n o w icz , Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Difin, W a rsz a w a 2 0 0 5H. L elu sz , M. K ow alew ski,R. L a sm a n o w ic z , Metodyka pisania prac dyplomowych o tematyce ekonomicznej, UW M , O lsz ty n 2 0 0 0

S . S ta c h a k , Wstęp do metodologii nauk ekonomicz­nych, KIW, W a rs z a w a 1997i n o w sz e

„W stęp d o m e to d o lo g - o p ra c o w a n ia

o c h a ra k te rz e ogó lnym je d n a k ty tu ł c z ę s to z b y t sk rom ny w s to su n k u d o treśc i

T. K o tarb ińsk i, Traktat o dobrej robocie, O s s o l in e u m , ' W ro c ław 1 980 K a rtez ju sz , Rozprawa o metodzie, P lW 1 9 8 0 A. S c h o p e n h a u e r , Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów, W yd. L iterack ie K raków 197 5 S e r ia pozycji d o t. historii n au k ek o n o m icz n y ch o ra z teorii ekonom ii

H .G . A dam kiew icz-D rw iłło , Współczesna metodologia nauk ekonomicznych, TNOiK, T oruń 2 008J . A p a n o w icz , Metodologia ogólna, G d y n ia 2 0 0 2 M. B laug , Metodologia ekonomii, PW N , W a rsz a w a 1 9 9 5

Rys. 1. Źródła wiedzy o metodologii, metodyce i metodzie Źródło: oprac. własne.

6 Przykładami takich prac mogą być M. Sławińska, H. Witczak (red.), Podstawy metodolo­giczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa 2008; J. Apanowicz, Meto­dologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Difin, Warszawa 2005, czy też H. Lelusz, M. Kowa­lewski, R. Lasmanowicz, Metodyka pisania prac dyplomowych o tematyce ekonomicznej, UWM, Olsztyn 2000.

172 Jerzy Kawa

W przypadku w ielu m onografii naukow ych m etodologia stanow i część poruszanej tem atyki, bez której w ykonanie pracy badawczej wydaje się n ie­możliwe, dlatego ich w kład w rozwój metodologii wydaje się największy, jako że zw iązany je s t z konkretnym i rozw ażaniam i naukow ym i, w tym filozo­ficznymi. W grupie tej znaleźć m ożna pozycje ta k znanych filozofów i n a ­ukowców, ja k K artezjusz7, A rth u r Schopenhauer8, Tadeusz K o tarb ińsk i9. W arto w tym m iejscu wym ienić też podręczniki akadem ickie, również te, k tó re przybliżają św ia tu n au k i nowy zupełnie k ieru n ek naukow y pod nazw ą „ekonomiczna ana liza p raw a”10. W iększość prac tego k ie ru n k u ciągle jeszcze dostępna je s t tylko w języku angielskim , m .in. n a stron ie Encyklopedii Eko­nomicznej A nalizy P raw a11.

2. Zakres pojęciowy m etodologii, m etodyki i m etody

W łaściwe zastosow anie term inów „metodologia”, „m etodyka” i „m etoda” stanow i o efektywności badań . Podstaw ow ym pojęciem je s t oczywiście „m eto­dologia” - dziedzina n au k i zajm ująca się m etodam i b ad ań naukow ych i wy­k ładem naukow ym . W tym kontekście m ówimy także o „metodologii b adań em pirycznych” (doświadczalnych), o „zagadnieniach metodologicznych”, tj. zw iązanych z n au k ą o m etodach b ad ań naukow ych i w ykładu naukow ego, posługujem y się też przym iotnikiem „metodologiczny” - odnoszący się do m etodologii (jako n au k i o m etodach)12.

Metodologię m ożna i należy pojmować w dwu znaczeniach. W znaczeniu p ragm atycznym to n au k a o m etodach działalności naukow ej i stosow anych procedurach badawczych. W znaczeniu apragm atycznym je s t to n au k a o ele­m en tach i s tru k tu rze system ów nauk , w ytw orach n au k i w postaci tez, pojęć, tw ierdzeń teorii i p raw naukow ych. W poznaniu naukow ym możemy posługi­wać się elem entam i i zasadam i metodologii ogólnej, ja k też zaleceniam i m e­todologii szczegółowej (rys. 2)13.

7 Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, PIW, Warszawa 1980.8 A. Schopenhauer, Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów, Wyd. Literackie, Kraków

1976.9 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław 1980.10 Zob. przede wszystkim R. Cooter, T. Ulen, Ekonomiczna analiza prawa, C.H. Beck,

Warszawa 2009, jak też M. Bednarski, J. Wilkin, Ekonomia dla prawników i nie tylko, PWN, Warszawa 2008; J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Zakamycze, Kraków 2004; publika­cje dostępne na stronie Polskiego Stowarzyszenia Ekonomicznej Analizy Prawa w Warszawie [online] <www.pseap.org>.

11 Zob. [online] <http://users.ugent.be/~gdegeest/>; strona encyklopedii jest administrowa­na przez Utrecht University School of Economics <www.uu.nl/faculty/leg/en/organisation/scho- ols/schoolofeconomicsuse/Pages/default.aspx>.

12 Słownik poprawnej polszczyzny, PWN, Warszawa 1973, s. 334.13 J. Apanowicz Metodologia ogólna, Gdynia 2002, s. 9.

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 173

Staje się oczywiste, że m etodyka i m etoda są pojęciami węższym i od metodologii. „M etodyka” oznacza bowiem zespół zasad, m etod albo też może stanow ić sam odzielny w ykład lub dzieło om aw iające m etody pracy lub b adań naukow ych. „M etoda” zaś to sposób postępow ania, sposób b ad an ia naukow e­go lub rozum ow ania. Mówimy zatem : „zastosować now ą m etodę” (np. pracy, badania), a nie „metodologię b ad an ia”, to o sta tn ie bowiem oznacza całą n a ­ukę o m etodach i tru d n o ją zastosow ać w konkretnym celu. Zastosowanie m etody (np. naukow ej) pozw ala także n a użycie słowa „metodyczny” do opisu sposobu prow adzenia pracy naukow ej, np. „działanie w sposób m etodyczny” oznacza, że odnosim y się do konkretnej m etody lub postępujem y według określonej m etody lub w sposób system atyczny, planowy, odnoszący się do (ustalonej) m etodyki.

Metodologia ogólna Metodologia szczegółowa- wszystkie dziedziny - poszczególne dyscypliny

wiedzy naukowej, naukowe,- czynności i rezultaty - metody badawcze

poznawcze i wyniki badań

Znaczenie pragmatyczne Znaczenie apragmatyczne- metody naukowe, - elementy i struktura- procedury badawcze systemów nauki

Rys. 2. Metodologia Źródło: oprac. własne na podstawie J. Apanowicz, Metodologia ogólna, s. 9.

M etodam i postępow ania badawczego i ich rezu lta tam i w obrębie dzie­dzin lub dyscyplin naukow ych zajm uje się m etodologia szczegółowa. Odnosi się ona do przedm iotu i m etod naukow o-badaw czych charak terystycznych dla konkretnej dyscypliny, a naw et specjalności naukow ej (rys. 3).

N a gruncie metodologii szczegółowej bada się m etodologiczną odrębność określonej dyscypliny naukow ej, przeprow adza jej analizę pod k ą tem odpo­w iednich dla tej dyscypliny czynności badaw czych i u s ta la zasady oraz nor­my, którym te m etody m uszą odpowiadać. W ypracowuje pojęcia szczegółowe, w tym pojęcie obserwacji, eksperym entu, pom iaru, weryfikacji hipotez, u sta le ­n ia zm iennych i ich wskaźników oraz innych elem entów procedury badaw ­czej w danej dyscyplinie naukowej. W rezultacie poruszania się w obrębie metodologii szczegółowej dąży się także do kodyfikacji norm realizujących zam ierzone cele badaw cze14.

14 Ibidem, s. 10-11.

174 Jerzy Kawa

Rys. 3. Metodologia szczegółowa a ogólna Źródło: oprac. własne na podstawie J. Apanowicz, Metodologia ogólna..., s. 10.

3. M etodyka ekonom icznej analizy prawa

W spólny obszar za in teresow ań n au k społecznych, tj. uk ierunkow anych n a poznanie roli i zachow ań człowieka w społeczeństw ie, prow adzi do w nio­sku, że m ożna stosować tzw. eklektyzm metodologiczny, a więc istn ie je m ożli­wość k o rzystan ia z różnych podejść, m etod i techn ik badaw czych15 (rys. 4).

Nauki społeczne - badają interakcje między ludźmi w społeczeństwie

Rys. 4. Metodologia szczegółowaŹródło: oprac. własne

15 M. Sławińska, H. Witczak (red.), op. cit., s. 14-15.

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 175

Za szczególnie n a tu ra ln y uznaje się przepływ m etod b ad ań społecznych sto­sowanych w socjologii, ekonom ii i n au k ach o zarządzan iu , tak że w m ark e tin ­gu, gdzie począwszy od la t 50. XX w. b ad an ia burzliw ie się rozwijały (po­wszechnie znane jako b ad an ia m arketingow e lub rynkowe). Ogólnie dla XX w. charak terystyczne było łączenie m etod badawczych.

Innym zjaw iskiem zapoczątkow anym w końcu XX w. je s t pow stanie n u r­tu Law&Economics - w Polsce znanego pod nazw ą „ekonomiczna analiza p raw a”. Polska nazw a lepiej chyba oddaje isto tę nowego n u r tu badawczego rozwijającego się w S tanach Zjednoczonych w ciągu osta tn ich 20-40 lat. N auk i społeczne n a pograniczu p raw a i ekonom ii doprowadziły do w ykszta ł­cenia tego n u r tu badawczego, k tó ra naw iązuje do jednego z podstawowych aspektów praw a, jak im je s t aspek t ekonomiczny. To, co stanow i o istocie praw a, daje się w zasadzie zredukow ać do faktów o ch arak terze ekonom icz­nym. S tw ierdzenie to naw iązuje do zasady, k tó ra mówi, że „prawo powinno być ekonom icznie efektyw ne”16, a procesy tw orzenia i stosow ania rządzą się określonym i regułam i praw nym i17. Rozwój Law&Economics (EAP) sprow a­dza się do w ykorzystan ia p raw ekonomicznych, w tym pojęć popytu, podaży i ceny, do analizow ania przepisów p raw a pod k ą tem zw iększania i pom niej­szan ia częstotliwości popełnianych p rzestępstw jako re z u lta tu w zrostu lub obniżania opłacalności z ty tu łu popełnionego przestępstw a. Praw o poprzez swoje regulacje może tę opłacalność kształtow ać, n a to m iast sposobów oceny, ja k działa określone praw o, dostarczają b ad an ia prow adzone w ram ach eko­nomicznej analizy praw a.

EAP nie doczekała się ja k do tąd jednoznacznego i ścisłego zasobu m etod i techn ik badawczych. Cooter i U len w skazują pośrednio n a k ilka propozycji. Zalecając poznanie p ak ie tu podstaw ow ych wiadomości z zak resu m ikroeko­nom ii i praw a, opow iadają się niejako za w ykorzystaniem m ikroekonom ii jako podstaw y do zrozum ienia EAP i prow adzeniem b ad ań w łaśnie tą d ro­gą. W śród bogactw a m etod U len i Cooter przyw ołują ta k zaaw ansow ane m etody badawcze, ja k teo ria gier. Poprzez omówienie podstawowych szkół i k ierunków w skazują n a najw ażniejsze podejścia przedm iotow e i m etodolo­giczne. Za najw ażniejsze uw ażają: Szkołę Chicagowską, New H eaven i Szko­łę V irginii oraz szkołę insty tucjonalną. W ten sposób w zakres zain teresow ań EAP w łączają praw o deliktów oraz praw o insty tuc ji publicznych, których zadaniem je s t przeciw działanie niespraw nościom rynku. P rzy czym U len i Cooter podkreślają , że współczesny zakres EAP obejm uje też spraw y sądo­we, w szczególności proces sądowy, którego re zu lta t pow inien m inim alizow ać koszty społeczne18.

16 J. Jabłońska-Bonca, Podstawy prawa dla ekonomistów i nie tylko, LexisNexis, Warsza­wa 2007, s. 15.

17 J. Stelmach, B. Brożek, op. cit., s. 22.18 R. Cooter, T. Ulen, op. cit.

176 Jerzy Kawa

Z ekonomicznego p u n k tu w idzenia najbardziej in teresu jącym k ie ru n ­kiem , wspólnym dla w szystkich w ym ienionych obszarów badawczych, je s t u sta len ie ekonomicznej i społecznej efektywności rozw iązań praw nych dla tw orzenia i podziału bogactw a oraz podniesienia opłacalności p rzestrzegan ia p raw a przez całe społeczeństwo i jednostk i. N arzędziem ekonom icznym n a j­lepiej do tego się nadającym je s t rach u n ek ekonomicznej efektywności, dotąd powszechnie w ykorzystyw any w przedsiębiorstw ach. P rzykładem może być tu ta j rach u n ek ekonomicznej efektywności inwestycji, rach u n ek zw rotu k ap i­ta łu i inne, gdzie zm iennym i są nakłady, koszty bieżące, spodziew ane przy­chody (stra ty ) i czynnik czasu, który każe zadać py tan ie o przyszły koszt (w artość) kapitału .

Problem em , jak i często się pojawia, kiedy przenosi się m etody analizy ekonomicznej do innych dyscyplin społecznych, w tym do praw a, je s t niewy- m ierność i nieporów nyw alność zjaw isk społecznych i skutków praw nych, co stoi w w yraźnym kontraście ze zjaw iskam i czysto ekonom icznymi, gdzie cena zasobów (produktów, dóbr) je s t u s ta la n a n a ry n k u i obiektyw na d la uczestn i­ków gry rynkowej. Podczas gdy zjaw iska ekonom iczne m ożem y wym ierzyć za pom ocą ceny i w artości (np. nakładów, kosztów, zysku), zjaw iska społeczne i przepisy p raw a dotyczą niezw ykle zróżnicowanych sytuacji i zazwyczaj są pozbawione uniw ersalnego m iern ika pozwalającego n a ich porów nanie i jed ­noznaczną ocenę skuteczności i efektywności. D latego w ram ach ekonom icz­nej analizy p raw a za p a ram e tr rów norzędny do ceny (w rozum ieniu ekono­m icznym ) zaproponow ano k arę (sankcję) za n ieprzestrzegan ie p raw a lub korzyść p łynącą z jego stosow ania19. Takie ujęcie pozw ala n a powszechne analizow anie p raw a z w ykorzystaniem in strum en tów ekonom icznych zarów ­no w obszarach p raw a deliktowego, ja k i w przypadku spraw krym inalnych. Za każdym razem konieczne je s t zbudow anie m odelu do analizy zysku z p rzestrzegan ia lub n iep rzestrzegan ia praw a i spraw dzenia go w praktyce, co wydaje się, że stanow i najw iększy w kład ekonom ii do rozwoju praw a i jego ekonomicznej skuteczności również w obszarach p raw a insty tuc jonal­nego, zw iązanego z funkcjonow aniem państw a.

Podobnie ja k w innych naukach , również w przypadku EAP m ożna w skazać n a wiele źródeł inform acji n a tem a t m etodyki b ad ań i doświadczeń badawczych. N ależy przy tym zwrócić uwagę, że ciągle jeszcze większość inform acji o EAP pochodzi z USA20.

19 J. Stelmach, B. Brożek, op. cit., s. 138-153.20 Oprócz przetłumaczonego w 2009 r. podręcznika Cootera i Ulena, skądinąd oferującego

szeroką bibliografię, warto zwrócić uwagę na źródła internetowe: <www.aw-bc.com/co- oter_ulen>, tj. stronę Ulena i Cootera, stanowiącą stałe rozszerzenie aktualizujące treść pod­ręcznika, oraz encyklopedię EAP <http://users.ugent.be/~gdegeest/>. Spośród pozycji, jakie uka­zały się w języku polskim, na uwagę zasługuje podręcznik: M. Bednarski, J. Wilkin, Ekonomia dla prawników i nie tylko, PWN, Warszawa 2008.

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 177

4. Rodzaje m etod badawczych - badania pierw otne i wtórne

Prow adzenie b ad ań w ym aga grom adzenia i p rze tw arzan ia inform acji0 znaczeniu naukow ym zgodnie z określonym i m etodam i badawczym i, czyli sposobam i postępow ania (poznania naukow ego)21. Od badacza oczekuje się, że b ad an ia naukow e będą realizow ane popraw nie i skutecznie, a m etody badaw cze zostaną celowo dobrane, zaplanow ane oraz św iadom ie zastosow a­ne, uw zględniając treśc i badań. Ponadto należy brać pod uw agę skuteczność1 możliwości zastosow ania danej m etody (sposobu postępow ania), zastanow ić się, czy je s t ona adek w atn a do koncepcji rozw iązania problem u badawczego, celów zakładanych b ad ań i zasobu posiadanych środków. Spełnienie powyż­szych w arunków sugeruje, że przeprow adzenie b ad ań naukow ych w ym aga w prow adzenia procedury badawczej. S kłada się n a n ią szereg czynności, po­cząwszy od zdefiniow ania problem u badawczego poprzez postaw ienie hipo­tez i p y tań pomocniczych. Zazwyczaj do tego celu badacz m usi zgromadzić odpowiedni zasób inform acji. Aby zaspokoić potrzeby inform acyjne, może się posłużyć tzw. danym i w tórnym i lub pierw otnym i. O przyporządkow aniu in ­formacji do jednej z grup decyduje źródło pochodzenia inform acji. D ane w tór­ne to tak i rodzaj inform acji, k tóre już kiedyś zostały zebrane do innych celów i są gdzieś przechowyw ane. D ane pierw otne oznaczają inform acje „z p ierw ­szej ręk i”, zebrane w określonym celu badaw czym 22 (rys. 5).

Rys. 5. Podział badań ze względu na źródło informacji Źródło: oprac. własne.

Badacze zazwyczaj rozpoczynają od b ad ań w tórnych, przede w szystkim od p rzeglądu i analizy lite ra tu ry . Decyduje o tym zarówno czas i koszty pozyskania potrzebnych inform acji. Potencjaln ie pobyt badacza w bibliotece mógłby zapewnić naw et w szystkie poszukiw ane inform acje. D rugim równie ważnym źródłem staje się In te rn e t, za którego pośrednictw em możliwy je s t obecnie dostęp do bibliotek i in sty tu tów badaw czych n a całym świecie23.

21 J. Apanowicz, Metodologia ogólna..., s. 59 i nast.22 Ph. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski,

PWE, Warszawa 2002, s. 364-367 i nast.; por. G.A. Churchill, Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne, PWN Warszawa 2002, s. 250-437.

23 Obecnie każda biblioteka uniwersytecka oferuje co najmniej dostęp do katalogów posia­danych i wypożyczanych pozycji, a niektóre również dostęp do literatury, w Polsce są to m.in. IBUK.pl, a także zbiory Biblioteki Narodowej, [online] <www.bn.org.pl/zasoby-cyfrowe-i-linki>.

178 Jerzy Kawa

Podstaw ow e dane w tórne obejm ują ponadto dokum enty tworzone i przecho­wywane w badanych in sty tuc jach i ich archiw ach, w tym w archiw um p ań ­stwowym (np. dokum enty sporządzane n a podstaw ie realizow anych spraw, spraw ozdania z działalności, rap o rty z wcześniejszych badań), publikacje ad ­m in istracji rządowej i sam orządowej, sądów, organów ścigania, przepisy p ra ­w a (np. s ta ty styk i, rap o rty z badań , dokum enty adm in istracji rządowej, te k ­s ty u s taw i innych przepisów p raw a). B adacz m a tak że do dyspozycji publikacje pochodzące ze źródeł kom ercyjnych, innych insty tucji badaw czych (np. z insty tu tów b ad an ia opinii społecznej), źródła m iędzynarodow e, pub li­kacje lite ra tu row e (naukow e i pochodzące z mediów).

Specyfika b ad ań może powodować potrzebę dodatkowego grom adzenia danych specyficznych d la danej dziedziny. Zm usza to badacza do podjęcia b ad ań pierw otnych, prow adzonych bezpośrednio w badanych in sty tuc jach w drodze wywiadów z pracow nikam i tych insty tucji lub ich p e ten tam i (k lien­tam i). B adan ia p ierw otne często klasyfikow ane są jako b ad an ia jakościowe lub ilościowe. Rozróżnienie danych jakościowych i ilościowych grom adzonych w n au k ach społecznych zasadniczo pokryw a się z podziałem n a dane liczbo­we i nieliczbowe24.

6. Badania jakościow e

D la badacza każda obserw acja m a n a początku ch a rak te r jakościowy. Opis jakościow y może jed n ak z w ielu względów okazać się tru d n y do in te r­p retacji, s tąd kw antyfikacja danych często sta je się korzystna, a obserwacje bardziej p rzejrzyste i zrozum iałe. R osną także możliwości agregacji, porów­nyw ania i podsum ow yw ania danych, o tw iera możliwość zastosow ania pro­stych analiz s tru k tu ry zjaw isk i analiz statystycznych aż do skom plikow a­nych m odeli i prognoz m atem atycznych. Posługując się danym i jakościowym i i ilościowymi, badacz m usi zwrócić uw agę n a czytelność i bogactwo znacze­niowe wywodu naukowego, argum entacji i końcowych wniosków. K orzysta­nie z liczb i param etrów może okazać się korzystne, ale też dostarczyć zbyt syntetycznych inform acji, pozbaw iając p racę badaw czą w ielu szczegółów i opisów isto tnych do zrozum ienia badanego zjaw iska.

D la w ielu osób m etody ilościowe (głównie ankiety) są bardziej znane i in tu icyjnie zrozum iałe w skutek dość częstego udzia łu w tak ich badan iach lub lek tu ry ich rezu lta tów w m ediach (np. sondaże przedwyborcze). Różnica m iędzy badan iam i w ykorzystującym i m etody ilościowe (najczęściej b ad an ia sondażowe i eksperym entalne) a badan iam i m etodam i jakościowym i (wyw ia­dy indyw idualne i grupowe) dotyczy różnych obszarów badan ia , sposobu za­

24 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2007, s. 48-50.

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 179

daw ania p y tań i różnego podejścia w zależności od przedm iotu badania. Również różne są sposoby in terp re tac ji i w yciągania wniosków n a podstawie wyników (tabela 1).

Tabela 1Porównanie metod ilościowych i jakościowych

Metody ilościowe Metody jakościowe• odpowiada na pytanie „ile?”

• narzędzie pomiaru - kwestionariusz (pytania o stałej, ustalonej formie, przewaga pytań zamkniętych)

• koncentracja na pytaniach rozstrzygających• dobór próby: losowy, kwotowy• większe próby (200-1000 osób)• mniejszy wpływ osoby prowadzącej (badającego, ankietera) na przebieg badania

• możliwość ilościowej generalizacji wyników na populację

• metoda interpretacji: z wykorzystaniem analiz statystycznych - bardziej obiektywna

• odpowiada na pytania: „co?”, „jak?”, „dlaczego?”

• swobodny sposób pozyskiwania informacji (scenariusz i pytania jako zarys wywiadu, pytania otwarte)

• koncentracja na pytaniach eksploracyjnych• dobór próby: celowy• mniej sze próby (20-50 osób)• większy wpływ osoby prowadzącej (moderatora) na przebieg badania

• brak możliwości ilościowej generalizacji wyników na populację

• metoda interpretacji: bez wykorzystania analiz statystycznych - bardziej swobodna i subiektywna

Źródło: D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingo­wych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 15.

B adan ia ilościowe koncen tru ją się zatem n a ilościowym opisie rzeczywi­stości, np. ile osób zauważyło lub nie zauważyło zaistn ien ie badanego zjaw i­ska, jak ie są różnice w rozum ieniu danego problem u (rozum iem , nie rozu­m iem , nie m am zdania), ilu je s t zwolenników określonych poglądów w danej grupie wiekowej itp. W rezultacie w b ad an iu ilościowym p y tan ia często m ają ch a rak te r rozstrzygający. B adanie prow adzone je s t n a podstaw ie arkusza ankiety, zazwyczaj w wywiadzie osobistym , chociaż coraz częściej stosuje się wywiad telefoniczny lub ank ie ty dystrybuow ane do respondentów i g rom a­dzone poprzez In te rn e t. Typowy przebieg b ad an ia i arkusz ank ie ty p rzed s ta ­wiono w aneksie n r 1.

W przypadku b ad ań jakościowych badacz zw raca uw agę n a różnorodność zjaw isk, a nie n a częstotliwość ich w ystępow ania. C harak terystyczne są tu ta j p y tan ia o tw arte , w artościujące, parafrazy, a cechą zadaw anych p y tań je s t ich eksploracyjny ch a rak te r sta ra jący się odpowiadać n a pytan ia: ja k i dlaczego? W odróżnieniu od b ad ań ilościowych (np. ankiety), k tó re m ogą prowadzić osoby po prostym przeszkoleniu, w b adan iach jakościowych obserw uje się duży wpływ m odera to ra prowadzącego badan ie n a ich końcowy rezu lta t, s tąd koniecznym w arunk iem dobrze przeprowadzonego w yw iadu je s t dobór do­świadczonego m odera to ra i prow adzenie w yw iadu w oparciu o wcześniej przygotow any scenariusz.

180 Jerzy Kawa

B adan ia ilościowe i jakościowe najczęściej różnią się w ielkością badanej g rupy osób. Próby w b adan iach ilościowych są z reguły duże - w zależności od problem u badawczego i m etody doboru próby respondentów obejm ują g rupy liczące od k ilkuset do k ilku tysięcy osób, co w ym aga pokrycia kosztu w yw iadu i poniesienia dużego w ysiłku organizacyjnego. B adan ia jakościowe są zazwyczaj m niejsze i sk ład ają się najczęściej z k ilk u n as tu wywiadów indy­w idualnych lub k ilku grup fokusowych25 - co daje łącznie od k ilk u n astu do kilkudziesięciu uczestników badan ia . Respondenci dobierani są n a podsta­wie specyficznych dla danego b ad an ia kry teriów celowych, k tóre ch a rak te ry ­zują populację będącą obiektem b ad an ia (np. eksperci zajm ujący się n a co dzień rozw iązyw aniem problem ów osób niepełnospraw nych, uczestniczący w procesie stanow ienia praw a, etc.).

Z racji m niej wym iernego ch a rak te ru rezu lta tów b ad ań jakościowych są one czasam i trak to w an e jako „gorsza” m etoda badań . M etodom jakościowym zarzuca się przede w szystkim b ra k możliwości przełożenia wniosków osób biorących udzia ł w b ad a n iu n a w nioski ogólne dotyczące populacji (np. w szystkich konsum entów , prawników, etc.). D rugim często spotykanym za­rzu tem je s t subiektyw ność analizy i in te rp re tac ji wyników. Z arzu ty te nie są jed n ak uzasadnione. B adania jakościowe służą innym celom niż badan ia ilo­ściowe: rozum ieniu rzeczywistości, a nie pomiarowi zjawisk. Co więcej, praw i­dłowe, „pełne” badanie powinno obejmować sekwencję pom iarów w kolejności: badanie jakościowe ^ sform ułowanie wyników i problemów badawczych prze­znaczonych do dalszej penetracji w drodze b adań ilościowych ^ zaprojektow a­nie nowego badan ia (ilościowego) w oparciu o re zu lta ty b ad an ia jakościowego ^ realizacja i opracowanie wyników b ad an ia ilościowego.

7. M etody badawcze w ykorzystyw ane przez doktorantów w naukach prawa (na przykładzie prac doktorskich UWM WPiA w latach 2009-2010)

K ażda dyscyplina naukow a posiada właściwe jej m etody badaw cze, k tóre rea lizu ją wspólne zadanie polegające n a u s ta lan iu i w yjaśn ian iu nowych faktów, zjaw isk, procesów, związków i zależności m iędzy n im i26. N a m etodę badaw czą w ykorzystyw aną w znaczeniu koncepcyjnym i rzeczowym sk łada się szereg dzia łań zdeterm inow anych celem generalnym i ogólną koncepcją badań . R ezu lta tem zastosow ania m etody naukow ej w inno być badaw cze do­tarc ie do praw dy i jej pojęciowe przedstaw ienie oraz opisanie sposobu uzy­sk an ia m ate ria łu naukowego.

25 Sformułowanie żargonowe - chodzi o grupę do przeprowadzenia zogniskowanego wy­wiadu grupowego, tzw. focus group.

26 J. Apanowicz, Metodologia ogólna..., s. 60-80.

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 181

Różnorodność m etod badaw czych sp rzy ja ich dostosow aniu do celu przedm iotu i badań. Omówione wyżej m etody b ad ań jakościow ych i ilościo­wych sk ład a ją się n a grupę m etod opartych n a obserwacji, a ze w zględu na źródło informacji zaliczane są do m etod służących do pozyskiwania informacji pierw otnych. W ym agają one solidnego przygotow ania organizacyjnego i fi­nansowego. B adan ia w tórne, polegające n a analizie dokumentów, stanow ią tań szą i często w yczerpującą ścieżką badaw czą. Do m etod badaw czych w tej grupie należą:

1) M etoda polegająca n a grom adzeniu i w stępnej selekcji dokum entów urzędowych, statystycznych, orzeczeń, postępow ań, przepisów praw a, u s ta la ­n iu ich autentyczności i w iarygodności, a ostatecznie n a analizow aniu ich treśc i i opracow yw aniu wniosków badawczych. Z ale tą tej m etody je s t m ożli­wość przeprow adzenia analiz porównawczych określonych wyników analizy, danych, faktów, zjaw isk i procesów (analiza kom paratystyczna lub porów­nawcza) także w kontekście historycznym (analiza historyczna).

2) M etoda analizy i k ry tyk i p iśm iennictw a, polegająca n a w ykazaniu celowości, oryginalności i nowego ujęcia wyłonionego i podjętego problem u. P anu je przekonanie, że m etodę tę m usi w ykorzystać każdy n a pierw szym etap ie poznania naukow ego i stanow i ona w aru n ek w ażnych odkryć nauko­wych i dzieł twórczych. Łączone są z n ią m etody analizy k ry tyk i źródłowej i analizy porównawczej, dające odpowiedź n a p y tan ia o celowość określonej działalności ludzkiej, jej przyczyny i skutk i, oraz w ykazujące zw iązki i zależ­ności jednych zjaw isk lub wytworów działalności ludzkiej od drugich.

3) M etoda analizy ekonom icznej, dotycząca b ad ań różnych in sty tuc ji i obejm ująca m .in. b ad an ia zadań, s tru k tu r, zjaw isk i procesów tow arzyszą­cych ich działalności gospodarczej.

4) S tud ium przypadku i m etoda m onograficzna, koncentrujące się na wyczerpującej analiz ie zjaw isk i opisie wąskiego problem u, pojedynczej in sty ­tucji (zakładu, w a rsz ta tu etc.) lub procesu. S łużą one naukow em u zgłębieniu w yodrębnionych cech i elem entów jakościowych cech określonej struk tu ry , system u lub procesu.

5) M etoda lingw istyczna została o p arta n a ogólnej dyrektyw ie, k tó ra mówi: „staw iaj hipotezy dotyczące in teresującego cię problem u, a następn ie testu j je n a przykładach, k tóre m otywowane są in tu ic jam i użycia w yrażeń w języku potocznym ”. A naliza lingw istyczna przydaje się zwykle w różnych dzia łach filozofii i teo rii p raw a: od ana lizy i d y sk u rsu praw nego począwszy, poprzez zag ad n ien ia ontologiczne (czym je s t prawo?), a n a tradycyjnych zag ad n ien iach praw odaw stw a, tak ich ja k problem obow iązyw ania norm , kończąc27.

27 J. Stelmach, B. Brożek, op. cit., s. 131-133.

182 Jerzy Kawa

Za ilustrację różnorodności m etod, techn ik i źródeł w ykorzystyw anych w b adan iach naukow ych może posłużyć zestaw ienie sporządzone w oparciu0 deklaracje autorów prac doktorskich z dziedziny p raw a z la t 2009-2010 dostępnych w Bibliotece Głównej UWM. Identyfikacja m etod badaw czych w ykorzystanych do przygotow ania prac doktorskich prow adzi do konkluzji, że ich au torzy dążą do możliwie pełnego dostosow ania w a rsz ta tu m etodolo­gicznego do przedm iotu badań . N a ocenę ta k ą wpłynęło urozm aicone nazew ­nictwo m etod, ich opis oraz w ykorzystane technik i i źródła inform acji nauko­wej, choć najczęściej używ ane są nazw y „klasyczne”.

Zestaw ienie m etod badaw czych w ybieranych przez doktorantów n au k p raw a w la tach 2009-2010, cz. 1 - nazw y „klasyczne”:

1. M etoda praw noporów naw cza2. M etoda h istoryczna3. M etoda funkcjonalna4. M etoda opisowa5. M etoda analizy w system ie praw a6. M etoda genezy norm praw nych7. M etoda dogm atyczna8. M etoda insty tucjonalnopraw na9. M etoda analizy systemowej

10. M etoda analizy przypadków indyw idualnych11. M etoda indukcy jna - bezpośredn ia an a liza dokum entów źródłowych

z postępow ań12. M etoda dedukcyjna - korzystan ie z li te ra tu ry specjalistycznej i fachowej,

k tó rą uzupełn ia ły wnioski płynące z zastosow ania m etody indukcyjnej13. M etoda kom paratystyczne - m etoda analityczno-porów naw cza.

A utorzy prac często nie w skazyw ali jednoznacznie, czy m ów ią o m eto­dzie, czy o technice badań . Użyte nazewnictwo naw iązuje do w ykonywanych czynności badaw czych i analizow anych dokumentów. Za m etodę badaw czą au to rzy u zn a ją m .in. „analizę i k ry tykę p iśm iennictw a oraz orzecznictwa sądowego”, „w ykorzystanie m ateria łó w w tórnych” lub „m etody zw iązane z p rzetw arzan iem m ateria łów i system atyzow aniem wyników” (cel: ocena1 wyważenie znaczenia faktów i ich pow iązań), chociaż bardziej zrozum iałe byłoby użycie nazw y „badania w tórne” i powołanie się n a k o n k re tn ą i po­w szechnie zn an ą m etodę (np. ana lizę dokum entów , analizę językow ą) jako lepiej o p isan ą i w spólną dla w szystk ich dyscyplin naukow ych. P odstaw ow ą cechą w szystk ich w ym ienionych m etod je s t p raca n a dokum en tach (oprócz dwóch dek laracji, że b ad an ie prow adzono m etodą obserw acji bezpośredniej i w yw iadu osobistego - an k ie ta ), a więc lokow anie ich w grupie b adań w tórnych.

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 183

Zestaw ienie m etod badaw czych w ybieranych przez doktorantów n au k praw a w la tach 2009-2010, cz. 2 - nazw y „czynnościowe”:

1. A naliza lite ra tu ry krajowej i zagranicznej2. A naliza publicystyki i źródeł dostępnych w In ternecie3. A naliza przepisów praw a, w tym Konstytucji4. A naliza p raw a m iędzynarodowego5. A naliza orzecznictwa i kom entarzy6. A naliza ewolucji p rzedm iotu pracy jako zjaw iska w czasie7. Językowo-logiczna ana liza m a te ria łu praw nego8. A naliza poglądów doktryny9. A naliza orzecznictwa: zespołów arbitrów , Krajowej Izby Odwoławczej,

sądów okręgowych, S ądu Najwyższego, sądów adm inistracyjnych10. A naliza dogm atyczna11. „Główną m etodą pracy była analiza. Jej przedm iotem były:

- regulacje praw ne- rozw ażania zaw arte w w ym ienionych źródłach- dokum entacja (jw.)- protokoły z kontroli- dokum entacja postępow ań skargowych- dane statystyczne dot. postępow ań przygotowawczych”.

S kutk iem ubocznym dążenia do zastosow ania m etod indyw idualnych stało się duże zróżnicowanie nazw, a w niektórych przypadkach trudność w ich klasyfikacji i identyfikacji, ja k też niem ożność szybkiej identyfikacji dokonanych czynności badawczych. W tym o sta tn im przypadku u trudn ione je s t za tem odtw orzenie procedury badaw czej, ew entualne pow tórzenie b adań i porów nanie ich wyników bez wnikliwej lek tu ry danej pracy.

Różnorodność m etod stanow i nie tylko oczywisty w yraz potrzeby dostoso­w yw ania m etod do przedm iotu i celu b adan ia , ale również przyczynek do pogłębionego b ad an ia m etod badaw czych i ich sankcjonow ania celem podno­szenia jakości m etod badaw czych i ich skuteczności. Tym niem niej, badając, jak ie m etody zostały w ykorzystane w om aw ianych pracach, podjęto próbę ich przyporządkow ania do określonych typowych m etod badaw czych (rys. 6). Do przygotow ania badanych prac doktorskich w ykorzystano łącznie 47 m etod badawczych. Przyporządkow ując poszczególne m etody do określonych grup m etod m ożna stw ierdzić, że najczęściej w ykorzystyw aną m etodą badaw czą przez doktorantów n au k p raw a w la tach 2009-2010 była an a liza ak t (łącznie 8 w skazań i 17% ogółu m etod) oraz ana liza h istoryczna (6 w skazań i 12,8% w szystkich prac). Równie często w ykorzystyw ano m etody polegające n a ob­serw acji konkretnej sytuacji w rzeczywistości insty tuc ji (sądów) i urzędników i/lub innych respondentów (na w ykresie: obserwacja, an k ie ta i k e y s tu d y , łącznie 6 w skazań i 12,8% ogółu). Pozostałe m etody w ystąpiły w pojedyn­

184 Jerzy Kawa

czych przypadkach. W ątpliwości budzi m etoda „studia lite ra tu ry ”, wym ienio­n a tylko przez jednego au to ra , a praw dopodobnie w ykorzystyw ana przez każdego, jed n ak pom ijana w omówieniach m etod badawczych. Świadczy o tym obszerny w ykaz lite ra tu ry i treśc i każdej z badanych prac doktorskich. W arto też zwrócić uw agę n a jednorodność podejścia w pracach bazujących n a zaso­bach inform acyjnych pochodzących z istn iejących dokumentów.

6 - f i-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5 -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4 -------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------

3 ------------------------------------------------------------------------------------ ----------------------------------------

Z

VI

Rys. 6. Częstotliwość wykorzystywania metod badawczych w pracach doktorskich z dziedziny nauk prawa w latach 2009-2010

Źródło: oprac. własne.

Tylko w jednej pracy au to r podjął wyzwanie i w ykonał b ad an ia terenow e polegające n a przeprow adzeniu b ad ań ankietow ych oraz obserwacji bezpo­średniej rozpraw sądowych. Może to świadczyć o potrzebie popularyzacji b ad ań pierw otnych i rozw ijania k szta łcen ia pracowników naukow ych w tym zakresie. Celowi tem u służy aneks 1.

28 Opracowanie własne na podstawie G. Churchill, op. cit.; S Kaczmarczyk, op. cit.; E. Babbie, op. cit.; L. Sołoma, Metody badań socjologicznych. Wybrane zagadnienia, UWM, Olsztyn 2002.

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 185

Aneks 1

B adania ilościow e: schem at k w estion ariu sza an k iety28

o W stęp - p y tan ia pozw alają ustalić, czy responden t należy do grupy docelo­wej, np.

- czy piecze P an i ciasto? (T/N, P roszę wym ienić główne posiłki przez P an ią przyrządzane: _______________________________

- czy chodzi P an / P an i do k in a częściej niż raz n a m iesiąc? T/N (lub: ja k często... )

- czy w gospodarstw ie domowym sta le przebyw a ponad 5 osób (lub ile osób przebyw a...) T/N

- K czy M? M iasto czy Wieś? Itd.

A p o n a d to : p r z e d s ta w ia m y s ie b ie i f ir m ę , u s ta la m y , c zy k w a li f ik a c je d a n eg o r e sp o n d e n ta o d p o w ia d a ją w a r to śc io m z a d a n y m (np. w ie k +15? C zy p o d e jm u je d ecyz je o z a k u p ie , w y b o rze etc.), m o ty w a c ja - w y ja śn ia m y , d la c zeg o d a n a oso ­ba w in n a n a m u d z ie lić o d p o w ie d z i, n a w ią z a n ie p r z y ja z n e g o k o n ta k tu i o k re ­ś le n ie r a m cza so w y ch .

o Część główna - p y tan ia o:- fakty: jak i samochód, telewizor, program , hobby...- opinie: ja k P an i/P an ocenia (skala)- motywacje: dlaczego- stosunek: lubi/ będzie lubić, nie będzie lubić

o M etryczka - podstawowe dane o respondencie (nigdy n a początku! - np. w ykształcenie, rodzaj pracy, poziom w ynagrodzenia, nazw a firmy, stanow i­sko)

Zasady ogólne budow y kw estion ariuszy , w yw iadów , przew odników

o Zrozum iałe słownictwo o Jednoznaczne py tan ia o Jednakow y sens dla w szystkicho Słownictwo dostosowane do grupy respondentów (np. żargon) o Kolejność zadaw ania p y tań - logiczny ciąg pytań , rozgrzew ające, ogólne,

a potem szczegółowe, n a koniec osobiste o B ezstronność p y tań (py tan ia sugerujące odpowiedź lub naw iązujące do sy­

tuacji konfliktowych) o Czas kw estionariusza

186 Jerzy Kawa

Przykłady pytań ank ietow ychR o d za j i c e l p y ta n ia P r z y k ła d

B in a r n e (a lte r n a ty w n e )Uzyskanie zdecydowanej odpowiedzi (T/N) - stwierdzenie przynależności

Czy miał Pan okazję przebywać w Wielkiej Brytanii?TAKNIE

W ielo k r o tn e g o w y b o ru (k a fe ter y jn ie )Uzyskanie struktury populacji ze względu na daną cechę, częstotliwość jej występowania, stosunek do wydarzenia, opinie, istotność jakiejś motywacji, cechy produktu dla respondenta

Z k im P a n /i p rzeb y w a ł/a w W ielk iej B ry ta n ii? P r y w a tn iesamz małżonkiem z małżonkiem i dzieckiem z dzieckiem (dziećmi) z wycieczką z kolegą S łu żb o w o

In n a k a fe ter ia : z l is ty d o w y b o ruUstala się strukturę populacji ze względu na znajomość spontaniczną (kolejność odpowiedzi) oraz w ogóle (czasami wspomaganą)

np. lista marek obecnych lub nieobecnych na rynku

W ybór z l is t y ilościowej, ew. wielkościowej (np. zatrudnienie) i jakościowej (dot. motywacji: dlaczego wybieram ten samochód - bo jest ekstrawagancki, mały, szybki....). Ustala się strukturę populacji ze względu na częstotliwość zjawiska (np. konsumpcji)

Co i le la t k u p u je P a n /i sa m o ch ó d ?co roku co dwa lata brak odpowiedzi

Inne warianty list wyboru: S k a la L ik e r ta Ujawnia potencjalne preferencje, przypuszczenia, osądy, intencje zakupu, decyzje

C zy W ielk a B r y ta n ia j e s t k rajem , w k tó r y m a tr a k c je tu r y s ty c z n e s p e łn i ły P a n a /i o c z e k iw a n ia ?absolutnie nie raczej nie raczej tak absolutnie tak

Jw . J e ż e li z d e cy d o w a łb y s ię P a n (zd ecy d o w a ­ła b y s ię P a n i) u d a ć d o W ielkiej B ry ta n ii a u to b u sem , c zy k o n ie c z n e b y ły b y posto je?absolutnie nie raczej nie ani tak, ani nie raczej tak absolutnie tak

P o r z ą d k u ją c e odpowiadający porządkuje kolejność atrybutów nadając kolejność np. od 1 do 10

K tó re k r a je s ą d la P a n /i n a jb a rd z ie j n a jb a rd z ie j w a r te w y ja z d u n a u r lo p ? P r o sz ę w s k a z a ć k o le j n o ś ć :NiemcyAustriaWaliaSzkocjaPolska

Metodologia, metodyka, metoda jako podstawa wywodu naukowego 187

W ym a g a ją ce o c e n y P r o sz ę o c e n ić x x x x w s k a l i :1-51-10Respondent otrzymuje paletę produktów, cech wyrobu etc. I stawia ocenę (oceny mogą się powtarzać!)

W ym a g a ją ce w s k a z a n ia w ła sn e j sk a liRespondent może wskazać sam własny poziom oceny danego zjawiska lub wskazać jeden z poziomów zaproponowanych w ankiecie

P r o sz ę w sk a z a ć , p o n iż e j ja k ie j c e n y tw a r o ż e k n a jp ra w d o p o d o b n ie j b ę d z ie s ła b e j ja k o ś c i?1 zł 1,5 zł2 zł

P y ta n ia sk a lo w a n e w a ż n o ś c ią a tr y b u tó w C zy w y ja z d u r lo p o w y z a g r a n ic ę j e s t d la P a n a /i:bardzo ważny ważnyumiarkowanie ważny mało ważny nie ważny

P y ta n ia o tw a r te J a k sp ę d z a P a n /i w a k a c ie ?Co p r z y c h o d z i P a n i/u n a m y ś l, g d y s ły sz y P a n /i:Wielka BrytaniaFranciaPolska

U z u p e łn ie n ie z d a ń Kiedy planuję urlop, to najważniejszym kryterium wyboru jest:

U z u p e łn ie n ie h is to r ii K ie d y z a c z y n a m p r z e g lą d a ć w a k a c y jn e oferty to w zb u d za to w e m n ie (dokończyć)...wspomnienia z Mazur, Yorkshire, Puszczy Kampinoskiej

W arian t h is to r i i P ik to g r a f ic z n y (1) z c h m u rk a m i d o u z u p e łn ie n ia : proszę wpisać wypowiedź drugiej osoby...P ik to g r a f ic z n y (2 ): proszę opisać co widzi Pan/i na rysunku...

Summary

Methodology, methodology, m ethod as the basis o f scientific reasoning

Key words: methodology, method, social science, law and economics, qualitative research, quantitative research.

D iscussion about science, its p rim ary nam e and th e various disciplines is one of those scientific topics th a t do not end there . The m ost ea rlie r d iscus­sion about the m ethodology of science, about w hat a “scientific approach” is, w ha t is th e science and m ethodology of science, m ethodology and m ethod we

188 Jerzy Kawa

can find a lready in ancien t Greece. This discussion u n till h as continued to today and it is im p o rtan t to ask w h e th e r th is topic h as any value for people today? This paper deals w ith concepts of th e methodology, th e m ethodology and the scientific m ethod, sources of in form ation for th e study of scientific methodology. B rought closer selected scientific m ethods of collecting p rim ary inform ation (qualita tive and q u an tita tiv e) and te s t m ethods for secondary sources of inform ation.