Slide 1

Metaforika konceptualizacija mirisa: semantika analiza glagola olfaktorne percepcije

Nataa Ristivojevi RajkoviGrupa za skandinavistikuFiloloki fakultet, BUKonceptualna metaforaFunkcija metaforeKako nastajeizvorni ciljnidomen domen

ta je jo vano:odnos metafore i jezikasmer preslikavanjasistematinost preslikavanjaisticanje i skrivanje (highlighting & hiding)

. .. .. . .. .

LJUTNJA JE VRELA TENOST U KONTEJNERU

Puio se od besa.Hteo je da pukne od besa..... zaurla Mika mlatarajui rukama i crvenei do take kljuanjaZamalo da eksplodira.Neka ih, neka se malo ohlade, razgovaraemo kasnije.

ljuta osoba

bes

jaina besa/ljutnje

uzrok ljutnje

kontrolisanje ljutnje

izraavanje ljutnjekontejner

vrela tenost

pritisak na tenost

uzrok pritiska

zadravanje tenosti u kontejneru

izbijanje vrele tenosti iz kontejnera

LJUTNJA JE VRELA TENOST U KONTEJNERU

izvorni domenciljni domenljuta osoba

bes

jaina besa/ljutnje

uzrok ljutnje

kontrolisanje ljutnje

izraavanje ljutnjekontejner

vrela tenost

pritisak na tenost

uzrok pritiska

zadravanje tenosti u kontejneru

izbijanje vrele tenosti iz kontejnera

kontejner od metala, plastike, drveta...tenost voda, sos, supa...LJUTNJA JE VRELA TENOST U KONTEJNERU

izvorni domenciljni domen5ljuta osoba

bes

jaina besa/ljutnje

uzrok ljutnje

kontrolisanje ljutnje

izraavanje ljutnje

Ljuta osoba je odrastao ovek/dete

Ljuti se zbog...kontejner

vrela tenost

pritisak na tenost

uzrok pritiska

zadravanje tenosti u kontejneru

izbijanje vrele tenosti iz kontejnera

LJUTNJA JE VRELA TENOST U KONTEJNERU

izvorni domenciljni domen6

7Embodiment

8Miris i drugi modaliteti percepcijeVizuelna percepcija u centru panjeRevolucija ula interdisciplinarna istraivanja

Miris je primarni ulni medijum ukonceptualizaciji prostora,vremena i oveka: genekula (rast, odrastanje)proces dobijanja mirisa

gitekwabe (loviti)prouzrokovati smrt oslobaajui miris

gayekwabe (lovac)onaj ko svoj miris dri vrsto uz sebe

Andamanska ostrva pleme Ongee (mapa).Kod njih je ulo mirisa primarni ulni medijum u konceptualizaciji kosmosa vremena, prostora, oveka. Smatraju da je sutina svega miris. Beba se raa sa malo mirisa, i njegova koncentracija raste tokom ivota, da bi smru ovek postao bezmirisno bie. Sama re za odrastanje znai proces dobijanja mirisa.Neki primeri reiVano je ne odavati miris i drati ga uz sebe zato se mau nekom vrstom gline.Kalendar su organizovali prema vrstama biljaka koje rastu u odreenim periodima godine i odaju razliite mirise, a godinja doba prema vetrovima koji duvaju i raznose razliite mirise.

9Zato je ulo mirisa potcenjeno?Ljudska komunikacija se odvija putem gledanja, sluanja i dodira.Informacije dobijene putem ula vida, sluha i dodira se obrauju u neokorteksu (filogenetiki mlai deo mozga; zauzima vei deo mozga; centar intelektualnih sposobnosti).Oblasti u mozgu zaduene za gledanje i sluanje se nalaze blizu oblasti zaduene za jezik.Indirektno primanje nadraajaMogunost fokusiranja i biranjaLjudska komunikacija se ne zasniva na mirisu i ukusu.

Informacije dobijene putem mirisa i ukusa se obrauju u limbikom delu mozga (filogenetiki stariji deo mozga).Oblasti u mozgu zaduene za mirisanje i kuanje se nalaze daleko od oblasti zaduene za jezik.

Direktno primanje nadraajaNemogunost fokusiranja i selekcijeAs a preliminary generalization, a verb higher up in the hierarchyexpresses a cognitive meaning that carries a higher degree of certaintythan a verb lower in the hierarchy. One way to explain this observa-tion is that human communication is transmitted through the sensesof vision, hearing and marginally also touch, while the senses ofsmell and taste do not serve this purpose. Not even in cultureswhere the senses of smell and taste play an important social role dothey extend their meaning into the cognitive domain as for examplein Warlpiri #Caplan, 1973#. This claim is opposed to Viberg's cross-linguistic observations presented in Table 3 and the observation thatin English smell and taste can take abstract NP complements. Vibergobserved cognitive extensions for all ve sense modalities, while `social'extensions seem to be restricted to vision, hearing and touch.6There is a neuro-anatomical explanation for the division betweenvision, hearing, and touch on the one hand and smell and tasteon the other #Caplan, 1973#. Information obtained by the senses ofSpeci cally the left perisylvianregion of the cerebral cortex has been identi ed as the language `organ'#Pinker, 1994#. The left side of the human brain is also specializedfor hand control.From a purely physiological point of view, vision and hearingdiffer from the other sense modalities in three ways. First, they can cover a much larger distance than touch, smell and taste. Thedistance we can cover with our haptic sense is around 1 metre, withour olfactory sense, several hundred metres. Our auditory sense allowsus to cover several kilometres, and our sense of vision almost inde -nitely more #Zenner & Zrenner, 1994#. Second, both vision andhearing have the ability to focus on stimuli, e.g. by head or eyemovement. Our eyes have far greater abilities to focus than our ears.Third, vision and hearing can analyse stimuli in great detail andwith high accuracy. So, with our eyes we can distinguish relative light-ness, a large variety of colours and shapes, movements, and obtain - toa degree - three dimensional information #Zenner & Zrenner, 1994#,whereas our sense of taste mainly distinguishes between bitter, sweet,sour, and salty #Hatt, 1990#.7 About 60 percent of all the informa-tion our brain receives from the environment is taken in through oureyes #Stieve & Wicke, 1990#. This might help to explain why vi-sion ranks at the top of the lexicalization hierarchy of sense modalitiesestablished by Viberg #1983# followed by hearing, touch, smelland taste. This observation also supports the observation that visionverbs are the ` rst' in t

10Glagoli percepcijeke Viberg DODIRVID SLUH UKUS MIRIS

ActivityExperiencePhenomenon-basedNEUTRALexaminecheckperceive noticeseemappearSIGHTwatchlook atseelookHEARINGlisten tohearsoundTOUCHtouchfeelfeelfeelTASTEtastetastetasteSMELLsmellsmellsmellPoelo je sa upoznavanjem kognitivnolingvistikih, i drugih, studija o njima uglavnom se radi o glagolima vizuelne percepcije Retki osvrti na jeziki izraz drugih modaliteta percepcije predstavljaju uglavnom reakciju na tvrdnje o apsolutnoj dominaciji vizuelnog opaanja nad ostalim vrstama percepcije iznetih u radovima ke Viberga i Eve Sweetser. Viberg je, naime, na osnovu uporednog prouavanja obrazaca leksikalizacije i polisemantikog irenja glagola percepcije u vie od 50 jezika, ustanovio hijerarhiju ovog semantikog polja, gde vizuelno opaanje zauzima prvo mesto Hijerarhija ula je utvrena prema razgranatosti polisemantike strukture i sloenosti polja iji su prototipini lan/hiperonim miris i ukus na dnu liste i zato su me zainteresovali (bilo mi je ao to ih niko ne prouava i to ih svi ukaju na kraj). Viberg ispituje glagole percepcije iz perspektive teta uloga rei iz orbite ovih glagola (semantic role of the argument they take)

Ako postoje glagoli (prosti, tj, ne izvedeni od nekih drugih ili kao glagolski izrazi tipa oseati miris) koji se koriste za izraavanje niih nivoa percepcije, npr. Mirisa i ukusa, npr. Mirisati ili kuati, to implicira da obavezno postoje i glagoli koji se koriste za izraavanje modaliteta percepcije na viim nivoima, konkretno za dodir, sluh i vid.

Drugo to proizilazi iz ove hijerarhije jeste da se glagoli iz viih sfera mogu koristiti da pokriju nie sfere, npr. Kod nas glagoli za sluh uti, mogu da se koriste za miris uje se Smrdi. Osea se Smrdi Viberg tvrdi da je to, recimo, uobiajeno u najveem broju afrikih jezika. U skandi jezicima je osetiti recimo glagol koji se iri na miris i ukus kjenne lukten av. Kod nas takoe za miris.irenje znaenja u suprotnom smeru nije mogue.

11

Metaforika proirenja glagola percepcijeSweetser (1990.)

vid znanje, intelekt/kontrola/fizika i mentalna manipulacijasluh panja, poslunostdodir opta sposobnost ulnog opaanja oseanjamiris 1) nepoeljne mentalne osobine (hes a stinker, that idea stinks)2) njihovo otkrivanje(I smell something fishy about this deal.)ukus preferencija, lini ukus (personal likes and dislikes)

Some aspects of the instantiation of this metaphor may be fairly common crossculturally, if not universal for example, the connection between vision and knowledge... ... The sense of smell has fewer and less deep metaphorical connections with the mental domain than the other senses. Istraujui etimologiju i mogunosti metaforikog irenja glagola percepcije u indoevropskim jezicima, Sweetserova (1990) takoe dolazi do zakljuka o prvenstvu ula vida u odnosu na ostala ula. Za razliku od Viberga, koji svoje zakljuke zasniva pre svega na polisemiji glagola percepcije u okviru domena fizikog opaanja (intrafield semantic shift), Sweetserova se fokusira na metaforika preslikavanja izmeu konkretne, fizike percepcije kao izvornog domena i kognitivne/mentalne percepcije kao ciljnog domena (transfield semantic shift). U skladu sa kognitivnolingvistikim okvirom svog rada, smatra da metaforika preslikavanja nisu arbitrarne prirode, ve su motivisana sistematskom povezanou naeg iskustva o spoljanjem svetu sa unutarnjim stanjima i sposobnostima kao to su emocije i intelekt: These connections are not random correspondences, but highly motivated links between parallel or analogous areas of physical and internal sensations. (Sweetser, 1990:45). To sistematsko pojmovno preslikavanje se vri u jednom smeru, od lako shvatljivih, ulima dostupnih oblasti iskustva, ka apstraktnijim, psiholokim/mentalnim domenima. U konkretnom sluaju glagola percepcije Sweetserova utvruje sledea metaforika preslikavanja:

The other target domain, knowledge or intellect, Sweetser relates to the fact that vision is our primary source of ob- jective data about our world. This is supported by the decrease in certainty along the hierarchy mentioned above where vision verbs ex- press the highest degree of certainty and also by studies of evidentials,which show that visual evidence is considered the strongest and mostreliable source of data

Nae unutarnje bie se konceptualizuje na osnovu telesnog, te Sweetserova sva pojedinana metaforika preslikavanja registrovana izmeu domena fizike i mentalne percepcije podvodi pod optiju metaforu UM JE TELO. Iako se i po izboru metode i naina analize jezikog materijala razlikuje od Viberga, dolazi do istog zakljuka o predominaciji vizuelnog opaanja nad ostalim ulnim modalitetima izdvojivi ga kao najvaniji izvornidomen u konceptualizaciji kognicije. Dodaje i da je konceptualno povezivanje vida i kognicije moda ak i univerzalna osobina jezika: Some aspects of the instantiation of this metaphor may be fairly common crossculturally, if not universal for example, the connection between vision and knowledge... (Sweetser, 1990:45). S druge strane, glagolima sa znaenjem mirisanja odrie gotovo svaku metaforiku relaciju sa domenom mentalnih aktivnosti: The sense of smell has few abstract or mental connotations (Sweetser, 1990:37) i njima u svojoj studiji posveuje najmanje prostora. Zakljuuje da glagoli mirisanja uestvuju samo u konceptualizaciji nepoeljnih ljudskih osobina (Hes a stinker, That idea stinks) i njihovog otkrivanja (I smell something fishy about this deal) (Sweetser, 1990:37). Za razliku od Viberga, Sweetserova ula vida i sluha izdvaja u posebnu grupu argumentujui to indirektnim primanjem ulnog nadraaja pri gledanju i sluanju (stimulus je manje ili vie udaljen od oka ili uha) i njihovom mogunou fokusiranja na opaeno i svesnog biranja onoga to e se opaziti. Smatra da su upravo zbog posrednog kontakta sa ulnim nadraajem ova dva ula povezana sa objektivnou i intelektom, dok se pojmovi vezani za dodir i ukus (direktan kontakt sa stimulusom) koriste u konceptualizaciji subjektivnih domena kao to su emocije. ulom mirisa se bavi najmanje i smatra da je ono od svih ula najslabije povezano sa mentalnim domenom.Za razliku od Viberga, Sweetserova ula vida i sluha izdvaja u posebnu grupu argumentujui to indirektnim primanjem ulnog nadraaja pri gledanju i sluanju (stimulus je manje ili vie udaljen od oka ili uha) i njihovom mogunou fokusiranja na opaeno i svesnog biranja onoga to e se opaziti. Smatra da su upravo zbog posrednog kontakta sa ulnim nadraajem ova dva ula povezana sa objektivnou i intelektom, dok se pojmovi vezani za dodir i ukus (direktan kontakt sa stimulusom) koriste u konceptualizaciji subjektivnihdomena kao to su emocije. ulom mirisa se bavi najmanje i smatra da je ono od svih ula najslabije povezano sa mentalnim domenom.

In IE, vision and knowledge go back to the same root *weid. The meaning `know' is probably a secondary one derived from the perfectof *weid, *woida, which meant `have seen' and later on `know'. The general tendency regarding the semantic change for the sense of hearing is that sense perception develops into cognitive insight, e.g. `understand' or `obey' #Latin auscultare, New High German gehorchen #.This can also be observed in nouns that etymologically developed from `hear'. They often denote `what is heard from speech', e.g. `report,news, fame' or `word' #Buck #1949#, 1036#. An uncommon develop- ment can be traced in French for entendre `hear', which does not stemfrom a PV but from Latin intendere `stretch out, direct one's atten- tion to'. Entendre replaced the older verb for hearing, our. Along with Italian intendere and Spanish entender, entendre originally meant `understand' and semantically extended into the perception domain to cover hearing. The etymologically veri ed connection between smell and taste, and to a degree also touch, in the IE languages #Buck, 1949# explains in part the di culty to order these three sense modalities along the hierarchy. For example, Middle English fele `feel' was used basically for touch, but also for smell and taste. On the other hand, there are cases of etymologically older words for general sense perception that have been restricted in the modern languages to a particular sense. An example is Latin sentire `perceive', which in Modern Italian wasnarrowed down to mean `hear' #instead of the older lexicalization for hearing, udire # and `smell' #instead of the older lexicalization forsmell, odorare #. In French, sentir designates `smell'. On the other hand, sentire developed in Middle and New High German into thecognitive verb sinnen `think'.

12

Metaforika proirenja glagola percepcijeIbarretxe-Antuano (1997.)

miris + 3) sumnjati, pretpostavljati (neto negativno) 4) istraivati (njukati)Physical smell - 'suspect'(ba) Poliziak Mikelen hitzetan gemrra usaindu men (police. ERG Mike.POSS words. ABL lie smell 3.SG:PAST)(p) La polica se oli que algo era mentira en las palabras de Miguel.(eng) The police smelt something fishy in Mike's words.

Physical smell - 'guess'2(ba) Arriskua usaindu men (danger smell 3. SG: PAST)(p) Oli el peligro(eng) He smelt the danger.

Physical smell - 'investigate'(ba) Mikel nere gauzen artean usnatzen harrapatu nuen (Mike my things.POSS between. ABL smell catch 1..SG:PAST)(p) Pill a Miguel husmeando entre mis cosas(eng) I caught Mike nosing into my things.Isticanje vanosti vizuelne percepcije za konceptualizaciju saznajnog domena na raun drugih ulnih modaliteta i opaska Sweetserove o moguem univerzalnom vaenju veze izmeu ova dva domena izazvala je brojne reakcije meu lingvistima zainteresovanim za ovu temu. N. Evans i D. Wilkins (2000) osporavaju tezu Sweetserove o univerzalnosti navodei niz primera iz australijskih jezika u kojima se kao izvorni domen koristi ulo sluha. M. Vanhove (2008.) sprovodi tipoloko istraivanje na 25 jezika iz 8 jezikih porodica podstaknuta navedenom tezom i dolazi do zakljuka da bi vizuelnoj percepciji trebalo pretpostaviti auditivnu kad je re o vezama izmeu domena fizike i mentalne percepcije: All the world languages have a lexical semantic association between the hearing sense and mental perception, be it outcome of polysemy, heterosemy or semantic change (Vanhove, 2008.). I u studijama posveenim jezikom manifestovanju iskljuivo percepcije mirisa nalazi Sweetserove predstavljaju nezaobilazno polazite. I. Ibarretxe- Antuanova u nizu radova daje dokaze o dubljoj i raznovrsnijoj povezanosti ula mirisa sa mentalnim domenom nego to je to utvreno u studiji E. Sweetser, a Y. Popova (2003.) pristup Sweetserove glagolima mirisanja ocenjuje kao isuvie uzak. Sva navedena lingvistika istraivanja predstavljaju samo deo prave revolucije u prouavanju percepcije koja je zapoela krajem prolog veka. Na temeljima kognitivne nauke vre se interdisciplinarna istraivanja sa fokusom na onim ulnim modalitetima koji su vekovima bili u senci vizuelne percepcije i sa ijim se sistematskim prouavanjem zapoelo tek nedavno (Classen, 1993., Rouby et al. 2002., Dubois et Rouby, 1997.).U lingvistikim okvirima najvie panje glagolima sa znaenjem mirisanja posvetila je I. Ibarretxe-Antuano. U itavom nizu radova autorka se suprotstavlja tvrdnji koju Sweetserova iznosi o univerzalnosti metaforikih preslikavanja unutar domena percepcije. Slae se sa zakljukom o primatu gledanja nad mirisanjem kad je re o povezivanju sa saznajnim domenom, ali smatra da su glagoli sa znaenjem mirisanja nepravedno zapostavljeni u studiji iz 1990., te da je metaforiki opseg glagola olfaktorne percepcije iri nego to to navodi Sweetserova (Ibarretxe-Antuano, 1999: 30-31). Pored dva apstraktna znaenja glagola to smell koji se mogu nai kod Sweetserove (to indicate bad character or dislikeable mental characteristics i detection of such characteristics), Ibarretxe-Antuano navodi jo tri: to suspect, to guess i to investigate, kao i jedno polisemantiko proirenje koje ostaje u domenu konkretnog: to trail something (Ibarretxe-Antuano, 1999: 31-34 i 2002: 109-113). Autorka svoje zakljuke zasniva na materijalu baskijskog, engleskog i panskog jezika.

13

Metaforika proirenja glagola percepcijePopova (2003.)

miris detektovati neto u malim koliinama, intuitivno znati

Sweetser isuvie usko shvatanje metaforikihproirenja glagola olfaktornog leksikog znaenja

Ibarretxe-Antuano nepotrebno usitnjavanjemetaforikih proirenja glagola olfaktornog leksikog znaenja

His story smells (intranzitivno) She could smell money, power, victory, etc. (tranzitivno)

Glagoli mirisa i ukusa u srpskom i skandinavskim jezicimasrpski jezik: mirisati, namirisati, pomirisati, zamirisati, primirisati, smrdeti, zaudarati, vonjati; njuitinorveki jezik:lukte, dufte, stinke, stanke, ose, dunste; snusevedski jezik:lukta, dofta, stinka, sniffa, osa, vittra; nosa, vdradanski jezik:lugte, dufte, stinke, dunste, hrme, ose; snuseAKTIVNOSTISKUSTVO KOPULATIVNI GLAGOLPetar mirie ruu im namirie ruak, odmah e doi Rua mirie

Ibarretxe-Antuanova je svoje istraivanje ograniila na glagole koji oznaavaju odavanje/primanje neutralnog mirisa. Radi iscrpnije analize postojeih metaforikih preslikavanja glagola olfaktorne percepcije i eventualnog otkrivanja novih apstraktnih kategorija znaenja ovih glagola, odluila sam da ukljuim to vei broj relevantnih glagola srpskog i norvekog jezika, tj. onih glagola koji u nekom svom znaenju (najee prototipinom, tj. primarnom u korienim jednojezinim renicima oba jezika) oznaavaju bilo primanje bilo odavanje mirisnog ulnog nadraaja: neutralnog, prijatnog i neprijatnog. Ima, meutim, glagola kojima primarno znaenje nije direktno vezano za primanje nadraaja ulom mirisa niti za odavanje mirisnog ulnog nadraaja, a koji su se ipak nali u grupi istraivanih glagola. Takav je na primer glagol namirisati kod kog je, prema Reniku Matice Srpske, znaenje osetiti ulom mirisa, namirisati; nanjuiti tek drugo u hijerarhiji znaenja, dok mu je primarno znaenje posuti, poprskati ili namazati, natrljati nekom mirisavom materijom. I takvi glagoli, kod kojih znaenje odavanja ili primanja mirisa nije primarno, ali se moe smatrati frekventnim, ine deo korpusa jer smatram da bi bez njihanaliza bila nepotpuna. Kao izvor ispitivanih glagola posluili su renici sinonima oba jezika, kao i sinonimi datih glagola navedeni u renikom lanku u jednojezinim renicima srpskog i norvekog jezika. Ukljueni su i oni glagoli srpskog jezika koji su nastali prefiksacijom nekog od osnovnih glagola olfaktorne percepcije (primirisati, omirisati, zamirisati, pomirisati...) i sauvali znaenjsku vezu sa motivnim glagolom. Isto vai i za norveki jezik, s tim to su u ovom sluaju u korpus uli i odgovarajui glagoli sa partikulom (lukte p). Jezika graa koriena u radu preuzeta je iz jednojezinih i dvojezinih renika srpskog i norvekog jezika, kao i iz elektronskih korpusa ova dva jezika (videti spisak literature). Spisak analiziranih glagola nalazi se u tabeli u odeljku 2.1.

glagole percepcije kod kojih subjekat voljno prima ulni nadraaj (agens)glagole percepcije kod kojih subjekat prima nadraaj nezavisno od svoje volje, ne kontrolie reakciju ula (doivljava)glagole percepcije kod kojih od subjekta reenice potie ulni stimulus (kopulativni glagoli)

Zapaa se da centralni glagoli u ovoj grupi (srpski mirisati i norveki lukte) ostvaruju znaenja u sve tri kategorije (aktivnost, iskustvo, kopulativni glagol), dok ostali glagoli, koji su manje ili vie udaljeni od ovih prototipinih glagola, pripadaju samo jednoj kategoriji. Na prvi pogled se ini da srpski jezik obiluje glagolima olfaktorne percepcije, dok na spisku norvekih glagola figuriraju samo tri lana, meutim to je pre posledica izraavanja aspekta u ova dva jezika. U srpskom jeziku je aspekt esto leksikalizovan, izraava se, izmeu ostalog, prefiksacijom motivnog glagola, to u ovom sluaju dovodi do toga da se u orbiti motivnog glagola pojavljuju novi glagoli koji su mu semantiki veoma bliski, ali se razlikuju po aspektu. U norvekom jeziku se aspektualne razlike, meutim, najee uoavaju na sintaksikom nivou, pa ne utiu na stvaranje novih glagola koje od motivnog glagola razlikuje samo aspekt.Kod svih navedenih glagola koji spadaju u kategoriju kopulativnih glagola uoava se polarizovanost u smislu oznaavanja prijatnog ili neprijatnog mirisa. ak i kada izgleda da je glagol neutralan u odnosu na miris, on ipak nosi informaciju o kvalitetu mirisa: u srpskom jeziku, ukoliko se glagol mirisati javi bez dopune, najee se podrazumeva da je miris prijatan (Da li osea da neto mirie?), dok je u norvekom jeziku obrnuto (Det er sopp hvis det lukter. Ako smrdi, u pitanju su gljvice.). Ipak, u pojedinim govornim situacijama ovaj glagol moe da asocira na neprijatan miris i pored toga to nema nikakvu dopunu koja bi na to eksplicitno ukazivala.Na ovu semantiku pojavu se osvrnuo i Viberg u svojoj studiji o glagolima percepcije u vedskom jeziku poredei glagole sa znaenjem kuanja i mirisanja (Viberg, 2008:158). Razmatrajui ih iz tipoloke perspektive primeuje da je evaluativni element gotovo obavezan u semantici ovih glagola i da je ta tendencija rairena i izvan indoevropske jezike porodice. U najveem broju jezika se prototipino tumaenje glagola olfaktorne percepcije vezuje za negativno vrednovanje, dok su glagoli gustatorne percepcije prototipino nosioci pozitivne vrednosti. Viberg dalje zakljuuje da je dimenzija prijatnosti i neprijatnosti veoma bitan faktor u jezikom izrazu ova dva ulna modaliteta i tu injenicu obrazlae biolokim karakteristikama ula mirisa i ukusa. Poziva se na istraivanja izneta u delu G. Mathera (Mather, 2006:51-53), gde se tvrdi da je olfaktorni sistem veoma blisko povezan sa supkortikalnim limbikim strukturama, koje imaju vanu ulogu u uzbunjivanju organizma na opasnost i u generisanju emocije straha. Neuroloka i psiholoka istraivanja su pokazala da je osnovna funkcija olfaktornog sistema pre svega alarmirajueg karaktera i da se ispoljava u sposobnosti da se namiriu ugroavajui stimulusi kao to su, recimo, dim ili pokvarena hrana u veoma malim koncentracijama i to pre nego to njihovi distalni nosioci mogu da se vizuelno opaze. (Markovi i Vulin, 2008:22). Svi nauni napori na izuavanju komparativne olfaktorne etnografije kao rezultat iznose isti zakljuak: distinkcija prijatno/neprijatno je daleko vanija kod ula mirisa nego kod drugih ula i to u korist negativnog pola skale. U do sada ispitanim jezicima ubedljivo preovlauju nazivi za neprijatne mirise i unutarkulturna i meukulturna poklapanja jezikog izraza neprijatnog olfaktornog doivljaja daleko prevazilaze slinosti na drugom kraju evaluativne skale: A review of studies on preferences by children and adults from different cultures (Schaal et al., 1998) revealed a strong consensus between and within cultures on the negative side of the hedonic dimension; that agreement was little influenced by age and sex variables. Far more variability was found on the positive and neutral sides, with strong influences from age and sex variables. Thus, malodors and human body odors may be olfactory universals in the sense that they are common to all cultures and salient for most of them. (Rouby et al. 2002:150).Ova negativna vrednosna markiranost glagola mirisanja, osim u norvekom i vedskom jeziku, potvrena je i na materijalu engleskog jezika (Sweetser, 1990.), kao i u panskom i baskijskom jeziku (Ibarretxe-Antuano, 1997., 1999., 2002.). ini se kao da srpski jezik predstavlja izuzetak u ovom smislu, ali se to moda moe objasniti strukturom polja glagola mirisanja. U norvekom i vedskom jeziku osnovni glagol olfaktorne percepcije funkcionie kao neutralan pojam za koji se (uz odgovarajue dopune) moe vezati i prijatna i neprijatna mirisna asocijacija. Uz njega figuriraju i dva druga glagola, od kojih je svaki zaduen za po jedan kraj evaluativne mirisne skale (nor: dufte i stinke, v: dofta i stinka) dok u srpskom sistemu glagola mirisnog opaanja nedostaje istinski neutralan lan, te glagol mirisati na sebe preuzima i njegovu ulogu i ulogu sa vrednosnim odreenjem u opoziciji izmeu mirisati i smrdeti. Iako je panski i engleski sistem ovih glagola organizovan slino kao u srpskom jeziku, oigledno je da glagoli smell (eng.) i oler (p.) ne stoje u tako jasnoj opoziciji sa glagolima koji oznaavaju odavanje neprijatnog mirisa, te funkcioniu pre svega kao neutralni lanovi sistema, koji se prototipino vezuju za neprijatan miris ukoliko dopunom nije drugaije odreeno.Ispitani glagoli olfaktorne percepcije srpskog i norvekog jezika uglavnom pokazuju ista ona znaenjska proirenja koja su ve utvrena kod Sweetserove i Ibarretxe-Antuanove. Jedno od njih, njuei tragati za nekim/neim, njuhom ispitivati/traiti, sekundarno znaenje glagola njuiti/nanjuiti, tj. snuse, ostaje u domenu fizikog, te tu ne dolazi do metaforikog preslikavanja iz domena konkretnog u domen apstraktnog:(1) De gikk rundt og snuste etter mat. (Ili su unaokolo i njuili gde je hrana.)(2) Bila sam celo vee kod kue ... Njukala sam po friideru, smrdi na prazno...(3) Narkohundene snuste seg fram til narkotika skjult i bilen. (Policijski psi tragai nanjuili su drogu sakrivenu u automobilu.)(4) Jeg elsket duften av frukt og grnnsaker og nt alt, snuste p det, fr jeg spiste . (Svideo mi se miris voa i povra i uivao sam u svemu, malo sam ih onjuio pre nego to sam ih pojeo)

15...korupciju ... svadbuMirie na... ... na neto dobroMirie mi na... ... otkazSmrdi (mi) na.... ... vreme kad smo...Zaudara na... ... na x u najaviNamirisao je... ... ucenuZamirisao je... ... nevoljuNanjuili su... .... da se neto deava ... dobro zezanje ... grad na noi bez struje... hit

16nepoeljne osobine, detekcija nepoeljnih osobinaDet lukter/stinker av denne saken. (U ovom sluaju neto smrdi.)Italijanski dnevnik Korijere dela sera kae da u amerikom izbornom sistemu neto smrdi...Jeg kan lukte fare fra hundre kilometer. (Mogu da namiriem opasnost na sto kilometara.)

Ispitani glagoli olfaktorne percepcije srpskog i norvekog jezika uglavnom pokazuju ista ona znaenjska proirenja koja su ve utvrena kod Sweetserove i Ibarretxe-Antuanove. Jedno od njih, njuei tragati za nekim/neim, njuhom ispitivati/traiti, sekundarno znaenje glagola njuiti/nanjuiti, tj. snuse, ostaje u domenu fizikog, te tu ne dolazi do metaforikog preslikavanja iz domena konkretnog u domen apstraktnog:(1) De gikk rundt og snuste etter mat. (Ili su unaokolo i njuili gde je hrana.)(2) Bila sam celo vee kod kue ... Njukala sam po friideru, smrdi na prazno...(3) Narkohundene snuste seg fram til narkotika skjult i bilen. (Policijski psi tragai nanjuili su drogu sakrivenu u automobilu.)(4) Jeg elsket duften av frukt og grnnsaker og nt alt, snuste p det, fr jeg spiste . (Svideo mi se miris voa i povra i uivao sam u svemu, malo sam ih onjuio pre nego to sam ih pojeo)

susreemo se sa znaenjima nepoeljne osobine i detekcija nepoeljnih osobina, koje je utvrdila Sweetserova. Srpski glagol mirisati, kao to je pokazano u prethodnom odeljku, ne asocira automatski na neprijatan miris, pa se u primeru broj 5 ne moe upotrebiti kao prevod norvekog lukte koje u ovoj reenici oznaava negativne karakteristike. Moramo iskroristiti glagol smrdeti, koji se povezuje sa neprijatnim mirisima, a samim tim i sa nepoeljnim osobinama ljudi i dogaaja (up. On je smrad.). Norveki jezik doputa upotrebu i lukte i stinke u ovom znaenju, ali ne i u znaenju detekcija nepoeljnih osobina koje moe da ostvari samo glagol lukte (pr. 7). Da proverimo sada da li su i kategorije znaenja do kojih dolazi Ibarretxe-Antuanova prouavajui baskijske, panske i engleske glagole koji se odnose na miris prisutne i u srpskom i norvekom jeziku.

17sumnjati/slutitiThings ... wouldnt always get past the sharp-eyed QC. If a case smelt, he would smell it. Mary can smell trouble a mile off. (Ibarretxe-Antuano, 1999:31)

Y. Popova (2003:140), meutim, osporava ovu razliku podseajui na osobinu engleskog glagola smell da asocira na neprijatan miris ukoliko je upotrebljen intranzitivno, dok mu tranzitivna upotreba omoguava asociranje i sa prijatnim i sa neprijatnim mirisima (v. prethodni odeljak). Smatra da autorka neopravdano proiruje metaforiki opseg ispitivanog glagola tamo gde ga Sweetserova nepotrebno suava. Predlae da se ova vrsta metaforikog irenja glagola mirisanja podvede pod jedno znaenje, koje bi se odnosilo na intuitivnu spoznaju, kada subjekat nema oigledne i nedvosmislene dokaze za ono to predosea.

Analizom primera ovog tipa u srpskom i norvekom jeziku, dolazimo do slinog zakljuka kao i Y. Popova. Znaenje glagola je u velikoj meri uslovljeno okruenjem u kom se nalazi, a ne samo dopunom ili odredbom koja ga sledi. Tako se, na primer, glagoli mirisati i lukte u znaenju nasluivanja buduih dogaaja mogu obojiti bilo pozitivnom, bilo negativnom nijansom u zavisnosti od ireg konteksta:

18Intuitivno saznatiDa Lakers luktet tap knappe 24 sekunder fr sluttsignalet var det lite som kunne gjres. (Kada su Lejkersi namirisali/nanjuili poraz samo 24 sekundi pre kraja, vie nije moglo nita da se uradi.) Hvis du lukter konkurs er det en totalt feil lukt du senser. (Ako ti mirie na steaj, onda ne osea dobar miris.)Pri tom, sve je bilo u znaku jednoglasja, a pristupna beseda novog predsednika odisala je odreitim optimizmom i mirisala na skore dogovore i potrebne promene u naim fudbalskim vrhovima...Mirisalo je na propast i na rat.Her kan man lukte inspirasjon fra bde Star Wars, Star Trek, Alien og andre slike filmer. (Ovde moemo da namiriemo inspiraciju iz Ratova zvezda, Zvezdanih staza, Osmog putnika i drugih slinih filmova.)Na novom albumu se moe namirisati puno stranih uticaja.

Kao potvrdu teze o jakom uticaju konteksta na vrednosno odreenje glagola mirisanja u metaforikoj upotrebi moemo navesti injenicu da je u srpskom jeziku mogue ak i glagol smrdeti povezati sa neim pozitivnim: Smrdi mi/Meni ovo smrdi na dobar provod/na dobru krimi priu/na dobar turnir.... Ova upotreba je, dodue, rezervisana za kolokvijalni jezik, ali u okviru tog registra nije neuobiajena, te je svakako treba uzeti u obzir u ovoj analizi.U narednim primerima glagol mirisanja je postavljen u metaforiku vezu sa intuitivnom spoznajom, i to ne buduih dogaaja, ve osobina nekoga ili neega. U ovim primerima saznanje koje je metaforiki predstavljeno glagolom mirisanja nije vrednosno odreeno ni u kom smislu. Njegova osnovna karakteristika je nesigurnost i zasnovanost na predoseaju, a ne na sigurnim dokazima.

Primeri ovog tipa (poslednja dva) osporavaju tezu Sweetserove o povezivanju mirisa samo sa nepoeljnim osobinama, kao i tezu o univerzalnosti metaforikog irenja glagola mirisanja.

19ispitivatiAko bi policija njukala unaokolo ili pisala hotelu, to bi moralo doi u moje ruke. (Hvis politiet snuste rundt eller skrev til hotellet, skulle det sikkert havne hos meg.)Ukoliko bi pristao, policija bi sigurno malo pronjukala po kraju.

Tree metaforiko znaenje o kom govori Ibarretxe-Antuanova, to investigate, prisutno je i u norvekom i u srpskom jeziku i ostvaruje se mahom uz pomo glagola njuiti/njukati, odnosno snuse, ije se prototipino, fiziko, znaenje vezuje za ivotinje:

Polazei od kritike Sweetserove (1990) koju u svojim radovima iznosi Ibarretxe-Antuanova, a koja se odnosi na injenicu da je metaforiki potencijal jezikog izraza mirisanja/odavanja mirisa potcenjen i da je to proglaeno univerzalnom osobinom zastupljenom u svim jezicima bez detaljnije analize, pokuali smo da utvrdimo u kojoj meri relevantan materijal srpskog i norvekog jezika moe podrati ili osporiti tu kritiku. Pokazalo se da centralni glagol percepcije mirisa u srpskom jeziku, glagol mirisati, predstavlja izuzetak kad je re o negativnom vrednosnom elementu koji predstavlja sastavni deo glagola mirisanja u velikom broju jezika. Suprotno optem pravilu, ovaj glagol najee oznaava prijatan miris ukoliko kontekstom nije drugaije odreeno. Utvreno je dalje da je metaforiki opseg glagola mirisanja i u srpskom i u norvekom jeziku iri od onog pretpostavljenog kod Sweetserove poto se moe odnositi i na neutralne i poeljne osobine, a ne samo nepoeljne, kao i da se moe postaviti u neposrednu metaforiku relaciju sa saznajnim domenom. To znanje, meutim, ne predstavlja istu vrstu znanja s kojom povezujemo vizuelnu percepciju, ve intuitivno znanje, koje se zasniva na oseaju, a ne na vrstim dokazima. Znaenja sumnjati i nagaati, koja figuriraju kod Ibarretxe-Antuanove, podvedena su pod jedno, intuitivno spoznati, jer se analizom jezikog materijala ispostavilo da se glagoli mirisanja mogu metaforiki vezati za intuitivno znanje i o dobrim i o loim osobinama i dogaajima bez razlike. Vrednosno odreenje glagola u ovom metaforikom znaenju dolazi prevashodno od njegovog okruenja, a ne od samog glagola. Znaenje istraivati, tragati za, koje je otkrila Ibarretxe-Antuanova, prisutno je u materijalu oba jezika.

Skandi se ponaaju kao engleski:smell- lukte neto loeSrpski skroz drugaije ak i smrdi ima veze s dobrimPre ovoga podeliti upitnik i prodiskutovati

20LiteraturaClassen, C. (1993). Worlds of Sense: Exploring the Senses in History and across Cultures. London: Routledge.Ibarretxe Antuano, I. (1997.) Smelling and Perception: A Cross-Linguistic Study. u: Cuadernos de filologa inglesa, 612: 113-121.Popova, Y. (2003). The fool sees with his nose: metaphoric mappings in the sense of smell in Patrick Sskinds Perfume. u: Language and Literature, vol. 12(2): 135-151.Langages, La revue internationale des sciences du langage n181 (1/2011) Pour une linguistique des odeurs, mars 2011.Rouby, C. et al. (eds) (2002). Olfaction, Taste and Cognition. New York: Cambridge University Press.Sweetser, E. (1990.) From Etymology to Pragmatics: metaphorical and cultural aspects of semantic structures. Cambridge: Cambridge University Press.Viberg, . (1980.). Perceptionsverbens semantik i svenskan och ngra andra sprk, SSM Report 7, Stockholm, Stockholms universitet. S.40-60.Viberg, . (2008. ). Swedish verbs of perception from a typologycal and contrastive perspective u: de los Angeles Gmez Gnzales, M. et al. (eds.) Languages in Contrast and Comparison. Amsterdarm/Philadelphia. John Benjamins Publishing Company. s. 123-172.

21