Mentalna higijena: Starost, Bolest

Zemun, April 2020. Prof. dr Gordana Mandić-Gajić

Sadržaj▸ Starost▸ Bolesti porodica

▸ Kriza je ’’poremećaj postojećeg stanja, period dezorganizacije, tokom koga osoba pokušava da pronađe načine da reši problem”.

▸ Kriza znači ’’preokret, obrt, nastupanje odsutnog trenutka” (Vujaklija).

Kriza

▸ KRIZA je period traganja za najuspešnijim načinima prilagođavanja u situaciji kada je poremećena homeostaza.

▸ Ovaj period traženja i pometnje može na trenutke da deluje i kao bolest koja kratko traje, iz koje čovek može da izađe zreliji, snažniji, zdraviji.

▸ To govori da kriza ima razvojni potencijal i kvalitet.

KRIZA

▸ Razvojne krize dešavaju se u raznim fazama psihosocijalnog razvoja odnosno rasta, razvoja i sazrevanja u pojedinim fazama životnog ciklusa.

▸ Osim reči kriza koriste se i stres, trauma, reakcija prilagođavanja, reaktivno stanje.

Razvojne krize

ŽIVOTNE FAZE

1. DETINJSTVO I ADOLESCENIJA2. SREDNJE- ZRELO, ODRASLO DOBA,3. STAROST- PSIHOGERIJATRIJA

ERIK ERIKSON▸ Ljudi imaju iste bazične potrebe.▸ Razvoj ega odvija se kao odgovor

na ove potrebe.▸ Razvoj se odvija u fazama.▸ Različite faze odražavaju razlike u

motivaciji pojedinca.▸ Svaka faza je karakterisana krizom

ili PSIHOSOCIJALNIM PROBLEMOM▸ Ukoliko se u određenoj fazi ne reši

kriza uspešno javiće se problemi u sledećim fazama.

FAZA DOB KONFLIKT

Novorođenče 0-1 Poverenje – nepoverenje

Dojenče 2-3 Autonomija – stid, sumnja

Rano det. 4-6 Inicijativa – krivica

Srednje det. 7-13 Preduzimljivost - inferiornost

Adolescencija 13-20 Identitet – konfuzija id.

Rano odraslo doba 20-40 Intimnost - izolacija

Srednje Odraslo doba 40-65 Generativnost - stagnacija

Starost Nakon 65 Integritet - očaj

ERIKSONOVA TEORIJA PSIHOSOCIJALNOG RAZVOJA

Stadijum 1 – Oralno-senzorni(stadijum nade)

▸ Od rođenja do 1. godine

▸ Bazični konflikt: poverenje-nepoverenje

▸ Važan događaj je hranjenje i važna relacija je sa majkom

▸ Dete mora razviti odnos ljubavi i poverenja sa majkom/negovateljem

▸ Propust u rešavanju krize dovodi do senzorne distorzije i lišavanja

Stadijum 2 – Mišićno-Analni(stadijum volje)

▸ Od 2 to 3 godine▸ Bazični konflikt je autonomija- stid/sumnja

▸ Važan događaj je uspostavljanje kontrole sfinktera (toaletne higijene) i važna relacija je sa roditeljima

▸ Energija je usmerena na ovladavanje fizičkim veštinama hodanje, hvatanje i mišićnom kontrolom.

▸ Dete se uči samokontroli, ali:▸ Propust: može razviti stid, sumnju,

impulsivnost ili kompulziju ukoliko se usmerava na pravilan način

Stadijum 3 – Lokomotorni(stadijum usmerenosti)

▸ Od 4 do 6 godina▸ Bazični konflikt je inicijativa-krivica▸ Važan događaj je nezavisnost a važna relacija

je sa porodicom▸ Sve veća samostalnost u istraživanju,

pronalaženju i igri▸ Dete može pokazivati preveliku aktivnost što

može dovesti do osećanja krivice▸ Propust u rešavanju ovog konflikta dovodi

surovosti (nemilosrdnosti) i inhibicije

Stadijum 4 – Latencija(stadijum kompetentnosti)

▸ 7-12 (školsko doba)▸ Bazični konflikt je preduzimljivost-

inferiornost

▸ Važan događaj je škola, a važne relacije su sa učiteljem, drugovima i komšijama

▸ mora ovladati novim veštinama i razviti osećaj za postignuće i ostvarenje

▸ Propust dovodi do inferiornosti neuspeha i nekompetencije

Stadijum 5 – Adolescencija(stadijum poverenja)

▸ 12-20 god (adolescent)▸ Bazični konflikt je identitet-konfuzija uloga

▸ Važan događaj je razvoj vršnjačkih relacija, a važne relacije su sa vršnjacima, grupama i socijalnim uticajima

▸ Tinejdžer mora postići svest o identitetu na polju profesije, seksualne uloge, politike i religije. Mora razrešiti pitanje identiteta i usmerenja..

▸ Propust dovodi do potiskivanja vlastitog identiteta i predavanja drugima (fanatizam).

Stadijum 6 – Rano odraslo doba(stadijum ljubavi)

▸ 20-40▸ Bazični konflikt: intimnost-izolacija

▸ Najvažniji događaji su partnerstvo i roditeljstvo, a najvažnije relacije su sa partnerima, prijateljima i saradnicima na poslu

▸ Mora razviti bliske relacije kroz rad i socijalni život

▸ Propust dovode do promiskuiteta, isključivosti i osamljivanja

Stadijum 7 – Srednje odraslo doba(stadijum podrške i brižnosti)

▸ 40-65g▸ Bazični konflikt: plodnost (kreativnost)-

stagnacija

▸ Važan događaj je roditeljstvo a važne relacije su sa decom i zajednicom

▸ Svaki odrasli mora naći put da da podršku i doprinos sledećoj generaciji; na izvestan način – oduživanje

▸ Propust može dovesti do odbacivanja ili preteranog davanja

Stadijum 8 – Zrelost(stadijum mudrosti)

▸ od 65 do smrti▸ Bazični konflikt: ego integritet -očaj

(razočarenje)

▸ Važan događaj je promišljanje i prihvatanje svog života

▸ Pojedinac prihvata značenje i smisao života i priseća se životnih postignuća

▸ Propust u ovladavanju ovim konfliktom dovodi do osećanja prezira i samoprezira

STARENJE NARODA - DEMOGRAFSKO STARENJE

STAROST NARODA – KRITERIJUMI UJEDINJENIH NACIJA:

▸ STAROST NARODA: UDEO OSOBA 65+▸ MLADI NAROD - MANJE OD 4%▸ ZRELI NAROD - 4% - 6%▸ STARI NAROD - 6% - 10%▸ VRLO STARI NAROD - VIŠE OD 10%

Starenje naroda u svetu

▸ Muškarci u Srbiji prosečno žive 71, a žene 76 godina

▸ Mlađu populaciju čini 19,7 posto stanovništva, a stariju od 65 godina, 17,24 posto.

▸ Do 2025. godine, broj starijih ljudi u svetu biće veći za 11 procenata, a u budućnosti se očekuje da 23 posto ukupne populacije čine stari.

OSNOVNI POJMOVI U PSIHOLOGIJI STARENJA

▸ STARENJE – dinamički proces tokom koga se događaju promene u životnoj dobi.

▸ GERONTOLOGIJA – interdisciplinarna nauka koja proučava zakonitosti procesa starenja i probleme vezane za stariju dob. Objedinjuje saznanja iz raznih područja: biologije, medicine, sociologije, psihologije itd.

▸ PSIHOLOGIJA STARENJA – PSIHOGERIJATRIJA je deo razvojne psihologije ili psihologije životnog veka.

VIDOVI STARENJE POJEDINCA

▸ Biološko starenje: usporavanje i opadanje u funkcijama organizma

▸ Psihološko starenje: promene u psihičkim funkcijama i adaptacija ličnosti na starenje

▸ Socijalno starenje: promene u odnosu pojedinca i društva u kome živi

Kriterijumi starosti:

▸ Hronološka dob (npr. nakon 65. godine života)

▸ Socijalna uloga ili status (npr. penzionisanje)

▸ Funkcionalno stanje (npr. nakon određenog stepena opadanja sposobnosti)

▸ Subjektivna procena (koliko se sama osoba

oseća starom).

Razlike među starim ljudima

▸ Velika je razlika među ljudima preko 65 godina.

▸ Mlađi stari (65-75)▸ Stariji stari (>75)▸ Mlađi stari su slični onima 55-65 u

pogledu zdravlja, socioekonomskog statusa, kognitivnih, razvojnih i crta ličnosti.

▸ Stariji stari: potreba za negom, podložnost bolestima, teža telesna oštećenja.

Faktori koji utiču na dužinu života

▸ Genetika – nasleđe▸ Pol▸ Ličnost▸ Opšte zdravlje▸ Prilagodljivost i

sposobnost suočavanja sa stresom

▸ Sredinski uslovi (klima, zagađenost)

▸ Ishrana▸ Telesna aktivnost▸ Pijenje alkohola i

pušenje ▸ Socijalni stavovi▸ Podrška partnera▸ Posao, karijera▸ Seksualni život

Priroda starenja▸ Primarno starenje ( fiziološko starenje ili

senescencija) - normalni, fiziološki procesi

▸ Sekundarno starenje (patološko starenje)- patološke promene i opadanje s godinama, koje je posledica spoljnih činilaca, uključujući bolest, sredinske uticaje i ponašanje

Starenje i bolest

▸ Starenje se razlikuje od bolesti▸ Starenje: prirodno opadanje i gubitak

funkcija

▸ Pojavni znaci starosti: gubitak i sedoća kose, zborana koža, smanjena sposobnost vežbanja i snage, prezbiopija, menopauza, gubitak pamćenja skorašnjih događaja

▸ Ne povećava se ranjivost ili smrt▸ Ali: propadanje vitalnih organa i sistema

povećavaju ranjivost prema bolestima

Kontinuitet i promene u starosti

▸ Uglavnom ostaju isti: aspekti ličnosti, stil, moralne norme, percepcija sebe i slika o sebi

▸ Pomera se fokus ka unutrašnjem životu▸ Opadanje emocionalnih veza sa drugima i

sa objektima▸ Sužavanje sposobnosti da se integrišu

spoljni uticaji▸ Davanje veće važnosti zadovoljavanju

vlastitih potreba

Promene u starosti▸ Promene u čulnoj osetljivosti (vid, sluh, miris, bol,

dodir, vibracije)▸ Usporavanje psihomotornih funkcija◦ Opadanje brzine reakcije◦ Opadanje psihomotornih veština

▸ Učenje i pamćenje (registracija, retencija, rekognicija i reprodukcija) verbalno, praktično

▸ Inteligencija, fluidna (grupisanje, klasifikovanje, analogije, asocijacije) i kristalizovana (rečnik, simboličko i aritmetičko rezonovanje, fluentnost ideja): pad pred smrt (Rigel:terminalni pad, Jasik:kritični gubitak.

▸ Kreativnost: prirodne nauke, društvene nauke, umetnost

Uzroci starenja

▸ Genetička datost▸ Genom kao osnova starenja▸ Genetski diktat: ◦ Vek trajanja životinjskih vrsta: konstantan◦ Studije na blizancima: veća razlika među dvojajnim

blizancima◦ Preci stogodišnjaka su značajnije dugovečni u poređenju

sa precima onih koji nisu toliko dugo živeli

▸ Prevladavanje predstavlja način na koji se razrešava kriza kroz adaptivne zadatke:

◦ Shvatanje značenja situacije, ◦ Konfrontiranje sa realnošću i◦ Odgovor na zahtev spoljašnje sredine, ◦ Čuvanje veze sa bliskim ljudima, ◦ Čuvanje emocionalne ravnoteže◦ Zadržavanje zadovoljavajuće slike o sebi i ◦ Čuvanje osećanja kompetentnosti i moći.

Prevladavanje krize

Bolest i onesposobljenost u porodici

BOLEST ▸ je istovremeno i psihološka i socijalna, a

ne samo biološka pojava i poremećaj.

BOLESIK ▸ reaguje na svoju bolest kao na poremećaj

koji ga ugrožava. ▸ Reakciju bolesnika ne određuje samo

vrsta i stepen izražene bolesti, već i ličnost bolesnika i različiti uticaji okoline.

▸ ▸ Između bolesnika, bolesti i bolesnikovog

okruženja postoje složeni odnosi.

▸ Akcidentna kriza porodičnog sistema.

▸ Oboljevanje člana remeti razvoj porodice, uobičajeni životni ritam, osećanje sigurnosti i životne izvesnosti i proizvodi dodatna opterećenja.

▸ Stepen ugroženosti zavisi od dva osnovna faktora: faktora bolesti i faktora porodice.

Bolest i onesposobljenost u porodici

1. tip bolesti2. tok bolesti3. ishod4. stepen onesposobljenosti 5. vremenske faze bolesti

Faktor bolesti

▸ Akutni početak (kao moždani udar, npr.) kada je neophodna brza mobilizacija i veština upravljanja krizom, ili

▸ Postepeno izbijanje - kada je potrebna izdržljivost i neprekidno prilagođavanje,

Tip bolesti

▸ Progresivan - neophodna je stalna adaptacija na napredovanje bolesti, na iscrpljenost i nove zahteve po pitanju nege,

▸ Konstantan – ispoljen je jasan deficit i ograničenje (kao kod infarkta) i postoje male promene koje su predvidive,

▸ Recidivirajući : porodica funkcioniše u dve faze, kriza - ne kriza, uz stalnu neizvesnost kada će nastupiti kriza,

Tok bolesti

▸ Visoku stresnu vrednost će imati bolesti

◦ sa dramatičnim izbijanjem, ◦ hronične bolesti, ◦ koje ostavljaju trajnu onesposobljenosti i ◦ bolesti sa terminalnim ishodom.

Stresnost bolesti

▸ Faza životnog ciklusa porodice▸ Uloga obolelog u porodičnom sistemu ▸ Pridržavanje režimu lečenja

Faktor porodice kod pojave bolesti

▸ Bolest oca

◦ Očev doprinos materijalnim primanjima je smanjen (bolovanje) a izdaci su povećani (lekovi, ishrana).

◦ Fizička onesposobljenost, invalidska penzija, promena zanimanja, znače uvek i manji prihod, što ugrožava porodicu.

Uloga obolelog u porodičnom sistemu

▸ Bolest oca

◦ Menja se percepcija očeve muškosti koja je u našoj kulturi vezana za moć/autoritet koju muškarac demonstrira van kuće, i na kojoj počiva i ona u okviru porodice.

Uloga obolelog u porodičnom sistemu

Bolest majke

▸ Majka je osnovni izvor zaštite i nege ostalih, glavni organizator porodičnog života za skladno odvijanje dnevnih aktivnosti i rutina.

Uloga obolelog u porodičnom sistemu

Bolest majke

▸ Njena bolest zahteva reorganizaciju i preraspodelu uobičajenih poslova i zaduženja.

▸ Ako u porodici ima sasvim male dece situacija je teža.

Uloga obolelog u porodičnom sistemu

▸ Uloga bračnih partnera

▸ bolest jednog partnera drugome donosi strah, zabrinutost i nove odgovornosti i obaveze.

▸ Istovremeno bolest obolelog partnera lišava podrške u donošenju važnih odluka i rešavanju brojnih problema, jer bračni drugovi najčešće jedno drugome služe kao dominantan oslonac i izvor podrške u teškim situacijama.

Uloga obolelog u porodičnom sistemu

Dete kao pacijent

▸ Psihološka reakcija deteta na bolest zavisi od uzrasta deteta i prirode bolesti

▸ Psihološke posledice bolesti na dete

▸ Traumatizirajuća hospitalizacija (separacija)

Dobra adaptacija :

▸ porodica je opet funkcionalni sistem. ▸ Postoji nova preraspodela obaveza i poslova, ▸ Međusobna podrška i homogenizacija, ▸ Kontrola loših osećanja i redukcija napetosti, ▸ Dobra komunikacija

Posledice bolesti člana po porodicu

▸ Poremećaj porodičnog sistema u celini - porodica postaje disfunkcionalna,

▸ Potrebe drugih članova se zanemaruju i minimiziraju, što vodi frustraciji i poremećaju komunikacije,

▸ Porodica se polako izoluje kako bi u očima drugih zadržala privid normalnosti.

Posledice bolesti člana po porodicu

Razgovori sa članovima porodice odraslih bolesnika

▸ Obavljaju se najčešće zbog ozbiljnih poremećaja čije je postojanje već izazvalo znatnu zabrinutost srodnika.

▸ Postoje i bolesnici koji zbog intelektualne nesposobnosti i obrazovnog nivoa nisu u stanju da shvate ni jednostavnija objašnjenja, iako mogu da deluju smireniji od drugih.

▸ Preduzeti reorganizaciju porodičnog ritma,▸ Izvršiti preraspodelu zaduženja i uloga▸ Smanjiti porodičnu ranjivost na stres razmatranjem

svih mogućih alternativa

▸ Koristiti spoljašnje porodične strategije traženjem socijalne podrške neformalnog tipa (rodbina, prijatelji) i traženjem institucionalne podrške (kućna nega, patronažna služba, hospis).

Prevladavanje porodičnog stresa izazvanog bolešću i onesposobljenošću

Srećno!