MEĐUNARODNO POSLOVANJE

ILIJA J. DŽOMBIĆ

MEĐUNARODNO POSLOVANJE

Banja Luka, 2010.

iii

P R E D G O V O R

Porast međunarodne trgovinske razmjene, razvoj sloboda kretanja ljudi, kapitala, roba i znanja, porast konkurencije, povećanje međuzavisnosti, uspostavljanje jedinstvenih standarda poslovanja, ubrzan razvoj informacionih tehnologija, samo su neka od obilježja globalne ekonomije.

Skripta (budući udžbenik) Međunarodno poslovanje je pisano prevashodno sa namjenom da posluži kao nastavno sredstvo za istoimeni predmet na Univerzitetu za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, koji se izučava u okviru studijskih programa: ekonomska diplomatija, menadžment, finansije i bankarstvo i marketing na trećoj godini studija.

Ideja nastanka ovog materijala leži u težnji da na jednom mjestu, na jednostavan i prihvatljiv način, približim svima koji to žele značaj izučavanja međunarodnog poslovanja kao naučne discipline.

Pored svoje osnovne namjene, vjerujem da ovaj materijal može biti od koristi i pomoći u radu svima onima čiji se poslovni angažman ukršta sa raznovrsnim elementima inostranosti (menadžeri, biznismeni, diplomate, novinari i dr.), kao i onima koji se internacionalnom trgovinom bave iz naučno-istraživačkih pobuda (specijalizanti, magistranti, doktoranti, istraživači i dr.).

Prepuštajući ovaj materijal sudu javnosti, prvenstveno sudu studenata Univerziteta za poslovni inženjering i menadžment za čije potrebe je i pisan ovaj materijal, sve kritičke primjedbe i sugestije su dobrodošle i biće sa najvećom pažnjom i zahvalnošću uzete u obzir prilikom pripremanja materijala za objavljivanje udžbenika. Banja Luka, mart 2010. god. Autor

Knjigu posvećujem mojoj kćerki Jovani Evi Džombić!

Sadržaj

I l i j a J . D ž o m b i ć vii

SADRŽAJ

I GLOBALIZACIJA POSLOVNIH PROCESA .............................................. 1

1. ŠTA JE GLOBALIZACIJA ............................................................................................ 3 2. INTERPRETACIJA POJMA GLOBALIZACIJA ........................................................ 4 3. EKONOMSKI ASPEKTI GLOBALIZACIJE ............................................................... 4

3.1. Elementi globalizacije ............................................................................................ 7 4. TRANSFER GLOBALIZACIJSKIH IZAZOVA ......................................................... 9 5. GLOBALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI ....................................................... 9 6. TENDENCIJE INTERNACIONALIZACIJE POSLOVANJA ................................ 11 7. TRANSNACIONALNI KONCEPT RAZVOJA ....................................................... 12

7.1. Oblici transnacionalizacije .................................................................................. 15 7.2. Mehanizmi poslovanja transnacionalnih kompanija ...................................... 15

7.2.1. Intra-firm trgovina ....................................................................................... 15 7.2.2. Inter-firm trgovina ....................................................................................... 15 7.2.3. Transferne cijene ........................................................................................... 15

7.3. Forme transnacionalizacije ................................................................................. 16 7.3.1. Međunarodna trgovina ............................................................................... 16 7.3.2. Strane direktne investicije ........................................................................... 18

7.3.2.1. Strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini ............................ 20 7.3.2.2. Potrebe za novim stranim ulaganjima ............................................... 29

8. GLOBALIZACIJA DA ILI NE .................................................................................... 29 9. MJESTO EKONOMSKE DIPLOMATIJE U GLOBALIZACIJI EKONOMSKIH

TOKOVA ....................................................................................................................... 30 10. EKONOMSKI DIPLOMATA U GLOBALNOM SVIJETU POSLOVANJA ...... 32

II DETERMINANTE MEĐUNARODNOG POSLOVANJA ..................... 35

1. SVJETSKA PRIVREDA I MEĐUNARODNI ODNOSI .......................................... 37 2. ŠTA JE TO MEĐUNARODNO POSLOVANJE ....................................................... 38

2.1. Zašto dolazi do razvoja međunarodnog poslovanja? ..................................... 39 3. KARAKTERISTIKE MEĐUNARODNOG POSLOVANJA ................................... 40 4. ZNAČAJ MEĐUNARODNOG POSLOVANJA ..................................................... 42 5. MENADŽMENT I STRATEGIJE PREDUZEĆA NA MEĐUNARODNOM

TRŽIŠTU ........................................................................................................................ 43 6. PROCES INTERNACIONALIZACIJE POSLOVANJA PREDUZEĆA ................ 44 7. INTERNACIONALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI .................................. 45

7.1. Interna internacionalizacija poslovnih aktivnosti ........................................... 45 7.2. Eksterna internacionalizacija poslovnih aktivnosti ........................................ 46 7.3. Kako izgleda put internacionalizacije poslovnih aktivnosti preduzeća? .... 46

8. STRATEGIJA U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU ......................................... 47 8.1. Poslovne strategije ............................................................................................... 48

8.1.1. Razvojna strategija ....................................................................................... 48 8.1.2. Generička strategija ...................................................................................... 49 8.1.3. Međunarodno-poslovna strategija ............................................................ 50

Međunarodno poslovanje

viii I l i j a J . D ž o m b i ć

III SUBJEKTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU ............................. 51

1. PREDUZEĆE ................................................................................................................ 53 1.1. Šta je preduzeće .................................................................................................... 53 1.2. Sopstveničko preduzeće ...................................................................................... 53 1.3. Ortačko društvo ................................................................................................... 54 1.4. Komanditno društvo ........................................................................................... 55 1.5. Društvo sa ograničenom odgovornošću ........................................................... 56 1.6. Korporacija ............................................................................................................ 57 1.7. Holding kompanija .............................................................................................. 58 1.8. Korporativno udruživanje .................................................................................. 58

1.8.1. Kartel .............................................................................................................. 58 1.8.2. Koncern .......................................................................................................... 59 1.8.3. Trust ............................................................................................................... 59 1.8.4. Konglomerat ................................................................................................. 60

2. TRANSFORMACIJA PREDUZEĆA U BOSNI I HERCEGOVINI ....................... 60 2.1. Društveno preduzeće .......................................................................................... 60 2.2. Državno (javno) preduzeće ................................................................................ 60

3. MIKRO MALA I SREDNJA PREDUZEĆA .............................................................. 61 4. MULTINACIONALNE KOMPANIJE ...................................................................... 62

4.1. Racionalno ponašanje preduzeća ...................................................................... 64

IV FORME MEĐUNARODNOG POSLOVANJA ...................................... 65

1. OBLICI INTERNACIONALIZACIJE POSLOVNIH AKTIVNOST ...................... 67 1.1. Izvoz ....................................................................................................................... 67

1.1.1. Vidljivi izvoz ................................................................................................. 67 1.1.2. Nevidljivi izvoz ............................................................................................ 68 1.1.3. Izvoz kapitala ................................................................................................ 68

1.2. Uvoz ....................................................................................................................... 68 1.2.1. Vidljivi uvoz .................................................................................................. 68 1.2.2. Nevidljivi uvoz ............................................................................................. 68 1.2.3. Uvoz kapitala ................................................................................................ 68

1.3. Licenciranje ........................................................................................................... 69 1.4. Direktno investiranje ........................................................................................... 69 1.5. Zajednička ulaganja (Joint ventures) ................................................................. 69 1.6. Poslovna bilateral ................................................................................................. 69 1.7. Poslovna multilateral .......................................................................................... 70 1.8. Poslovi vezane kupovine .................................................................................... 70

1.8.1. Barter poslovi ................................................................................................ 70 1.8.2. Sajamski kompenzacioni poslovi ............................................................... 71 1.8.3. Malogranični i susjedni prekomorski promet .......................................... 71

1.9. Poslovi dorade, obrade i prerade ...................................................................... 71 1.9.1. Lohn poslovi ................................................................................................. 72 1.9.2. Lizing poslovi ............................................................................................... 72 1.9.3. Tajmšering poslovi ....................................................................................... 73 1.9.4. Franšizing poslovi ........................................................................................ 73

Sadržaj

I l i j a J . D ž o m b i ć ix

1.9.5. Faktoring poslovi ......................................................................................... 73 1.9.6. Forfeting poslovi .......................................................................................... 74

1.10. Reeksportni poslovi ........................................................................................... 74 1.11. Tranzitni poslovi ................................................................................................ 75

1.11.1. Karakter tranzitne trgovine ...................................................................... 75 1.11.2. TIR karnet sistem ........................................................................................ 75 1.11.3. Međunarodna transportna unija (IRU) ................................................... 76

V ORGANIZOVANA MEĐUNARODNA TRŽIŠTA ................................ 77

1. TRGOVINSKI CENTRI ............................................................................................... 79 2. SAJMOVI ...................................................................................................................... 80 3. BERZE ........................................................................................................................... 83 4. AUKCIJE ....................................................................................................................... 85 5. TRŽNICE NA VELIKO ............................................................................................... 86

VI ELEKTRONSKA TRGOVINA .................................................................. 89

1. ŠTA JE ELEKTRONSKA TRGOVINA ...................................................................... 91 2. KAKO DEFINISATI ELEKTRONSKU TRGOVINU .............................................. 91 3. NAJVAŽNIJE KARAKTERISTIKE ELEKTRONSKE TRGOVINE ....................... 92 4. OBLICI ELEKTRONSKE TRGOVINE ...................................................................... 93

4.1. Elektronska trgovina prema obimu i strukturi poslovne aktivnosti ............ 93 4.2. Elektronska trgovina prema stepenu primjene informacione tehnologije .. 93 4.3. Elektronska trgovina prema poslovnim kanalima prodaje ........................... 93

5. MODELI ELEKTRONSKE TRGOVINE ................................................................... 94 5.1. Business to Business B2B .................................................................................... 94 5.2. Business to Consumer B2C ................................................................................. 94 5.3. Consumer to Business C2B ................................................................................. 94 5.4. Consumer to Consumer (C2C) ........................................................................... 94 5.5. Business to Administration B2A ........................................................................ 94 5.6. Consumer to Administration C2A .................................................................... 95 5.7. Business to Employee B2E .................................................................................. 95 5.8. Peer to Peer P2P ................................................................................................... 95

VII INSTITUCIONALIZACIJA SVJETSKE PRIVREDE ............................ 97

1. SVJETSKA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA ......................................................... 99 1.1.1. Principi Svjetske trgovinske organizacije ............................................... 103 1.1.2. Pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji ....................................... 104

1.2. Rješavanje sporova ............................................................................................ 104 1.3. Ministarske konferencije ................................................................................... 104

1.3.1. Singapurska ministarska konferencija .................................................... 104 1.3.2. Ženevska ministarska konferencija ......................................................... 105 1.3.3. Sijetlska ministarska konferencija ............................................................ 105 1.3.4. Doha ministarska konferencija ................................................................. 105 1.3.5. Kankunska ministarska konferencija ...................................................... 105 1.3.6. Hongkonška ministarska konferencija .................................................... 106


x I l i j a J . D ž o m b i ć

2. MEĐUNARODNI MONETARNI FOND .............................................................. 105 2.1. Geneza Međunarodnog monetarnog fonda ................................................... 106 2.2. Funkcije Međunarodnog monetarnog fonda ................................................. 108 2.3. Organizacija Međunarodnog monetarnog fonda ......................................... 108 2.4. Kvote i glasanje – pojam i značaj ..................................................................... 109 2.5. Uticaji privatizacije i strukturalnog prilagođavanja privrede

po zahtjevima ...................................................................................................... 110 2.6. Pozitivne strane dogovora sa Međunarodnim monetarnim fondom ........ 110 2.7. Negativne posljedice uticaja ............................................................................. 110 2.8. Bretonvudski monetarni system ...................................................................... 111 2.9. Kriza međunarodnog monetarnog fonda ...................................................... 112 2.10. Reforma međunarodnog monetarnog sistema ............................................ 113

2.10.1. Funkcije Specijalnih prava vučenja ........................................................ 113 2.11. Odnos Bosne i Hercegovine i Međunarodnog monetarnog fonda .......... 114

2.11.2. Finansijski aranžmani Bosne i Hercegovine sa Međunarodnim monetarnim fondom ................................................................................ 114

2.11.3. Uloga i značaj Međunarodno monetarnog fonda u Bosni i Hercegovini – politika uslovljenosti kreditiranja ................... 115

3. GRUPACIJA SVJETSKE BANKE (WORLD BANK GROUP – WBG) ................. 118 3.1. Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) .......................................... 119

3.1.1. Organi Međunarodne banke za obnovu i razvoj ................................... 120 3.2. Međunarodna finansijska korporacija (International Finance

Corporation – IFC) ............................................................................................... 120 3.3. Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development

Association – IDA) 121 3.4. Agencija za multilateralno garantovanje investicija

(Multilateral Investment Guarantee Agency – MIGA) ....................................... 122 3.5. Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova

(International Cent Settlment of Investment Disputes – ICSID) ........................ 122 3.6. Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International

Settlements – BIS) ................................................................................................ 123 4. MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE SISTEMA UJEDINJENIH NACIJA ....... 124

4.1. Ekonomski i socijalni Savjet (Economic and Social Council – ECOSOC) ...... 124 4.2. Ekonomska komisija za Afriku (Economic Commission for Africa – ECA) ... 124 4.3. Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik (Economic and Social

Commission for Asia and Pacific – ESCAP) ........................................................ 124 4.4. Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe – ECE) . 125 4.5. Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe

(Economic Commission for Latin America and the Caribbean – ECLAC) .......... 125 4.6. Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social

Commission for Western Asia – ESCWA) ........................................................... 125 4.7. Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations

Industrial Development Organization – UNIDO) .............................................. 125 4.8. Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju (United Nations

Conference on Trade and Development – UNCTAD) ......................................... 126

Sadržaj

I l i j a J . D ž o m b i ć xi

4.9. Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization – FAO) ....................................................................... 127

4.10. Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation – ILO) .. 127 4.11. Svetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property

Organization WIPO) .......................................................................................... 127

VIII STANDARDI U MEĐUNARODNOJ TRGOVINI ........................... 129

1. STANDARDI U MEĐUNARODNOJ TRGOVINE ............................................... 131 2. INCOTERMS (INTERNATIONAL RALES FOR THE INTERPRETATION OF

TRADE TERMS) MEĐUNARODNA PRAVILA I OBIČAJI ZA TUMAČENJE TRGOVINSKIH TERMINA ...................................................................................... 134

3. POSLOVNI OBIČAJI U IZABRANIM ZEMLJAMA ............................................ 139 3.1. Francuska ............................................................................................................ 139 3.2. Velika Britanija ................................................................................................... 139 3.3. Njemačka ............................................................................................................. 140

3.3.1. Kako poslovati sa Nijemcima? ................................................................. 140 3.2.3. Protokol ....................................................................................................... 141 3.3.3. O čemu razgovarati? .................................................................................. 141 3.3.4. Menadžment ............................................................................................... 141

3.4. Austrija ................................................................................................................ 141 3.5. Sjedinjene Američke Države ............................................................................ 143 3.6. Kina ...................................................................................................................... 143 3.7. Japan .................................................................................................................... 144 3.8. Indija .................................................................................................................... 145

IX PLATNI PROMET SA INOSTRANSTVOM ......................................... 147

1. ŠTA JE PLATNI PROMET ........................................................................................ 149 1.1. Sistemi međunarodnih plaćanja ...................................................................... 149

2. LORO I NOSTRO KONTA ....................................................................................... 150 3. SREDSTVA MEĐUNARODNIH PLAĆANJA ...................................................... 150

3.1. Valute ................................................................................................................... 150 3.2. Devize .................................................................................................................. 150 3.3. Gotovinski instrumenti ..................................................................................... 151 3.4. Mjenica ................................................................................................................. 151 3.5. Akreditiv ............................................................................................................. 151

3.5.1. Vrste akreditiva .......................................................................................... 151 3.6. Kreditno pismo ................................................................................................... 154

4. SAVREMENI SISTEMI MEĐUNARODNOG PLATNOG PROMETA ............. 154 4.1. SWIFT .................................................................................................................. 154 4.2. TARGET .............................................................................................................. 154 4.3. BOLERO .............................................................................................................. 154

X DOKUMENTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU ..................... 155

1. DOKUMENTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU ..................................... 157 1.1. Upravljanje prodajom ........................................................................................ 157


xii I l i j a J . D ž o m b i ć

1.2. Realizacija prodaje ............................................................................................. 158 2. UGOVOR O MEĐUNARODNOJ PRODAJI ROBE .............................................. 158 3. ROBNA DOKUMENTA ........................................................................................... 159 4. TRANSPORTNA DOKUMENTA ........................................................................... 160 5. CARINSKA DOKUMENTA .................................................................................... 161 6. BANKARSKA GARANCIJA 161 7. DOKUMENTI O OSIGURANJU ROBE – POLISA OSIGURANJA ................... 162

XI ARBITRAŽNO REŠAVANJE POSLOVNIH SPOROVA .................... 163

1. NASTANAK TRGOVINSKE ARBITRAŽE ........................................................... 165 2. ULOGA ARBITRAŽE U MEĐUNARODNOJ TRGOVINI ................................. 166 3. MIRENJE PRED MEĐUNARODNIM TRGOVINSKIM ARBITRAŽAMA ...... 167 4. PRAVNA PRIRODA MEĐUNARODNE TRGOVINSKE ARBITRAŽE ........... 169 5. NEOPHODNI USLOVI ZA MEĐUNARODNU TRGOVINSKU ARBITRAŽU 169

5.1. Međunarodni karakter ...................................................................................... 169 5.2. Trgovinski karakter ........................................................................................... 170 5.3. Spor na osnovu arbitražnog sporazuma ........................................................ 171

6. RAZLOZI ZA ARBITRAŽNO REŠAVANJE SPOROVA .................................... 172 6.1. Prednosti arbitražnog rešavanja poslovnih sporova .................................... 172 6.2. Nedostaci arbitražnog rešavanja poslovnih sporova ................................... 174

XII TIPOLOGIJA MEĐUNARODNIH TRGOVINSKIH ARBITRAŽA 175

1. UNUTRAŠNJA ARBITRAŽA .................................................................................. 177 2. MEĐUNARODNA TRGOVINSKA ARBITRAŽA ............................................... 177 3. POSREDOVANJE I MIRENJE ................................................................................. 178 4. ALTERNATIVNO REŠAVANJE SPOROVA ......................................................... 179 5. POVREMENE (AD HOC) ARBITRAŽE ................................................................ 180 6. STALNE (INSTITUCIONALNE) ARBITRAŽE ..................................................... 181

6.1. Stalni arbitražni sud u Hagu ............................................................................ 181 6.2. Regionalne međunarodne trgovinske arbitraže ............................................ 182

6.2.1. Arbitražni sud Međunarodne trgovinske komore (MTK) ................... 182 6.2.2. Arbitražna trgovinska komora u Cirihu ................................................. 183 6.2.3. Arbitraža Američkog arbitražnog udruženja (AAA) u Njujorku ....... 184 6.2.4. Arbitražni sud pri trgovinsko-industrijskoj komori Ruske

federacije u Moskvi .................................................................................... 185 6.2.5. Londonski sud međunarodne arbitraže ................................................. 185 6.2.6. Međunarodna trgovačka arbitraža u Nemačkoj .................................... 186 6.2.7. Arbitražni institut trgovinske komore Štokholma ................................ 187 6.2.8. Spoljnotrgovinska arbitraža pri Privrednoj komori Srbije ................... 188

6.3. Specijalizovane arbitraže institucionalnog karaktera ................................... 189 6.3.1. Londonska pomorska arbitraža ............................................................... 190 6.3.2. Arbitraža Udruženja za promet žitaricama i stočnom hranom (The

Grain and Feed Trade Association) .............................................................. 190 6.3.3. Stalna arbitraža pri Federaciji za trgovinu kafom ................................. 191

XIII POSLOVNO LOBIRANJE .................................................................... 193

Sadržaj

I l i j a J . D ž o m b i ć xiii

1. POSLOVNO LOBIRANJE ........................................................................................ 195 1.1. Ko je lobista? ....................................................................................................... 195 1.2. Karakteristike lobiste ......................................................................................... 197

1.2.1. Ko sve lobira ............................................................................................... 197 1.2.2. Oblici lobiranja ........................................................................................... 197 1.2.3. Tehnike lobiranja ........................................................................................ 198 1.2.4. Kako lobirati kod političara ...................................................................... 198

2. ODNOSI S JAVNOŠĆU ............................................................................................ 198

BIBLIOGRAFIJA ............................................................................................ 201

GLOBALIZACIJA POSLOVNIH PROCESA

I

I l i j a J . D ž o m b i ć 3

GLOBALIZACIJA POSLOVNIH PROCESA

1. ŠTA JE GLOBALIZACIJA

Globalizacija je proces koji je u XX vijeku u velikoj mjeri uticao na ubrzan razvoj međunarodne trgovine i nastanak savremene diplomatije. Globalizacija je jedna od najčešće korišćenih riječi kada se govori o privrednom razvoju, trgovini i međunarodnoj ekonomskoj ali i političkoj saradnji. Globalizacija je promijenila, ali u velikoj mjeri i zakomplikovala organizaciju međunarodnih odnosa, prije svega svojim djelovanjem na političku i ekonomsku oblast svih učesnika međunarodne scene.

Globalizacija je zavisno-složen procese koji predstavlja umreženu vezu između sve većeg broja učesnika opredjeljenih da utiču na globalnu infrastrukturu, a uz to imaju konkretne zahtjeve vezane za resurse tržišta i domet njihovog djelovanja, te se sve više angažuje u oblasti koje tradicionalno pripadaju diplomatiji.

Globalizacija nije više fenomen, niti prolazna moda. Ona je naša realnost koja određuje unutrašnju politiku i međunarodne odnose svake države. Globalizacija je unijela nekoliko pojava koje u velikoj mjeri utiču na spoljnu politiku države. Te pojave su:

centralizovan sistem odlučivanja kod rešavanja svjetskih problema od strane nekoliko nadnacionalnih međunarodnih institucija;

sve manji nivo demokratije na međunarodnom nivou; polarizacija međunarodnog društva; povećan uticaj i značaj nevladinih organizacija, međunarodnih korporacija i medija u

kreiranju međunarodnih odnosa.

Bez sumnje, nevladin sektor je uticao je na izmjenu uloge i opisa zadataka savremene diplomatije. Razlog toga je, što kako vlade tako i međunarodne korporacije i nevladin sektor ukazuju na potrebu za specijalističkim znanjem i umijećem diplomatije, a sve to u cilju efikasnijeg suprotstavljanja složenom i komplikovanom svjetskom poretku, te gradnje imidža i razvoja konkurentskog položaja i promocije svojih interesa na međunarodnoj sceni.

Zajedno sa promjenom vrijednosti društvenih hijerarhija nastupa proces transformacije nacionalnih interesa. Glavni zadatak savremene diplomatije nije više bavljenje „velikom politikom“ nego stvaranje uslova za uspostavljanje novih poslovnih ugovora, kreiranje ambijenta za dolazak stranog investicionog kapitala, stvaranje uslova za dolazak novih tehnologija i sl. Ne treba da nas iznenadi tvrdnja da je diplomatija, koja je inače komunikacija između više subjekata, od svih oblika međunarodne saradnje najviše bila podložna uticaju tehnološke revolucija na polju komunikacija.

Vestfalski mir iz 1648. god. koji se smatra stvaranjem baze međunarodnog sistema suverenih država utemeljio je novi sistem međunarodnih odnosa kao odnos u kome, sa jednu stranu države-savremene, nezavisne i ravnopravne i međunarodni zakoni sa drugu stranu garantuje ravnotežu snage.

Isto tako, smatramo, da događaji iz najnovije istorije su promijenili takvo razmišljanje ukazujući na činjenicu da u međunarodnim sukobima mogu biti angažovani i učesnici koji nisu države, o čemu najbolje govori primjer napada na svjetski trgovinski centar u Njujorku, 11. septembra 2001. god. Cilj napada bile su Sjedinjene Američke Države i njeni saveznici, a organizator napada nije bio državni subjekat, nego neformalna teroristička organizacija međunarodnog dometa koja djeluje preko sopstvene mreže sa međunarodnim vezama.


4 I l i j a J . D ž o m b i ć

2. INTERPRETACIJA POJMA GLOBALIZACIJA

Tradicionalno posmatrajući, globalizaciju definišemo kao proces razvoja svetske ekonomske međuzavisnosti.

Ekonomsku međuzavisnost možemo prepoznati u razgranatom mrežnom obliku (nalik paukovoj mreži) proizvodnje, međunarodnih transakcija robe, usluga i kapitala i tehnološkom i komunikacionom razvoju.

Globalizacija je za nas relativno nov istorijski fenomen, koji je prerastao u proces o kome se danas često govori. Stupa na scenu kada vizija jednog novog regionalnog povezivanja i saradnje među državama postaje opipljiva stvarnost. Pretpostavka da je globalizacija relativno nov društveni fenomen karakterističan za moderno doba nema veliko uporište u realnosti. Takav stav je dio mišljenja, da je globalizacija započela svoj razvoj onog trenutka kada je postala predmet intenzivnih rasprava, praktično u toku kasnih 70-tih godina, a posebno nakon završetka Hladnog rata. Vertikalnim istraživanjem i studioznim analizama dolazimo do zaključka da proces globalizacije ima dugu istoriju, da je protokom vremena menjao oblik, da su ga pokretale različite sile i da se širio na sve sfere života.

Globalni procesi podstiču veću podjelu rada, efikasnu alokaciju štednje i poboljšanje tehnološke opremljenosti. Potrošačima, sa jedne strane, omogućavaju da se opredeljuju između većeg broja kvalitetnih dobara i usluga, a sa druge strane, stvaraju veću privrednu međuzavisnost.

Veći spektar dobara i usluga na jednom mestu stvara veću konkurenciju između samih preduzeća. U tradicionalno posmatranom i tradicionalno definisanom procesu globalizacije, izvor privrednog rasta nacionalne ekonomije je veće učešće u međunarodnoj trgovini, jačanje konkurentske sposobnosti i tehnološkog razvoja. Nacionalne ekonomije predstavljaju dinamičan sistem koji se zasniva na kontinuiranom procesu strukturnih promjena.

Proces globalizacije možemo shvatiti i kao proces međunarodne integracije tržišta. Snažna integracija nacionalne ekonomije u svjetsku ekonomiju daje doprinos svjetskom razvoju u cjelini. Međutim, realnost je da se globalizacija ne raspoređuje ravnomerno od zemlje do zemlje. Takav proces doprinosi stvaranju veće polarizacije između razvijenih i nerazvijenih zemalja.

Suština procesa globalizacije sastoji se u porastu ekonomske i političke, ekološke i kulturne međuzavisnosti između država. Globalizacija nije idealan proces jer veća, brža i intenzivnija povezanost svijeta ne isključuje neravnomjernost, nejednakost, marginalizacije i sukobe. Globalizaciju odlikuje i stvaranje novog tipa kulture, „globalne kulture“, koja prerasta lokalnu orijentaciju i lokalni milje, usvajajući tuđa iskustava i dostignuća. Širi horizont dešavanja i zbivanja postaje relevantan za svakodnevno iskustvo ljudi.

3. EKONOMSKI ASPEKTI GLOBALIZACIJE

Tradicionalno posmatrajući, globalizaciju shvatamo kao proces razvoja svjetske ekonomske međuzavisnosti. U proteklih nekoliko decenija, veća povezanost nacionalnih ekonomija za rezultat je imala širenje međunarodne trgovinske mreže, veću mobilnosti kapitala i znanja i nesmetan razvoj velikih multinacionalnih korporacija.

Savremeni svijet je svijet globalizacije privrede, politike, kulture, prava i svih ostalih sfera ljudskog stvaralaštva. Globalizaciju možemo da shvatimo kao način povezivanja ljudi, naroda i država. Sam proces globalizacije je neminovnost, koja predstavlja potrebu ljudi i naroda. Proces globalizacije nametnuo je standarde koji se poput neminovnosti sprovode na tržištu razvijenih zemalja.

Globalizacija poslovnih procesa I

IIlija I l i j a J . D ž o m b i ć 5

Uzročno–posljedična veza između realne ekonomije i finansijske i političke sfere, kao proces deregulacije i konkurencije karakteriše svjetski globalizovanu privredu, stvarajući uslove da se postojeći standardi učvrste i postanu model ponašanja za zemlje u razvoju, što govori u prilog tvrdnji da je na sceni centralizovan sistem rešavanja svjetskih problema.

Razvijene zemlje su okupljene oko ekonomskih, vojnih i političkih ciljeva. U takvoj konstelaciji snaga za njih zemlje u razvoju postaju strateški interesantne. Ekonomsko osvajanje manje razvijenih zemalja implicira prihvatanje sa njihove strane standarda koji vladaju na tržištima razvijenih zemalja.

Neprihvatanje i ne uvažavanje modela koji sa sobom nose razvijene zemlje, znači izolaciju od svjetskih ekonomskih trendova i gubljenje mogućnosti za uspješnu ekonomsko-političku i socijalno-kulturološku integraciju sa ostatkom svijeta. Prema načinu i obimu djelovanja i posljedicama koje proizilaze iz takvih aktivnosti, globalizacija prožima cjelokupnu svjetsku privredu. Za međunarodne svjetske institucije kao što su Međunarodni monetarni fond, Svjetska trgovinska organizacija, Svjetska banka, ali i za mnoge ekonomske teoretičare i analitičare, globalizacija je katalizator i pokretač privrednog razvoja i bogatstva.

Razvoj procesa globalizacije ubrzala je i deregulacija, liberalizacija i razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija. Globalizacija stvara novu paradigmu poslovanja koja postaje osnova svjetskog privrednog sistema, istovremeno stvarajući novu poslovnu filozofiju na međunarodnom, regionalnom ili mikro planu.

Produkt globalnih procesa je mehanizam globalne konkurencije. Oblik globalne konkurencije zavisi od sinergije finansijskih, tehnoloških i komercijalnih sposobnosti koje nisu usmjerene samo na jednu državu, regiju ili kontinent. U takvoj sinergiji, stvara se trougao međuzavisnosti i međusobne povezanosti različitih nivoa globalizacije.

Globalizacija se u različitim geografskim sredinama različito shvata i osjeća. Jedni je smatraju kao faktor ubrzanog ekonomskog rasta u svjetskim razmjerama koji će dati doprinos povećanju životnog standarda, razvijati inovativne tehnološke vještine i pružiti nove ekonomske šanse za sve učesnike trgovinske scene. Takav proces doprinosi ubrzanju homogenizacije i unifikacije svijeta. Sa drugu stranu, u pojedinim dijelovima svijeta, globalizacija se doživljava kao prijetnja nacionalnom interesu, koji nameću spoljne sile.

Izvor: Džombić I., Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka: Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, str. 27.

Šema 1.1. Trougao međuzavisnosti i međusobne povezanosti različitih nivoa globalizacije

Globalizacija kao proces može imati i pozitivne i negativne strane. Analizirajući podatke UNCATD-a1 i izveštaje Svetske banke prosečni per capita dohodak

u najbogatijim zemljama je za oko 50 puta veći od istog per capita u najsiromašnijim zemljama. Danas, siromašne zemlje čine 40% svetskog stanovništva. Uprkos takvoj brojnosti, zemlje raspolažu sa oko 3,5% ukupnog svetskog društvenog proizvoda. Sa drugu stranu, 1 UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Developoment), osnovana 30. decembra 1964. god., čiji cilj je unapređenje međunarodne trgovine u cilju bržeg razvoja, ostvarivanja pravednih i stabilnih cijena primarnih proizvoda, olakšavanje trgovine i podsticanje bržeg ekonomskog napretka zemalja u razvoju kroz otvoreniji pristup tržištima industrijski razvijenih zemalja.



bogate zemlje čine oko 15% ukupnog svetskog stanovništva raspolažući sa više od 80% društvenog proizvoda2.

Privrede sa bržim i intenzivnijim razvojem, u kojem dominiraju kvalitativni faktori privređivanja, posjeduju veću konkurentsku sposobnost i prednost na svjetskom tržištu. U cilju sagledavanja razvojnih faktora i uticaja globalizacije na poslovanje, vršena su empirijska istraživanja na osnovu kojih su, kao ključna, izdvojena dva faktora.

Prvi faktor je međuzavisnost, gdje je nacionalna ekonomija dio međunarodne ekonomije.

Drugi faktor je decentralizacija i deregulacija složenog institucionalnog okvira. Kao dodatni faktori, ističu se promjene privredne strukture, efekti spoljne trgovine,

ekonomija obima i radna snaga. S toga, kompleksnost procesa globalizacije i međuzavisnost faktora razvoja zahtijevaju

veliku opreznost u interpretaciji njihovih uticaja. U svijetu biznisa, globalno poslovanje znači usmjeravanje poslovnih aktivnosti privredne

organizacije na sva geografska područja. Proces globalizacije je horizont kome svi teže. Istovremeno to je i fenomen opterećen

brojnim problemima, prije svega kada se radi o nerazvijenom svetu, i to u tehničko-tehnološkom, menadžerskom, jezičkom i političkom smislu.

Cilj globalizacije ekonomije ili ekonomske globalizacije je jedinstveno tržište bez barijera i prepreka, gdje u punom smislu dolazi do izražaja značaj svetske trgovine.

Ekonomska neravnoteža je prateći satelit globalnih procesa, što otvara niz različitih pristupa ovom pitanju. Danas je to proces koji se ne može zaustaviti. U takvim uslovima sami moramo pronaći svoj put razvoja uz čvrstu saradnju sa međunarodnim institucijama, pristupajući u međunarodne trgovinske tokove.

Osnovne karakteristike procesa globalizacije su:

otvorenost; konkurentnost; homogenizacija (unifikacija).

U kreiranju i razvijanju poslovne strategije za svaku zemlju treba krenuti od činjenice da je ona integralni dio globalnog poslovnog sistema.

Od nacionalnih ekonomskih politika, zahtijeva se inovativnost i prilagođavanje savremenim uslovima poslovanja, ili će se u protivnom desiti da nestane sa privredne scene.

Globalna ekonomija i svjetsko tržište je veoma surovo, čija je glavna karakteristika visoka konkurentnost. U ovakvom globalnom sistemu poslovanja, postavlja se pitanje: kako kreirati efikasnu strategiju ekonomskog razvoja?

U odgovoru na postavljeno pitanje, treba da pođemo od pretpostavke da je globalno tržište jedna tržišna cjelina u koju su se integrisala brojna nacionalna i regionalna tržišta, svako sa svojom poslovnom i društvenom sredinom i kulturom stvaranom godinama. Globalno preduzeće mora da se adaptira i osposobi za suočavanje sa pomenutim razlikama.

S toga, u skladu sa prethodno iznesenim, pred našim poslovnim organizacijama, nalaze se sledeće aktivnosti:

uspostavljanje ekonomske, pravne, političke i institucionalne infrastrukture u skladu sa međunarodnim standardima;

liberalizacija i širenje multilateralnog sistema; informatizacija privrede i društva; povećanje obrazovnog nivoa; razvoj globalnih strategija;

2 Izvor: World Development Report 2005.



stvaranje strateških alijansi; stvaranje konkurentne organizacije; razvoj kulture.

3.1. Elementi globalizacije

a) Glavni elementi globalizacije3 su:

Generalni aspekti:

simultana konkurencija na svjetskom tržištu između brojnih konkurenata iz različitih država;

internacionalizacija proizvodnje: multinacionalno porijeklo komponenti, proizvoda, usluga i kapitala;

povećanje međuzavisnosti različitih nivoa globalizacije; smanjen značaj trgovine koja više nije jedini nosilac globalizacije; strane direktne investicije kao značajan faktor procesa restruktuiranja i razvoja

globalnih finansijskih tokova; apsolutna prednost je ponovo faktor u trgovini; nacionalne korporativne prednosti u velikoj mjeri odražavaju prednosti lokacije

koja varira zavisno od korporativne strategije; specifični regionalni i kulturni faktori koji su od značaja za proces globalizacije.

b) Mikroekonomski aspekti:

globalna koncepcija tržišta; borba za kritičnu masu: ekspanzija nastupa preduzeća na inostranoj sceni; promjene u internoj organizaciji; povećanje broja privrednih sporazuma i alijansi.

c) Faktori koji doprinose ubrzanju razvoja globalizacije4 su:

smanjenje transportnih troškova i troškova komunikacije; razvoj informacionih tehnologija; razvoj regionalnih integracionih procesa i smanjenje političkih tenzija; tranzicione promjene u zemljama jugoistočne Evrope i otvaranje Kine prema svijetu; otvaranje država u razvoju prema svijetu; usklađivanje nacionalne regulative uslovima u okruženju; izgradnja pravnog poretka i poboljšanje sigurnosti; razvoj elektronskog poslovanja.

d) Otpori procesu globalizacije su:

pritisci za raspodjelu troškova sa uspješnih na neuspješne; vrednovanje političkog sistema da odgovori na izazove koje sa sobom nosi

globalizacija; protekcionizam prema inostranoj konkurenciji; interne finansijske krize; stvaranje zavisnosti;

3 Izvor: Dragana M. Đurić, Zora Prekrajac, „Međunarodna ekonomija“, OECD, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 2000. str. 374. 4 Izvor: Dragana M. Đurić, Zora Prekrajac, „Međunarodna ekonomija“, OECD, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 2000. str. 375.



ugrožavanje životne okoline.

Primarno pitanje koje se postavlja kada se govori o globalizaciji je: da li globalizacija slabi nacionalnu državu? Odgovor tražimo u uticaju države na sljedeće ekonomske performanse:

mjere fiskalne politike; regulacija i stabilizacija; ekonomska politika.

Globalizacija ima značajan uticaj na sve elemente društvenog života. Razlog takvog uticaja možemo tražiti u velikoj međunarodnoj mobilnosti robe, kapitala i potrošača, gdje država nema mnogo uticaja.

Tokom osamdesetih godina XX veka mnoge zemlje su značajno smanjile ili napustile kontrolu svog kapitala na međunarodnim relacijama, što je uticalo na njegovu veću međunarodnu pokretljivost. Dejstva ovih kretanja na nacionalnu politiku ispoljavaju se u:5

globalizovanoj privredi na deviznom tržištu na kojem dominiraju kratkoročni tokovi kapitala sa dodatnim ograničenjima za nacionalnu stabilizacionu politiku;

dugoročnoj međunarodnoj pokretljivosti proizvodnog kapitala; povećanoj međunarodnoj pokretljivosti portfolio investicija.

Ekonomski aspekt globalizacije izrazito je naglašen. Ograničenje savremene uloge države, planetarno širenje tržišta bez ograničenja i prepreka, koncetracija bogatstva i ekonomske moći u malom broju država za rezultat ima veliku raslojenost između bogatih i siromašnih.

Rast ukupnog bruto-društvenog proizvoda i konkurentnosti primarni je cilj razvojne strategije svake države. Strategija mora da polazi proizvodne funkcije koja vezuje output sa inputom.

Konkurentska sposobnost je osnova na kojoj se zasniva izlazak na određeno tržište kako bi se ostvario postavljeni cilj. Tržišne prilike zahtijevaju da se konkurentska prednost zasniva na smanjenju troškova organizacije proizvodnog procesa, što dodatno zahtijeva potragu za jeftinom radnom snagom ili jeftinim sirovinama.

Od preduzeća se zahtijeva povećanje ulaganja u istraživanje i razvoj proizvoda sa ciljem stvaranja u svetu prepoznatljivog svetskog brenda. Tržišni nastup preduzeća zahteva permanentno istraživanje tržišta, što povećava mobilnost preduzeća. Preduzeća su uvek u potrazi za novim kupcima.

Za zemlje u tranziciji kao što je i Bosna i Hercegovina, značajan doprinos u poboljšanju konkurentske sposobnosti može dati državni menadžment. Uloga državnog menadžmenta treba da je usmjerena na stvaranje globalne strategije, u okviru koje će preduzeća kreirati sopstvenu individualnu strategiju usmjerenu na određen tržišni segment.

Prvi korak u stvaranju međunarodne poslovne konkurentnosti zahtijeva stvaranje konkurentske sposobnosti na nacionalnom tržištu u skladu sa međunarodnim standardima. Stvaranje nacionalne konkurentske sposobnosti ostvaruje se stvaranjem stabilnog makroekonomskog okruženja, stvaranjem pravno uređenog mikroekonomskog okruženja, mikrosegmentacijom najperspektivnijih djelatnosti kroz koje možemo brzo dostići međunarodnu konkurentsku sposobnost, edukativnom okupacijom stanovništva i infrastrukturnim osavremenjavanjem.

Rezultat ekonomskog aspekta globalizacije je stvaranje nadnacionalnog kapitala koji nema milosti prema socijalnoj politici, ostavljajući po strani one koji nisu u stanju da stvaraju profit. Raspravljajući o štednoj politici, prilivu investicionih ulaganja, efikasnosti,

5 Izvor: Prof. dr Radovan Kovačević, „Tranzicija i trgovinska politika“, Institut za spoljnu trgovinu, Beograd, 2001. str. 179.



konkurentnosti i raspoloživosti supstituta proizvodnih faktora, prioritet se stavlja na ukupne faktore proizvodnje koje donosi tehnološka promjena.

Poklonici globalizacije vjeruju da će globalizacija ukinuti provincijalizam, rasizam i neznanje, te da će to povećanje zaposlenosti omogućiti izjednačavanje prihoda između razvijenih i nerazvijenih država. Globalizacija, shvaćena kao takva otvara pristup radu, kapitalu i sirovinama uopšte, što dodatno stvara uslove za razvoj proizvodnje namijenjene za globalno tržište. Ovakva proizvodnja može stvoriti racionalnu raspodjelu resursa, smanjenje transportnih troškova i povećanje obim međunarodne trgovine.

Teoretska podloga ovakvog stava je neoklasična ekonomija koja u prvi plan stavlja korist od tržišne konkurencije, a odbacuje trgovinske barijere i intervencije od strane vlade.

Sa drugu stranu, kritičari upozoravaju na zamku globalizacije. Oprezni su u pogledu povećanja efikasnosti naglašavajući negativne socijalne karakteristike. Za njih, samo jedan mali broj država eksploatiše prednosti globalizacije, što povećava disparitet u prihodima između zemalja. Danas, tradicionalna nacionalna država pretvorena je, u jedan neprirodan subjekt globalne ekonomije, te je i njena sposobnost da osigura ekonomski rast ograničena.

4. TRANSFER GLOBALIZACIJSKIH IZAZOVA

Ako želimo posmatrati globalizaciju u istočnoj Evropi, tada je moramo posmatrati zajedno sa dva procesa: tranzicijom i pristupom Evropskoj uniji. Bivše socijalističke zemlje iskazuju vjeru u kapitalističke tržišne mehanizme ističući čvrsto opredeljenje za potpunu privatizaciju.

Tranzicioni proces predstavlja bolan proces koji prate brojne političke i društvene tenzije. Pristup i punopravno članstvo u Evropskoj uniji postali su primarni ciljevi vlada evropskih država i njenih politika.

Održivi rast je rešenje za svaki problem, što postaje dominantno pitanje ekonomske politike. Važnu ulogu ima i regionalna saradnja. Doprinos regionalne saradnje ekonomskom rastu i razvoju može biti indirektan putem uticaja na regionalnu stabilnost i prilike. Tržišna normalizacija i liberalizacija bile su značajniji faktori povećanja regionalne saradnje od rasta trgovine, institucija i proizvodnje.

Predviđa se, da će u budućnosti regionalna saradnja dati veći doprinos ekonomskom rastu i razvoju. Povećanje regionalnih poslovnih veza i aktivnosti, uočava se posebno u područjima koja nisu opterećena političkim i ustavnim problemima.

Trgovinska i investiciona liberalizacija, kao i usklađena ekonomska politika daju doprinos stabilizaciji i normalizaciji u regiji. Uslovi razvoja regionalne saradnje su:

unapređenje lokalnog poslovnog ambijenta, koje zavisi pojedinačno od reformskih procesa svake pojedine zemlje;

harmonizacije međunarodnih finansijskih tokova, što znači da zemlje u regiji moraju postati učesnici međunarodnih finansijskih tržišta.

5. GLOBALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI

Raspad bipolarne strukture pred kraj XX vijeka nametnuo je, da se u prvom planu ekonomsko-političkih rasprava nađe pojam globalizacije.

Istorijski posmatrano, prve oblike globalizacije zapažamo razvojem velikih religija i civilizacija i stvaranjem velikih imperija vojnim osvajanjem.

Pojam globalizacije predstavlja jedan od najmarkantnijih fenomena XX i početka XXI



veka, što proizvodi rasprave o globalizaciji kao trendu, mitu, procesu, kulturnom obrascu ili sve to!

Savremenim oblikom globalizacije dominira visok stepen povezanosti i međuzavisnosti. Međuzavisnost i povezanost su posljedica tehnološko–informacione revolucije koja je ubrzala razvoj transnacionalnih6 i multinacionalnih7 kompanija.

Mobilni finansijski kapital je ključ razvoja međunarodne ekonomske integracije. Transnacionalni kapital i transnacionalne kompanije nepoznaju administrativne granice. Ograničenje prometa roba i usluga izbjegava se proizvodnjom na licu mesta, što prouzrokuje selenje kapitala i tehnologije. Odnos razvijenih zemalja i zemalja u razvoju na svjetskom tržištu je veoma nepovoljan. Posljedica tehnološkog razvoja je veća vrijednost industrijske proizvodnje u odnosu na vrijednost proizvodnje sirovina. To je za posljedicu imalo stvaranje ogromnog ekonomskog jaza između bogatih i siromašnih, između industrijski razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. Tehnološki nerazvijene države primorane su da uvoze tehnologiju iz razvijenih zemalja razvijajući neprekidni odnos zavisnosti. Takvo stanje omogućava da zemlja izvoznik zadržava monopol daljeg usavršavanja, a zemlja uvoznica mora da prati zamjenu tehnologije ako hoće da ostane konkurentna na svetskom tržištu. Sljedeća posljedica zavisnosti je, da država uvoznica tehnološke opreme ne može slobodno unutar svojih granica da razvija sve oblike proizvodnje jer nema za to odgovarajuću tehnološku podršku.

Posljedice integracije svetskog tržišta su, da se vrijednost proizvedenih roba unutar nacionalnih privreda mjeri poređenjem sa cijenama na svjetskom tržištu.

Veći stepen slobode kretanja roba, usluga i kapitala postaje privredni prioritet. Proces regionalizacije svijeta je sve izraženiji i dinamičniji. Ekonomske integracije pružaju mnoštvo pogodnosti privređivanja državama članicama tih organizacija. Ovaj proces je nezaustavan. Rezultat takvog procesa je sve veći ekonomsko–tehnološki napredak.

Hatzichronouglu smatra da je globalizacija privredne aktivnosti proces koji se istorijski može podijeliti u tri faze8, i to:

rast međunarodne trgovine, posebno izvoza; selenje proizvodnje, razvoj off-shore poslovanja, intenziviranje direktnih investicija; globalizacija tehnoloških inovacija.

Internacionalizacija proizvodnje inicira stvaranje jedinstvenog ekonomskog prostora u kome dominantna mjerila postaju parametri i standardi koji karakterišu svjetsku privredu kao cjelinu. Nacionalni ekonomski prostor postaje nedovoljan za savremene razvojne procese.

Glavna obilježja ekonomske globalizacije su:

globalizacija tržišta i stvaranje jedinstvenog svjetskog tržišta; globalizacija poslovnih aktivnosti i unificiranje poslovnih aktivnosti; globalizacija konkurencije; povećanje opšteg životnog standarda.

6 Transnacionalna kompanija je svaka kompanija koja ima svoju filijalu u inostranstvu, a rukovodstvo u jednoj državi. Takođe, postoji i uža definicija transnacionalnih kompanija koja kaže da je transnacionalna kompanija svaka kompanija koja ima minimalno šest filijala i 20% svoje imovine u inostranstvu, a pri tome ostvaruje promet veći od 100 miliona $. 7 Multinacionalna kompanija je ona kompanija koja ima rukovodstvo u dve ili više zemalja, a filijale širom svijeta. 8 Slobodan Kotlica, Boris Knežević, „Ekonomika međunarodnog poslovanja“ ,Beograd, 2003. str. 310.



6. TENDENCIJE INTERNACIONALIZACIJE POSLOVANJA

Razvoj komunikacionih i informacionih tehnologija, zaoštravanje konkurentnosti i mobilnost kapitala stvara visok nivo međuzavisnosti. Razvojem međuzavisnosti, podjela tržišta na lokalna, regionalna i nacionalna gubi svaki smisao.

Razvoj međuzavisnosti ističe u prvi plan međunarodno poslovanje i nužnost međunarodne saradnje. Razvoj međunarodne saradnje je šansa za nerazvijene države i njihove kompanije, jer samo uključenjem u međunarodne poslovne procese i aktivnosti mogu doživjeti razvoj i tržišnu afirmaciju.

Razvoj globalizacije prouzrokovao je porast konkurencije na međunarodnom tržištu. Broj tržišnih učesnika i različite forme organizovanja se povećane. Prema obliku organizo-vanja, razlikujemo: nacionalna, multinacionalna, transnacionalna i globalna preduzeća9.

Intenziviranje internacionalizacije poslovnih aktivnosti uticalo je na profilisanje osnovnih obilježja procesa globalizacije, i to:

globalizacija tržišta; globalizacija poslovnih aktivnosti; globalizacija konkurencije.

Prema Adamsu10 postoje tri ključna pojma integracije privredne aktivnosti na svjetskom tržištu:

lokalizacija, koja predstavlja proces modifikacije proizvoda radi obuhvatanja razlika na globalnom tržištu, uključujući prevod na lokalni jezik i kulturnu adaptaciju.

internacionalizacija, kao proces dizajniranja i razvoja ili reinženjeringa aplikacija i proizvoda, sa ciljem zadovoljenja lokalnih potreba bez bitnih tehničkih promjena.

globalizacija, kao proces svjetske integracije i prilagođavanja lokalnim tržištima, uključujući internacionalizaciju i lokalizaciju.

Frenkel kao faktore uticaja na razvoj ekonomskih integracija i međunarodne trgovine ističe11:

geografske faktore; lingvističko–kolonijalne faktore; političko–vojne faktore; zone slobodnih trgovina; zajedničko državno uređenje; valutu.

Internacionalizacija proizvodnih sistema i poslovnih procesa doprinosi uspostavljanju jedinstvenih pravila u okviru svjetskog ekonomskog sistema. Globalizacijom proizvodnih procesa i težnjom ka stvaranju jedinstvenog privrednog prostora znatno se narušava autonomija razvoja na određenom nacionalnom ekonomskom prostoru. S toga, ovaj proces može izazvati reakcije suprotnog smjera, a posebno u nerazvijenim zemljama.

Uticaj globalizacije na raspodjelu dohotka u svijetu, prema izveštaju UNCTAD-a može se posmatrati u okviru dijametralno suprotnih pristupa12:

9 Globalne kompanije – ovaj pojam prvi put se pominje u ekonomskoj literaturi početkom 90-tih godina XX vijeka. Globalne kompanije primenjuju globalnu strategiju koja cijeli svijet tretira kao jedno tržište. Posluje u uslovima jačanja snaga globalne integracije i slabljenja nacionalne osetljivosti. 10 Izvor: Adams E. J., „Going Global“, IQ, Novembar/Decembar 2001. 11 Izvor: Frenkel J. A., „Globalization of Economy“, NBER Working Paper 7858, avgust 2000. 12 Izvor: „Globalisation of Industry“, Overview and Sector reports, OCED, Paris, 1996.



Konvergencija – globalizacija će uticati na smanjenje razlika u raspodjeli bogatstva između razvijenih i nerazvijenih zemalja bržim rastom privreda siromašnih zemalja;

Divergencija – globalizacija će uticati na povećanje tih razlika jer su koristi od globalizacije ograničene na razvijene zemlje i relativno mali broj novo industrijalizovanih zemalja.

Činjenice do kojih se došlo istraživanjem i analiziranjem brojnih ekonomskih izveštaja i konsultovanjem brojne stručne literature idu u prilog tezi da globalizacija znači manje nejednakosti u svetu.

Nejednakosti svjetskog dohotka će postojati i pri potpuno globalnoj integraciji i internacionalizaciji privrednih aktivnosti. Međutim, nejednakosti će biti manje u više integrisanoj nego u više segmentiranoj svjetskoj privredi.

Prema S. Kotlici, internacionalizacija privrednih grana izražava se i kroz diverzifikovanje i segmentiranje proizvodnih procesa. Internacionalno povezivanje tehnološkog lanaca proizvodnje u jednoj grani dovodi do koncentrisanog prometa. Internacionalno preoblikovanje vertikalnih struktura odnosi se na one grane koje imaju veliki udeo stalnog kapitala i podložne su rigidnim tehnološkim promjenama.

7. TRANSNACIONALNI KONCEPT RAZVOJA

Već od druge polovine XIX vijeka obim stranih direktnih investicija je u stalnom porastu. Početkom XX vijeka kompanije kao što su Eastman, Kodak, Quaker oats, i CocaCola osnivaju svoje proizvodne kapacitete izvan nacionalnih granica. Većina američkih kompanija sa proizvodnim kapacitetima izvan Sjedinjenih Američkih Država su poznate i prepoznatljive kompanije. Proizvodne filijale djeluju širom svijeta i posluju nezavisno od svojih matičnih kompanija. Stepen koordinacije između filijala bio je veoma niskog intenziteta. Tek krajem 80-tih godina XX vijeka transnacionalne kompanije postaju sve više sofisticirane. Liberalizacija tržišta, postepeno uklanjanje trgovinskih barijera, razvoj informacionih tehnologija i stvaranje regionalnih trgovinskih blokova omogućilo je kompanijama uniformisanost internacionalizacije proizvodnih strategija. Cilj ovih strategija je stvaranje čvrste konkurentske pozicije. Sa razvojem globalnih procesa stvara se i intrakompanijska međuzavisnost. Uspostavlja se veza između matične firme i njenih filijala u inostranstvu sa jedne strane, i drugih firmi u inostranstvu sa druge strane. Za većinu svjetskih kompanija trgovina predstavlja primarni put izlaska na globalno tržište. Kupovina novih tehnologija i pristup novim tržištima primarni je motiv poslovanja. Često se postavlja pitanje zašto zemlje u razvoju sa već postojećom jeftinom radnom snagom investiraju u druge zemlje? Primarni motiv takvih dešavanja je zaštita svojih prirodnih resursa. Drugi motiv je trgovina. Veliki dio investicija u inostranstvu ovih država potiče upravo od trgovinskih kompanija. Na primjer, Kineska kompanija Haier ima svoje pogone za proizvodnju frižidera u Južnoj Karolini, Konka Group proizvođač opreme i dijelova proizvodi televizore u Kaliforniji. Ovakvi potezi su u cilju zaštite Kineske ekonomije od trgovinskog protekcionizma Sjedinjenih Američkih Država. Rastući rizik od globalne konkurencije podstiče razvijene zemlje da investiraju na strana tržišta u većini slučajeva na drugom kontinentu, što istovremeno razvija globalnu transnacionalnost13.

Transnacionalnost nije ništa drugo do prenošenje poslovnih – trgovinskih i finansijskih aktivnost izvan granica matične zemlje. Osim saradnje na međunarodnom planu, gdje su osnovni subjekti države, vremenom se uspostavljaju i odnosi između različitih subjekata u 13 Džombić Ilija, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, Banja Luka, str. 47-48.



okviru pojedinih država. To su odnosi koji se uspostavljaju preko granica države i često su van integracija državnih organa. Ovakvu vrstu odnosa nazivamo transnacionalnim odnosima14.

Međunarodna trgovinska saradnja je privredna aktivnost koja podrazumijeva razmjenu roba, usluga i proizvoda između preduzeća koja dolaze iz različitih država.

Postoje istoričari koji smatraju da su prve transnacionalne kompanije nastale u vrijeme krstaških ratova (XII vijek), uzimajući u obzir činjenicu da su vitezovi imali u svom vlasništvu i posjedu poslovne jedinice u cijeloj Evropi i Bliskom istoku. Ipak, prva transnacionalna kompanija bila je holandska Istočnoindijska kompanija osnovana u prvoj polovini XVII vijeka, kao holandska državna kompanija sa monopolom na trgovinu sa azijskim zemljama. Ista kompanija je bila i prvo preduzeće koje je emitovale akcije u cilju sakupljanja potrebnog kapitala za početak realizovanja svoje djelatnosti. Za samo šest decenija postojanja i poslovanja, kompanija je postalo tada najveće svjetsko preduzeće koje je u svom posjedu imalo 150 trgovačkih brodova, 40 ratnih brodova, 50.000 zaposlenih radnika i 10.000 vojnika. Kompanija je prestala da postoji 1800. god. usljed finansijskih problema koji su bili produkt isplaćivanja dividende koja je bila veća od ostvarenog profita.

Prve proizvodne transnacionalne kompanije nastaju u XIX vijeku. Bajer postaje transnacionalna kompanija 1865. god., Singer 1867. god., Simens 1875. god. U drugoj polovini XIX vijeka Rockfeller (1870. god.) osniva prvu kompaniju za proizvodnju nafte Standard Oil Company. General Eletric Company je osnovana 1892. god. U XX vijeku osniva se General Motors, IBM, Procter & Gambl, Lewis, McDonalds, CocaCola, Microsoft i dr15.

Prema definiciji koje su prihvatile i Ujedinjene Nacije, transnacionalne kompanije su kompanije koje kontrolišu proizvodnju ili uslužnu djelatnost u više zemalja van zemlje koja je njihovo matično sjedište. Ovakve kompanije nisu uvijek ujedinjena preduzeća, niti su uvijek u privatnom vlasništvu. Mogu biti takođe preduzeća na kooperativnoj osnovi ili u društvenom vlasništvu.

Definisanje transnacionalnih kompanija i shvatanje njihovog poslovanja moramo razlikovati od definisanja multinacionalnih kompanija. Transnacionalne kompanije su kompanije koje se formiraju u većem broju zemalja sa kapitalom koji potiče iz jedne zemlje. Multinacionalne kompanije se formiraju na bazi kapitala koji vodi porijeklo iz većeg broja zemalja.

Transnacionalne kompanije svoju moć temelje na sinergiji proizvodnih, tehnoloških, trgovinskih i finansijskih aktivnosti rasprostranjenih u većem broju država. Razvoj transnacionalnih kompanija ubrzao je razvoj procesa globalizacije stvarajući novu multikulturnu vrijednost.

Faktori koji su dali doprinos razvoju transnacionalnih kompanija su16:

dinamičan rast svjetske privrede i svjetske trgovine, i u vezi sa tim jačanje finansijske moći sve većeg broja kompanija;

tehnički progres u proizvodnji, transportu, telekomunikacijama i međunarodnim informacionim sistemima;

razvoj međunarodnih tržišta; liberalizacija međunarodne trgovine; liberalizacija propisa u sferi stranih direktnih investicija; liberalizacija međunarodne razmjene usluga; internacionalizacija bankarstva širom svijeta; konvertibilnost valuta; razvoj standardizacije u nizu oblasti; upotreba engleskog jezika;

14 Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str. 61. 15 Milorad Unković, Savremena međunarodna trgovina, 2004., Beograd, Beogradska knjiga, str. 55. 16 Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str. 73.



povećanje broja zona slobodne trgovine, carinskih unija, zajedničkih tržišta i monetarne unije;

proces privatizacije koji je zahvatio veliki broj zemalja.

Primarni motiv poslovanja transnacionalnih kompanija je isti kao i kod svih ostalih samostalnih ekonomskih organizacija, i on se prepoznaje u profitu. Posebno je potrebno naglasiti da je maksimiziranje profita jedino moguće u dugom roku. Posmatrajući nastanak, razvoj i dostizanje dominantne uloge na međunarodnoj poslovnoj sceni, motive stvaranja i poslovanja sa inostranstvom možemo podijeliti u tri grupe17:

Strateški motivi čiji je cilj širenje tržišta u okviru kojih se razlikuje pet glavnih vrsta motiva:

obezbjeđenje resursa; obezbjeđenje tržišta; obezbjeđenje efikasnosti; obezbjeđenje strateških interesa; obezbjeđenje političke stabilnosti za poslovanje.

Subjektivni motivi investiranja i poslovanja u inostranstvu, koje možemo grupisati u četiri vrste motiva:

strah od gubitka tržišta, a time i potrošača što se direktno odražava na poslovni rezultat kompanije,

pojačana konkurencija na domaćem tržištu; investiranje u inostranstvo po osnovu upućenog poziva iz inostranstva; atraktivnost investiranja u inostranstvo u određenu granu zbog njene atraktivnosti.

Ekonomski motivi koji se izražavaju kroz sposobnost:

pribavljanja, usmjeravanja i kontrole novca i novčanih tokova; dostizanja ekonomije obima; obezbjeđenje tehnoloških prednosti zasnovanih na ulaganjima u istraživanje i

razvoj; usavršavanja marketinga i menadžment iskustava.

Kako rangirati transnacionalne kompanije?18 Primarni kriterijum jeste vrijednost imovine jedne kompanije u inostranstvu. Ako je

imovina jedne kompanije kojom raspolaže u inostranstvu veća od vrijednosti imovine u inostranstvu druge kompanije, onda je prva kompanija veća transnacionalna kompanija.

Drugi kriterijum za utvrđivanje stepena transnacionalizacije kompanije jeste vrijednost prodaje posredstvom inostranih filijala.

Treći kriterijum za utvrđivanje stepena transnacionalizacije kompanije jeste broj zaposlenih radnika u inostranstvu.

Prema navedenim kriterijumima, koji ukazuju na apsolutne veličine, formiran je jedan svodni relativni pokazatelj. Riječ je o indeksu transnacionalizacije, koji se dobija kada se za kompaniju izračuna:

procenat vrijednosti imovine u filijalama u inostranstvu u odnosu na ukupnu imovinu;

procentualno učešće prodaje u inostranstvu u ukupnim prodajama;

17 Više vidjeti: Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str. 74-79. 18 Pelevi Branislav, Vučković Vladimir, Međunarodna ekonomija, 2007., Beograd, Centar za izdavačku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 384-385.



procentualno učešće zaposlenih u filijalama u inostranstvu u ukupnom broju zaposlenih;

Gore pomenuta tri pokazatelja se saberu i podijele sa tri i dobija se indeks transnacionalizacije kompanije. Indeks transnacionalizacije kompanije ukazuje na stepen transnacionalizacije kompanije bez obzira na njenu veličinu.

7.1. Oblici transnacionalizacije

Transnacionalne kompanije prema oblicima nastanka možemo podijeliti na:

horizontalne transnacionalne kompanije: proizvodnja istih ili sličnih proizvoda u svojim filijalama koje se osnivaju ili kupuju u inostranstvu, sa ciljem izbjegavanja transportnih troškova i lakšeg dolaska do željene pozicije na novom tržištu;

vertikalne transnacionalne kompanije: osnivanje ili kupovina filijala u inostranstvu sa ciljem njihovog uvezivanja, a koje učestvuju u stvaranju gotovog proizvoda u različitim fazama proizvodnje. Proizvodni proces se organizuje tako da se u jednoj zemlji stvara jedan proizvod nižeg stepena prerade, u drugoj zemlji taj isti proizvod se dovodi u višu tehnološku fazu obrade, u trećoj zemlji se realizuje završna faza stvaranja gotovog proizvoda. Cilj ovakvog načina poslovanja je maksimalno umanjenje troškova sa jedne strane, što će pozitivno uticati na uvećanje profita sa druge strane;

konglomeratske transnacionalne kompanije: proizvodnja različitih proizvoda u svojim filijalama smještenim u više država. Cilj ovih kompanija je diversifikacija rizika, odnosno kada pada tražnja za jednim proizvodom, povećava se tražnja za drugim proizvodom, čime se umanjuju gubici, a često i izbjegavaju usljed određenih tržišnih poremećaja.

7.2. Mehanizmi poslovanja transnacionalnih kompanija

7.2.1. Intra-firm trgovina

Intra-trgovina podrazumijeva robnu razmjenu između matične transnacionalne kompanije i njenih filijala u inostranstvu. Intramedijarni proizvodi se javljaju kao finalni proizvodi koji moraju da prođu kroz prometnu fazu.

7.2.2. Inter-firm trgovina

Inter-firm trgovina podrazumijeva robnu razmjenu transnacionalne kompanije i njenih filijala sa jedne strane i sa njima nepovezanih korporacijskih kompanija sa druge strane.

7.2.3. Transferne cijene

Transferne cijene se pojavljuju u odnosima robne razmjene između organizacionih dijelova unutar transnacionalne kompanije ili u razmjeni između transnacionalne kompanije i njenih ugovornih poslovnih partnera.

Transferne cijene su tržišne cijene oslobođenje ekstremnih uticaja konjukturnih tržišnih oscilacija. Stabilnije su od tržišno uvozno-izvoznih cijena i manje su osjetljive na tekuće oscilacije cijena na svjetskom tržištu.

Transferne cijene su u funkciji obezbjeđivanja dugoročno stabilnih ekonomskih relacija između dijelova transnacionalne kompanije i maksimizacije njenog ukupnog profita.



Koristeći odgovarajuće transferne cijene proizvoda i usluga, transnacionalna kompanija je u mogućnosti da manipuliše ostvarenim ukupnim profitom, da ga preko više ili niže transferne cijene prebacuje iz filijale jedne zemlje u kojoj su poreske stope na ostvareni profit visoke u filijalu druge zemlje u kojoj su poreske stope na ostvareni profit niske.

7.3. Forme transnacionalizacije

Transnazionalizacija poslovanja se odvija posredstvom:

međunarodne trgovine; stranih direktnih investicija; ugovorenih aranžmana.

Izvor: Sandra Stojanović Jovanović, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd: Prometej, str. 82., prema Harison, Andrew, Ertgurul Dalkarin and Ena Elsey, International Business: Global Competition from a European perspective, University Press, Ohford, 2000, str. 11.

Slika 1.2. Forme transnacionalizacije poslovanja

7.3.1. Međunarodna trgovina19

Globalni procesi kreiraju savremeno društvo stvarajući postmoderni svet. Osnovne odlike postmodernog sveta su: smanjenje razlika između unutrašnje i spoljne politike, stvaranje međuzavisnosti, unifikacija poslovnih pravila, „ukidanje“ nacionalnih granica, transparentnost i razvoj međusobne odgovornosti.

Razvoj procesa globalizacije savremenog svijeta i internacionalizacije poslovanja, rezultira novim pojavnim oblicima savremene trgovine. Globalizacija u velikoj meri utiče na internacionalizaciju društva i društvenih odnosa.

Najznačajniji novi pojavni oblici internacionalizacije savremene trgovine su:

stvaranje mega-tržišta; nastanak i razvoj mega kompanija; uvođenje elektronskog oblika poslovanja i komuniciranja; planetarni razvoj demokratije i političkog pluralizma; tranzicioni proces zemalja koje su prešle iz socijalističkog oblika društvenog uređenja

u demokratski oblik društvenog uređenja.

19 Više vidjeti: Ilija J. Džombić, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka, str. 48-52.



Intenzivnim razvojem međunarodne trgovine, stvaranjem novih dobara i usluga i intenziviranjem međunarodnog kretanja kapitala, nacionalne privrede u XX vijeku postaju međusobno bliže i povezane više nego ikada prije.

Upoznavanje i proučavanje promjena u međunarodnom okruženju postalo je primarni zadatak kako u procesu kreiranja poslovne strategije individualnog poslovnog subjekta sa jedne strane, tako i u procesu kreiranja ekonomske politike države sa druge strane.

Ni jedna nacionalna privreda ili njen poslovni subjekat u savremenim uslovima tržišnog poslovanja, ne može da se izoluje i ostane po strani od kretanja u svjetskoj privredi. Razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa ide u pravcu da na odgovarajući način spaja nacionalne privrede u jedan cjelovit svetski ekonomski sistem, u kojem će svaka nacionalna privreda pronaći svoje interese.

Međunarodna trgovina se provlači kroz sve pore procesa reprodukcije. Neposredno utiče na brži i efikasniji razvoj proizvodnih snaga i odnosa koji nastaju u međunarodnoj razmjeni između nosilaca proizvodnje i potrošnje na međunarodnom nivou.

Međunarodna trgovina ima sve veći uticaj na današnje diplomatske i međunarodne ekonomske odnose među državama, ali isto tako i na svakodnevne probleme čovjeka. Razvijene države nastoje da obezbijede tržište za plasman svojih proizvoda ili usluga. Istovremeno, razvijene zemlje u ovim odnosima pronalaze mogućnost da u zamjenu za svoja dobra ili usluge dobiju sirovine i jeftinu radnu snagu. Na taj način obezbeđuju potrebne proizvode i sredstva za brži privredni razvoj.

Svjetsko tržište postaje mjesto na kojem se susreću interesi i suprotnosti nosilaca međunarodne robne i uslužne razmjene različitih društveno-ekonomskih sistema i različitog stepena razvijenosti proizvodnih snaga.

Međunarodna trgovina postaje lokomotiva razvoja kako na nacionalnom, tako i na svjetskom nivou. Ona postaje lokomotiva ekonomskog razvoja i za one zemlje koje imaju relativno malo učešće u međunarodnim trgovinskim tokovima.

Korist od međunarodne trgovine nije samo u materijalnim dobrima. Ona se uočava i u mobilnosti finansijskog i tehnološkog kapitala koji je često pokretačka snaga nerazvijenih zemalja i zemalja u razvoju.

Osnovne karakteristike savremenih međunarodnih ekonomskih odnosa su liberalizacija i globalizacija svetske privrede. Tendencije svetske trgovine su pod neposrednim uticajem ovih procesa. Strukturne promjene predstavljaju jednu od osnovnih karakteristika međunarodne trgovine pri kraju XX vijeka. Proizvodi, kao posljedica naučno-istraživačkog rada i usluge postaju najdinamičnije kategorije međunarodne trgovine uz svakodnevno rastući značaj elektronske trgovine. Ove pojave obilježavaju međunarodnu trgovinu na početku XXI vijeka.

Kontinuiran proces integracije svetske ekonomije, ubrzane tehnološke promjene i stvaranje snažnog konkurentnog okruženja na globalnoj osnovi definišu danas nove uslove poslovanja.

Ekonomski motiv učešća u međunarodnoj trgovini je težnja kompanije koja uvozi dobra ili usluge da svojom privrednom aktivnošću ostvari što veći profit, veći od onog koji bi eventualno ostvarila njihovom prodajom i kupovinom na unutrašnjem (domaćem) tržištu.

Značaj međunarodne trgovine za stabilnost međunarodne ekonomije i njen dinamičan razvoj, stabilan i dinamičan razvoj svake pojedinačne države, uočen je i na Bretenwudskoj konferenciji 1944. godine, iako tada nisu postojali uslovi za stvaranje posebne svjetske trgovinske organizacije.

Na proslavi 50 godina postojanja i rada GATA-a (1948-1998) generalni direktor Svjetske trgovinske organizacije Renato Ruggerio, prezentovao je podatak da je u periodu 1948-1997. godine obim svetske trgovine uvećan za 14 puta. U istom periodu, obim svjetske proizvodnje



uvećan je za 5,5 puta, što govori o značaju međunarodne trgovine u razvoju nacionalnih ekonomija.20

7.3.2. Strane direktne investicije

Privrednom rastu i razvoju zemalja koje su u fazi razvoja i procesa tranzicije značajan doprinos daju strana ulaganja. Iskustva zemalja, koje su zabilježile značajan priliv stranih direktnih ulaganja pokazuju da su strana ulaganja igrala značajnu ulogu u strukturnim promjenama proizvodnje i izvoza. Za zemlje koje imaju otežan pristup međunarodnom tržištu kapitala, strana ulaganja predstavljaju „ventil“ za angažovanje inostranih sredstava.

Osnovni vidovi stranih ulaganja su21:

strane direktne investicije (foregin direct investments), zajednička ulaganja (joint ventures), portfolio investicije, ulaganje sredstava u vezi sa privatizacijom i koncesije.

Izvore kapitala možemo podijeliti na javne i privatne. Izvori javnog kapitala su kapital državnih institucija, centralnih banaka, sredstva međunarodnih finansijskih organizacija (Međunarodni monetarni fond, Grupacija Svjetske banke i drugi izvori). Privatni izvori kapitala su sredstva pojedinaca, privatnih preduzeća, akcionarskih društava, poslovnih banaka i sl.

Oblici izvoza privatnog kapitala su:

direktne investicije: ulaganje u određen poslovni subjekat u inostranstvu sa ciljem sticanja vlasništva nad njim i

portfolio investicije: ulaganja kapitala u hartije od vrijednosti.

Direktne investicije prema formulaciji Međunarodnog monetarnog fonda definišemo kao „investicije koje preduzima preduzeće iz jedne zemlje (direktni investitor) u cilju uspostavljanja trajnog interesa u preduzeću rezidentu druge zemlje“22.

OECD-e strana direktna ulaganja definiše kao „uspostavljanje trajnog interesa preduzeća rezidenta jedne zemlje u preduzeću rezidentu druge zemlje. Trajni interes podrazumijeva dugoročan odnos između direktnog investitora i preduzeće u koje se investira i učešće u upravljačkoj strukturi“23.

Svjetska banka je strane direktne investicije definisala kao „investicije koje su učinjene sa namjerom da bi se ostvario trajni interes u upravljanju u preduzeću gdje ulaže, i to najmanje 10% glasova u upravljačkoj, odnosno glasačkoj strukturi“24.

Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju, strane direktne investicije je definisala „kao investicije koje podrazumijevaju dugoročni odnos sa trajnim interesom i kontrolom preduzeća rezidenta jedne zemlje u preduzeću rezidentu druge zemlje“.

Strane direktne investicije su „pojava kada investitor koji se nalazi u jednoj zemlji (zemlja porijekla) stiče aktivu u drugoj zemlji (zemlja domaćina) sa namjerom da upravlja aktivom“. Pod aktivom se podrazumijeva cjelokupna imovina firme. Obuhvata sredstva i prava kojima jedna firma raspolaže. Dimenzija upravljanja je ono što razlikuje inostrane direktne

20 www.wto.org 21 Kovačević R., Oblici i mehanizmi stranih ulaganja, Strana ulaganja – poslovno-analitički pristup, 2000., Beograd, Univerzitet „Braća Karić“, str. 24-29. 22 www.imf.org 23 www.oecd.org 24 www.worldbank.org



investicije od portfolio investicija u inostrane akcije, obveznice i ostale finansijske instrumente. Postoje tri glavne kategorije stranih direktnih investicija25:

Equity kapital, predstavlja vrijednost investicija u akcije preduzeća u inostranstvu. Stanje vlasničkog uloga od 10% ili više običnih glasačkih prava u akcionarskom preduzeću ili odgovarajući ekvivalent u neakcionarskom preduzeću, uobičajeno se smatra kao granica za kontrolu aktive. Ova kategorija uključuje i merdžere, akvizicije, grinfild investicije (stvaranje novih postrojenja) i braunfild investicije (dijelovi građevinskog zemljišta koji su ugroženi ranijim korišćenjem, koji su zapušteni, koji se više ne koriste, koji mogu da stvore probleme zagađenosti, koji se nalaze u izgrađenom urbanom području i koji zahtijevaju investicije kako bi bili vraćeni na kvalitetnije korištene);

Reinvestirani profit (zarade), su prihodi afilijacija koji nisu raspodijeljeni u dividende i nisu vraćeni nazad matičnoj kompaniji. Pretpostavlja se da se zadržani profiti reinvestiraju u afilijaciji. Ova kategorija predstavlja i do 60% izlaznih investicija za zemlje kao što su Sjedinjene Američke Države i Velika Britanija;

Intra-kompanijski zajmovi, podrazumijeva se kratkoročno i dugoročno pozajmlji-vanje sredstava između direktnog investitora i filijala, kao i između stranih filijala.

Strane direktne investicije podstiču privredni rast ne samo kao dodatak raspoloživoj domaćoj štednji, već i zbog toga što se obezbjeđuje pristup novim tehnologijama. Strane direktne investicije često za rezultat imaju direktan uvoz napredne tehnologije, ali i transfer upravljačkih i proizvodno usmjerenih znanja. Takođe, strane direktne investicije generišu pozitivne ekstrenalije na domaća preduzeća, u smislu da su ona u mogućnosti da steknu nova znanja pomoću kojih isporučuju inpute inostranim firmama ili dok konkurišu za potrošače. Mjera u kojoj će zemlja domaćin biti u stanju da apsorbuje inostranu tehnologiju, direktno preko domaćih afilijacija transnacionalnih kompanija ili direktno putem prelijevanja u domaće firme, zavisi od stanja ljudskog kapitala koji postoji u privredi domaćina, jer ljudski kapital i napredna tehnologija imaju tendenciju da postanu komplementarni inputi. Empirijska istraživanja pokazuju da ulazne strane direktne investicije mogu imati pozitivne ekstrenalije za zemlje koje karakteriše relativno dobra raspoloživost ljudskim kapitalom i u zemljama koje prihvataju izvozno orijentisanu strategiju. U pogledu relativne raspoloživosti ljudskim kapitalom i liberalizacije trgovinskih režima, može se zaključiti da napredne zemlje u tranziciji mogu bolje da ispune oba ova zahtjeva i da će biti u mogućnosti da koriste oba tipa ekstrenalija.

Sem toga, što obezbjeđuju pristup savremenoj tehnologiji, strane direktne investicije mogu da obezbijede zemljama u tranziciji potrebna korporativna upravljanja. Loše upravljanje je bio jedan od glavnih razloga loših performansi preduzeća u državnom vlasništvu u prošlosti. Jedan od načina da se osigura čvrsto upravljanje vlasničkom strukturom je, da se preduzeće proda inostranom strateškom investitoru. Ovi investitori imaju i podsticaj i snagu za efektivno kontrolisanje upravljanja. Međutim, komplementarni domaći strateški investitori predstavljaju rijetkost. Stoga, ukoliko se značajan broj preduzeća u državnom vlasništvu proda stranim strateškim investitorima, tada se glavna uloga prepušta stranim investitorima.

Zlatno pravilo za privlačenje novih stranih direktnih investicija je transparentnost. Vitalna uloga transparentnosti za strane direktne investicije potiče iz nekoliko razloga.

Prvi razlog je da netransparentnost nameće dodatne troškove za poslovanje. To se odnosi na prikupljanje nedostajućih informacija, ali i na rizik od korupcije, koja može

25 Više vidjeti: Stojadinović Jovanović Sandra, Transnacionalizacija međunarodne trgovine, 2008., Beograd, Prometej, str. 11.



biti veoma skupa za preduzeća (procijenjeno je da je 1999. god. mito činio čak 15% prihoda preduzeća u Gruziji).

Drugi razlog značaja transparentne politike je taj što ona podstiče međunarodne merdžere i akvizicije, zatim pozitivno dejstvo na stav investitora, i otvoreni režimi trgovine i investicija, koji se ističu kao moćan instrument za privlačenje stranih direktnih investicija.

U pogledu perspektive stranih direktnih investicija treba istaći da će globalna integracija nastaviti da podstiče direktne strane investicije gdje god postoji povoljno ekonomsko okruženje. Za ukidanje prepreka koje sprečavaju protok stranih direktnih investicija potrebno je utrošiti mnogo vremena. Može se primijetiti da je mali broj zemalja izvršio sveobuhvatnu reformu politike stranog investiranja, mada su mnoge zemlje preduzele niz različitih mjera kako bi podstakle strane direktne investicije. Zemlje u razvoju se nalaze u tri faze procesa reformi:

neke su vodeći domaćini stranih direktnih ulaganja; druge tek postaju domaćini stranih direktnih ulaganja; neke zemlje tek počinju da unapređuju okruženje za priliv stranih direktnih ulaganja.

Imajući u vidu da je proces integracije svjetske privrede povezan sa napretkom na planu priliva stranih direktnih investicija, može se očekivati da će, nezavisno od tempa reformi po pojedinim zemljama, opšti pravac kretanja biti ka većoj liberalizaciji. Za razliku od ranijeg priliva stranih direktnih investicija, koji je često koristio neefikasnost privređivanja u zemljama u razvoju, novi priliv stranih direktnih investicija biće usmjeren na efikasnu proizvodnju za svjetsko tržište.

Paralelno sa uklanjanjem prepreka za kretanje međunarodnog kapitala i sa razvojem domaćeg tržišta kapitala u zemljama u razvoju, domaći i inostrani investitori će se u sve većoj mjeri da udružuju na planu globalnog finansiranja preduzeća, što je jedan od naglašenih aspekata globalne integracije. Drugi aspekt predstavlja prisutnost dvosmjernog toka inputa, proizvoda i finansijskih sredstava između filijala kompanija u raznim zemljama. Time se stvaraju novi uslovi da preduzeća uzimaju sredstva tamo gde su najpovoljniji uslovi, a investiraju tamo gdje je najveći profit. Time se smanjuju razlike između domaćih i inostranih preduzeća.

Novija karakteristika razvoja stranih direktnih investicija je povećano investiranje zemalja u razvoju u inostranstvu. Preduzeća iz zemalja u razvoju koja ispunjavaju svjetske standarde mogu da pristupe međunarodnom tržištu kapitala i da na lakši i jednostavniji način dođu do potrebnih sredstava. Time će nedostatak kapitala predstavljati sve manju prepreku privrednoj ekspanziji zemljama u razvoju. Zbog toga se očekuje da će strane direktne investicije u budućem vremenu sve više predstavljati mehanizam za transfer opšteg znanja, sistema i tehnologije, a sve manje mehanizam za transfer kapitala.

7.3.2.1. Strane direktne investicije u Bosni i Hercegovini

Strana direktna ulaganja predstavljaju samo jedan od faktora koji daje doprinose ukupnom privrednom razvoju Bosne i Hercegovine, koja nije uspela da obezbijedi kontinuiran priliv stranih ulaganja zbog slabog poslovnog okruženja. Unapređenju poslovnog okruženja doprinosi povećanje ekonomske slobode i vladavine prava. Prisustvo države u privredi potrebno je svesti na minimum. Aktivnosti države, mogu dati rezultate kada se postave pravila tržišnog takmičenja. Razvijanje poslovnog okruženja podrazumeva uklanjanje prepreka i prekomjerne državne intervencije u privredi, obezbjeđujući šire polje za poslovanje. Razvijanjem boljih veza sa privatnim sektorom na državnom i opštinskom nivou



rješava se problem konkurentnosti i razumijevanja značaja stranih ulaganja u opštinama i javnim preduzećima kreirajući uspešne strategije za promociju ulaganja.

Institucionalno jačanje podrazumijeva uspostavljanje novih funkcija države u uslovima tržišne privrede i stvaranje uslova za razvoj tržišnih institucija, tržišta rada, liberalizacije, privatizacije i priliva kapitala sa međunarodnog tržišta. Privlačenje i zadržavanje stranih direktnih ulaganja primarni je cilj mnogih država. Takav oblik kapitala ima važnu ulogu u stvaranju novih radnih mjesta, povećanju izvoza, prenošenju tehnologije i znanja o poslovanju, povećanju konkurentnosti, unapređenju ukupne proizvodnje i smanjenju siromaštva putem opšteg privrednog rasta i razvoja.

Stvaranje povoljnih uslova kako za domaća, tako i za strana ulaganja, predstavlja veliki izazov za sve zemlje. Globalizacija i želja za razvojem poslovne konkurentnosti stvaraju okvir i potrebu za neposrednim unapređenjem opšteg poslovnog okruženja i rezultata rada privrednih subjekata. Na makro nivou, obezbeđenje stabilnosti i poboljšanja opšteg poslovnog okruženja stvaraju vlade država. Istovremeno, pritisci tržišta rada zahtijevaju stalnu nadogradnju djelotvornosti i veću efikasnost onih koji upravljaju preduzećem.

Bosna i Hercegovina se suočava sa niskim stepenom ulaganja u privredu i privredne kapacitete bosanskohercegovačke ekonomije. Ekonomija Bosne i Hercegovine ima potrebu za većim prilivom stranih direktnih ulaganja. U cilju unapređenja poslovnog okruženja i poslovne klime i razvoja industrijske saradnje, potrebno je ukloniti destimulativne elemente i strukturalne prepreke: komplikovan postupak registracije preduzeća, velike dugove preduzeća, složen fiskalni okvir, slabo korporativno upravljanje i sl.

Na osnovu podataka Ministarstva spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, u periodu od maja 1994. do 31.12.2009. god., u Bosnu i Hercegovinu je uložen kapital stranih investitora iz 91 zemlje svijeta, na osnovu koga je registrovano 13.040 Ugovora (akata) o direktnim stranim ulaganjima u skladu sa Zakonom o politici direktnih stranih ulaganja u Bosni i Hercegovini („Službeni glasnik BiH“, broj 17/98 i 13/03) i drugim zakonskim propisima u vrijednosti 7,53 mlrd. KM, što je 473,0 miliona ili 6,7% više u odnosu na stanje iz 31.12.2008. god.

Broj Ugovora u odnosu na stanje zaključno sa 31.12.2008. god. povećan je za 945 ili 7,8%, dok je prosječna vrijednost uloga u kumulativnom periodu utvrđena na bazi broja Ugovora i ukupnih ulaganja iznosila 577.463 KM i manja je 1,0% u odnosu na prosjek zaključno sa 31.12.2008. god..

Evropske zemlje (39) u ukupnom kapitalu učestvuju sa 6,94 mlrd. KM ili 92,1%, a vanevropske zemlje (52) sa 593,17 miln. KM ili 7,9%. Evidentan je pad učešća evropskih zemalja za 2,3% u poređenju sa 31.12.2008. god. iako je kapital evropskih zemalja povećan 4,1%, a vanevropskih 50,0%.

Od 27 država članica Evropske unije, njih 25 su zastupljene u registrovanom kapitalu evropskih zemalja i učestvuju sa 3,38 mlrd. KM ili 49,0% u ukupnim ulaganjima u Bosni i Hercegovini..

Najveća ulaganja od Evropskih zemalja u izvještajnom periodu odnose se na Srbiju u iznosu 1,7 mlrd. KM ili 22,3%, Austriju 976,1 miln. KM ili 13,0%, Hrvatsku 917,0 miln. KM ili 12,2%, Sloveniju 860,0 miln. KM ili 11,4%, Švajcarsku 529,2 miln. KM ili 7,0%, Litvaniju 493,7 miln. KM ili 6,6%, Rusiju 392,2 miln. KM ili 5,2%, Njemačku 296,5 miln. KM ili 3,9%, Italiju 206,4 miln. KM ili 2,7% i Holandiju 148,0 miln. KM ili 2,0%, a od vanevropskih zemalja: Turska 253,8 miln. KM ili 3,4%, Saudijska Arabija 60,0 miln. KM ili 0,8% i Sjedinjene Američke Države 57,0 miln. KM ili 0,8% od ukupnih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu.

Registrovana ulaganja Islamskih zemalja (23) u Bosnu i Hercegovinu iznosila su 425,4 miln. KM.

Prema oblicima ulaganja, kapital u novcu-gotovini iznosi 6,07 mlrd. KM (80,5%), stvarima-opremi i građevinskim objektima 1,39 mlrd. KM (18,5%) i u pravima 70,2 miln. KM



ili 1,0% od ukupnog stranog kapitala. U navedenom periodu strani kapital u Bosni i Hercegovini iz 31 države sa preko 10 miln.

KM iznosi 99,2% od vrijednosti ukupnih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu.

Tabela 1.1. Najznačajnija ulaganja odnose se na sljedećih 11 zemalja

Država Iznos u mlrd. KM % Srbija 1,7 22,3

Austrija 0,976 13,0 Hrvatska 0,917 12,2 Slovenija 0,860 11,4

Švajcarska 0,529 7,0 Litvanija 0,493 6,6

Rusija 0,392 5,2 Njemačka 0,296 3,9

Turska 0,253 3,4 Italija 0,206 2,7

Holandija 0,148 2,0 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

Registrovani strani kapital pretežno se odnosi na ulaganja u oblast proizvodnje u visini 3,53 mlrd. KM (46,9%), bankarstvo 875,1 miln. KM (11,6%), trgovinu 716,1 miln. KM (9,5%), usluge 276,4 miln. KM (3,7%), saobraćaj 1,54 mlrd. KM (20,4%), turizam 78,8 miln. KM (1,1%) dok ostala ulaganja po sektorima učestvuju sa 515,2 milion KM ili 6,8% u ukupnim stranim ulaganjima.

U 2009. god. u Bosni i Hercegovini registrovana su strana ulaganja u iznosu 473,0 miln. KM što čini 6,3% ukupnih stranih ulaganja registrovanih od maja 1994. do 31.12.2009. god. i manja su 18,1% (104,7 miln. KM) u odnosu na isti period prethodne godine.

Tabela 1.2. Najznačajnija ulaganja u 2009. god.

Država Iznos u miln. KM % Turska 185,7 31,0 Austrija 90,2 15,1

Hrvatska 74,4 12,4 Srbija 62,3 10,4

Slovenija 60,0 10,0 Italija 19,1 3,2

Poljska 16,0 2,7 Kipar 15,7 2,6

Crna Gora 11,8 2,0 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine



Tabela 1.3. Pregled registrovanih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu od maja 1994. do 31. decembra 2009. god. (u 000 KM)

Red. br.

D r ž a v a P e r i o d

U k u p n o (3+4) maj 1994. do 31.12.2008.

januar 2009. do 31.12.2009.

1 2 3 4 5 1. Afganistan 1 - 1 2. Albanija 17 - 17 3. Alžir 2 - 2 4. Andora 1 - 1 5. Austrija 963.457 12.641 976.098 6. Australija 2.007 2 2.009 7. Bahami 1 - 1 8. Bangladeš 3 - 3 9. Bahrein 300 - 300

10. Belgija 41.030 7 41.037 11. Belize 1 1 2 12. Brazil 2 4 6 13. Bugarska 22.729 25 22.754 14. Crna Gora 3.425 13.445 16.870 15. Češka Republika 7.122 -627 6.495 16. Danska 47.945 2.120 50.065 17. Djevič. Ostrva 45.296 1 45.297 18. Egipat 11.273 31 11.304 19. Ekvador 4 - 4 20. Francuska 10.137 1.434 11.571 21. Grčka 4.058 4 4.062 22. Gruzija 7 - 7 23. Gibraltar 13 - 13 24. Gvineja 2.461 - 2.461 25. Holandija 144.984 2.971 147.955 26. Hongkong 4.333 - 4.333 27. Hrvatska 852.896 64.141 917.037 28. Indija 1.598 55 1.653 29. Indonezija 10 - 10 30. Irak 53 - 53 31. Iran 1.041 7 1.048 32. Irska 262 18 280 33. Island 722 - 722 34. Italija 194.471 11.923 206.394 35. Izrael 534 1.292 1.826 36. Japan 3 - 3 37. Jordan 70 - 70 38. Jemen 79 - 79 39. Južnoaf. Republika 16 - 16 40. Kanada 2.008 4 2.012 41. Kajmanski otoci 43.165 - 43.165 42. Katar 20 - 20 43. Kenija 26 - 26 44. Kina 2.431 80 2.511 45. Kipar 25.945 12.051 37.996 46. Kosovo - 5 5 47. Kuvajt 38.965 1.086 40.051 48. Libanon 12 - 12



1 2 3 4 5 49. Libija 41 3 44 50. Lihtenštajn 16.921 - 16.921 51. Luksemburg 67.132 -2.975 64.157 52. Litvanija 493.704 - 493.704 53. Liberija 5 - 5 54. Mađarska 34.455 -256 34.199 55. Malta 255 - 255 56. Makedonija 915 31 946 57. Malezija 9.550 2 9.552 58. Maroko 1 - 1 59. Moldavija 10 - 10 60. Mongolija 2 - 2 61. Nigerija 5 - 5 62. Nepal 2 - 2 63. Norveška 5.934 174 6.108 64. Novi Zeland 7 - 7 65. Njemačka 290.629 5.860 296.489 66. Pakistan 139 2 141 67. Panama 4.016 2 4.018 68. Poljska 2.942 15.989 18.931 69. Portugal 7 - 7 70. Rep. Mauricijus 2 - 2 71. Rep. Koreja 485 2 487 72. Rumunija 59 23 82 73. Rusija 391.464 701 392.165 74. Saud. Arabija 52.237 7.734 59.971 75. Sad 54.644 2.307 56.951 76. San marino - 96 96 77. Sejšeli 845 - 845 78. Sirija 80 4 84 79. Slovačka 14.304 74 14.378 80. Slovenija 801.050 58.990 860.040 81. Srbija 1.604.326 72.137 1.676.463 82. Sudan 901 2 903 83. Španija 2.477 11 2.488 84. Švajcarska 526.044 3.196 529.240 85. Švedska 13.927 121 14.048 86. Tunis 2.864 - 2.864 87. Turska 68.184 185.639 253.823 88. UAE 45.142 20 45.162 89. Ukrajina 467 - 467 90. V. Britanija 76.006 387 76.393 91. Venecuela 1 - 1

U k u p n o: 7.057.117 472.997 7.530.114

Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine



Tabela 1.4. pregled registrovanih stranih direktnih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu od maja 1994. god. do 31. decembra 2009. god. (rang zemalja prema visini uloga preko 10 miln. KM) u 000 KM

Red. br. Država I Z N O S

% učešća

1. Srbija 1.676.463 22,3 2. Austrija 976.098 13,0 3. Hrvatska 917.037 12,2 4. Slovenija 860.040 11,4 5. Švajcarska 529.240 7,0 6. Litvanija 493.704 6,6 7. Rusija 392.165 5,2 8. Njemačka 296.489 3,9 9. Turska 253.823 3,4

10. Italija 206.394 2,7 11. Holandija 147.955 2,0 12. V. Britanija 76.393 1,0 13. Luksemburg 64.157 0,8 14. Saud. Arabija 59.971 0,8 15. Sad 56.951 0,8 16. Danska 50.065 0,7 17. Djevič. Ostrva 45.297 0,6 18. Uae 45.162 0,6 19. Kajmanski otoci 43.165 0,6 20. Belgija 41.037 0,5 21. Kuvajt 40.051 0,5 22. Kipar 37.996 0,5 23. Mađarska 34.199 0,4 24. Bugarska 22.754 0,3 25. Poljska 18.931 0,3 26. Lihtenštajn 16.921 0,2 27. Crna gora 16.870 0,2 28. Slovačka 14.378 0,2 29. Švedska 14.048 0,2 30. Francuska 11.571 0,2 31. Egipat 11.304 0,2 32. Ostale zemlje (60)

(do 10 miliona KM) 59.485 0,8

U k u p n o: 7.530.114 100,0 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine



Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

Grafikon 1.1. Rang zemalja prema visini stranog kapitala u BiH sa preko 100 miln. KM od maja 1994. god. do 31.12.2009. god.

Tabela 1.5. Pregled registrovanih direktnih stranih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu po periodima od maja 1994. god. do 31. decembra 2009. god. u 000 KM

P E R I O D I Z N O S % učešća 1 2 3

Maj 1994. do 31.12.1997. 83.330 1,1 I – XII 1998. 117.436 1,6 I – XII 1999. 324.533 4,3 I – XII 2000. 310.098 4,1 I – XII 2001. 274.198 3,6 I – XII 2002. 604.319 8,0 I – XII 2003. 330.812 4,4 I – XII 2004. 1.209.348 16,1 I – XII 2005. 474.752 6,3 I – XII 2006. 356.815 4,7 I – XII 2007. 2.393.804 31,8 I –XII 2008. 577.672 7,7 I –XII 2009. 472.997 6,3

U K U P N O: 7.530.114 100,0 Izvor: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine

Rezultat zakašnjelog početka opštih privrednih reformi i privredne modernizacije uočavaju se kroz:

relativno nizak nivo stranih ulaganja koje obezbjeđuje Bosna i Hercegovina u poređenju sa drugim državama;

većina novih stranih ulaganja usmjerena je na kupovinu preduzeća i imovine koji su u programu privatizacije;

nedovoljno ulaganje u poslovanje usmjereno ka međunarodnom tržištu; nizak nivo izvoza i postojanje zavisnosti od međunarodne pomoći i privatnih

22,3

13,0 12,2 11,4

7,0 6,6 5,2 3,9 3,4 2,7 2,0

10,3

0200400600800

10001200140016001800

RANG ZEMALJA PREMA VISINI STRANOG KAPITALA U BIH SA PREKO 100 MILIONA KM OD MAJA 1994. DO 31.12.2009. GODINE

(U MILIONIMA KM)



novčanih doznaka iz inostranstva kao podrške Vladinim programima, potvrđuje ukupno nizak nivo ulaganja;

ograničenost institucionalnih sposobnosti i nerazvijenosti mehanizama za podršku investitora i sprovođenje njihovih planova.

Države u regionu, koje su modernizovale i obezbijedile administrativnu stabilnost, uspješno privlače značajna strana ulaganja koja daju doprinos povećanju izvoza.

U cilju obezbjeđenja inostranog kapitala, potrebno je26:

izvršiti zakonodavne reforme; jačati institucionalne kapacitete razvijajući saradnju državne i lokalne vlasti; unaprijediti privrednu konkurentnost; predočiti široj javnosti značaj stranih ulaganja kroz jasno usmjerene markentiške

aktivnosti.

Šema 1.2. Obezbeđenje priliva stranih ulaganja

Najizraženije prepreke većeg priliva stranih direktnih ulaganja u Bosni i Hercegovini izražene su kroz:

1) Zakonodavne probleme:

vlasništvo nad zemljom i uopšte vlasnička struktura; reforma i modernizacija pravosudnog sistema i zakonodavstva; jasno definisani propisi kojima se uređuje oblast građevinarstva.

2) Ograničenost institucionalnih kapaciteta za sprovođenje reformi strateškog planiranja i marketinga:

potreba da se u administrativnim i regulatornim tijelima izdvoje kao prioritetna ona pitanja koja se tiču investitora;

potreba da se izgrade kapaciteti za promociju ulaganja, strateško planiranje i razvoj poslovne politike;

potreba da se pruži podrška privatnom sektoru i obrazovnom sistemu u sveukupnom procesu reformi;

stvaranje sistema izdavanja građevinskih dozvola razvijajući načelo „sve pod jednim krovom“.

3) Kašnjenje procesa reformi, poboljšanje konkurentnosti i otklanjanje infrastrukturnih nedostataka:

26 Više vidjeti: Džombić I.,Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, str. 88-92.



potreba ubrzanja reformskih procesa i privatizacije velikih javnih preduzeća; unapređenje tehnološkog razvoja; smanjenje troškova akreditacije, kontrole kvaliteta, sertifikacije i pristupa

međunarodnim standardima.

4) Potreba za razumijevanjem značaja stranih investicija i programa osjetljivih na potrebe investitora i razvijanje usmerenog nacionalnog programa za promociju ulaganja.

Zadatak institucija zakonodavne i izvršne vlasti u Bosni i Hercegovini, uključujući i diplomatsko–konzularna predstavništva države je stvaranje preduslova za:

povećanje vrijednosti novih ulaganja u proizvodne kapacitete; kvalitetna dostupnost informacija o mogućnostima investiranja u Bosnu i

Hercegovinu; olakšanje i podrška investitorima u ubrzanju realizacije planiranih ulaganja u zemlji; podrška ulagačima u širenju njihovog angažmana u zemlji i maksimalno povećanje

nivoa međunarodno konkurentne dodatne vrijednosti domaćih proizvoda i usluga u privredi.

Vlade razvijenih država već odavno su shvatile prednosti direktnih stranih ulaganja, te svojom politikom podstiču ulaganja i traže načine da unaprijede svoje investiciono okruženje, i to kroz:

doprinos privrednom razvoju kroz porast izvoza; stvaranjem novih mogućnosti zapošljavanja; pozitivnim uticajem na izmjene propisa, ljudskih resursa i unapređenje upravljanja

preduzećem; razvojem infrastrukture; stvaranjem preduslova za razvoj preduzetništva; porastom fiskalnih prihoda koji će dati doprinos razvoju infrastrukture i društvene

potrošnje.

Ulaganja u sve sektore su dobrodošla. Analizirajući privredni potencijal Bosne i Hercegovine, izdvojićemo nekoliko sektora koji mogu dati doprinos bržem razvoju države s obzirom na konkurentsku prednost koje imaju ili mogu imati u Bosni i Hercegovini:

poljoprivreda i prehrambena industrija: prehrambeni i neprehrambeni proizvodi sa naglaskom na proizvode u skladu sa ekološkim standardima, proizvode sa geografskim porijeklom, proizvode sa tradicijom i superiornim kvalitativnim karakteristikama;

bankarstvo i finansijske usluge; inženjering: specijalizovane službe. Projektovanje, izgradnja po principu „ključ u

ruke“; drvo-prerađivačka industrija i izrada proizvoda koji se zasnivaju na zanatskim

vještinama; informaciono-komunikaciona tehnologija i inicijative koje se zasnivaju na

sposobnostima univerzitetskih istraživačkih centara; javno-privatna partnerstva: energetski sektor, telekomunikacioni sektor, razvoj

infrastrukture i rudarski sektor; razvoj turizma.

Navedeni sektori istaknuti su iz sljedećih razloga:

potencijalnih mogućnosti za otvaranje novih radnih mjesta; projekata direktnih stranih ulaganja u ovim sektorima koji mogu omogućiti napredak

određenih oblasti u Bosni i Hercegovini;



razvoj pomenutih sektora daje u znatnoj meri doprinos povećanju obima izvoza; može se omogućiti uvezivanje domaćih i stranih preduzeća i uslužnih delatnosti; pomenuti sektori se razvijaju na globalnom nivou; sektori imaju potencijalne mogućnosti za razvijanje industrijskih klastera dajući

prostor konkurentnoj prednosti po principu manjih tržišnih segmenata; liberalizacija ključnih javnih preduzeća i razvoj programa javno-privatnog partnerstva

predstavlja mogućnost ulaganja kao važnog elementa za oživljavanje investicionog okruženja.

7.3.2.2. Potrebe za novim stranim ulaganjima

Postoji niz primarnih izazova koji se nalaze pred privrednim razvojem Bosne i Hercegovine i koji zahtijevaju sistematski pristup i sprovođenje niza mera, a to su:

Visoka stopa nezaposlenosti koja se javlja usled restruktuiranja javnih preduzeća; Zbog kasnog početka procesa reformi i modernizacije, napredak se ne može očekivati

bez značajnijih ulaganja u konkurentne i savremene sektore industrije, poljoprivrede i usluga;

Postojanje ozbiljnih nedostataka u institucijama koje se bave sprovođenjem i upravljanjem reformi i modernizacijom, a koje su rezultat kasnog početka reformskih procesa.

a. Prepreke i preporuke za stvaranje poslovnog ambijenta za priliv stranih direktnih ulaganja

Glavni problemi i prepreke za kontinuiran i povećan priliv stranih direktnih ulaganja u Bosnu i Hercegovinu su procedure za dobijanje osnivačkih dozvola za pokretanje poslovnog procesa. Sa ovom problematikom potencijalni investitor susreće se na samom startu pokretanja poslovnog procesa. To dodatno izaziva dozu nesigurnosti kod potencijalnog investitora u pogledu vremena i troškova za dobijanje dozvole. Posljedica toga je preusmjerenje investicionog kapitala u države koje su mnogo pogodnije i liberalnije za pokretanje poslovanje.

Dužina vremenskog procesa za dobijanje saglasnosti i dozvole za početak poslovnog procesa uslovljena je kompleksnom i usložnjenom državnom administrativnom strukturom koja je uz to spora i neefikasna. Sporost i neefikasnost rezultat je preklapanja nadležnosti različitih vlasti. Bosanskohercegovačka administracija suočava se sa nedostatkom standardizovanih mjera koje će izbrisati dupliranje zahtjeva za dostavljanje dokumentacije. Unapređenje elektronskog poslovanje Vlada u Bosni i Hercegovini „elektronske vlade“ i uvođenje „elektronske javne uprave“ propisaće kvalifikacije koje moraju ispunjavati zaposleni, kako bi se izbjegle greške istih i neće dozvoliti političko miješanje u bilo koji veći projekat.

8. GLOBALIZACIJA DA ILI NE

Globalizacija je proces u kojem se ekonomije svijeta sve više integrišu stvarajući globalnu ekonomiju. Takav proces sa sobom nosi niz prednosti i mogućnosti, ali istovremeno prednosti i mogućnosti prate i određeni nedostaci i rizici, posebno za ne razvijene i siromašne zemlje i njihovo stanovništvo.

Prednosti ovog procesa su27: 27 Više vidjeti: Džombić I., Mjesto ekonomske diplomatije u globalizaciji ekonomskih tokova, Anali poslovne ekonomije, god. III, broj 4., Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, str. 7-30.



mogućnosti za zemlje u razvoju za brži, efikasniji i širi ekonomski razvoj; izjednačavanje uslova regulisanja inostranih i domaćih ulaganja; standardizacija proizvodnje i pružanja usluga; slobodan i nesmetan protok roba, usluga, kapitala i ljudi; povećan nivo ulaganja u infrastrukturni razvoj; društveni, naučno-tehnološki i kulturni razvoj; brža difuzija novih produktivnih ideja.

Nedostaci procesa globalizacije su:

povećanje stepena zavisnosti manje razvijenih zemalja od razvijenih zemalja i njihovih ekonomija;

gubljenje ekonomskog i političkog suvereniteta; značajan uticaj multinacionalnih kompanija u kreiranju i definisanju pravaca

nacionalnog ekonomskog razvoja; smanjenje obima investicionog kapitala u zemlje u razvoju; prijetnja kulturnom identitetu i nezavisnosti; Osjećaj manje vrijednosti, zavisnosti i podređenosti ekonomski jačim i snažnijim; izloženost ekonomskim i političkim sankcijama za „neposlušne zemlje“ od strane

ekonomskim moćnika koji kreiraju svjetsku ekonomsku i političku scenu.

Opravdana i razumljiva zabrinutost zbog globalizacije zasnovana je na činjenici da su prethodni veliki talasi globalizacije bili krajnje nejednaki u svojim efektima. Najgore pogođena područja, kao što je Afrika, i dalje pate od negativnih posljedica. Argumenat da će doći do širenja opšte dobrobiti od barem nekog oblika globalizacije danas se mora zasnivati na onome šta je drugačije kod ovog sadašnjeg talasa. Nije dovoljno reći da su prethodni talasi bili uvezani sa osvajačkim pohodima i kolonijalnim pokoravanjima. Kritičari bi mogli, a i govore da je današnja globalizacija samo na izgled drugačija. Tvrdnja da su „stvari sada drugačije“ mora izdržati ili pasti pod dokazima da sada postoje efikasna pravila igre za međunarodnu trgovinu, investicije, finansije i pomoć siromašnima – ili ako već ne, da se ova pravila stalno, uvjerljivo i nepovratno uvode28.

9. MJESTO EKONOMSKE DIPLOMATIJE U GLOBALIZACIJI EKONOMSKIH

TOKOVA29

Globalizacija je proces koji postepeno pretvara svijet u jedinstven prostor. Posljedica takvog procesa je suzbijanje uticaja države na aktivnosti izvozno orijentisanih privrednih subjekata. Oblici državnog uticaja na izvozne aktivnosti se mijenjaju. Smanjenje uticaja državne administracije posebno je uočljivo kod velikih izvoznih transnacionalnih kompanija. Razvijene transnacionalne i multinacionalne kompanije u znatnoj mjeri utiču na spoljnu politiku jedne države stavljajući je u službu ostvarenja sopstvenih interesa.

Stvaranje međuzavisnosti nacionalnih ekonomija ukida granice između domaćeg i međunarodnog tržišta, dajući nove odlike i dimenzije ekonomskoj diplomatiji. Nacionalno postaje globalno.

Karakteristike novog oblika ekonomske diplomatije su:

28 Više vidjeti: Michael P. Todaro, Stephen C. Smith, Ekonomski razvoj, Šahinpašić, Sarajevo, 2006. str. 551-591. 29 Preuzeto: Ilija J. Džombić, Mjesto ekonomske diplomatije u globalizaciji ekonomskih tokova, 2009., Anali poslovne ekonomije, godina III broj IV, Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, str. 23-25.



Povećanje broja učesnika na svetskoj trgovinskoj sceni; Izražen i naglašen multikulturizam; Višedimenzionalnost ekonomske diplomatije; Međusobna povezanost svih aktivnosti kojima se bavi ekonomska diplomatija.

Angloamerički istraživači posebno naglašavaju kvalitativne promjene proistakle pojavom novih učesnika. Ističu njihove interese i ulogu u ekonomskoj diplomatiji. Naglašavaju višeslojnost ekonomske diplomatije i njihove kombinacije u funkciji stvaranja ekonomskih interesa na nacionalnom i internacionalnom planu. Razvojem međunarodne privredne i trgovinske saradnje usložnjena je struktura i povećan broj nosilaca ekonomsko-diplomatske prakse. Strukturna usložnjenost utvrđuje ekonomsko-geografske ciljeve i aktivnosti koje se postavljaju pred ekonomsku diplomatiju. Ekonomska diplomatija postaje sredstvo pomoću kojeg se realizuje postavljeni i unaprijed utvrđeni ekonomsko-politički cilj. Za uspeh ekonomske diplomatije potrebno je postojanje internog i eksternog koncepta djelovanja. U okviru oba koncepta potrebno je definisati mikroekonomske i makroekonomske zadatke i ciljeve. Primarni zadatak ekonomske diplomatije je zaštita i promocija nacionalnih ekonomskih interesa. Zaštita i promocija nacionalnih ekonomskih interesa može se uspješno realizovati samo ako postoji usklađenost između strategije za obezbeđenje nacionalne ekonomske bezbednosti, strategije spoljno-trgovinskih odnosa i trgovinske politike.

Prioritetni zadatak državnih organa zemalja u razvoju i nerazvijenih zemalja postaje obezbjeđenje stabilnih tržišnih uslova za ulazak inostranog kapitala na domaće tržište. Zadatak državne administracije je stvaranje stimulativnog poslovnog ambijenta i povoljnih uslova za poslovanje svojih preduzeća u inostranstvu.

Proučavajući ekonomsku diplomatiju nameće se potreba sagledavanja njene uloge u razvoju i promociji ekonomije jedne države. Potrebno je uspostaviti odnos: nacionalna privreda – državna administracija – ekonomska diplomatija. Primarni zadatak državne administracije je da uspostavi most između privrednih subjekata svoje države sa ekonomskom diplomatijom i njenim predstavnicima koji predstavljaju svoju državu u inostranstvu. Uspostavljanje saradnje sa predstavnicima ekonomske diplomatije ne podrazumijeva samo uspostavljanje saradnje sa predstavnicima svoje zemlje u inostranstvu. Potrebno je uspostaviti saradnju i sa predstavnicima drugih država koji se nalaze u našoj zemlji. Cilj ekonomske diplomatije je objedinjenje internog i eksternog mehanizma djelovanja ekonomske diplomatije na promociji i zaštiti nacionalnih ekonomskih interesa.

Eksterni ili spoljni mehanizam delovanja ekonomske diplomatije su diplomatsko–konzularna predstavništva akreditovana u inostranstvu, predstavništva spoljno-trgovinskih komora i predstavništva domaćih kompanija koja posluju u inostranstvu.

Interni ili unutrašnji mehanizam delovanja ekonomske diplomatije obuhvata organizacionu strukturu, kreiranje, realizovanje i upravljanje ekonomsko-diplomatskim aktivnostima, uspostavljanje saradnje sa trgovinskim komorama, lokalnim zajednicama, udruženjima i asocijacijama poslodavaca i pojedinačnim mikroekonomskim subjektima.

Ciljevi ekonomske diplomatije moraju biti usaglašeni sa ciljevima samostalnih mikroekonomskih subjekata. Usaglašenost ciljeva ekonomske diplomatije sa ciljevima privrednih subjekata postiže se kreiranjem dugoročne strategije razvoja nacionalne privrede. Naravno, ekonomska diplomatija ne smije da prati samo preduzeća i njihovu poslovnu politiku. Ekonomska diplomatija pred sobom mora da ima i makroekonomske ciljeve države u okviru kojih su i ciljevi domaćih preduzeća.

Ekonomska diplomatija i ekonomske diplomate ne treba da kreiraju ili nameću poslovnu politiku samostalnim preduzećima, jer sama preduzeća najbolje poznaju svoje slabosti i prednosti. Zadatak ekonomske diplomatije je da pomogne preduzećima da što uspješnije iskoriste svoje prednosti i što jednostavnije prepoznaju i eliminišu svoje slabosti.

Djelatnost preduzeća zasniva se na saradnji sa domaćim i inostranim partnerima i na



saradnji koja mijenja shvatanje nacionalnih granica. Privredna struktura i trgovinska pravila su usložnjena. Pred njima se nalazi izazov u obliku očuvanja stečenih tržišnih pozicija i unapređenja njihovog eksporta.

10. EKONOMSKI DIPLOMATA U GLOBALNOM SVIJETU POSLOVANJA30

Ekonomska diplomatija je multidisciplinarna. Od njenih poslanika se očekuje da posjeduju spoj diplomatije i diplomatskih vještina, ekonomskog znanja, poznavanja vještina menadžmenta, metoda i tehnika pregovaranja i odnosa sa javnošću, vještina i metoda ekonomske špijunaže i prikupljanja ekonomskih podataka. Kadar koji posjeduje spoj pomenutih vještina stvoriće preduslove brzog, uspješnog i čvrstog pozicioniranja države na međunarodnoj sceni.

Posao ekonomskog diplomate je zahtjevan, složen odgovoran, važan i delikatan. Moderan ekonomski diplomata mora da posjeduje brojne sposobnosti koje su potrebne za uspješno obavljanje svakodnevnih zadataka. Karakteristike današnjeg ekonomskog diplomate su:

kvalitetno fakultetsko obrazovanje; poznavanje jezika zemlje u koju odlazi; ekonomski diplomata mora biti posebno obučen ili specijalizovan za državu ili region

u kome će djelovati i obavljati svoju misiju; posjedovanje sposobnosti i vještina dobrog govornika; posjedovanje sposobnosti i vještina dobrog pregovarača; poznavanje metoda i tehnika ekonomsko-obavještajnog rada; poželjno je da ekonomski diplomata posjeduje lični šarm, diplomatsku uglađenost i

poznavanje protokola; sposobnost elektronskog komuniciranje i upotrebe Interneta; sposobnost samostalnog odlučivanja, postojanja samoinicijativnosti i odgovornog

donošenja odluka; ekonomski diplomata mora uvek da bude obaviješten o aktuelnim političkim i

ekonomskim temama svoje zemlje i da održava redovan i sadržajan kontakt sa centralom u svojoj državi;.

ekonomski diplomata mora biti dobro tehnički opremljen; ekonomski diplomata mora da poznaje tehnike, značaj i mogućnosti lobiranja u

savremenim međunarodnim odnosima; sposoban ekonomski diplomata mora da poseduje i neka druga, praktična znanja:

upravljanje automobilom, poznavanje daktilografije ili stenografije, koja mogu da olakšaju naporan svakodnevni posao i sl.

Ciljne grupe djelovanja ekonomskog diplomate su:

privredni krugove države domaćina (u slučaju predstavnika kompanije: odnosnu grane privrede u kojoj se nalazi njegova matična kompanija);

zaposleni u nadležnim resorima, institucijama i službama države domaćina; diplomatski kor i klubovi stranih spoljno-trgovinskih predstavnika akreditovanih u

toj državi; predstavnici medija, posebno specijalizovanih medija za privrednu oblast;

30 Preuzeto: Ilija J. Džombić, Mjesto ekonomske diplomatije u globalizaciji ekonomskih tokova, 2009., Anali poslovne ekonomije, godina III broj IV, Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, 25-29.



profesionalna udruženja, udruženja preduzetnika, komore, udruženja potrošača i specijalizovane nevladine organizacije;

gradovi, regioni ili kompanije sa kojima država porekla diplomate (ili kompanija predstavnika) održava prijateljske ili druge poslovne odnose;

spoljnotrgovinski predstavnici drugih kompanija iz države porekla ekonomskog diplomate.

Poslovi ekonomske diplomatije se mogu podijeliti na pasivne i aktivne poslove. Pasivni poslovi ekonomskog diplomate i diplomate uopšte su samo izvještavanje iz

zemlje prijema u matičnu zemlju o određenim pitanjima koja se tiču najčešće održavanja prijateljskih i protokolarnih veza.

Aktivni poslovi ekonomskog diplomate i diplomate uopšte su:

aktivnosti usmjerene na obezbjeđenju najpovoljnijih uslova u trgovinsko-poslovnoj saradnji sa državama prijema i njihovim privrednim subjektima;

uspostavljanje i razvijanje saradnje sa privrednim komorama, privrednim asocijacijama i drugim privrednim udruženjima države prijema zbog sakupljanja, obrade i distribucije domaćoj privredi potrebnih informacija;

uticaj i lobiranje na uspostavljanje mjera stimulisanja izvoza domaćih roba i kontrole prometa kapitala u sklopu ukupnih razvojnih ciljeva i strategije ekonomskog nastupa zemlje u inostranstvo;

sistematska analiza prilika na međunarodnom tržištu, analiza ekonomskog položaja i privrednog potencijala zemlje prijema i zemalja iz njenog okruženja i njihovih poslovnih subjekata;

posredovanje, priprema i organizovanje privrednih susreta između dvije ili više zemlja; održavanje i unapređenje poslovne saradnje sa poslovno-preduzetničkim krugovima i

nadležnim resorima zemlje prijema; prezentacija izvoznih mogućnosti domaće privrede: proizvoda, programa i

investicionih projekta, putem učešća na međunarodnim sajmovima i izložbama, organizacija domaćih privrednih izložbi i promocija u zemlji prijema;

vođenje bilateralnih i multilateralnih ekonomskih pregovora; priprema, koncipiranje i učešće u izradi ekonomskih konvencija i sporazuma o

međunarodnoj ekonomskoj saradnji na bilateralnoj ili multilateralnoj osnovi; proučavanje uslova nastupa domaće privrede u pojedinim zemljama, praćenje

privrednih propisa i prakse i praćenje privrednih kretanja; istraživanje tržišta po granama i sektorima; sakupljanje ponuda za konkretne poslove i informisanje odgovarajućih preduzeća u

zemlji prijema ili zemlji koja ga šalje posredstvom privrednih komora, privrednih asocijacija i preduzeća direktno;

učešće u pripremama posjeta delegacije privrednika ili predstavnika preduzeća zemlji prijema ili zemlji iz koje dolazi;

praćenje i informisanje o raspisanim javnim licitacijama i tenderima o izvođenju investicionih radova, nabavki opreme i materijala u zemlji prijema i distribuiranje informacija domaćim privrednim asocijacijama i privrednim komorama;

obavljanje konkretnih poslova za domaća preduzeća.

DETERMINANTE MEĐUNARODNOG POSLOVANJA

II


DETERMINANTE MEĐUNARODNOG POSLOVANJA

1. SVJETSKA PRIVREDA I MEĐUNARODNI ODNOSI

Međunarodni odnosi predstavljaju spoj različitih subjekata u međunarodnoj zajednici. Svjetska privreda predstavlja skup svih nacionalnih nezavisnih privreda.

Međunarodni odnosi su do 50-tih godina XX vijeka proučavani kroz više zasebnih naučnih oblasti. To je nametalo zaključak da je predmet nauke o međunarodnim odnosima nedovoljno određen da bi se razmatrao u okviru jedinstvene nauke.

Kraj XX vijeka nametnuo je shvatanje da se radi o jedinstvenoj naučnoj oblasti sa specifičnim predmetom razmatranja. U okviru međunarodnih odnosa uočavaju se dvije zasebne discipline:

međunarodni politički odnosi; međunarodni ekonomski odnosi.

Međunarodni politički odnosi predstavljaju osnovu uspostavljanja ekonomske, kulturne, sportske, religijske i druge veze. Najvažniji subjekti ovako definisanih međunarodnih političkih odnosa su suverene i nezavisne države i međunarodne organizacije.

Međunarodni ekonomski odnosi su dio međunarodnih odnosa koji obuhvataju ekonomske i poslovne odnose između nacionalnih privreda u svijetu. Pored trgovinske saradnje, obuhvataju razmjenu kapitala, tehnologije i više oblike privredne saradnje. Privredne aktivnosti i veze koje proizilaze iz međusobne trgovine su efikasan način sagledavanja međusobnih interesa. Iz toga proizilazi značaj međunarodnih ekonomskih odnosa.

Učesnici međunarodnih odnosa kreiraju i sprovode svoju strategiju kojom žele da ostvare svoje interese na međunarodnom planu. Predmet spoljne politike države je njen nastup u odnosima sa drugim državama.

U okviru međunarodnih ekonomskih odnosa svaki subjekat kreira i uspostavlja svoju spoljnoekonomsku politiku. Uticaj spoljne politike na međunarodnu ekonomiju je izuzetno velik. Pomenuti uticaj ostvaruje se posredstvom mjera i instrumenata koje može preuzeti jedna ili više država sa ciljem regulisanja privrednih veza sa inostranstvom. Takođe, sa drugu stranu, ekonomska moć i poslovni interesi mogu biti dominantni faktori uticaja na kreatore spoljne politike.

Ekonomika međunarodnih odnosa je dio primijenjenih naučnih disciplina ekonomije u oblasti međunarodnih odnosa. Na Univerzitetima zapadno-evropskih država često se pojavljuju objedinjeni kursevi ekonomije i međunarodnih odnosa (Economics of International Relations). U anglo-američkoj literaturi ustanovljen je termin International Political Economy – međunarodna politička ekonomija.

Šta se podrazumijeva pod ekonomikom međunarodnih odnosa? Ekonomika međunarodnih odnosa istražuje ekonomske pojave u međunarodnim

odnosima i kako i u kojoj mjeri ekonomski faktori utiču na kreiranje spoljne politike države. Glavna spona između međunarodne ekonomije i međunarodnih odnosa je spoljnoekonomska politika države. Značajan uticaj na kreiranje međunarodnih odnosa imaju i transnacionalne i multinacionalne kompanije. One posredstvom spoljne politike države utiču na međunarodne poslovne aktivnosti, istovremeno utičući na politiku same države.

Potrebno je naglasiti da su nacionalne privrede subjekti međunarodnih ekonomskih odnosa, a ne isključivo države.

Međunarodni ekonomski odnosi sastoje se iz dvije oblasti, i to:

međunarodni trgovinski odnosi;



međunarodni finansijski odnosi.

Šema 2.1. Konstelacija međunarodnih odnosa

Međunarodni trgovinski odnosi predstavljaju odnos koji jedna država uspostavlja sa drugim državama u oblasti međunarodne trgovine robom, uslugama i intelektualnim znanjem. U takvim odnosima država ima ulogu regulatora. Njen zadatak je da uspostavlja i brine o primjeni tržišnih pravila i poštovanja pravila slobodne konkurencije. Njihov cilj je, da u saradnji sa drugim državama uspostave i brinu o primjeni pravnog okvira međunarodnog poslovanja. Danas, ulogu regulatora međunarodnog poslovanja obavlja Svjetska trgovinska organizacija.

2. ŠTA JE TO MEĐUNARODNO POSLOVANJE

Kao što je prethodno rečeno, trgovina je djelatnost koja se bavi prometom roba i usluga, odnosno kupovinom i prodajom roba i usluga za proizvodnu ili ličnu potrošnju. Trgovinu dijelimo na unutrašnju i spoljnu trgovinu.

Unutrašnja trgovina se definiše kao organizovana razmjena roba i usluga u okvirima nacionalnih carinskih granica jedne nezavisne zemlje.

Spoljna trgovina se definiše kao organizovana razmjena roba i usluga između nezavisnih zemalja. Razmjena obuhvata razmjenu materijalnih dobara, pružanje usluga (transportne, bankarske, špediterske, turističke, marketinške i dr. usluge). Pojedini autori spoljnu trgovinu razlikuju u užem i širem smislu. Spoljna trgovina u užem smislu obuhvata samo izvoz i uvoz roba. Spoljna trgovina u širem smislu pored uvoza i izvoza roba, obuhvata i uvoz i izvoz usluga, kao i promet faktora proizvodnje.

Primarne funkcije trgovine su:

prostorno posredovanje – interlokalna funkcija; vremensko posredovanje – intertempolarna funkcija; posredovanje između potrošača i kupaca – interpersonalna funkcija.

Definisati međunarodno poslovanje jednom definicijom je izuzetno teško. Ne postoji jedinstvena definicija međunarodnog poslovanja. Za međunarodno poslovanje možemo reći da predstavlja poslovnu aktivnost koja se odnosi na međunarodnu trgovinsku razmjenu.

Determinante međunarodnog poslovanja II


Uopšteno posmatrano, međunarodno poslovanje je proces transfera dobara od jednog do drugog vlasnika, sa ciljem da svaki od učesnika razmjene dođe do onog dobra koje ne proizvodi. Uslov trgovinske razmjene međunarodnog karaktera je postojanje najmanje dva partnera iz različitih država koji su zainteresovani za razmjenu dobara.

Međunarodno poslovanje kao naučna disciplina javlja se u drugoj polovini XX vijeka, kada ekspanziju svog razvoja doživljavaju multinacionalne i transnacionalne kompanije. Sa razvojem međunarodnog poslovanja dolazi do većeg i intenzivnijeg uključivanja preduzeća na svjetsko tržište. Razvoj međunarodnog poslovanja dao je doprinos uvećanju obima međunarodne trgovinske razmjene.

Shvatanje pojma i suštine međunarodnog poslovanja kreće se u veoma širokom rasponu. Kod jednog broja autora uočava se shvatanje da međunarodno poslovanje obuhvata svaki oblik poslovne transakcije proizvoda i usluga koja se realizuje u dvije ili više zemalja. Kod drugog broja autora prepoznatljivo je shvatanje da se međunarodno poslovanje vezuje samo za multinacionalne i transnacionalne kompanije.

Na osnovu brojnih istraživanja i svega izloženog, možemo zaključiti da je „međunarodno poslovanje privredna aktivnost koja podrazumijeva razmjenu roba, usluga, transfer kapitala, znanja i raspoloživih resursa sa elementom inostranosti prema jedinstvenim, globalnim pravilima poslovanja, čije aktivnosti su regulisane od strane međunarodnih multilateralnih ekonomskih i finansijskih organizacija“.

2.1. Zašto dolazi do razvoja međunarodnog poslovanja?

Poslovni partneri prihvataju aktivnosti međunarodnog poslovanja zato što proizvode ili posjeduju različite proizvode ili usluge koje za njih imaju različitu korist. Preduslov ovakvog oblika razmjene je njihova specijalizacija u proizvodnji dobara. Uslov specijalizacije proizvodnje dobara i pružanja usluga je postojanje međunarodne podjele rada.

Međunarodno poslovanje je sastavni dio ekonomskog sistema svake zemlje. Rezultat toga je, da proces privređivanja nije ograničen državnim granicama već je podijeljen između država.

Ekonomska moć i prihod najvećih svjetskih kompanija nadilazi nivo bruto-društvenog proizvoda, često i država iz kategorije razvijenih zemalja.

Tabela 2.1. Rang, prihodi i profit trgovinskih subjekata u 2009. godini

Trgovinski subjekt Rang među 500

najboljih Prihod MLRD $ Profit MLRD $

Wal-Mart Stores 3 405,607 13,400 Carrefour 25 129,134 1,862

Metro 50 101,217 590 Tesco 56 94,300 3,751

Kroger 82 76,000 1,249 Home Depot 90 71,288 2,260

Target 100 64,948 2,214 Sears Holdings 160 46,770 53 Foncière Euris 176 43,133 1,353

PPR 277 30,663 1,353 Macy's 358 24,892 -4,803

Izvor: Svjetski ekonomski forum

Proces privređivanja nije ograničen državnim granicama, već je podijeljen između



država. Takva podjela rada predstavlja međunarodnu podjelu rada. Prostor na kome se provodi međunarodna razmjena naziva se međunarodno tržište.

Međunarodno tržište je područje koje obuhvata manji ili veći broj zemalja koje međusobno održavaju stalnu razmjenu. Širina međunarodnog tržišta dugo je vremena bila određena geografskom udaljenošću i visinom transportnih troškova koji su direktno uticali na visinu krajnje cijene dobra.

Razvoj informacionih tehnologija dao je doprinos međusobnom povezivanju najudaljenijih dijelova svijeta. Povezivanje najudaljenijih dijelova svijeta uticalo je na smanjenje cijena roba i usluga, ujednačavanje kvaliteta dobara i povećanje efikasnosti proizvodnje. Danas, prostornu udaljenost ne mjerimo hiljadama kilometara, nego vremenskim trajanjem lete.

3. KARAKTERISTIKE MEĐUNARODNOG POSLOVANJA

Svijet u kome živimo doživio je do sada nezabilježenu ekspanziju koju karakterišu četiri sljedeće odrednice:

eksplozija novih tehnologije koje stvaraju nove industrije; promjena od „internacionalne“ do „svjetske ekonomije“; nova društveno-politička stvarnost ogromnog broja institucija koje posjeduju

drastične političke, filozofske i duhovne izraze; nov univerzum znanja baziranog na masovnoj edukaciji i njegov uticaj na rad, život,

slobodno vrijeme i menadžment;

Fenomen globalizacije obuhvata tri međusobno povezana faktora značajna za trgovinu:

blizina (menadžment može kupce na bilo kojoj tački planete tretirati kao „podjednako udaljene“ od svoje kompanije);

lokacija (kompanije nisu više vezane za matičnu zemlju ni u jednoj sferi poslovanja); stav (ništa nije više iz inostranstva, otvoren stav prema praksi menadžmenta).

Na bazi takve konstatacije moguće je uočiti sljedeće promjene paradigme trgovine:

prodati, postaje glavni problem, (proizvesti brzo, kvalitetno i uz niže troškove je manji problem);

konkurencija se pobjeđuje inovacijama.

O važnosti konkurentske sposobnosti najbolje govori Lisabonska strategija koju je promovisala i usvojila Evropska unija 2000. god., a čiji je cilj da ekonomija njenih članica, ali i onih zemalja koje teže da uđu u nju do 2010. god. postane najkonkurentnija na svijetu, a koja je revidirana 2005. god. Najznačajnije odrednice te strategije za razvoj trgovinskih subjekata su:

proširiti i produbiti unutrašnje tržište; obezbijediti otvorena i konkurentna tržišta unutar i izvan Evrope; razviti nacionalne strategije za podržavanje konkurentnosti, inovacija i produktivnosti; do kraja 2007. god. utemeljiti one-step-shop (pružanje više usluga na jednom mjestu) ili

slične mehanizme; omogućiti inovacije i korišćenje informacionih tehnologija.

Procesi evolucije organizacije trgovine i trgovinske mreže u razvijenim privredama došli su posljednjih 30 godina do izražaja u sljedećim osnovnim trendovima:

smanjivanje broja subjekata u prometu;



smanjivanje broja prodajnih i skladišnih objekata; porast tržišnog učešća većih trgovinskih preduzeća; porast učešća većih trgovinskih subjekata u ukupnim investicionim ulaganjima u

prometu.

Primjene tehnike i tehnologije u trgovini su usmjerene ka:

rastu kapitalne intenzivnosti u trgovini; intenzivnom transferu inovacija; snažnoj vezi menadžmenta i tehnologije u upravljanju u trgovini; snažnoj primjeni dostignuća informatičke revolucije; elektronskoj fazi razvoja trgovine.

Međunarodno poslovanje obuhvata sve trgovinske transakcije, sve oblike poslovne saradnje i sve investicione poslovne poduhvate, koji se realizuju sa i unutar dvije ili više zemalja, između dvije ili više zemalja, između dva ili više subjekata različitog porijekla ili kroz fakturisanje i naplatu u različitim valutama, čime se doprinosi realnom uspostavljanju i dinamiziranju međunarodnog tržišta proizvoda, usluga ili resursa31.

Međunarodno poslovanje možemo prepoznati prema:

načinu realizacije; predmetu realizacije; elementu inostranosti.

Istorijski posmatrano, međunarodno poslovanje prema načinu realizacije obuhvata sve izvozne i uvozne (exportno-importne) poslove i investiciono-kooperativne forme poslova sa elementima inostranog učešća. Međunarodne poslovne aktivnosti do druge polovine XX vijeka su se zasnivale na međunarodnoj trgovinskoj razmjeni. Poslovne operacije su usmjerne na proizvodnju proizvoda i njihovu prodaju na inostranom tržištu ili na kupovinu nedostajućih proizvoda na inostranom tržištu. Kod poslova izvoza i uvoza, potrebno je praviti razliku između poslova opipljivog uvoza i izvoza (izvoz i uvoz proizvoda) i poslova neopipljivog uvoza i izvoza (izvoz i uvoz usluga).

Po osnovu predmeta realizacije, međunarodno poslovanje prepoznajemo prema: predmetu međunarodno-poslovne aktivnosti: transfer proizvoda, transfer usluga i transfer resursa.

Prema elementima inostranosti, međunarodno poslovanje možemo prepoznati po inostranoj zemlji, po inostranom subjektu i po inostranoj valuti.

Ni jedan nacionalni ekonomski sistem, bez obzira na dostignut stepen privrednog razvoja, ne može da se izoluje od kretanja u svjetskoj privredi. Razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa nastoji da na odgovarajući način uklopi nacionalne ekonomske sisteme u jedan cjelovit sistem svjetske privrede.

U procesu objedinjavanja svjetske privrede, svaka zemlja, u zavisnosti od dostignutog stepena privrednog razvoja ima svoje posebne interese. Interes razvijenih zemalja zadovoljava se obezbjeđenjem tržišta za plasman svojih proizvoda i usluga. Sa drugu stranu, manje razvijene zemlje u ovakvom razvoju događaja imaju mogućnost da zamjenom svojih dobara (uglavnom sirovina), obezbijede potrebne proizvode za svoj brži privredni razvoj.

Primarni ciljevi međunarodnog poslovanja su:32

promjena materijalne strukture proširenog proizvoda izvozom sopstvenih proizvoda i uvozom roba i dobara deficitarnih na međunarodnom tržištu;

uvoz radi održavanja robnih rezervi na planiranom nivou;

31 Rakita B., Međunarodni biznis i menadžment, 2007, Beograd, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, str. 5. 32 Marković M., Uvod u međunarodno poslovanje, 1997, Beograd, Čigoja štampa, str. 7.



unapređenje proizvodnje i podizanje proizvodnje na nivo savremenih dostignuća; povećanje konkurentske sposobnosti privrede; povećanje obima nacionalnog dohotka.

4. ZNAČAJ MEĐUNARODNOG POSLOVANJA

Međunarodno poslovanje doprinosi optimalnoj alokaciji33 oskudnih resursa za zadovoljenje neograničenih potreba stanovništva. Nacionalnom ekonomskom sistemu međunarodno poslovanje pruža šansu za brži ekonomski razvoj, unapređenje efikasnosti stvaranja dobara, porast životnog standarda, primjenu novih tehnoloških otkrića, razvoj znanja i unapređenje menadžmenta.

Pristupajući međunarodnim poslovnim tokovima, preduzeće širi tržište horizonte za svoje proizvode. Povećanje tržišnog učešća doprinosi povećanju obima proizvodnje, većoj efikasnosti stvaranja dobara i niže cijene.

Međunarodno poslovanje oduvijek je bilo sastavni dio ekonomskog poslovanja. Prije industrijske revolucije najveći dio proizvodnje trošili su sami proizvođači. Nije postojalo razvijeno tržište, nije postojala podjela na proizvođače i potrošače. Postojale su samo manje skupine ljudi koje su trošile eventualne viškove proizvodnje. Trgovina je postojala, ali se nisu razmjenjivale veće količine proizvoda i usluga. Industrijska revolucija unaprijedila je sredstva za proizvodnju. To je uticalo na povećanje efikasnosti proizvodnje i stvaranje i održavanje zaliha. Takav slijed događaja uticao je da se izvrši podjela na proizvođače i potrošače. Došlo je do podjele na sektor proizvodnje i sektor potrošnje. Razvijajući tržišne mehanizme, istovremeno je vršena podjela rada, trgovine i tržišta. Tržište omeđeno nacionalnim i carinskim granicama jedne zemlje postalo je nedovoljno za apsorbiranje cjelokupne nacionalne proizvodnje. Osim toga, proizvodnja nije mogla u potpunosti zadovoljavati svoje potrebe za sirovinama, energijom, reprodukcionim materijalom i sredstvima za rad na nacionalnom tržištu. Uprkos svim preprekama (socijalnim, kulturnim, religijskim, jezičkim, geografskim, političkim i ekonomskim), tržište se širilo izvan nacionalnih granica i poprimalo je karakter međunarodnog tržišta34.

Prethodno smo konstatovali, da međunarodno poslovanje svoj razvoj doživljava u drugoj polovini XX vijeka. Svjetski izvoz roba je uvećan za 30 puta. Početkom 60-tih god. XX vijeka, obim svjetske razmjene je bio na nivou od 200 mlrd. $. Danas, obim svjetske razmjene je dostigao iznos od 6.000 mlrd. $. Sa uvećanjem obima svjetske razmjene, rastao je i obim stranih direktnih investicija u inostranstvo. Vrijednost stranih direktnih investicija u inostranstvo je uvećana u istom periodu za 50 puta. Sa nivoa od 68 mlrd. $ taj iznos je uvećan na 3.500 mlrd. $.

Međunarodni promet usluga dostigao je jednu četvrtinu svjetskog izvoza roba. Vrijednost međunarodnog prometa usluga je dostigla iznos od 1.500 mlrd. $. Posmatrajući strukturu svjetskog izvoza, vidjećemo da je izvoz usluga rastao po stopi od 8,7% na godišnjem nivou, a izvoz roba po stopi od 4,7% na godišnjem nivou.

Značaj međunarodnog poslovanja se ogleda u:

33 Rukovođen ekonomskim principom maksimizacije dobiti, privredni subjekat usmjerava sredstva za razvoj i reprodukciju u one poslovne projekte i programe iz kojih će rezultirati maksimalni ekonomski efekti. 34 Lazibat T., Kolaković M., Međunarodno poslovanje u uvjetima globalizacije, 2004, Zagreb, Sinergija nakladništvo d.o.o., opi. cit. str. 6.



Slobodnom pristupu resursima. Pristup resursima i njihova raspoređenost razlikuje se od regiona do regiona. Velike kompanije su to znalački iskoristile.

Povećanju obima prodaje. Domaće tržište je ograničeno. Često nedovoljno veliko da apsorbuje ponuđenu količinu proizvoda, što ih primorava da šire horizont svog djelovanja van nacionalnih granica. Na obim prodaje utiču dva faktora. To su potrebe i interesi potrošača sa jednu stranu i spremnost i platežna sposobnost potrošača da kupi određeni proizvod sa drugu stranu. Na primjer, razvoj tehnologije i unapređenje međunarodnih poslovnih aktivnosti omogućili su američkim, japanskim i njemačkim proizvođačima automobila da povećaju obim proizvodnje, što je dodatno smanjilo troškove proizvodnje i povećalo iznos profita.

Zaštiti domaćeg tržišta kompanije. Učešće u međunarodnim poslovnim aktivnostima često može biti odbrana od ulaska međunarodnih proizvođača na domaće tržište. Veće učešće na inostranom tržištu pomaže preduzećima da bolje upoznaju svoje protivnike i iskoriste to znanje kako bi unaprijedili svoju konkurentsku sposobnost. Na primjer, američka industrija automobila istrajala je u svojim zahtjevima za ulazak na japansko tržište automobila. Povećan interes za japansko tržište automobila je „kontranapad“ i odgovor na prethodnu invaziju japanskih proizvođača automobila na američko tržište.

Diversifikaciji poslovanja. Diversifikacija poslovanja javlja se kao posljedica tržišnog i tehnološkog pritiska.

Smanjenju konkurentskog rizika. Izlazak preduzeća na međunarodno tržište jača njegovu konkurentnost. Izbjegavanje međunarodnog tržišta udaljava preduzeće od praćenja međunarodnih standarda i savremenih poslovnih tendencija. U tom slučaju, preduzeće je osuđeno na konkurentsko zaostajanje.

5. MENADŽMENT I STRATEGIJE PREDUZEĆA NA MEĐUNARODNOM TRŽIŠTU

Motiv postojanja i djelovanja preduzeća u tržišnoj ekonomiji je stvaranje dodatne vrijednosti ili profita. Preduzeće stvara profit ako je prodajna cijena veća od troškova proizvodnje. Kako bi se to moglo ostvariti, preduzeće mora proizvesti proizvod koji će imati upotrebnu vrijednost za potrošača.

Postoje dva načina stvaranja profita:

dodajući vrijednost proizvodu do iznosa kojeg su voljni platiti potrošači; smanjujući troškove proizvodnje.

Razvoj globalnog tržišta omogućio je stvaranje dodatne vrijednosti preduzećima na način koji nije dostupan na domaćem tržištu. Razvoj međunarodnog tržišta i unapređenje tehnika poslovne saradnje omogućili su preduzećima:

širenje horizonta tržišnog djelovanja; smanjenje troškova poslovanja; selenje proizvodnje u potrazi za jeftinijim faktorima proizvodnje i većim profitom; ostvarenje ekonomije obima na globalnom nivou.

Širenje horizonta tržišnog djelovanja. Razvoj globalnih procesa uticao je na smanjenje domaćeg ograničenja rasta i razvoja. Kada se dostigne određen nivo razvoja preduzeća, domaće tržište postaje nedovoljno veliko i zahtjevno da bi preduzeće nastavilo kontinuiran trend rasta i razvoja. Na primjer, McDonald'sov izlazak na međunarodno tržište može se pripisati ubrzanom razvoju rasta industrije brze hrane u Sjedinjenim Američkim Državama.



Tokom zadnje dekade XX vijeka američka industrija hrane pokazala je znake zrelosti. Industrijski rast je bio 1% na godišnjem nivou. Istovremeno, postojala je konkurencija u liku Burger Kinga i Wendy's International Inc. Konkurencija je još više ograničavala mogućnost profitabilnog investiranja resursa. To je prisililo menadžment McDonald'sa da krene u globalnu ekspanziju. Oko 40% novootvorenih McDonald'sovih objekata bilo je u inostranstvu. U ovom slučaju, vrijednost je stvorena transferom znanja i vještina usvojenih na domaćem tržištu kompanije, kako bi se iskoristio profitni potencijal novih i neiskorištenih tržišta35.

Smanjenje troškova poslovanja. Poslovanjem na međunarodnom tržištu, mnoge kompanije nadoknađuju svoja ulaganja u razvoj novih proizvoda. Na taj način stvaraju potrebnu vrijednost svojih investicija. Plasiranje novog proizvoda na tržište često iziskuje ogromne troškove. Da bi nadoknadili taj trošak, preduzeća su primorana da izađu na globalno tržište. Poslovanje na globalnom tržištu postaje neminovnost ako se žele u potpunosti iskoristiti vrijednost ulaganja u razvoj novog proizvoda.

Selenje proizvodnje u potrazi za jeftinijim faktorima proizvodnje i većim profitom. Razvoj međunarodnog tržišta i pojava multinacionalnih kompanija doprinijeli su selenju kapitala u potrazi za jeftinom radnom snagom. To se dešava čak i kada to znači direktan uvoz tih proizvoda u matičnu zemlju kompanije. Osnovni faktori koji utiču na izbor lokacije za globalnu proizvodnju su: troškovi radne snage, troškovi energije, stanje infrastrukturne uređenosti, poresko-pravni sistem i geostrateški položaj. Na primjer, evropske ekspoziture Forda i GM-a krajem 80-tih god. XX vijeka krenule su u proces izmiještanja svoje proizvodnje automobila iz Zapadne Njemačke u Veliku Britaniju. Razlog toga je, što su troškovi britanske radne snage bili 45% niži u odnosu na troškove njemačke radne snage.

Dostizanje ekonomije obima na globalnom nivou. Standardizacijom proizvodnje i proizvoda, globalna kompanija može na globalnom tržištu dostići ekonomiju obima koja nije dostupna manjim, domaćim preduzećima.

Šta je to globalna ekspanzija? Globalna ekspanzija je proces rasprostiranja poslovnih operacija i tržišnih aktivnosti

izvan domaće zemlje. Od aktivnosti globalne ekspanzije očekuje se:

uvećanje profita; smanjenje zavisnih troškova nabavke; veće učešće na svjetskom tržištu; razvoj konkurentske sposobnosti; unapređenje vještina upravljanja; lakši pristup do potrebnih faktora proizvodnje; diversifikacija poslovanja.

Preduzeće koje želi ostvariti uspjeh na globalnom tržištu, mora naučiti kako da postane prilagodljivo, kako da strateški reaguje i razvije fleksibilan organizacioni sistem koji će moći brzo i efikasno da reaguje na promjene u okolini.

6. PROCES INTERNACIONALIZACIJE POSLOVANJA PREDUZEĆA

Šta je to što motiviše preduzeće da se uključi u međunarodne poslovne tokove? Najznačajniji motivacioni faktori internacionalizacije poslovanja preduzeća su:

proizvodni faktori; tržišni faktori;

35 Lazibat T., Kolaković M., Međunarodno poslovanje u uvjetima globalizacije, 2004, Zagreb, Sinergija nakladništvo d.o.o., str. 44, preuzeto iz: McWorld, Business Week, 13. oktobar 1986. god. str. 78-86.



konkurentski faktori; finansijski faktori.

Proizvodni faktori su:

potpuna iskorištenost raspoloživih proizvodnih kapaciteta; veći životni ciklus proizvoda; primjena tehnoloških otkrića u proizvodnom procesu.

Tržišni faktori su:

ograničenost rasta domaćeg tržišta; praćenje poslovnih partnera u njihovom nastupu na inostranom tržištu; eliminisanje faktora zavisnosti od jednog tržišta; diversifikacija poslovanja; pristup tržištima koja su u ekspanziji razvoja.

Konkurentski faktori:

sučeljavanje sa međunarodnom konkurencijom; odbrana postojeće konkurentske pozicije; standardizacija proizvodnje; razvoj prepoznatljivog imidža.

Finansijski faktori:

obezbjeđenje potrebnih finansijskih sredstava; stvaranje većeg profita zahvaljujući većoj prodaji i smanjenju troškova proizvodnje; unapređenje finansijskog levridža; brži povrat investiranog kapitala.

Menadžment preduzeća se nerado odlučuje za izlazak na inostrano tržište. Na osnovu toga, motive njihovog izlaska na inostrano tržište možemo podijeliti na defanzivne i ofanzivne motive. Defanzivni motivi su posljedica iznuđenosti i borbe za opstanak preduzeća na tržištu. Ofanzivni motivi su preventivnog karaktera. Usmjereni su na unapređenje konkurentske sposobnosti i korišćenja međunarodnih tržišnih aktivnosti.

7. INTERNACIONALIZACIJA POSLOVNIH AKTIVNOSTI

U stručnoj literaturi možemo pronaći brojne radove koji prezentuju ponašanja u procesu internacionalizacije poslovnih aktivnosti. Proučavajući pomenute radove, uočavamo da mnogi autori internacionalizaciju poslovanja posmatraju kao proces planskog osposobljavanja preduzeća na njegovom putu izlaska i pozicioniranja na međunarodnom tržištu.

7.1. Interna internacionalizacija poslovnih aktivnosti

Proces internacionalizacije poslovnih aktivnosti može se odvijati i na domaćem tržištu. Interna internacionalizacija poslovnih aktivnosti se realizuje na domaćem tržištu. Domaće preduzeće se aktivno uključuje u sistem međunarodnog poslovanja posredstvom inostranih kompanija koje posluju na domaćem tržištu. Ovakva vrsta aktivnosti javlja se sa razvojem procesa globalizacije.



Interna internacionalizacija poslovnih aktivnosti realizuje se kroz:

uvoz; korišćenje licence ili franšize; zajedničko finansiranje poslovnih projekata; strateško partnerstvo sa inostranim kompanijama.

7.2. Eksterna internacionalizacija poslovnih aktivnosti

Eksterna internacionalizacija poslovnih aktivnosti se realizuje na inostranom tržištu. Proces interne internacionalizacije poslovanja podrazumijeva obavljanje poslovnih aktivnosti u dvije ili više država.

Eksterna internacionalizacija poslovnih aktivnosti se realizuje kroz:

izvoz; ustupanje licenci ili franšiza; zajednička ulaganja u inostranstvu; otvaranje filijala u inostranstvu.

7.3. Kako izgleda put internacionalizacije poslovnih aktivnosti preduzeća?

Sticanje međunarodnog poslovnog iskustva je dugotrajan i mukotrpan proces. Najčešći put evolucije poslovanja preduzeća i njegovog uključivanja u međunarodne poslovne tokove je bio:

indirektni izvoz, direktni izvoz, kooperativni aranžmani, zajednička ulaganja, partnerske direktne investicije (akvizicije, merdžeri), samostalne direktne investicije (green field), strategijske alijanse36.

Uspjeh internacionalizacije poslovnih aktivnosti preduzeća zavisi i od marketinških aktivnosti. Svako preduzeće činom svog osnivanja ima ambicije da postane stabilno i da obezbijedi kontinuiran izvoz svojih proizvoda. Rast i razvoj preduzeća je nemoguć bez prihvatanja međunarodne konkurencije i izlaska na inostrano tržište.

Preduzeće na svom putu razvoja međunarodne konkurentske sposobnosti prolazi kroz pet hijerarhijskih faza, i to:

shvatanje potrebe za izvozom proizvoda: upoznavanje sa problemima i mogućnostima izlaska na inostrano tržište;

preduzimanje radnji za izvoz dobara: definisanje stavova i očekivanja od mogućih efekata izvoza;

pokušaj izvoza: analiza iskustava stečenog eksperimentalnim izvozom; procjena izvoza: analiza dostignutih rezultata ostvarenih po osnovu realnog izvoza; prihvatanje izvoza: zasnivanje budućeg poslovanja na izvozu.

36 Više vidjeti: Rakita B., Međunarodni biznis i menadžment, 2007, Beograd, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, str. 24.



Postupku donošenja odluke „da li ostati kod kuće ili izaći van nacionalnih granica“, preduzeće mora pristupiti krajnje oprezno. Potrebno je uvažiti sve probleme, šanse i mogućnosti preduzeća u procesu izlaska na inostrano tržište. Takođe, potrebno je uvažiti geografske i kulturne karakteristike potencijalnog tržišta.

Prije nego što se donese odluka o izlasku na određeno inostrano tržište, potrebno je u potpunosti sprovesti princip izvozne kompetentnosti. Takođe, model ispitivanja inovativne kompetentnosti je od velikog značaja za preduzeća koja nemaju ili posjeduju manje međunarodno iskustvo.

Sticanje međunarodne afirmacije je ozbiljan i dugotrajan proces. Preduzeće prolazi kroz nekoliko faza, i to:

predizvozna faza; povremeno angažovanje; ograničeno angažovanje; pasivno angažovanje; aktivno angažovanje.

Preduzeća koja su odlučna da svoj rast i razvoj zasnivaju na plasiranju proizvodnog ili uslužnog asortimana van nacionalnih granica, moraju kreirati plan i efikasnu strategiju angažovanja na međunarodnom tržištu. Uspjeh poslovnog poduhvata zavisi od postojeće strategije, koja mora biti zasnovana na gore pomenutim fazama.

Najčešće pominjana klasifikacija preduzeća je na:

nacionalno; međunarodno; multinacionalno; globalno.

Nacionalno preduzeće je svako preduzeće koje je svoje aktivnosti usmjerilo na nacionalno tržište.

Međunarodno preduzeće je preduzeće koje svoju strategiju rasta i razvoja zasniva na ravnopravnom tretmanu domaćeg i međunarodnog tržišta. Aktivno učestvuje i na domaćem i na inostranom tržištu.

Multinacionalno preduzeće je svako preduzeće koje domaće tržište doživljava kao jedno od više poslovnih područja različitih po strukturi, značaju i veličini.

Globalno preduzeće je svako preduzeće koje domaće tržište doživljava kao jednu geografsku jedinicu integralno definisanog svjetskog tržišta.

Pored gore pomenute klasifikacije preduzeća postoji podjela preduzeća na mala, srednja i velika.

8. STRATEGIJA U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU

Razvijanje međunarodnog poslovanja zahtijeva od kompanija definisanje međunarodno orijentisane vizije, misije, cilja i strategije. Prihvatanje međunarodnih poslovnih operacija i aktivnosti značajno utiče na promjene strukture zaposlenih radnika. Promjena strukture zaposlenih radnika povećala je migraciju radne snage i veću međuzavisnost ljudi i međunarodno orijentisanih kompanija. S toga, uvažavanje i prihvatanje međunarodnih standarda nameće se kao imperativ.

Misija je osnovna funkcija preduzeća i njegovog djela. Vizija je predviđanje onog što će doći. Predstavlja projekciju budućnosti.



Cilj je krajnja tačka prema kojoj su usmjerene aktivnosti preduzeća. Ciljevi proizilaze iz misije i vizije preduzeća.

Strategija je način raspoloživih resursa kako bi smo iskoristili prednosti i okolnosti za stvaranje željenih načina. Predstavlja način ostvarivanja cilja.

8.1. Poslovne strategije

Preduzeće bezkvalitetne strategije ne može ostvariti željeni poslovni uspjeh. Poslovnim strategijama preduzeća poklanja se izuzetno velika pažnja. Prije izlaska na domaće i/ili inostrano tržište preduzeće mora na osnovu svoje misije, vizije i cilja postojanja kreirati strategiju poslovnog nastupa.

Poslovna strategija se definiše kao poslovni plan nastupa uz pomoć kojih se primarni ciljevi, politike i aktivnosti preduzeća integrišu u povezanu cjelinu.

Zadatak kreiranja strategije preduzeća je zadatak menadžmenta preduzeća. Na menadžmentu preduzeća je da pronađe odgovor na pitanje kako dostići željeni rast i razvoj u cilju obezbjeđenja profitabilnosti preduzeća.

Strategija ima značajnu ulogu u poslovnom odlučivanju. Od efikasnosti strategijskog djelovanja zavisi daljni rast i razvoj preduzeća.

8.1.1. Razvojna strategija

Razvojna strategija može se podijeliti na:

ekspanzivnu strategiju; integrativnu strategiju; strategiju diversifikacije.

Ekspanzivna strategija je dio razvojne strategije, koja se temelji na razvoju postojećih poslovnih aktivnosti i postojećeg asortimana proizvoda i usluga. Strategija ima alokativni zadatak mobilizacije raspoloživih materijalnih, finansijskih i ljudskih resursa sa namjerom unapređenja konkurentnosti poslovanja preduzeća. Ekspanzivna strategija se zasniva na povećanju tržišne pokrivenosti kako na domaćem tako i na inostranom tržištu ili na unapređenju kvaliteta postojećih proizvoda ili usluga. Realizacija ove strategije zahtijeva veliku količinu angažovanja finansijskih sredstava.

Integrativna strategija je dio razvojne strategije, koja se zasniva na vertikalnoj i horizontalnoj integraciji. Vertikalna integracija podrazumijeva uspostavljanje industrijskog lanca kupaca i dobavljača. Zadatak ove strategije je da jača konkurentsku poziciju preduzeća. Vertikalnu integraciju možemo provesti na dva načina:

sticanjem vlasništva nad preduzećem iz povezanih industrija koja već imaju uspostavljenu distributivnu mrežu;

različitim oblicima udruženja (integrisanja) sa drugim preduzećima.

Horizontalna integracija je oblik stvaranja monopolističkog položaja preduzeća na tržištu. Horizontalnim integrisanjem, preduzeće se povezuje sa jednim ili više konkurenata na tržištu.

Strategija diversifikacije podrazumijeva širenje asortimana proizvoda ili usluga preduzeća uvodeći ga u novu djelatnost, različitu od one kojom se bavio do tog momenta. Postoje dva oblika strategije diversifikacije:

koncetrična diversifikacija: prihvatanje proizvoda ili usluga koji su slični postojećem asortimanu proizvoda;



konglomeratska diversifikacija. Zasniva se na razvoju i uvođenju novih proizvoda ili usluga zasnovanih na novim tehnologijama.

8.1.2. Generička strategija

Autor teorije konkurentskih prednosti Michael Porter, razvio je koncept generičkih poslovnih strategija. U dostizanju konkurentskih prednosti, preduzeće mora odabrati područje u kojem želi graditi svoje konkurentske prednosti. Prednosti se mogu zasnivati na niskim troškovima ili diferenciranju. Kombinacijom pomenutih faktora, moguće je dobiti tri generičke strategije37:

strategija konkurencije niskim troškovima; strategija konkurencije jedinstvenim proizvodima; strategija konkurencije usmjerenu na jedan tržišni segment.

Strategija konkurencije niskim troškovima zasniva se na osvajanju tržišta zasnovanog na nižim troškovima stvaranja dobara i usluga u odnosu na konkurenciju. Niži troškovi stvaranje dobara omogućavaju preduzeću formiranje nižih cijena u odnosu na proizvode direktne konkurencije.

Niži troškovi poslovanja su imperativ poslovne politike svakog preduzeća. Stvaranju nižih troškova poslovanja prethodi povećanje produktivnosti poslovanja preduzeća, implementacija novih tehnoloških dostignuća i inovativnost i inventivnost proizvodnog asortimana. Takođe, izvor niskih troškova poslovanja može biti i ekonomija obima, obezbjeđenje jeftinijih i/ili kvalitetnijih resursa. Zadatak menadžmenta preduzeća jeste da analizira troškove i identifikuje njihove izvore.

Strategija konkurencije jedinstvenim proizvodima ima za cilj da konzumentima proizvoda i usluga ponudi jedinstven proizvod ili uslugu za njih. Svrha ove strategije je da ponudi kupcima nešto što njihovi konkurenti ne mogu ponuditi. Rezultat ovakvog tržišnog nastupa je stvaranje odanosti kupaca, kako bi se smanjila njihova osjetljivost na cjenovne razlike između ponuđenih proizvoda. Značaj strategije konkurencije zasnovan na jedinstvenim proizvodima je utoliko veći kada se zna da na tržištu postoji raznolikost želja i potreba kupaca i ograničenost njihova zadovoljavanja standardnim proizvodima. Strategija konkurencije jedinstvenim proizvodom zasniva se na potrebama kupaca, a ne na stvarnoj razlici između konkurenata. Primjena pomenute strategije omogućava preduzećima održavanje visoke cijene proizvoda, postizanje prepoznatljivosti marke proizvoda i sl. Najbolji rezultati u primjeni pomenute strategije ostvaruju se u djelatnostima koje zahtijevaju visoku upotrebu savremenih tehnoloških dostignuća.

Strategija konkurencije usmjerena je na jedan tržišni segment. Strategija se zasniva na fokusiranju na jedan tržišni segment. Pomenuta strategija ima svojih prednosti, ali ima i svojih nedostataka. Prednosti u primjeni ove strategije zasnivaju se na usmjeravanju preduzeća na jedan tržišni segment gdje može lakše i efikasnije zadovoljavati potrebe potrošača. Nedostatak tržišnog segmentiranja je što preduzeće ovu strategiju može realizovati samo ako raspolaže odgovarajućim kreativnim i tehnološkim sposobnostima. Najbolji primjer strategije konkurencije usmjeren na tržišni segment jeste automobilska industrija gdje na primjer, Rolls Royce se fokusira na proizvodnju skupih i luksuznih automobila. Strategija se primjenjuje samo u slučaju kada je preduzeće svjesno pretpostavke da može planirane zadatke obaviti efikasnije od svojih konkurenata.

37 Tonci L., Kolaković M., Međunarodno poslovanje u uvjetima globalizacije, Zagreb, 2004. god., Sinergija-nakladništvo d.o.o., opi. cit. str. 67.



8.1.3. Međunarodno-poslovna strategija

Pored generičkih strategija, koju preduzeća primjenjuju u svom poslovanju, ako preduzeće stvaranje svog profita zasniva na međunarodnom tržištu, potrebno je da primjenjuje međunarodnu poslovnu strategiju.

Koju će međunarodnu poslovnu strategiju preduzeće primijeniti, zavisi od rezultata analize spremnosti izlaska preduzeća na međunarodno tržište.

Međunarodne poslovne strategije čine:

pasivna međunarodna poslovna strategija; aktivna međunarodna poslovna strategija; globalna međunarodna poslovna strategija.

Pasivna međunarodna poslovna strategija primjenjiva je od strane malih i srednjih preduzeća sa razvijenim konkurentskim sposobnostima. Najveći broj preduzeća koja primjenjuju ovu strategiju dolazi iz nerazvijenih ili manje razvijenih zemalja. Preduzeće nije sposobno da se aktivno uključi na međunarodno tržište i bude konkurentno prema količini i asortimanu ponuđenih proizvoda. Na međunarodno tržište izlaze povremeno, kroz indirektne i korporativne izvozne poslove.

Aktivna međunarodna poslovna strategija primjenjiva je od strane preduzeća koja su razvila svoju konkurentsku sposobnost. Najčešće, aktivnu strategiju prihvata preduzeće koje ima izgrađenu organizacionu i konkurentsku sposobnost. Takva preduzeća potpuno ravnopravno tretiraju sva svoja tržišta i potencijalne tržišne šanse i mogućnosti. Inostrano tržište smatraju izazovom koji će pozitivno uticati na rast i razvoj preduzeća. Aktivnu međunarodnu poslovnu strategiju možemo podijeliti na:

transnacionalnu strategiju; multinacionalnu strategiju.

Transnacionalna strategija je karakteristična za preduzeća koja su se afirmisala i dokazala svoju konkurentsku sposobnost na domaćem tržištu. Preduzeća koja primjenjuju ovu strategiju postepeno izlaze na međunarodno tržište. Organizaciona sturktura i planiranje poslovnog i tržišnog nastupa nalaze se pod kontrolom matične kompanije u matičnoj zemlji. Istraživačko-razvojne aktivnosti locirane se u matičnoj kompaniji u matičnoj zemlji. Najpoznatije svjetske kompanije koje su primjenjivale ovu strategiju su: Mercedes-Benz, IBM, Microsoft i dr.

Multinacionalna strategija se primjenjuje u uslovima postojanja velikih tržišnih i kroskulturnih razlika. Primjenjiva je od strane decentralizovanih organizacija i njenih filijala u inostranstvu. Ova strategija svoju ekspanziju primjene doživljava poslije II svjetskog rata. Razlog tome je naglašen problem geografske distance. Multinacionalne kompanije možemo posmatrati i kao federaciju nezavisnih filijala. Svaka od tih filijala usmjerena je na konkretno tržište. Kao nedostatak ove strategije možemo smatrati otežanu kontrolu decentralizovanih i samostalnih filijala u inostranstvu. Primjer multinacionalnih kompanija su: Nestle, Kraft, Schwepps i dr.

Globalna međunarodna poslovna strategija se primjenjuje od strane preduzeća koja imaju bogato međunarodno iskustvo i koja svoje konkurentske sposobnosti usmjeravaju na globalno tržište. Kompanije koje primjenjuju ovu strategiju na globalno tržište gledaju kao na jedinstveno tržište. Najbolji primjer primjene globalne strategije su: Sony, Motorola, Intel i dr.

SUBJEKTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU

III


SUBJEKTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU

1. PREDUZEĆE

1.1. Šta je preduzeće

Civilizacija je spoj različitih organizacija. Kao jednom od najvažnijih organizacija savremene civilizacije smatramo preduzeće ili samostalnu ekonomsku organizaciju. Ona predstavlja spoj materijalnih i finansijskih sredstava koja su integrisana posredstvom zajedničkih ciljeva, što produkuje određene aktivnosti i procese.

Preduzeće je pravni oblik obavljanja ekonomske aktivnosti koju organizuje pojedinac ili organizovana grupa pojedinaca. Preduzeće kao organizovana grupa ljudi ima misiju da obavlja određene zadatke u procesu društvene reprodukcije.

Preduzeće je realizator određenih funkcija u procesu društvene reprodukcije. Predstavlja konkretan organizacioni oblik koji ima privredni subjektivitet i preko koga se ostvaruju makroekonomski ciljevi. Osnovna funkcija preduzeća je proizvodnja i prodaja dobara i usluga. Preduzeća se pojavljuju i u ulozi potrošača. Dio proizvedenih dobara i usluga koriste za obnavljanje procesa proizvodnje. Takav oblik potrošnje se naziva proizvodna potrošnja.

U savremenom obliku industrijske proizvodnje, preduzeće je glavni privredni subjekat. Društvena ekonomska reprodukciona aktivnost preduzeća se zasniva na podjeli rada u proizvodnji i prometu.

U ostvarivanju proizvodnih i reprodukcionih funkcija, preduzeće kupuje (nabavlja) faktore proizvodnje, kombinuje ih u procesu proizvodnje, proizvodi dobra i usluge, prodaje ih na tržištu i na taj način ostvaruje odgovarajući poslovni rezultat (dobit/gubitak).

U tržišnoj ekonomiji, u kojoj je privatna svojina dominantan svojinski oblik, preduzeća se javljaju u više pravnih oblika.

Pod spoljnotrgovinskim preduzećem se smatra pravno lice koje obavlja spoljnotrgovinski promet i privrednu djelatnost na inostranom tržištu radi sticanja dobiti. Šire gledano, privredna djelatnost spoljnotrgovinskog preduzeća podrazumijeva i spoljnotrgovinski promet roba i pružanje usluga na međunarodnom tržištu38.

Pravni oblici preduzeća u Republici Srpskoj regulisani su Zakonom o privrednim društvima, (Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08).

1.2. Sopstveničko preduzeće

Sopstveničko preduzeće (Proprietorship) je najjednostavniji, ali i najrasprostranjeniji oblik preduzeća u tržišnoj privredi. Takvo preduzeće osniva fizičko lice, preduzetnik koji želi da otpočne sopstvenu ekonomsku aktivnost.

Preduzetnik je vlasnik sopstveničkog preduzeća (privatna sopstvenost), neposredno upravlja poslovima preduzeća, uživa plodove dobrog poslovanja, ali na sebe preuzima i sav rizik i moguće gubitke u poslovanju. Odgovornost preduzetnika je neograničena.

Preduzetnik slobodno raspolaže ostvarenim profitom posle podmirenja svih obaveza koje proističu iz poslovanja sopstvenog preduzeća.

Veoma veliki broj prodavnica u trgovini na malo, malih preduzeća i veoma malih kompanija u prerađivačkom sektoru privrede, širom svijeta, uključujući i industrijski

38 Miodrag Stanković, Međunarodno poslovno pravo, 2001., Beograd, Mrlješ d.o.o., str. 58.



najrazvijenije zemlje (Sjedinjene Američke Države i dr.), su samostalna sopstvenička preduzeća.

Život sopstveničkog preduzeća je ograničen (Limited Life). Postoji dok je vlasnik tog preduzeća u poslu. Kada vlasnik preduzeća izgubi interes za poslovanjem, preduzeće se gasi.

1.3. Ortačko društvo

Ortačko društvo (engl. Partnership;, njem. Kollektivgesellschaft, Offene Handelsgesellschaft), kao pravni oblik preduzeća društva lica osnivaju dva ili više lica (fizička i pravna), koja slobodno ugovaraju uređenje odnosa između članova društva, uz pravilo samostalnog poslovanja i nastupanja pod zajedničkim imenom.

Cilj osnivanja ortačkog društva je da ortaci (osnivači) poslovanjem ortačkog društva ostvare dobit39.

Ortačko društvo odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom. Ortaci ortačkog društva odgovorni su solidarno za sve obaveze društva cjelokupnom svojim imovinom, ako sa povjeriocem nije drugačije ugovoreno40. Osnivanje ortačkog društva se ne uslovljava popisivanjem obaveznog uloga njegovih članova (ortaka).

Međusobnim sporazumom (Ugovorom) između oratka utvrđuju se pitanja udjela pojedinaca u ukupnom kapitalu društva, njihovo učešće u raspodjeli dobiti, unutrašnja organizacija poslovanja društva, odgovornost članova i sl.

U zakonodavstvima mnogih zemalja je propisano, da ulagači moraju imati svojstvo trgovca i da se moraju baviti trgovinskim poslovanjem kao svojim zanimanjem i raditi u zajedničkoj firmi (društvu) koja se upisuje u trgovački registar. Upis u registar sadrži podatak da se radi o ortačkom društvu (naziv firme se sastoji od imena ortaka ili od imena jednog ortaka sa dodatkom, na primjer „Smith and Comp.“), podatke o firmi društva, mjestu sjedišta, o početku rada društva, o ovlašćenjima za zastupanje i sl41.

Jedan od najvažnijih principa poslovanja ortačkog društva je neograničena odgovornost (Unlimited Liability) partnera (ortaka), to jest njihova potpuna materijalna odgovornost u zajedničkom poslovanju, bilo da posluje sa profitom ili sa gubitkom. Neograničena odgovornost učesnika u ortačkom društvu se ogleda u obavezi svakog od njih da cjelokupnom svojom imovinom garantuje obaveze društva u cjelosti. Solidarnost obaveze podrazumijeva odgovornost jednog člana za sve druge članove. Povjerilac ortačkog društva ima pravo da zahtijeva ispunjenje obaveze u cjelosti od svakog pojedinog člana društva.

U pojedinim pravnim sistemima (npr. Engleska) solidarna i neograničena odgovornost ortaka je primarna i nepodmirene obaveze se mogu podmiriti iz cjelokupne imovine društva i njegovih članova. Sa druge strane, u pojedinim pravnim sistemima (na primjer Španija i Portugal) solidarna i neograničena odgovornost ortaka je supsidijarna i podmirenje obaveza društva iz imovine njegovih članova obavlja se nakon što naplatu nije moguće izvršiti iz kapitala trgovačkog društva.

39 Trgovački zakon Kraljevine Jugoslavije iz 1937. god. je predviđao da se krajem svake poslovne godine utvrdi, na osnovu bilansa dobitak ili gubitak za tu godinu i svakom drugaru (ortaku), izračuna njegov udio u dobitku ili gubitku. To je značilo da će svaki drugar (ortak) na ime glavnice dobiti njegov udio u dobiti ili gubitku, odnosno otpisati njegov udio u gubitku (paragraf 123. Trgovačkog zakona Kraljevine Jugoslavije iz 1937. god.). 40 Službeni Glasnik Republike Srpske br. 127/08. 41 Stanislava Acin Singulinski, Međunarodno poslovanje, 2008., Novi Sad, Pigmalion, str. 35.

Subjekti u međunarodnom poslovanju III


Slično samostalnom preduzeću, život ortačkog društva je ograničen. Razlozi prestanka ortačkog društva su42:

istek vremena na koje je osnovano ili ispunjenje cilja osnivanja; odluka ortaka o prestanku; neobavljanje poslova neprekidno u periodu od dvije godine; sudskom odlukom o prestanku; nastajanjem bilo kojeg drugog događaja određenog osnivačkim aktom ili ugovorom

ortaka društva koji ima za posljedicu prestanak društva.

Dalje, ako osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva nije drugačije određeno, svojstvo ortaka u ortačkom društvu prestaje u slučaju43:

smrti ortaka; otvaranjem stečaja nad nekim od ortaka; otkaza novog ortaka; donošenja odluke ortaka u skladu sa osnivačkim aktom, ugovorom ortaka društva i

Zakonom o privrednim društvima; u drugim slučajevima određenim osnivačkim aktom ili ugovorom ortaka društva.

Isto tako, fleksibilnost u poslovanju, lakoća u prilagođavanju promjenama na tržištu i okruženju, bitna je karakteristika ovog oblika preduzeća.

1.4. Komanditno društvo

Komanditno društvo (engl. Limited Partnership; njem. Kommanditgesellschaft) je vrsta preduzeća koje nastaje ugovorom između najmanje dva pravna ili fizička lica, sa ciljem da pod personalnom firmom obavlja određenu privrednu aktivnost, od kojih najmanje jedno lice odgovara neograničeno za njegove obaveze (komplementar), a najmanje jedno lice snosi rizik do visine svog ugovorenog uloga (komanditor).

Kod komanditnog društva postoje komplementari i komanditori. Komplementari (upravljači) odgovaraju za preuzete obaveze neograničeno solidarnom

odgovornošću i celokupnom ličnom imovinom. Komanditno društvo posluje pod personalnom firmom komplementara.

Komanditori (ulagači) učestvuju u upravljanju komanditnog društva, ali se njihovo ime ne nalazi u firmi društva. Za preuzete obaveze komanditnog društva i za rizik u poslovanju, komanditori odgovaraju samo do visine svog uloga.

Komanditno društvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom. Imovina komanditnog društva se formira na bazi osnivačkih uloga članova

komanditnog društva. U kasnijem poslovanju, imovina se može povećati ili smanjiti, zavisno od uspješnosti poslovanja društva. Imovina društva je odvojena od imovine članova društva.

Zakonom o privrednim društvima Republike Srpske44 predviđeno je da komanditor u komanditno društvo može unijeti novčani i nenovčani ulog, uključujući izvršeni rad i usluge komanditnom društvu. Komanditor ima obavezu da cjelokupan ulog unese prije osnivanja komanditnog društva.

Karakteristika ovih društava je što komanditno društvo moraju osnovati najmanje dva člana, jer postoje dvije vrste članova (komanditor i komplementar). Članski udjeli ne moraju biti

42 Službeni Glasnik Republike Srpske br. 127/08 43 Isto. 44 Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08.



isti. Oni se definiše ugovorom o osnivanju. Komplementar može biti isključivo fizičko lice, a komanditor može biti fizičko ili pravno lice.

Komanditori i komplementari učestvuju u diobi dobiti i snošenju gubitka društva srazmjerno procentu udjela u društvu.

Imovina članova komanditnog društva može se istovremeno nalaziti u privatnoj, društvenoj i državnoj svojini. Ako iz komanditnog društva istupe svi komplementari, društvo može nastaviti svoju djelatnost kao društvo sa ograničenom odgovornošću, akcionarsko društvo ili kao preduzetnik.

Komanditnim društvom mogu upravljati:

svi komplementari, ako nije drugačije uređeno osnivačkim aktom; jedan ili više komplementara, kao poseban organ, ako je tako predviđeno osnivačkim

aktom.

1.5. Društvo sa ograničenom odgovornošću

Društvo sa ograničenom odgovornošću (engl. Private Limited Liability; njem. Gesellschaft mit beschrankter Haftung – G.m.b.H) je oblik društva kapitala kojeg stvaraju dva ili više ulagača sa odgovarajućim ulozima, koji ne moraju da budu jednaki, radi obavljanja određene djelatnosti pod zajedničkim imenom. Društvo sa ograničenom odgovornošću za svoje poslovanje odgovara cjelokupnom svojom imovinom.

Ulagači snose rizik u poslovanju društva samo do visine svog uloga. Ne odgovaraju za obaveze društva. Iz ovog proizilazi da društvo prema svojim povjeriocima odgovara samo do visine osnovnog kapitala. Prema zakonu o privrednim društvima Republike Srpske (Službeni glasnik Republike Srpske br. 127/08), društvo može imati najviše 50 članova. Ukoliko se desi povećanje broja članova, društvo mijenja formu svog oblika i prelazi u zatvoreno akcionarsko društvo.

Društvo sa ograničenom odgovornošću osniva se ulozima članova na osnovu njihovog međusobnog ugovora.

Društvo sa ograničenom odgovornošću nastalo je kao svojevrsni hibrid. Nastalo je između dva različita koncepta, tj. društva lica i društva kapitala. Prvo je karakteristično za personalni tip, a za drugo, bitan je kapital koji je uložen u društvo. Društvo sa ograničenom odgovornošću se nalazi kao neka interpolirana institucija45.

Karakteristika ovog društva je zatvorenost, odnosno lična veza između članova društva, što nekada otežava ulazak novih članova. Osobine društva sa ograničenom odgovornošću su:

da je pravno lice; da je društvo kapitala; postoji razlika između akcionarskog društva i društva sa ograničenom odgovornošću; članovi društva sa ograničenom odgovornošću ne odgovaraju za obaveze društva; svaki član društva može imati samo jedan ulog, a visina uloga može biti različita za

svakog člana društva; društvo mora imati dohodak na osnovu kojeg se vidi da se radi o društvu sa

ograničenom odgovornošću.

Za svoje obaveze društvo odgovara celokupnom svojom imovinom, ali ne i drugom imovinom ulagača izvan tog društva. Kako u pojedinim zemljama zakonski propisi predviđaju relativno mali iznos osnivačkog osnovnog kapitala za društva sa ograničenom

45 Miodrag Stanković, Sanja Stanković, Međunarodno poslovno pravo, 2001., Beograd, Mrlješ d.o.o, str. 163.



odgovornošću, prilikom sklapanja ugovora o saradnji sa ovim društvima preporučuje se detaljna provjera društva i njegovog boniteta.

1.6. Korporacija

Korporacija (eng. Corporation, njem. Körperschaft, Kapitalgesellschaft) je najznačajniji i najrazvijeniji oblik preduzeća u savremenim uslovima poslovanja. Najveći dio kapitala Sjedinjenih Američkih Država nalazi se u korporacijama.

Korporacija se naziva i akcionarsko ili dioničarsko društvo. Predstavlja pravni oblik trgovačkog društva koje ima niz prednosti u odnosu na druge oblike trgovačkih društava.

Korporacija se stvara na osnovu propisa (pravnih normi) države u kojoj se osniva. U skladu sa zakonskim ovlašćenjima, korporacija ima pravo da emituje i da prodaje akcije (Shares of Stock). Korporacija predstavlja društvo kapitala, koje sredstva za osnivanje i poslovanje obezbjeđuje emitovanjem akcija . budućim akcionarima (Shareholders ili Stockholders).

Novčani iznos koji je potreban za osnivanje i početak rada korporacije nazivamo osnovnom glavnicom, koja je podijeljena na određen broj akcija. U velikim korporacijama broj akcionara dostiže i do nekoliko stotina hiljada. Korporacija najčešće ima složenu organizacionu strukturu, sa većim brojem preduzeća (kćeri) u svom sastavu.

Korporacija je „pravno lice” odvojeno od „fizičkih lica” u čijem se vlasništvu ona nalazi i kojom oni upravljaju.

Kao pravno lice, korporacija u svoje ime odgovara za sve preuzete obaveze. Za eventualni dug ili druge obaveze, ni vlasnici, ni menadžeri, ni pojedinci ne snose odgovornost. Osnovni kriterijum upravljanja korporacijom i njenim preduzećima je broj akcija u sopstvenom vlasništvu. Često, velike korporacije uzimajući u obzir svoju strukturnu složenost, pristupaju procesima divizionalizacije organizacione strukture i decentralizacije upravljačkih funkcija. Rezultat takvog djelovanja je formiranje autonomnih jedinica prema djelatnosti, profitnim centrima i strateškim poslovnim jedinicama. Ukoliko korporacija ima više lokalnih kompanija, često formira poslovna područja, gdje jedno poslovno područje objedinjuje veći broj srodnih preduzeća iz različitih zemalja.

Ako korporacija dobro posluje, akcionari će ostvarivati profite. Ako, pak, korporacija ne posluje uspješno, gubitak akcionara je ograničen samo na pad vrijednosti akcija koje posjeduju. Takav oblik ograničene odgovornosti korporacije snažno povećava njenu sposobnost da akumulira velike sume kapitala za poslovne poduhvate.

Akcija je predmet kupovine i prodaje. Prihod koji akcija svom vlasniku donosi naziva se dividenda.

Dividenda je udio vlasnika akcije u ostvarenom prihodu korporacije. Kupovina i prodaja akcija vrši se preko berzanskih brokera (Stockbrokers). Cijena akcije se formira na berzi hartija od vrednosti (Stock Market). Kada akcionarsko društvo dobro posluje, cijena akcija na berzi (stok marketu) raste, i obrnuto. Cijena akcija na berzi (stok marketu) pada kad preduzeće ostvaruje nepovoljne poslovne rezultate.

Berza (stok market) je najpouzdaniji „barometar“ poslovne uspješnosti svake korporacije. Životni vijek korporacije je neograničen (Unlimited Life). Naime, ulaz novih akcionara u korporaciju ili izlaz postojećih akcionara iz korporacije, odnosno pomena menadžmenta u korporaciji ne utiče na njenu stabilnost kao pravnog lica. Stabilnost korporacije je posebno atraktivna za postojeće i potencijalne akcionare.

Organi upravljanja korporacije su:

skupština akcionara, upravni odbor (Board of Directors);



direktor.

Najvažniji organ upravljanja je Skupština akcionara i Upravni odbor. Korporacijom upravljaju predsjednik Upravnog odbora i predsjednik kompanije. U okviru skupštine akcionara, akcionari ostvaruju svoje pravo glasa u utvrđivanju poslovne politike korporacije i u izboru članova upravnog odbora korporacije. Nijednom akcionaru dividenda nije unapred zagarantovana.

Osnovni nedostatak korporativnog oblika organizovanja ekonomske aktivnosti je u tome što se korporacijske dividende dvostruko oporezuju: jednom kao ukupna dividenda (profit) korporacije, a potom kao dividenda akcionara.

Korporacije sve češće razvijaju intrapreduzetništvo (unutrašnje preduzetništvo), što predstavlja proces stvaranja malih i autonomnih jedinica u okviru korporacije. Takvim autonomnim jedinicama obezbjeđuju se potrebni materijalni i kadrovski resursi, gdje do izražaja dolazi talenat pojedinaca. Time korporacija stvara uslove da zadrži najtalentovanije i najkreativnije osoblje koje može biti zapostavljeno u masi zaposlenih.

1.7. Holding kompanija

Holding kompanija (eng. Holding Company; njem. Holding Dachgesellschaft) je specifičan oblik akcionarskog društva (korporacije) u kojem je uspostavljen sistem kontrolnog paketa akcija (preko 50% ukupne vrednosti emitovanih akcija), koji nosiocu ili nosiocima „paketa akcija“ obezbeđuje kontrolu nad donošenjem strateških poslovnih odluka korporacije, kao i nad njenim finansijskim poslovanjem. Holding možemo definisati u užem i širem značenju.

Uže značenje holdinga govori da je to društvo čija se djelatnost sastoji u osnivanju, finansiranju i upravljanju drugim društvima. Najčešće, sjedište takvih kompanija je određeno poreskim olakšicama (Lihtenštajn, Luksemburg i dr. zemlje koje nude određene poreske olakšice).

U širem značenju, holding je društvo koje ulaže svoj kapital u druga društva, pri čemu kontroliše sve ili većinu akcija društva u koje ulaže kapital. Takav odnos omogućava da upravlja njime i raspolaže sa stečenom dobiti po osnovu poslovanja.

Kada je poslovanje preduzeće zasnovano isključivo na dolaženju u posjed i sudjelovanju u vlasništvu i upravljanju drugim preduzećem, govorimo o čistom holdingu.

Kada preduzeće ima i druge djelatnosti, govorimo o mješovitom holdingu. Kada govorimo o ciljevima holdinga, možemo da govorimo o holdingu industrijskog karaktera ili o holdingu finansijskog karaktera.

1.8. Korporativno udruživanje

Najzastupljeniji oblici korporativne saradnje, povezivanja i udruživanja u savremenoj tržišnoj privredi su: karteli, koncerni, trustovi, konglomerati i multinacionalne kompanije.

1.8.1. Kartel

Kartel osnivaju dva ili više preduzeća radi uspostavljanja dominacije, odnosno monopolističke pozicije na određenom ili određenim tržištima, utvrđivanjem zajedničke politike cijena i ostalih uslova prodaje dobara i usluga. Motiv stvaranja kartela je profit, koji se povećava kroz diktiranje uslova prodaje, formiranjem monopolskih cijena i drugih prodajnih pogodnosti.



Članovi kartela su samostalni i nezavisni u svom poslovanju. Ulaskom u kartel preuzimaju samo obavezu poštovanja odredbi Sporazuma o kartelu za cijelo vrijeme njegovog postojanja. Da bi član kartela mogao djelovati u skladu sa ciljevima udruženja, mora imati značajan udio u proizvodnji, potrošnji ili trgovini.

Posmatrajući ciljeve eliminisanja međusobne konkurencije i stvaranja uslova za monopolski položaj i monopolsko ponašanje, možemo govoriti o:

Sopstvenom razvoju preduzeća; Uspostavljanjem Sporazuma o kartelu.

Ako posmatramo područje djelovanja kartela, možemo govoriti o nacionalnom i međunarodnom kartelu.

Karakteristika kartela je da su nestabilni, jer svaki član kartela i potpisnik Sporazuma ima skrivene namjere da prevari ostale učesnike ili ih „izda“.

Kada je u pitanju pravno dejstvo kartela, moramo posjetiti da je Članom 85. Rimskog Ugovora zabranjeno uspostavljanje svake vrste sporazuma između preduzeća, koji za cilj ili posljedicu imaju sprečavanje, ograničavanje ili narušavanje konkurencije unutar zajedničkog tržišta. Poštovanje odredbi ovog Člana je u nadležnosti Evropske Komisije.

Ovlašćena lica u ime Evropske Komisije imaju pravo da nenajavljeno posjete i provjere preduzeće na koje sumnjaju da krše odredbe pomenutog člana. Kršenje odredbi Člana 85. Rimskog Ugovora su brojna. Na primjer, 2001. god. Evropska Komisija je otkrila, da je 13 proizvođača vitamina učestvovalo u kartelima koji su određivali fiksne i uvećane kvote na prodaju. Određena je ukupna kazna u visini od 885 mil. €.

Postoje i izuzeća od ograničenja konkurencije koja ne podliježe sankcijama iz člana 85. Ugovora iz Rima. Ona se odnose na:

Ekonomski progres ugovora; Dio koristi će biti raspoređen na potrošače; Postojanje konkurencije.

1.8.2. Koncern

Koncern osnivaju dva ili više preduzeća radi ekonomski racionalnijeg iskorišćavanja raspoloživog kapitala i drugih proizvodnih resursa, linijom njihove horizontalne i vertikalne reprodukcione povezanosti, donošenjem strateških ekonomskih odluka iz jednog centra, uz zadržavanje svoje ekonomske i pravne samostalnosti. Najčešće, koncern osnivaju preduzeća iste privredne grane.

Prvi koncerni su nastali okupljanjem određenog broja preduzeća oko jednog preduzeća ili njegovog vlasnika. Cilj koncerna je poslovanje koje će donijeti veću dobit. Svrha udruživanja je bolje tržišno pozicioniranje u odnosu na glavne konkurente. Stvaranjem koncerna, rešavaju se problemi nabavljanja sirovina, obezbjeđenja energenata, repromaterijala i drugih potrebnih resursa za proizvodni proces i distribuciju gotovih proizvoda. Često se dešava, da proizvodi jednog dijela koncerna postaju sirovine i predmeti rada u nastavku proizvodnog procesa članice koncerna.

1.8.3. Trust

Cilj osnivanja trustova je sličan osnivanju koncerna. Razlika je u tome što preduzeća koja formiraju trust gube svoju ekonomsku i pravnu samostalnost. Trustovi nastaju povezivanjem većeg broja istorodnih preduzeća. Trustove možemo podijeliti na:



Horizontalni trust: članice trusta su preduzeća iz jedne djelatnosti. Vertikalni trust: članice trusta su preduzeća koja čine proizvodni lanac u stvaranju

gotovog proizvoda. Okupljaju sve segmente proizvodnje, na primjer: od kopanja ili proizvodnje rude do njihove prerade u gotov proizvod (aluminijum ili proizvodi od aluminijuma, boksit, glinica i sl.).

1.8.4. Konglomerat

Konglomerat okuplja preduzeća heterogene proizvodnje, koja između sebe nemaju nikakve tehnološke i druge sličnosti. Svrha okupljanja je obezbjeđenje dominantnog monopolističkog položaja na širem tržišnom prostoru.

2. TRANSFORMACIJA PREDUZEĆA U BOSNI I HERCEGOVINI

Osim oblika preduzeća koja se zasnivaju na privatnoj svojini – privatno preduzeće – u privredi Bosne i Hercegovine, koja se nalazi u procesu tržišne tranzicije i svojinske transformacije, još egzistiraju i preduzeća koja se zasnivaju na društvenoj svojini – društvena preduzeća, preduzeća koja se zasnivaju na državnoj svojini – državna preduzeća, preduzeća koja se zasnivaju na zadružnoj svojini - zadruge i preduzeća koja se zasnivaju na mješovitoj svojini - mješovita preduzeća.

Takva organizaciona struktura preduzeća definisana je Zakonom o preduzećima iz 1988. god. Tim Zakonom su iz društveno-ekonomskog sistema eliminisani samouprvani oblici organizacije udruženog rada, institucionalizovani Ustavnim amandmanima iz 1971. god. i Ustavom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije iz 1974. god. (OOUR – osnovna organizacija udruženog rada, RZ – radna zajednica, RO – radna organizacija, SOUR – složena organizacija udruženog rada, SIZ – samoupravna interesna zajednica i PZ – poslovna zajednica).

2.1. Društveno preduzeće

Društveno preduzeće je organizovano na principu akcionarskog društva. Najveći broj društvenih preduzeća se nalazi u procesu privatizacije, to jest pretvaranja društvene u privatnu svojinu.

Prestanak postojanja društvenih preduzeća značiće i nestanak društvene svojine iz ekonomskog sistema naše zemlje.

2.2. Državno (javno) preduzeće

Državno preduzeće (State Enterprise) proizvodi javno dobro i pruža javnu uslugu (željeznica, energetika, telekomunikacije i dr.). Ono se naziva i javno preduzeće (Public Enterprise).

U procesu tranzicije i svojinske transformacije našeg društva, privatizuju se i državna preduzeća.

Za razliku od društvenih preduzeća koja nemaju perspektivu, pojedina državna (javna) preduzeća, u pojedinim sektorima, sa posebno naglašenim prisustvom javnog dobra ili javne usluge, nastaviće da egzistiraju, ali uz striktno poštovanje tržišnih kriterijuma u poslovanju.



3. MIKRO MALA I SREDNJA PREDUZEĆA

Evropska Unija broji oko 20 miliona registrovanih preduzeća, od čega se 99% odnosi na mala i srednja preduzeća, koja u ukupnom bruto-domaćem proizvodu Evropske Unije učestvuju sa 60% i zapošljavaju oko 80 miliona radnika.

Mala i srednja preduzeća postaju generator ekonomskog razvoja, promovišu privatnu svojinu i preduzetničke vještine. Prednosti malih i srednjih preduzeća se reflektuju u njihovoj fleksibilnosti i njihovoj spremnosti da odgovore na tržišne zahtjeve i izazove. Značajni su pokretači inovativnosti, povećanja broja zaposlenih i lokalne integracije u evropske ekonomske integracije.

Evropska povelja za mala i srednja preduzeća (obavezna za sve zemlje članice Evropske Unije, zemlje kandidate u Evropsku Uniju i zemlje zapadnog Balkana) ističe 10 područja koja su značajna za unapređenje poslovnog okruženja za mala i srednja preduzeća, a tiče se reformskih zakona, pristupa finansijama, poslovnog zastupanja, obrazovanja u preduzetništvu, konkurentnosti i dr. Bosna i Hercegovina je potpisala Evropsku povelju za mala i srednja preduzeća u junu 2003. god.

Mala preduzeća (engl. Small business enterprises) prisutna su u svim privrednim oblastima. Postoje različite definicije i shvatanja malih preduzeća.

Prema OECD definiciji, mala i srednja preduzeća imaju manje od 500 zaposlenih, a svakoj zemlji se ostavlja da ovaj broj smanji ili poveća. Prema ovoj definiciji, mikro preduzeća zapošljavaju od 1 do 4 radnika, vrlo mala preduzeća od 5 do 9 radnika, mala preduzeća od 10 do 99 radnika i srednja preduzeća od 100 do 500 radnika.

Prema odredbama Evropske unije, mala i srednja preduzeća imaju manje od 250 stalno zaposlenih radnika, godišnji promet manji od 40 miln. € i upravljačku nezavisnost.

Velika Britanija definiše mala preduzeća kao subjekte koji imaju do 200 stalno zaposlenih radnika.

Francuska definiše mala preduzeća kao subjekte koji zapošljavaju od 6 do 50 stalno zaposlenih radnika, odnosno od 100 do 200 stalno zaposlenih radnika, srednja preduzeća od 51 do 500 stalno zaposlenih radnika.

Republika Srpska, mala i srednja preduzeća definiše u zavisnosti od (Službeni glasnik Republike Srpske br. 64/02)

Prosječnog broja zaposlenih; Ukupnog prihoda od prodaje; Zbira bilansne aktive.

Mala preduzeća se definišu kao pravna lica koja:

Zapošljavaju od 11 do 50 stalno zaposlenih radnika; Ostvaruju ukupni godišnji prihod do 4 miln. KM, ili imaju zbir bilansne aktive u

vrijednosti od 2 miln. KM.

Preduzeća koja zapošljavaju do 10 radnika su mikro preduzeća.

Srednja preduzeća su pravna lica koja:

Zapošljavaju od 51 do 250 stalno zaposlenih radnika; Ostvaruju godišnji prihod od prodaje do 20 miln. KM ili imaju zbir bilansne aktive u

vrijednosti do 10 miln. KM.

Karakteristike malih preduzeća su nizak stepen specijalizacije poslova, organizaciono-upravljačkih i poslovnih funkcija. Poslovno djelovanje malog preduzeća je lokalnog karaktera. Najčešće mala preduzeća se osnivaju u oblasti maloprodaje i pružanja usluga.



Poseban značaj razvoju malih preduzeća se daje u zemljama koje ostvaruju ekspanzivan tehnološki razvoj, jer se posredstvom malih preduzeća lakše prenosi savremena tehnologija.

Srednja preduzeća su kategorija preduzeća koja se nalazi između malih i srednjih preduzeća. Prednosti srednjih preduzeća u odnosu na velika preduzeća su veća fleksibilnost i efikasnije reagovanje na tržišne i tehnološke promjene.

U narednom periodu, potrebno je Bosna i Hercegovina stvori uslove za:

povećanje broja malih i srednjih preduzeća; povećanje ukupnog broja zaposlenih u sektoru malih i srednjih preduzeća; povećanje konkurentnosti postojećih malih i srednjih preduzeća; povećanje učešća malih i srednjih preduzeća u stvaranju bruto-domaćeg proizvoda.

Razvoj mikro, malih i srednjih preduzeća, malog biznisa i preduzetništva, potvrdio se u praksi kao najbrži i najefikasniji metod uspješnog premošćivanja tranzicionog perioda u kojem se naša i druge bivše socijalističke zemlje još uvek nalaze. Takva preduzeća najbrže potvrđuju prednosti tržišne privrede, privatne svojine i poslovne preduzimljivosti.

4. MULTINACIONALNE KOMPANIJE

U pokušaju objašnjenja šta su to multinacionalne kompanije, često se koriste i različiti termini, kao što su: „internacionalna kompanija“, „globalna kompanija“, „supranacionalna kompanija“. U našem radu, upotrebljavaćemo pojam „multinacionalna kompanija“ i razlikovaćemo ga od pojma „transnacionalna kompanija“.

U naučnoj i stručnoj literaturu ne postoji jedinstvena definicija i poimanje multinacionalnih kompanija. Opravdanje se nalazi u karakteristikama multinacionalnih kompanija, koje mogu biti sagledavane sa ekonomskog, pravnog, upravljačkog, političkog i socijalnog aspekta. Ujedinjene Nacije su početkom 70-tih godina XX vijeka multinacionalne kompanije definisale kao kompanije koje kontrolišu svoju aktivu u dvije ili više zemalja.

Prema Acinu, multinacionalne kompanije su takav oblik organizovanja preduzeća u kome je centrala ili matična kompanija u vlasništvu rezidenata najmanje dvije zemlje46.

Multinacionalne kompanije47 predstavljaju matično preduzeće koje:

proizvodnju i druge poslovne aktivnosti u inostranstvu realizuje preko sopstvenih filijala lociranih u više različitih zemalja;

ima direktnu kontrolu nad poslovanjem svojih filijala u inostranstvu posredstvom sopstvenih ogranaka smještenih u više različitih zemalja;

sprovodi proizvodnu, finansijsku i marketinšku politiku koja će biti iznad granica zemalja i daće doprinos ostvarenju geocentrične orijentacije preduzeća.

Možemo zaključiti, da su „multinacionalne kompanije skup poslovnih subjekata koji nezavisno posluju u dvije ili više zemalja uz organizacionu strukturu koja omogućava da se pomoću jednog ili više centara odlučivanja sprovodi zajednička poslovna politika. Poslovni subjekti su uvezani vlasničkim odnosom, što stvara uslove da jedan ili više njih može imati značajan uticaj na poslovanje ostalih poslovnih subjekata, raspodjelu odgovornosti, resursa i znanja“.

Poslovne aktivnosti multinacionalnih kompanija su dovoljno velikog obima da imaju izuzetan uticaj na privredu zemlje iz koje matična kompanija potiče, ali i privredu zemlje u kojoj djeluju filijale multinacionalne kompanije. Ovo je posebno izraženo u procesu

46 Više vidjeti: Acin Đurica, Međunarodni ekonomski odnosi, 2007., Novi Sad, Pigmalion, str. 353-368. 47 Root Franklyn, International Trade and Investment, 1990., Dallas, South Western Co. Publishing



globalizacije, koji je svoju ekspanziju doživio poslije drugog svjetskog rata, čemu je značajan doprinos dao ekspanzivan razvoj procesa ekonomskih integracija. Smatra se, da su multinacionalne kompanije poslije drugog svjetskog rata predstavljale najznačajniji subjekat kreiranja rama savremene trgovine i međunarodnih tokova kapitala.

U drugoj polovini XX vijeka i na početku XXI vijeka, usmjereni smo na brži protok informacija, transfer znanja, unapređenje konkurentnosti i globalizaciju istraživačko-razvojnih aktivnosti, što je za posljedicu imalo urušavanje „nacionalnog suvereniteta“. Na takav razvoj događaja, zasigurno su uticale i multinacionalne kompanije, koje prema obimu svojih aktivnosti i prihodima koje ostvaruju postaju značajnije od pojedinih nacionalnih ekonomija.

Najnoviji razvoj multinacionalizma prema Rakiti, u svijetu karakterišu sljedeća obilježja48:

nova struktura faktora rizika koji pogađaju aktivnosti multinacionalnih korporacija (eksproprijacija, fluktuacija valuta, pravni problemi, socio-politička nestabilnost);

kontinuiran rast multinacionalnih korporacija koje se nalaze u američkom vlasništvu. Njihov karakter i pokretački faktori su različiti u zavisnosti od toga da li se dolazi iz Japana, Koreje, Brazila, Evropskih ili pak zemalja Srednjeg istoka;

povećano učešće državnih preduzeća u krugu multinacionalnih korporacija. Razlozi većeg aktivnog (a ne samo regulativnog) uključivanja pojedinih država u savremene ekonomske tokove međunarodnog biznisa i menadžmenta su uglavnom makroekonomskog i privredno-razvojnog karaktera. Želja je, da se obezbijedi što povoljnija pozicija u međunarodnim tokovima kapitala i tehnologije;

veći nadzor nad aktivnostima privatnih multinacionalnih korporacija, ne samo od strane zemalja u razvoju nego i razvijenih. Kao svojevrsni odgovor povećanom državnom nadzoru i kontroli, dolazi do sve veće saradnje, poslovnog povezivanja i stvaranja strategijskih alijansi između različitih multinacionalnih korporacija.

Na listi od 500 najvećih kompanija u svijetu za 2009. god. dominiraju kompanije iz Sjedinjenih Američkih Država (140), Japana (68), Francuske (40), Njemačke (39), Kine (37), Velike Britanije (26), zatim slijede: Švajcarska (15), Kanada (14), Španija (12), Holandija (12), Australija (9), itd.

Multinacionalne kompanije predstavljaju najznačajniji pokretački faktor globalnih procesa. One direktno plasiraju svoj kapital u druge zemlje. Multinacionalne kompanije omogućavaju posredno uspostavljanje dominantnog položaja za pojedine zemlje na globalnom tržištu. Iz toga proizilazi njihova politička i društvena uloga u kreiranju međunarodnih odnosa, zasnovana na njihovoj proizvodnoj, finansijskoj, tehnološkoj i upravljačkoj snazi. Karakteristike multinacionalnih kompanija su da brzo i efikasno reaguju odgovorima na izazove lokalnog tržišta, odlikuju se snažnim konkurentskim sposobnostima, raspolažu finansijskim sredstvima potrebnim za istraživačko-razvojne aktivnosti, na čemu zasnivaju svoje konkurentske prednosti stvarajući veću međuzavinost ljudi, zemalja i privreda.

Multinacionalne kompanije pomoću snage svog finansijskog, proizvodnog i tržišnog potencijala obezbjeđuje neophodne resurse za zemlje kojima su ti resursi potrebni kroz transfer tehnologije i znanja i uvođenje u proizvodne procese međunarodno prihvatljivih standarda, što dalje utiče na povećanje zaposlenih i prihoda za zemlju.

Klasifikacija multinacionalnih kompanija prema metodama upravljanja se svodi na49:

48 Rakita Branko, Međunarodni biznis i menadžment, 2006., Beograd, Centar za izdavačku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str 50. 49 Singulinski Acin Stanislava, Međunarodno poslovanje, 2008., Novi Sad, Pigmalion, str. 47.



Etnocentrične kompanije. Sva moć koncentrisana u matičnoj zemlji, a aktivnost i odluke upravljača su orijentisane ka centru kompanije. One obavljaju svoju aktivnost u više zemalja, ali postoji samo centrala u matičnoj zemlji, koja donosi sve odluke i rukovodi cjelokupnim poslovanjem.

Policentrične kompanije. Svaki dio, do određene granice poistovjećuje se sa nacionalnim interesima zemlje kojoj pripada, odlučivanje je decentralizovano, a lokalni kadrovi imaju relativnu autonomiju. Kod njih, pored centrale u jednoj zemlji, postoji veći broj firmi u drugim zemljama koje uživaju određenu samostalnost.

Geocentrične kompanije. Karakteriše globalna svjetska organizacija, i priznaje se izvjesna autonomija, ali preovlađuju interesi razvoja cijele kompanije. Kod njih postoji više centralnih kompanija širom svijeta.

4.1. Racionalno ponašanje preduzeća

Ekonomski motiv poslovanja preduzeća je maksimiranje profita. U kraćem roku preduzeće se može rukovoditi i nekim drugim motivima (očuvanje

postojeće pozicije na tržištu, osvajanje novog tržišnog prostora, podizanje tehnološke osnove proizvodnje na viši nivo, obezbeđivanje bržeg privrednog rasta i slično) koji se, na kraju, ipak, efektuiraju u maksimizaciji profita.

Preduzetnik teži da ostvari maksimalan profit obavljanjem ekonomske aktivnosti u proizvodnji, trgovini i dr.

Vlasnik finansijskog i drugog kapitala teži da ostvari maksimalan interes (kamatu).

FORME MEĐUNARODNOG POSLOVANJA

IV


FORME MEĐUNARODNOG POSLOVANJA

1. OBLICI INTERNACIONALIZACIJE POSLOVNIH AKTIVNOST

1.1. Izvoz

Savremena ekonomija zasniva se na jednačini: vlastiti interes – motivacija profitom – rast – postizanje uspeha.

Mnogi teoretičari pisanje svojih knjiga započinju izjavom da je ekonomska aktivnost pokušaj zadovoljavanja neograničenih želja i potreba pojedinca. Iz toga proizilazi, da ako su želje neograničene i rast proizvodnje treba biti neograničen. Postavlja se pitanje, može li se govoriti o neograničenom rastu. Teško je govoriti o neograničenom rastu, jer ako su želje neograničene one ne mogu ni biti ispunjene. Zatim, ekonomska aktivnost provodi se u određenom ekonomskom sistemu koji je zatvoren, što ponovo podrazumijeva da je neograničen rast nemoguć. Uprkos tome, teza o nemogućnosti neograničenog rasta nije široko prihvaćena.

Danas većina ekonomista vjeruje da produktivnost prirodnih resursa raste manje ili više eksponencijalno sa vremenom, da se ekonomsko blagostanje temelji na mogućnosti neograni-čenih usluga a ne roba i da, s toga, želje mogu biti povećane manje ili više bezgranično, te da imamo posla sa na znanju temeljenim rastom koji je praćen povećanjem roba50.

Rast bruto-društvenog proizvoda i konkurentnosti nalazi se u centru pažnje razvojne strategije izvršne vlasti. Razvojna strategija kreće od proizvodne funkcije koja povezuje inpute sa outputom. Raspravlja se o štednji, investicijama, efikasnosti, konkurentnosti, mogućnosti supstitucije proizvodnih faktora sa fokusom na ukupne faktore proizvodnje koje donosi tehnološka promjena. Često se dešava, da vlade ignorišu potražnju, uprkos činjenici da su kompanije pritisnute željom njihovih vlasnika za većim profitom, konkurencijom i neizvjesnošću tržišta, zbog čega se sve veće sume novca izdvajaju za promociju prodaje svojih proizvoda.

Izvoz predstavlja početni oblik ulaska na internacionalno tržište. Sljedeća faza širenja internacionalnih poslovnih aktivnosti je otvaranje predstavništava u inostranstvu.

Oblike izvoza možemo podijeliti na posredne, neposredne i kooperativne. Posredni izvoz podrazumijeva prodaju proizvoda na strano tržište posredstvom agenata

čija se baza nalazi na tržištu zemlje u koju izvozimo ili na domaćem tržištu. Neposredni ili često nazivani direktni izvoz podrazumeva prodaju proizvoda direktno

uvozniku ili kupcu na stranom tržištu bez posrednika. Korporativni izvoz koristi kompanija koja ima namjere da svoje poslovne aktivnosti

internacionalizuje, ali ne posjeduje dovoljne količine resursa, prodajnih centara i ostalih potrebnih pretpostavki koje su potrebne da bi se razvio izvoz.

1.1.1. Vidljivi izvoz

Vidljivi izvoz (Visible Export) su dobra koja se fizički izvoze u drugu zemlju. Ona mogu da budu kapitalna dobra (Capital Goods) i potrošna dobra (Consumer Goods).

50 Izvor: Mr Duljko Hasić, doktorska disertacija pod nazivom: „Sinergijski potencijal preduzeća u procesu međunarodne integracije i koordinacije“, Univerzitet „Braća Karić“, Beograd, 2004. opi. cit. str. 69.



1.1.2. Nevidljivi izvoz

Nevidljivi izvoz (Invisible Export) su usluge koje se prodaju nerezidentima države koja ih je izvršila.

Neki nevidljivi izvozi se realizuju u drugim zemljama, kao, na primer, obavljanje vazdušnog i pomorskog transporta.

U nekim drugim slučajevima nevidljivog izvoza, nerezidenti dolaze u zemlju u kojoj se koriste uslugama hotela, bolnica, univerziteta, instituta ili kazina te države.

U nekim situacijama, kao što je, na primjer, obavljanje poslova osiguranja, lokacija vršenja usluga nije definisana.

1.1.3. Izvoz kapitala

Pod izvozom kapitala se podrazumijeva odobravanje zajmova nerezidentima ili kupovina imovine (Real Assets) locirane u inostranstvu.

1.2. Uvoz

Uvoz je oblik spoljnotrgovinskog posla (Importing) u kojem preduzeće jedne države kupuje dobra i usluge od preduzeća druge ili drugih zemalja radi prodaje na domaćem tržištu, plaćajući ih, najčešće, konvertibilnim sredstvima plaćanja.

Uvoznici dobara i usluga uvijek su nerezidenti države iz koje se ta dobra uvoze i usluge vrše.

Preduzeća jedne države uvoze dobra i usluge zato što su cijene po kojima ih nabavljaju na stranom tržištu niže od cijena na domaćem tržištu

Uvoz može da bude vidljiv i nevidljiv.

1.2.1. Vidljivi uvoz

Vidljivi uvoz (Visible Import) su dobra koja su fizički uvezena u zemlju, bilo da je riječ o kapitalnim ili potrošnim dobrima.

1.2.2. Nevidljivi uvoz

Nevidljivi uvoz (Invisible Import), ili uvoz usluga, može da se realizuje tako što strani snabdjevač usluga dolazi u drugu zemlju i pruža odgovarajuće usluge, ili rezidenti jedne države odlaze u drugu zemlju u kojoj kupuju i koriste odgovarajuće usluge (avionske, hotelske, bolničke, obrazovne, zabavne i druge).

1.2.3. Uvoz kapitala

Uvoz kapitala predstavlja uzimanje stranih zajmova (Foreign Loans) ili prodaju domaće realne imovine (Real Domestic Assets) nerezidentima date države.

Uvozni poslovi su uvijek pod odgovarajućom kontrolom države, koja svojom politikom uvoza utiče na odluke preduzeća u pogledu uvoza nedostajućih sirovina, repromaterijala, opreme i tehnologije, potrošnih dobara, kao i uvoz kapitala.

Forme međunarodnog poslovanja IV


1.3. Licenciranje

Licenca je često oblik uspostavljanja poslovne saradnje međunarodnog karaktera. Značaj licence ogleda se u ustupanju i pribavljanju prava na upotrebu određene tehnike proizvodnje, prenosa znanja, tehnika i vještina upravljanja i prodaje.

Licencni ugovor je ugovor prema kojem davalac licence garantuje prava koja pripadaju drugom licu (primaocu licence) za određeni vremenski period, a davalac licence dobija određenu nadoknadu za licenciranje.

Oblik licenciranog poslovanja podrazumijeva širok spektar ugovornih formi, kao što su: pribavljanje licence za patent, uvoz kapitalnih dobara, tehnička pomoć, projektni planovi itd.

1.4. Direktno investiranje

Direktno investiranje je oblik ulaganja u preduzeće nad kojim se stiče vlasnička kontrola. Ovaj oblik internacionalizacije poslovnih aktivnosti podrazumijeva osnivanje filijale matične kompanije u drugoj zemlji, koja je u potpunom vlasništvu investitora. Takođe, jedan od oblika direktnog investiranja je i kupovina kontrolnog paketa akcija određenog preduzeća u stranoj zemlji.

Primarni motiv preuzimanja kontrole nad vlasništvom za investitora je sticanje profita i osvajanje novog tržišnog prostora. Strane direktne investicije utiču na privredni rast preko porasta domaće stope investiranja, porasta efikasnosti i konkurentnosti preduzeća, preko prenošenja znanja i tehnologija na lokalna preduzeća. Prisustvo stranih preduzeća na jednoj lokaciji povećava efikasnost ostalih preduzeća u stranom vlasništvu na istoj lokaciji. Povećanje efikasnosti preduzeća, podsticaj je novim potencijalnim investitorima da investiraju na konkretno tržište.

Povećanim obimom direktnih investicija utiče se na:

unapređenje lokalnog poslovnog ambijenta, što zavisi i od institucionalnih i političkih reformi u svakoj pojedinoj zemlji;

normalizaciju međunarodnih finansijskih odnosa u smislu da zemlje u regiji trebaju postati normalni učesnici na međunarodnim finansijskim tržištima.

1.5. Zajednička ulaganja (Joint ventures)

Zajednička ulaganja (Joint Ventures) je oblik poslovne saradnje između kompanija koje se nalaze u dvije ili više zemalja i koje ulažu imovinu u osnivanje zajedničkog preduzeća za proizvodnju i/ili distribuciju roba i usluga.

Motivi ulaska u zajednička ulaganja mogu biti:

zajednička upotreba tehnologije ili tehnike, obezbeđenje kapitala i investicionih sredstava, olakšan izlazak na međunarodno tržište.

1.6. Poslovna bilaterala

Poslovna bilaterala je oblik poslovne saradnje između dve kompanije koje se nalaze u dvije različite države i koje uspostavljaju saradnju zbog zajedničkog nastupa na tržištu ili uspostavljaju poslovnu saradnju u cilju stvaranja novog proizvoda ili usluge. Poslovna



bilaterala nije stvaranje monopola. Prestavlja oblik poslovne saradnje u kojem strane ugovornice u procesu stvaranja novog proizvoda dele faze proizvodnje između sebe, tako da svaka strana u proizvodnom procesu učestvuje sa manjim brojem proizvodnih operacija. Prednost poslovne bilaterale je što kompanije ugovornice poslovne saradnje, jačaju svoju konkurentsku snagu i šire svoj tržišni nastup smanjujući konkurenciju na tržištu druge strane. Ugovori imaju vremenski interval trajanja.

1.7. Poslovna multilaterala

Poslovna multilatera je oblik poslovne saradnje između tri i više kompanija koje se nalaze u više različitih države i koje uspostavljaju saradnju zbog zajedničkog nastupa na tržištu, ili uspostavljaju poslovnu saradnju u cilju stvaranja novog proizvoda ili usluge. Poslovna multilaterala nije stvaranje monopola ili oligopola. Prestavlja oblik poslovne saradnje u kojem strane ugovornice u procesu stvaranja novog proizvoda dijele faze proizvodnje između sebe, tako da svaka strana u proizvodnom procesu učestvuje sa manjim brojem proizvodnih faza. Prednost poslovne bilaterale je što kompanije ugovornice poslovne saradnje jačaju svoju konkurentsku snagu i šire svoj tržišni nastup smanjujući konkurenciju na tržištu druge strane. Ne dolazi do stvaranja novog preduzeća, već samo do udruženja poslovnih aktivnosti. Ugovori imaju vremenski interval trajanja.

1.8. Poslovi vezane kupovine

„Vezani“ spoljnotrgovinski poslovi su oni poslovi u kojima se uvoz jednih roba i usluga vezuje za izvoz drugih roba i usluga, i obrnuto.

U spoljnotrgovinskoj praksi se susreće više oblika „vezane“ trgovine.

1.8.1. Barter poslovi

Barter poslovi, su vezani spoljnotrgovinski poslovi kojima se uvoz jednih roba i usluga vezuju za izvoz drugih roba i usluga. U spoljnotrgovinskoj praksi susrećemo više oblika barter poslova. To su51:

Klasični barter, najelementarniji kompenzacioni posao kroz koji se ostvaruje jednostavna razmjena dobra za dobro, u vrijednosnoj srazmeri 1:1, bez novčanog posredovanja. Najčešće robe koje se razmenjuju su: poljoprivredni proizvodi i minerali.

Savremeni barter, predstavlja vrstu složenog kompenzacionog aranžmana koji na strani uvoza i izvoza uključuje više roba i više poslovnih partnera.

Kontrakupovina, predstavlja paralelne spoljnotrgovinske poslove u kojima se kupovina jednih dobara ili usluga (uvoz) uslovljava prodajom drugih dobara ili usluga (izvoz).

Off set aranžmani, su oblik spoljnotrgovinskog posla kontrakupovine u kojima se prodavac isporučilac opreme obavezuje da u finalni proizvod ugradi odgovarajuće komponente ili sklopove, materijale ili agregate proizvedene u zemlji kupca, kao element protu vredijnosne ravnoteže razmjene.

Buy Back aranžmani, su oblik kompezacionog spoljnotrgovinskog posla u kojem se kupac obavezuje da plaćanje uvezene opreme, postrojenja i tehnologije izvrši isporukom finalnih proizvoda proizvedenih upotrebom te opreme, postrojenja i tehnologije.

51 Izvor: David D. Dašić, Principi internacionalne ekonomije, Univerzitet Braća Karić, Beograd, 2004. opi. cit. str. 127-128.



Poslovi prethodne kupovine, su oblik kompezacionih spoljnotrgovinskih poslova u kojima se prodavac visoke tehnologije ili savremene opreme obavezuje da iz zemlje kupca uveze odgovarajuću robu prije isporuke ugovorene tehnologije i opreme, poslije čega prodavac može da izvrši odgovarajuću naplatu od kupca.

Klirinški poslovi, predstavljaju specifične spoljnotrgovinske poslove, gdje se vezivanje poslova ne vrši na nivou konkretnih tržišnih aktera nego na nivou država, na osnovu prethodno ugovorenih državnih robnih lista.

1.8.2. Sajamski kompenzacioni poslovi

Pojedine zemlje, naročito one koje oskudjevaju sa konvertibilnim sredstvima plaćanja, uvele su u svoj spoljnotrgovinski režim i mogućnost da domaći kupci države u kojoj se sajam održava mogu izložene sajamske eksponate (proizvode) kupiti naknadnim isporukama domaće robe u razmjeni 1:1, u skladu sa okvirnom količinom takvih kompenzacionih poslova koje država propisuje (godišnje liste uvoza i izvoza).

Izloženi sajamski eksponati se, po pravilu, prodaju domaćim kupcima po cijenama nižim od tržišnih, kako strani sajamski izlagači ne bi morali da plaćaju transportne troškove njihovog vraćanja.

Inače, sajamski kompenzacioni poslovi se obavljaju u okviru propisanog režima izvoz i uvoza.

1.8.3. Malogranični i susjedni prekomorski promet

Specifična vrsta kompenzacionih poslova je malogranični i susjedni prekomorski promet. Praktikuje se između susjednih država koje tradicionalno povezuju zajedničke vrijednosti (kulturne, etničke i dr.). Obavlja se na prostoru od 15 kilometra sa svake strane granice, na moru 30 kilometara, a na osnovu međudržavnog sporazuma i godišnje razmjene dobara i usluga u srazmjeri 1:1.

Preduzeća koja se bave malograničnim prometom moraju biti locirana u graničnom prostoru određena za takav promet.

Takođe, malogranični promet se obavlja u okviru propisanog režima izvoza i uvoza. Malogranični promet bio je, svojevremeno, veoma razvijen između bivše Jugoslavije i

Italije (tzv. Gorički i Tršćanski kliring). U savremenim evropskim integracionim uslovima, sa perspektivom daljeg širenja

Evropske Unije, kao i stupanjem sporazumom CEFTA 2006. na snagu, ne postoje posebni razlozi za uspostavljanje malograničnog prometa između pojedinih susjednih država Zapadnog Balkana.

1.9. Poslovi dorade, obrade i prerade

To je vrsta spoljnotrgovinskog posla gdje jedno preduzeće privremeno uvozi strane proizvode na doradu, obradu i preradu i nakon obavljenog posla, vraća ih dorađene, obrađene i prerađene stranom partneru - naručiocu posla (tzv. aktivni poslovi dorade i prerade). Ovom vrstom poslova se ostvaruje pozitivan devizni priliv iz inostranstva.

Ukoliko preduzeće privremeno izvozi domaće proizvode radi dorade i prerade u inostranstvu (tzv. pasivni poslovi dorade i prerade), po tom osnovu dolazi do deviznog odliva iz zemlje u inostranstvo.

Doradom se proizvod oplemenjuje, ali bez mijenjanja njegovih osnovnih svojstava (na



primer, poslovi prečišćavanja proizvoda, sortiranje robe, zaštita od korozije, ušivanje detalja na odjeći, bojenje tkanine i dr).

Obradom se unapređuje kvalitet proizvoda, primjenom odgovarajućih mehaničkih, hemijskih i drugih postupaka (na primjer, legiranje čelika i dr.), ali, takođe, bez mijenjanja njegove osnovne upotrebne vrijednosti.

Preradom se mijenjaju osnovna upotrebna svojstva proizvoda kao predmeta oplemenjivanja (na primjer, pretvaranje kože u obuću, pšenice u brašno i dr.).

Aktivne poslove dorade, obrade i prerade posebno praktikuju preduzeća iz zemalja u razvoju i tranziciji radi boljeg korišćenja raspoloživih kapaciteta, zapošljavanja jeftine radne snage, sticanja znanja i iskustva, ostvarivanja deviznog prihoda i dr.

1.9.1. Lohn poslovi

Lohn poslovi su oblik spoljnotrgovinskog poslovanja. Predstavljaju poslovni oblik, kod kojih se proizvod stvara za inostranog kupca. Inostrani kupac ima obavezu da dostavi cijelu količinu ili dio repromaterijala, sirovina ili gotovih delova za ugradnju u gotov proizvod domaćem proizvođaču.

Proizvođač naplaćuje svoj rad, energiju i eventualno dio domaćeg materijala. Za ovu vrstu posla često se kaže da je to jeftina prodaja radne snage. Međutim, kritičari zaboravljaju da je lohn posao za pojedine grane u industriji pitanje opstanka. Danas, u svijetu postoje industrijska preduzeća koja imaju i do 80% lohn poslova i to je realnost koja se ne može zanemariti. Raditi za neku renomiranu kompaniju danas znači poštovati stroge kriterijume rokova isporuke i kvaliteta izrade. To osigurava trajne veze sa poslovnim partnerom iz inostranstva i kao takvo osigurava posao našem proizvođaču.

Lohn poslovi spadaju u grupu obrade, prerade ili svojevrsni oblik oplemenjivanja robe.

1.9.2. Lizing poslovi

Kada preduzeće ne raspolaže vlastitim sredstvima za razvoj, sopstvenom opremom i tehnologijom koja je potrebna za unapređenje proizvodnje i kvaliteta proizvoda, što je čest slučaj sa državama u tranziciji, do potrebnih resursa se dolazi posredstvom lizinga.

Uslovi zakupa opreme i tehnologije regulišu se poslovnim ugovorom između preduzeća jedne države i preduzeća druge države. Ugovorom se reguliše vrijednost zakupljenih dobara, rok lizinga, visina i način plaćanja lizing zakupnine u odgovarajućim ratama, i sl. Vlasništvo nad dobrima koja su predmet lizinga ostaje nepromijenjeno.

U skladu sa ugovorom o lizingu, zakupac može, po isteku roka zakupa da vrati zakupljeno dobro, da novim ugovorom produži zakup, ili da otkupi zakupljeno dobro po tržišnoj neamortizovanoj vrijednosti.

Za razliku od klasičnih kupoprodajnih poslova, u poslovima lizinga vlasništvo nad dobrima koja su predmet lizinga ostaje nepromijenjeno.

Prema davaocu lizinga razlikuju se:

direktni ili klasični lizing ili lizing proizvođača, kada proizvođač opreme direktno stupa u odnos sa primaocem lizinga, odnosno korisnika opreme, i pojavljuje se kao finansijer lizing posla,

indirektni ili savremeni lizing, kada se u odnos između proizvođača opreme i primaoca lizinga (korisnika opreme) inkorporira treći ekonomski subjekt (banka i dr.) koji je davalac i finansijer lizinga.



Predmet lizinga mogu biti kompletna postrojenja ili objekti (zgrade, dvorane, bazeni i dr.), oprema (automobili, građevinske mašine, strugovi, kompjuteri i dr.) i roba široke potrošnje (televizori, frižideri, mašine za pranje veša i dr.).

U skladu sa ugovorom o lizingu, po isteku ugovorenog roka zakupa, zakupac može:

da iznajmljivaču vrati zakupljeno dobro; da novim ugovorom produži zakup; da otkupi zakupljeno dobro po tržišnoj cijeni neamortizovane vrijednosti ili ugovorom

o lizingu po unaprijed dogovorenoj cijeni.

Kod spoljnotrgovinskih lizing poslova uvijek se radi o privremenom uvozu, sve dok se iznajmljena oprema ne vrati ili ne otkupi.

1.9.3. Tajmšering poslovi

Tajmšering (Time Sharing) ili vremensko korišćenje objekta je oblik dugoročne ekonomske saradnje, u kome strano preduzeće ulaže svoj kapital, opremu, znanje, inžinjering i drugo, a domaće preduzeće obezbjeđuje zemljište, infrastrukturu, obrtni kapital, sirovine i drugo, radi zajedničke izgradnje nekog investicionog objekta.

Po završteku investicionog objekta, na primjer, hotela, poslovnih i stambenih zgrada i drugo, strani partner koristi izgrađeni objekat ili njegov dio (jedan ili više apartmana, jedan ili više spratova, nekoliko prostorija u poslovnoj zgradi i dr.), u određenom vremenskom periodu, najčešće 10 – 15 godina, a po isteku tog roka, definisanog ugovorom, pravo upotrebe zajednički izgrađenog objekta prelazi u cjelosti na domaće preduzeće, odnosno u njegovo vlasništvo.

Tajmšering poslovi su, stimulativni oblik ekonomske saradnje sa inostranstvom za preduzeća iz zemalja u razvoju i tranziciji, jer ona po pravilu oskudjevaju u savremenoj opremi, tehnologijama, znanju i dr.

1.9.4. Franšizing poslovi

Franšizing je oblik poslovne saradnje u kome nezavisna preduzeća (franšizanti), u skladu sa ugovorom o franšizingu, koriste u svom proizvodnom i poslovnom sistemu trgovačke marke, znakove, patente, nacrte i operativne sisteme drugog preduzeća (franšizer), uz plaćanje odgovarajuće ugovorene naknade (franšize).

Franšiza se plaća za ulazak u sistem (Initial Fee) i za poslovanje sve dok ugovor traje (Royality Fee). Plaćanje naknade se vrši kvartalno ili godišnje, najčešće 3 - 5% od obima prodate proizvodnje, odnosno izvršenih usluga.

U cilju održavanja reputacije franšiziranih proizvoda, franšizer (davalac franšize) zadržava pravo kontrole proizvodnih i poslovnih operacija franšizanta (primaoca franšize).

1.9.5. Faktoring poslovi

Faktoring poslovi (Factoring) se odnose na kupoprodaju kratkoročnih spoljnotrgovinskih potraživanja.

To je specifičan oblik ekonomske saradnje sa inostranstvom, kojim jedna strana (klijent) nudi drugoj strani (faktor), kao posredničkoj organizaciji „svoja kratkoročna potraživanja za isporučenu robu ili izvršene usluge, ali pre njihovog dospeća za naplatu. Preduzeće – faktor prihvata ponudu o prenosu potraživanja pri čemu može, ali ne mora, da obaveštava dužnika“.

Preduzeće – faktor odmah isplaćuje dio potraživanja preduzeću – klijentu. To obično ne



prelazi 80%, a ostatak isplate izvršava se redovno... Preduzeće – faktor, naplaćuje proviziju oko 3% na iznos potraživanja na ime faktoring usluge“.

Međunarodne faktoring poslove praktikuju preduzeća u razvijenim tržišnim ekonomijama.

Obavljanje takvih poslova je realna perspektiva i preduzeća iz zemalja u razvoju i tranziciji.

1.9.6. Forfeting poslovi

Forfeting poslovi (Forfeiting) se odnose na kupoprodaju dugoročnih validnih spoljnotrgovinskih potraživanja, odnosno prava.

Izvoznik prodaje banci (forfeter) ili nekom drugom specijalizovanom finansijskom institutu svoje spoljnotrgovinsko potraživanje, koje nije opterećeno mogućnošću regresnih zahtjeva trećih lica prema kupcu potraživanja, a koje je obezbijeđeno nekim od ugovorenih sredstava obezbeđenja.

Forfeting poslovi obično se pojavljuju kada izvoznik ili izvođač radova nema mogućnosti da iz sopstvenih sredstava finansira neki veći i značajniji investicioni posao u inostranstvu, pa zbog toga svoje potraživanje prema stranom partneru ustupa banci da bi na takav način pribavio gotovinska sredstva plaćanja.

1.10. Reeksportni poslovi

Reeksportni poslovi su složene robne i finansijske transakcije posredovanja u trgovini između različitih zemalja radi ostvarivanja pozitivnog finansijskog efekta. Javljaju se u više oblika:

Poslovi uvoza radi izvoza vrše se radi ponovnog izvoza u nepromijenjenom ili bitno nepromenjenom stanju;

Poslovi spoljnotrgovinskog ramplasmana odnose se na kupovinu robe u inostranstvu, uvoz te robe i paralelni izvoz iste količine robe domaćeg porijekla, iste vrijednosti i tarifnog broja;

Poslovi reeksportne dorade obuhvataju: kupovinu robe u inostranstvu, njen privremeni uvoz radi prerade, dorade ili obrade i izvoz takve robe. U svim fazama reeksportne dorade vlasnik robe je reeksporter, zaključuje ugovore i finansira sve reeksportne poslove, uživa plodove uspješnog poslovanja (ostvaruje dobit), odnosno snosi rizik u poslovanja (ostvaruje gubitak). Poslovi reeksportne dorade se obavljaju kao privremeni uvoz – sve do konačnog izvoza robe;

Klasično posredovanje su najstariji oblik reekspotnih poslova. Reeksporter kupuje robu u inostranstvu i istu robu neposredno prodaje u inostranstvu. Slobodno bira vrstu robe radi reeksporta, zemlju u kojoj kupuje i zemlju u kojoj prodaje kupljenu robu. Vlasnik je kupljene robe. Finansira sve poslove od kupovine do prodaje robe u inostranstvu i naplate iste.

Svič (Swich) poslovi su berzanska igra koja se zasniva na razlikama u cijenama dobara i usluga, razlikama u deviznim kursevima ili razlikama u kamatnim stopama na tržištima različitih zemalja i u različitim vremenskim periodima. Ovakvi spoljnotrgovinski poslovi se uvijek obavljaju preko treće zemlje, odnosno posrednika (tzv. svičera). Svič spoljnotrgovinski posao se najčešće obavlja na sljedeći način: reeksporter otkupljuje u nekoj zemlji po nižoj ceni potraživanja sa nesigurnom



naplatom od njihovog vlasnika, odnosno izvoznika, potom tim sredstvima kupuje robu u zemlji koja duguje i istu prodaje u drugoj zemlji po višoj cijeni.

Oplemenjivanje robe za izvoz obuhvata: kupovinu robe u inostranstvu, njenu preradu, doradu i obradu u domaćim preduzećima, plaćanje usluga njene prerade, dorade i obrade i njen izvoz.

1.11. Tranzitni poslovi

1.11.1. Karakter tranzitne trgovine

Pod tranzitom se podrazumijeva prevoz robe preko državne teritorije jedne ili više zemalja koje se nalaze se na putu od mjesta isporuke do mjesta krajnjeg odredišta robe.

Zemlja ili zemlje preko čije se teritorije roba prevozi nazivaju se tranzitne zemlje. One nisu ni prodavac ni kupac robe u tranzitu, pa zato nemaju nikakve obaveze iz kupoprodajnog ugovora koji se tiče te robe.

Za prevoz robe preko svoje teritorije tranzita zemlja naplaćuje tranzitnu taksu, koja se obično kreće između 4–5%, kao i odgovarajuću naknadu za izvršene usluge prevoza, špedicije i manipulacije robe.

Tranzitne takse i naknade za izvršene usluge u tranzitu robe predstavljaju važnu stavku u deviznom prilivu zemalja koje se nalaze na raskrsnicama važnih međunarodnih saobraćajnica (Holandija, Srbija, Bugarska, Iran, Hong Kong, Singapur i dr.)

Pod tranzitnim poslom podrazumijeva se:

prevoz robe jedne zemlje preko nacionalne teritorije druge zemlje u neku treću zemlju, bez plaćanja dažbina,

uvoz strane robe koja se skladišti u zemlji da bi se posle toga ponovo izvezla u inostranstvo.

Tranzitni poslovi mogu biti:

direktni (kad strana roba samo prelazi preko teritorije jedne zemlje), lomljeni (kad se strana roba istovara i privremeno skladišti, odnosno dorađuje,

prerađuje, preetiketira i sl. u jednoj zemlji, pa tek onda izvozi u inostranstvo, posrednički (kada domaće uslužno preduzeće obavlja izvjesne komercijalne poslove

za račun inostranog trgovca).

Roba koja se nalazi u tranzitnom prometu naziva se tranzitna roba. Robna razmjena između dvije zemlje koja se obavlja preko treće zemlje naziva se

tranzitna trgovina. Za razliku od direktne robne razmjene između dvije zemlje (uvozno-izvozni promet),

tranzitna trgovina se obavlja bez plaćanja carine i poreza na dodatnu vrijednost. Poslovi tranzitne trgovine najčešće se povjeravaju špediterskim preduzećima zemlje

tranzita. Roba u tranzitu prolazi kroz odgovarajuću carinsku proceduru tranzitne zemlje. U cilju bržeg odvijanja tranzita robe peko teritorije date ili datih zemalja, zainteresovane

zemlje zaključuju međudržavne transportne sporazume. Sastavni dio tih sporazuma je izdavanje nacionalne dozvole za prelazak teritorije date zemlje u određenoj godini.

1.11.2. TIR karnet sistem

U savremenom spoljnotrgovinskom robnom prometu sve su više koristi i međunarodni TIR



(Transports Internationaux Routiers) karnet sistem (TIR Carnet System). Međunarodni TIR karnet je dokument sa popisom robe koja se prevozi. Prevoznik (kamion) sa TIR oznakom prolazi kroz zemlju tranzita slobodno i bez

komplikovanih carinskih formalnosti. Ulazna carinarnica izdaje potvrdu o ulasku kamiona, koja se pokazuje carinskim vlastima zemlje kroz koju se prevozi ka krajnjem odredištu.

1.11.3. Međunarodna transportna unija (IRU)

Zemlja čiji prevoznik koristi TIR oznaku mora da je član Međunarodne transportne unije (International Road Transport Union – IRU), osnovane 23. marta 1948. god. u Ženevi. Ima 180 svojih lokalnih i globalnih ispostava u 74 države.

Učlanjenjem u IRU, zemlja čiji prevoznik koristi TIR oznaku garantuje da neocarinjena roba neće biti istovarena na teritoriji tranzitne zemlje, deponovanjem odgovarajućeg iznosa deviznih sredstava iz kojeg bi se nadoknadile štete od eventualne zloupotrebe jedne takve globalne mogućnosti.

ORGANIZOVANA MEĐUNARODNA TRŽIŠTA

V


ORGANIZOVANA MEĐUNARODNA TRŽIŠTA

1. TRGOVINSKI CENTRI

Ubrzani tokovi urbanizacije, novi način življenja i razvoj globalnih procesa dali su svoj doprinos nastanku i razvoju trgovinskih centara. Stručna literatura poznaje brojne definicije trgovinskih centara. Prema definiciji međunarodne asocijacije trgovinskih centara52, trgovinski centar predstavlja skup trgovinskih i svih ostalih komercijalnih objekata gdje je proces planiranja, razvoja, vlasništva i upravljanja centralizovan. Veličina trgovinskog centra zasnovana je na karakteristikama tržišta kome je namijenjen.

S obzirom na veličinu i širinu tržišta koje opslužuje, trgovinske centre možemo podijeliti na:

regionalne trgovinske centre; lokalne trgovinske centre; komšijske trgovinske centre.

Trgovinski centri su nastalo 30-tih godina XX vijeka na prostoru Sjedinjenih Američkih Država. Od svog nastanka, imali su dinamičan trend rasta i razvoja, tako da danas na prostoru države u kojoj su nastali prvi trgovinski centri obuhvataju oko 50% prometa na malo. Trgovinski centri na evropskom tlu počeli su da se razvijaju 60-tih i 70-tih godina XX vijeka. Danas zauzimaju oko 35% prodaje na malo i raspolažu sa oko 102 miliona m² poslovnog prostora53.

Kod trgovinskih centara do izražaja dolaze sinergetski efekti. To se postiže efikasnom saradnjom vlasnika centra, menadžmenta centra i zakupaca prostora koji su uočili očekivanja potrošača da svoje potrebe zadovolje na jednom mjestu.

Najveći trgovinski centri u svijetu su: Dubai Mall u Ujedinjenim Arapskim Emiratima sa 1.125.000 m² ukupnog prostora, South China Mall u Kini sa 892.000 m² ukupnog prostora i West Edmonton Mall iz Kanade sa 570.000 m² ukupnog prostora.

Tržišta koja imaju velike perspektive i mogućnosti razvoja trgovinskih centara su: Bugarska, Rumunija, Hrvatska, Poljska, Ukrajina, Letonija, Rusija, Mađarska, Češka, Slovačka, Slovenija, Estonija i Litvanija, tržišta koja su prošla tranzicioni proces. Naravno, među ovim tržištima može biti i tržište Republike Srpske.

Presudan faktor za dolazak trgovinskih kompanija na nova tržišta i otvaranje novih trgovinskih centara su: ekonomski, politički, sociološko–kulturni faktori. Najveći investitori u zemljama istočne i centralne Evrope su: Immo East, AXA, GE capitall Real Estate, Meinl European Land, ING Real estate, London & Regional properites, White Estate Investment Group, heitman, Dawnay Day, DEGI54.

Cilj trgovinskih centara je da privuče maksimalan broj potencijalnih potrošača i zadrže ih što duže u centru. Zadatak menadžmenta trgovinskog centra je da razvija strategiju koja će u fokusu imati sadašnje i buduće potrošače, njihove navike, potrebe, životni stil i kupovnu moć. Menadžment tržnih centara često pribjegava ponudi događaja koji će upotpuniti potrebe potrošača.

Konsultantska kuća King Sturge objavila je dokument koji predstavlja predviđanje za period 2006 – 2017. god. u pogledu interesantnih regiona za dalji razvoj trgovinskih centara. Prema njihovim predviđanjima, najznačajniji i najbrži rast ukupne ekonomske aktivnosti se

52 The International Council of Shopping Centers, www.icsc.org 53 www.cushake.com 54 www.cbre.com



očekuje u baltičkim državama (Estonija, Letonija i Litvanija), što istovremeno predstavlja najznačajniji potencijal i za razvoj trgovinskih centara. U drugoj grupi su zemlje koje imaju visoke stope rasta i razvoja (Danska, Irska i Portugal). U trećoj grupi su zemlje centralne Evrope (Mađarska, Austrija, Poljska i Češka) koje bilježe najveće stope stranih investicija u trgovinski sektor. Svakako, ne smijemo zaboraviti tržišta Slovačke, Rumunije, Bugarske i Rusije55.

Kao najinteresantniji gradovi za investiranje u trgovinske centre pominju se: Moskva, Prag, Bratislava, Bukurešt, Sofija, Ljubljana, Budimpešta, Talin, Amsterdam, Kijev, Varšava i Zagreb.

2. SAJMOVI

Riječ sajam potiče od latinskih riječi: „feriae“ (raspust, odnosno odmor poslije religioznog obreda) i „missa“ (bogosluženje). Od latinske riječi „feriae“ nastali su nazivi za sajmove na engleskom jeziku „fair“, francuskom jeziku „foire“, italijanskom jeziku „fiera“ itd. Od riječi „missa“ nastao je naziv za sajam na njemačkom jeziku „messe“. Na grčkom jeziku, za sajam se koristi naziv „panagyris“, a ta riječ se isto tako koristi i za pojam svetilište ili mjesto za religiozni obred56. Ova činjenica i niz pisanih dokumenata ukazuju da su prvi vodeći međunarodni sajmovi bili povezani sa crkvenim svečanostima.

Sajmovi su nastali u antičkim gradovima, na kojima su proizvođači i trgovci za vrijeme religioznih svetkovina nudili građanima svoje proizvode. Slična praksa je nastavljena i u srednjem vijeku. U okolini svetih mjesta, u vrijeme crkvenih praznika, trgovci su okupljenom narodu predstavljali i nudili svoju robu, bez straha od razbojnika koji su inače u to doba predstavljali glavnu prijetnju trgovini57. U dalekoj prošlosti, veliki broj ljudi se okupljao samo u takvim prilikama, pa su trgovci koristili takve događaje da ponude svoje raspoložive proizvode. Sa drugu stranu, crkve su bile zainteresovane za ovakve manifestacije jer je to bila prilika da privuku što veći broj ljudi na religiozne obrede.

Sajmovi predstavljaju najstariju instituciju međunarodne trgovine. Nastajali su u zemljama gdje je to dozvoljavao razvoj proizvodnih snaga. U prvim vijekovima nove ere, međunarodni sajmovi nisu bilježili značajan razvoj. Sajmovi su, u to doba predstavljali konkretna tržišta na kojima je izlagana ponuđena roba, a kupoprodaja se odvijala odmah. Sličnost tadašnjih sajmova sa današnjim sajmovima je bila samo po unaprijed određenom i svima poznatom kalendaru po kome se unaprijed znalo kada će sajam biti otvoren i na kojoj lokaciji. Predmet kupoprodaje su bili zanatski proizvodi ili roba iz dalekih krajeva. Sajmovi su predstavljali glavnu instituciju trgovine sve do kraja XVII vijeka.

U Lajpcigu, 1894. god. je održan prvi sajam uzoraka. Lajpcig je predstavljao jedan od najpoznatijih sajamskih centara tog doba. Od tada se počinju da razvijaju sajmovi kakve poznajemo i danas. Na manjem izložbenom prostoru, bili su izloženi samo uzorci ponuđene robe na osnovu kojih su sklapani kupoprodajni ugovori.

Danas, sajam predstavlja specijalizovanu instituciju koja organizuje privredne manifestacije koje se održavaju u redovnom, unaprijed poznatom terminu.

Pored redovnih privrednih manifestacija, kao ad hoc priredbe postoje i privredne izložbe. Danas, sve više postoji tendencija, da se sve privredne izložbe posmatraju zajedno, zbog konvergencije koja je prisutna u pogledu organizacije i principa izlaganja na ovim privrednim manifestacijama. U upotrebi je sve češće termin sajam za instituciju koja na 55 Retail Space Europe 2008., Cross-border retailing, str. 26 56 Izvor: Kovačević M., Međunarodna trgovina, Beograd, Ekonomski fakultet, 2002., str. 319. 57 Izvor: Lovreta S., Trgovina – teorija i praksa, Beograd, Savremena administracija, 1998., str. 131.

Organizovana međunarodna tržišta V


određenom lokalitetu organizuje privredne manifestacije i izložbe za samu manifestaciju koja je organizovana.

Danas se u Japanu, Kini i nekim drugim zemljama organizuju samo sajmovi izvozne robe. Takođe, u Japanu i nekim zemljama organizuju se sajmovi samo za uvozne robe, na kojima učestvuju inostrane firme. Pored ovih vidova sajmova, moguće je organizovati i specijalizovane sajmove koji će se vezati za stručne skupove koji će se održavati istovremeno.

Tokom jedne kalendarske godine u svijetu se održi na hiljade sajamskih priredbi.

Tabela 5.1. Kalendar sajamskih manifestacija za 2009. god. u Republici Srpskoj

Period Naziv sajma Lokacija

18.-23. mart „Grames“ Međunarodni sajam građevinarstva Organizator: Banjalučki sajam d.o.o

Banja Luka

18.-23. mart „Demi“ Međunarodni sajam dostignuća u elektro-mašinskoj industriji i inovacije

Organizator: Banjalučki velesajam d.o.o

Banja Luka

27.-29. mart „Mediteranski dani Trebinja 2009“ Međunarodni sajam turizma, ugostiteljstva i trgovine

Organizator: Sajamski grad d.o.o.

Trebinje

04.-12. april Sajam knjiga „Banja luka 2009“ i sajam biro opreme i školskog pribora


Banja Luka

04.-12. april „Banjaluka Communication 2009“ sajam informatike, komunikacije i grafike


Banja Luka

04.-12. april Sajam medija „Promedia 2009“ Organizator: Banjalučki sajam d.o.o

Banja Luka

22.-25. april Fashion Fair Banja Luka 2009 Organizator: Banjalučki velesajam d.o.o

Banja Luka

22.-25. april „Medico 2009“ Međunarodni sajam medicine i kozmetike


Banja Luka

22.-25. april „MST 2009“ Međunarodni sajam turizma


Banja Luka

22.-25. april Manifestacija „Dani BH finansija“ Organizator: Banjalučkivele sajam d.o.o

Banja Luka

13.-18. maj „Knjiga 2009“ VII Međunarodni sajam knjige, nastavnih sredstava i grafičke industrije

Organizator: Grad a.d.

Bijeljina

03.-07. jun „San“ Međunarodni sajam namještaja Organizator: Banjalučki velesajam d.o.o.

Banja Luka

26.-28. jun „Dani maline“ Međunarodni sajam poljoprivrede, prehambene industrije i turizma

Organizator: Opština Bratunac

Bratunac

08.-13. septembar

„Knjiga 2009“ XIV Međunarodni sajam knjige Organizator: Glas srpski – Trgovina a.d.

Banja Luka

09.-13. septembar

„Agros“ XIV Međunarodni sajam poljoprivrede i prehambene industrije


Banja Luka

17.-21. septembar

„Interagro“ VIII Međunarodni poljoprivredni sajam Organizator: Grad a.d.

Bijeljina

07.-12. oktobar „SAM“ Međunarodni sajam automobila Organizator: Banjalučki velesajam

Banja Luka



14.-17. oktobar „Dobojexpo 2009“ XIII sajam malih i srednjih preduzeća, preduzetništva i

firmi u osnivanju Organizator: Sajam Doboj

Doboj

05.-08. novembar

„Lorimes“ Međunarodni sajam lova, ribolova, sporta, turizma i

ugostiteljstva Organizator: Banjalučki velesajam

Banja Luka

Izvor: Privredna komora Republike Srpske, www.komorars.ba

Banjalučki velesajam je najveći sajam Republike Srpske. Svrstava se u red najvećih sajmova u Bosni i Hercegovini. Banjalučki velesajam od 1996. god. uspješno organizuje Sajamske manifestacije u tri velike sajamske hale i na oko 8.000 m² zatvorenog i oko 6.000 m² otvorenog izložbenog prostora. U toku godine, održava se dvanaest specijalizovanih Sajamskih manifestacija koje imaju međunarodni karakter. Banjalučki sajam je član The Global Association of the Exhibition Industry, a potpisnik je i Povelje o formiranju Balkanske unije sajmova – BEU (Balcan Exhibition Union)58.

Razvoju novih oblika poslovanja ogroman doprinos i značaj daje svakodnevno vidljiv razvoj informacione tehnologije, razvoj globalne mreže i razvoj trgovinskog i finansijskog multilateralizma. E-business svakodnevno je prisutan kod većine privrednih subjekata. E-commerce i organizacija virtuelnih sajmova postavili su nove izazove pred tradicionalne tržišne institucije.

Statistički pokazatelji i podaci o učešću izdataka za sajamske prezentacije u okviru sredstava planiranih za marketinške aktivnosti velikih kompanija govore u prilog tvrdnji da kompanije izazove savremenog tržišta sve više rješavaju primjenom novih informaciono-tehnoloških dostignuća.

Sajmovi imaju svoj ekonomski i društveni značaj. Ekonomski značaj sajmova se ogleda u njihovom direktnom i indirektnom doprinosu porastu prihoda od potrošnje. Društveni značaj se ogleda u njihovoj političkoj i kulturnoj ulozi koju imaju za društvo. Sajmovi imaju i svoj promotivni cilj. Promotivni ciljevi su:

razvoj imidža; obezbjeđenje prisustva; uvođenje novih proizvoda; razvoj prodaje; podrška dilerima i posrednicima; osvajanje i razvoj novih tržišnih prostora.

Promotivne karakteristike sajmova su:

koncentracija ponude i tražnje na jednom mjestu; uvid u konkurenciju i njihova dostignuća; upoznavanje šire javnosti sa razvojem određene grane i novim dostignućima u istoj; obezbijeđena medijska pažnja.

Sve to zajedno daje doprinos da se, poslovni partneri ili potrošači informišu o dostignućima u okviru grane na jednom mjestu, olakšano uspostavljanje kontakata i lakša mogućnost uspostavljanja i sklapanja poslovnih ugovora i poslovne saradnje.

Na kraju, potrebno je istaći i način kontrole efekata uspješnosti sajma i njegove organizacije. Mjerljivi efekti organizacije i uspješnosti sajma su:

vrijednost ostvarene ili ugovorene prodaje;

58 Izvor: www.banjalukafair.com (29. jul 2009. god.)



broj uspostavljenih poslovnih kontakata; broj posjetilaca sajma; medijsko interesovanje za sajam; broj posjeta sajmu od strane specijalizovanih delegacija.

Evropska iskustva u ostvarivanju uticaja i saradnje sa tržišnim institucijama realizuju se kroz dva tipa odnosa:

direktno učešće državnih i lokalnih organa u svojinskoj strukturi; posredno učešće državnih i lokalnih organa u radu tržišnih institucija kroz

organizacione odbore.

3. BERZE

Riječ berza ima više značenja. Postoje dva tumačenja nastanka riječi „berza“. Po jednom riječ „berza“ je nastala od latinske riječi „bursa“ što znači kasa, a u prošlosti se novac držao u kasama i trgovci su se na određenim mjestima sastajali da bi razmjenjivali valute koje su držali u kasama.

Mnogi istoričari smatraju da je na osnovu te latinske riječi nastala riječ „berza“ na raznim jezicima (na italijanskom: „borsa“, francuskom „bourse“, na španskom „bolsa“). Ima osnova i pretpostavki da je zbog razmjene valuta koju su trgovci na određenom mjestu obavljali, nastao i engleski naziv za berze „exchange“ što u prevodu znači: zamjena, mjenjačnica. Po drugoj verziji, riječ „berza“ je nastala po porodici Van der Burse iz grada Briža pred čijom kućom su se domaći i strani trgovci počeli svakodnevno sakupljati (u XIV vijeku) u cilju prikupljanja informacija o tržištu ili sklapanja kupoprodajnih ugovora59.

Berze se mogu dijeliti po nizu kriterijuma. Prema predmetima sa kojima se posluje, berze se mogu podijeliti na:

mješovite berze; novčane berze ; efektne berze; robne ; berze berze usluga berze; berze proizvodne kooperacije; berze radne snage.

Da bi neki posao postao berzanski, on mora ispunjavati niz uslova, a među najznačajnijim su60:

visok stepen standardizacije; obilnost ponude i tražnje; visok stepen nestabilnosti cijena; postojanje relativno visokog stepena konkurencije u proizvodnji.

Postoji niz argumenata koji govore u prilog povećanju značaja međunarodnih robnih berzi u međunarodnoj trgovini, ali isto tako i brojni argumenti kojima se dokazuje obrnuto – da njihov značaj opada.

Argumenti koji govore u prilog rastu značaja robnih berzi u međunarodnoj trgovini su61:

59 Izvor: Kovačević M., Međunarodna trgovina, Ekonomski fakultet, Beograd, 2002., str. 345-346. 60 Izvor: Kovačević M., Međunarodna trgovina, Ekonomski fakultet, Beograd, 2002., str. 356. 61 Izvor: Kovačević M., Međunarodna trgovina, Ekonomski fakultet, Beograd, 2002., str. 365-367.



formiranje velikog broja novih robnih berzi u poslednjih nekoliko godina; broj ugovora sa najvažnijim međunarodnim robnim berzama se vrlo dinamično

povećava; broj zaključenih ugovora na svim najvažnijim međunarodnim robnim berzama u

poslednjoj četvrtini XX vijeka raste znatno brže od rasta svjetske trgovine; privatizacija koja je zahvatila cio svijet i u vezi sa tim potiskivanje država, odnosno

državnih preduzeća iz spoljne trgovine i ukidanje državnog monopola u spoljnoj trgovini, imali su za posljedicu preusmjeravanje prodaje ka međunarodnim berzama i novoformiranim berzama.

Argumenti koji govore u prilog smanjenju značaja robnih berzi u međunarodnoj trgovini su62:

vrlo dinamično smanjenje učešća primarnih, pa samim tim i berzanskih proizvoda u svjetskoj trgovini;

na međunarodnim robnim berzama smanjuje se učešće ugovora iza kojih slijedi fizička isporuka robe;

razvoj prerađivačkih kapaciteta širom svijeta, sve veća integrisanost svjetske privrede, povećanje direktnih stranih investicija u proizvodnju berzanskih proizvoda i forsiranje dugoročnih kupoprodajnih ugovora između proizvođača ovih proizvoda i njihovih potrošača imaju za posljedicu smanjenje učešća berzanskog fizičkog prometa u svjetskom izvozu ovih proizvoda;

značaj posrednika u međunarodnoj robnoj trgovini se smanjuje, a berze su tržišta na kojima dominiraju posrednički poslovi;

na mnogim međunarodnim robnim berzama raste učešće čisto špekulativnih poslova; robne berze su bile i još uvijek su hirovita tržišta na kojima su fluktuacije cijene vrlo

izražene.

Banjalučka berza hartija od vrijednosti a.d. Banja Luka sa radom je počela 09. maja 2001. god. Strategija Banjalučke berze definiše unapređenje kvaliteta, kreiranje jeftinog servisa za svoje članove i obezbjeđenje fer i transparentnog okruženja za domaće i inostrane investitore. Postavljeni ciljevi su63:

zaštita interesa investitora; promocija investiranja u hartije od vrijednosti; obezbjeđenje likvidnosti i dubine tržišta kapitala Republike Srpske; uvođenje novih finansijskih instrumenata na tržište kapitala Republike Srpske; obezbjeđenje uslova kompanijama koje za cilj imaju prikupljanje kapitala u svrhu

finansiranja njihovih razvojnih planova; promovisanje prednosti berzanske kotacije; privlačenje stranih investitora kroz promotivne aktivnosti; povezivanje sa regionalnim tržištem kapitala.

Centralni registar hartija od vrijednosti a.d. Banja Luka funkcioniše u skladu sa pozitivnim zakonskim propisima i odredbama Zakona o tržištu hartija od vrijednosti (Službeni glasnik Republike Srpske broj 92/06) u cilju da emitentima, vlasnicima hartija od vrijednosti i ovlaštenim učesnicima tržišta kapitala pruži brzu i efikasnu uslugu uz poštovanje principa sigurnosti.

Registar je osnovan 26. februara 2001. god. Poslovi registra su: registracija i čuvanje podataka o hartijama od vrijednosti i njihovim vlasnicima i svim transakcijama u pogledu prenosa vlasništva ili promjene statusa hartija od vrijednosti, registracija i čuvanje podataka o sticanju vlasništva i drugih 62 Izvor: Kovačević M., Međunarodna trgovina, Beograd, Ekonomski fakultet, 2002., str. 345-346. 63 Izvor: Banjalučka berza hartija od vrijednosti a.d. Banja Luka, www.blberza.com (29. jul 2009. god.)



prava iz hartija od vrijednosti, upis i brisanje prava trećih lica na hartijama od vrijednosti, kao i upis i brisanje zabrane prava raspolaganja na osnovu ugovora, sudskih odluka i odluka nadležnih organa, otvaranje i vođenje računa emitenata, vođenje knjiga akcionara, otvaranje i vođenje računa vlasnika hartija od vrijednosti, kao i izdavanje izvještaja, izvoda i potvrda o stanju i promjenama na tim računima, otvaranje i vođenje računa berzanskom posredniku i drugim članovima Registra, obračun, poravnanje i prenos hartija od vrijednosti na osnovu poslova sa hartijama od vrijednosti zaključenim na berzi i drugom uređenom javnom tržištu, prenos hartija od vrijednosti na osnovu ugovora, sudskih odluka i odluka drugih nadležnih organa. Vlasničku strukturu Centralnog registra na dan 31.12.2008. god. čine: Republika Srpska 33%, Banke 31,5%, Banjalučka berza 24,5% i Brokersko-dilerska društva 11%64.

Komisija za hartije od vrijednosti Republike Srpske donosi propise kojima se reguliše funkcionisanje tržišta hartija od vrijednosti u Republici Srpskoj, propisuje uslove, način izdavanja i promet hartija od vrijednosti putem javne ponude, izdaje dozvole i odobrenja za osnivanje i vrši nadzor nad radom investicionih fondova, društava za upravljanje investicionim fondovima i ovlaštenih učesnika na tržištu hartija od vrijednosti, kontroliše poštovanje pravila uobičajene trgovine i lojalne konkurencije u trgovini hartijama od vrijednosri, organizuje, preduzima i nadgleda mjere kojima se osigurava efikasno funkcionisanje tržišta hartija od vrijednosti i zaštita interesa investitora, propisuje elemente obaveznog izvještavanja investitora i javnosti o poslovanju emitenata i drugih učesnika na tržištu hartija od vrijednosti, obustavlja emisiju i promet pojedinih hartija od vrijednosti i preduzima druge aktivnosti u slučaju manipulacija ili špekulacija u prometu hartija od vrijednosti ili kada procjeni da su tim aktivnostima ugroženi interesi investitora i javnosti ili te aktivnosti nisu u skladu sa zakonom, prati i proučava stanje i kretanje na tržištu hartija od vrijednosti, u slučaju povrede zakonskih odredbi i drugih propisa sprovodi prethodne radnje, izriče prekršajne kazne i preduzima druge mjere za koje je nadležna, daje informacije i širi znanja o djelovanju tržišta hartija od vrijednosti i sarađuje sa srodnim organizacijama u inostranstvu. Potrebno je naglasiti, da članovi Komisije ne mogu biti pripadnici političkih partija, članovi organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasti ili upravnog odbora bilo kojeg akcionarskog društva ili preduzeća za poslovanje sa hartijama od vrijednosti, obavljati bilo koji drugi posao uz naknadu, izuzev naučnih, istraživačkih i predavačkih aktivnosti, ne mogu posjedovati direktno ili indirektno, više od 5% akcija bilo kojeg akcionarskog društva ili preduzeća za poslovanje sa hartijama od vrijednosti65.

4. AUKCIJE

Aukcije nemaju tradiciju na tržištu Republike Srpske. Najčešća primjena aukcijskog poslovanja je kada je potrebno racionalizovati prodaju proizvoda kojima je teško izračunati cijenu koštanja na klasičan način. Najčešće, na aukcijama se prodaju umjetnička djela, rijetki predmeti, rasna stoka, zaplijenjena roba i drugi proizvodi koje nije moguće standardizovati.

U svijetu se mnogu pronaći i druga područja primjene aukcijske prodaje. U ruralnim područjima u kojima se pojavljuju poznate rukotvorine mogu da se pojave putujući aukcionari. Najčešće, u šatorima oni organizuju lokalne aukcije i pomažu da se rasprodaju zalihe robe. Ova vrsta aukcije se pojavljuje i na tržištu polovne robe.

Prednosti aukcijske prodaje su: objektivnost prilikom određivanja cijene, ravnopravnost učesnika, niži troškovi trgovanja i brzina prilikom obavljanja poslova.

Aukcijska prodaja zahtijeva postojanje pravne regulative koja će biti garant uspješnosti licitacije putem koje se definišu uslovi učešća na licitaciji, obaveza izvršenja izlicitiranog

64 Izvor: Centralni registar hartija od vrijednost a.d. Banja Luka, www.crhovrs.org (29. jul 2009. god.), 65 Izvor; Komisija za hartije od vrijednosti, www.sec.rs.ba (Komisija za hartije od vrijednosti Republike Srpske),



iznosa i sigurnost svih učesnika. Za obavljanje poslova aukcionara potrebno je obezbijediti posebnu licencu koja će garantovati stručnost i podobnost za obavljanje ovog posla.

U postupku privatizacije državnog kapitala u Republici Srpskoj, putem licitacije prodano je 380 preduzeća, od čega 270 preduzeća čija je vrijednost preko 300.000 KM, i 110 preduzeća čija je vrijednost manja od 300.000 KM66.

5. TRŽNICE NA VELIKO

Tržnica na veliko je tržišna institucija, posredstvom koje se najčešće prometuje lako kvarljivi poljoprivredni i prehrambeni proizvodi. Najčešće prometovane robne grupe su: voće i povrće, meso, mlijeko, riba i cvijeće. Značaj postojanja tržnica na veliko se ogleda kroz nekoliko činjenica, od kojih su najvažnije:

tržnica na veliko može da ima značaj važnog komercijalnog i logističkog posrednika; stvaranje gravitacionog jezgra oko kojeg će svoj interes pronaći i proizvođači i

prodavci, ali i kupci i krajnji potrošači.

Da bi tržnica na veliko mogla da funkcioniše i obavlja svoju djelatnost, potrebno je da raspolaže sa pratećim smještajnim kapacitetima za robu koja će se distribuirati posredstvom veletržnice. Prateći smještajni kapaciteti su: komore za voće i povrće i komore za duboko zamrzavanje. S obzirom, da se radi o izuzetno skupim smještajnim kapacitetima, često nije racionalno i ekonomski isplativo da ih posjeduje svaki proizvođač ili uvoznik ili trgovinska firma na veliko ili malo.

Djelatnost tržnica na veliko može se smatrati djelatnošću od javnog društvenog interesa. Ako prihvatimo prethodnu konstataciju kao ispravnu, zaključujemo da svaka zajednica, bilo državna bilo lokalna ima interese da posjeduje pomenute kapacitete.

Tržnica na veliko može biti tržišni posrednik koji svojim kapacitetima privlači sa jedne strane prodavce koji svojom komplementarnom ponudom sa drugu stranu privlače kupce. Potencijalni kupci su: ugostiteljski subjekti, maloprodavci ali često i trgovine na veliko.

Tržnica na veliko se nalazi na prvom mjestu distributivnog lanca plasiranja pomenutih roba. Tržnica na veliko je posrednik koji samo čuva robu, dalje je distribuira, ali pri tome ne preuzima vlasništvo nad robom.

Na osnovu svega prethodno konstatovanog, zaključujemo da tržnica na veliko može da ima sledeće prednosti:

snižava troškove posredovanja proizvođačima, uvoznicima, izvoznicima, veleprodavcima, samostalnim trgovinskim radnjama tzv. „komšijskim radnjama“ i ugostiteljskim objektima, odnosno na kraju finalnim potrošačima;

predstavlja novo moderno mjesto trgovanja voćem i povrćem; omogućava najkvalitetniju ponudu domaćih sorti; omogućava veći izbor uvoznog voća i povrća; poslovanje je zasnovano na primjeni evropskih standarda kvaliteta i zdravstvene

ispravnosti proizvoda; lakša i efikasnija kontrola ispravnosti i kvaliteta proizvoda koji su predmet trgovanja; visok stepen efikasnosti u obavljanju usluga zasnovan na tehničkoj opremljenosti i

operativnosti.

Najnoviji trendovi i analize tržišta Zapadne Evrope i Sjedinjenih Američkih Država govore da se uloga tržnica na veliko smanjuje jer dolazi do direktnog uspostavljanja veza

66 Izvor: www.irbrs.net, pregled rezultata privatizacije, 13.08.2008. god.



između proizvođača i maloprodajnih lanaca. Trend ovakvih dešavanja je rezultat urbanog razvoja, povećanja uloge i značaja supermarketa i hipermarketa. Dolazi do izmiještanja već postojećih tržnica na veliko na nove lokacije. Dosadašnja lokacija tržnica na veliko u unutrašnjosti gradova se mijenja sa lokacijom van gradskih centara zbog povećanih potreba za većim smještajnim kapacitetima i visokom frekvencijom u saobraćaju.

Dobar primjer razvoja tržnica na veliko jeste stvaranje čitave mreže tržnica na veliko kao što su „Mercasa“ u Španiji i „Marches d`interet national“ u Francuskoj. Njihovi veliki kompleksi za snabdijevanje hranom locirani su na izlazima gradova, gdje se vrši veleprodaja voća i povrća, cvijeća, uz postojanje kapaciteta za procesiranje, grupisanje, pakovanje, obilježavanje, utovar i istovar proizvoda. S obzirom, da se radi o velikim investicijama, veći dio ovih kapaciteta je izgrađen od strane gradske, lokalne ili nacionalne uprave.

U cilju pružanja pomoći novo formiranim tržnica na veliko Centralne i Istočne Evrope, u Poljskoj je 1999. god. osnovana „The Central European Initiative Wholesale Markets Foundation“. Fondacija je usmjerena na razvoj i unapređenje svojih članica sa ciljem efikasnijeg pružanja usluga klijentima i povećanja sposobnosti ostvarivanja profita. Podršku i usluge sadašnjim i potencijalnim članovima Fondacija pruža kroz:

promovisanje članica i isticanje njihovog značaja lokalnim institucijama sa ciljem unapređenja uticaja i finansijske pozicije;

pružanje pomoći u obezbjeđenju poboljšane logistike i zadovoljavanju potreba velikih maloprodavaca;

unapređenje razmjene iskustava i informacija ne samo između članica, već i sa spoljnim stranama i to u specifičnim tehničkim uslovima.

Razvoju tržnica na veliko u zemljama istočne Evrope značajan doprinos daje i Evropska banka za obnovu i razvoj (European Bank for Reconstruction and Developoment – EBRD). Dugoročni krediti sa grejs periodom daju se posredstvom odgovarajućih ministarstava, a posebno posredstvom ministarstva za poljoprivredu. Pored evropske banke za obnovu i razvoj, podršku razvoju veletržnica pružaju i Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization of the United Nations – FAO), Ekonomske komisije Ujedinjenih Nacija (United Nations Economic Commission for Europe – UNECE) i Centralno evropska inicijativa (The Central European Initiative Wholesale Markets Foundation).

Direktnim angažovanjem državnih organa u poslovanju veletržnica, stvaraju se uslovi za realizaciju sljedećih aktivnosti:

transparentnost cijena i unapređenje konkurencije na tržištu poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda – prodavci kupuju po najnižim cijenama, a prodavci prodaju po najvišim cijenama;

lakša i efikasnija kontrola kvaliteta hrane, zdravstvene ispravnosti hrane i porijekla robe;

zaštita interesa maloprodaje i ugostiteljstva, koji imaju omogućen ravnopravan pristup na tržištu potrebnih roba, prilikom čega postižu bolje uslove nabavljanja potrebne robe;

niže krajnje cijene koje plaćaju finalni potrošači, jer se izbjegava učešće većeg broja posrednika u prometovanju;

sprečavanje nastanka monopola prilikom prodaje ili prilikom nabavljanja robe.



ELEKTRONSKA TRGOVINA

VI


ELEKTRONSKA TRGOVINA

1. ŠTA JE ELEKTRONSKA TRGOVINA

Elektronska trgovina je primjer kako informacije i komunikacione tehnologije mogu ubrzati ekonomski razvoj. Utiču na unapređenje efikasnost trgovine, podstičući globalni ekonomski razvoj i razmišljanja o globalnoj ekonomiji. Kompanije postaju konkurentnije na tržištu uz povećanje svoje efikasnosti.

Prednosti elektronske trgovine u odnosu na klasičan oblik trgovine se izražavaju kroz: istraživanje velike baze podataka o proizvodima i uslugama, brzo i efikasno poređenje cijena istih ili sličnih proizvoda različitih proizvođača, mogućnosti elektronske narudžbe robe i elektronskog plaćanja porudžbine.

Značaj elektronske trgovine se reflektuje kroz niže troškove poslovanja i kraće vrijeme obavljanja poslovnih operacija, što za rezultat ima nižu cijenu usluga.

Poslovni modeli elektronske trgovine su:

B2B (Business to Business), B2C (Business to Consumer), C2B (Consumer to Business), C2C (Consumer to Consumer), B2A (Business to Administration), C2A (Consumer to Administration), B2E (Business to Employee), P2P (Peer to Peer).

Elektronska maloprodaja se odnosi na prodaju dobara, usluga i informacija putem Interneta.

2. KAKO DEFINISATI ELEKTRONSKU TRGOVINU

Elektronska trgovina počinje da se razvija 80-tih godina XX vijeka. Predstavlja „širok spektar tehnologija koje se koriste za unapređivanje poslovnih interakcija, kao što su Internet, elektronska razmjena podataka (EDI). e-mail, elektronski sistemi plaćanja, prenosivi digitalni uređaji, interaktivna televizija, elektronski kiosci za samoposluživanje i smart-kartice“67.

Postoje i druge definicije elektronske trgovine. Goldstucker pod elektronskom trgovinom podrazumijeva „interaktivne TV aparate i prodaju preko Interneta“68. Kotler kada govori o elektronskoj trgovini, govori o „direktnom marketingu, koji podrazumijeva nekoliko tehnika: kataloge, poštansku prodaju, telemarketing, elektronsku i TV kupovinu. Elektronska trgovina predstavlja komercijalnu transakciju uslugama u elektronskom obliku.“69

Francusko udruženje trgovine i elektronske razmjene (FCEE – Association Française pour le Commerce et les Échanges), elektornsku trgovinu je definisalo kao „skup neopipljivih veza koje održavaju ekonomski agenti“70. Definicija podrazumijeva bilo koju transakciju koja se odvija

67 Jobber, D., „Osnovi marketinga“, Data status, Beograd, 2006. str. 281. 68 Mr Predrag Bjelić, Dejan Gajić, Dejan Bakić, Ivana Popović, Miroslav Gnjatović, „Svetska privreda u informatičkoj eri“, Beograd, 2002. 69 Wikipedia, The free encyclopedia, www.wikipedia.org 70 Wikipedia, The free encyclopedia, www.wikipedia.org



preko Interneta, telefona, bankarske mreže, itd., kao i bilo koji metod plaćanja nezavisno od toga da li se koristi stvarni ili elektronski novac.

Kalakota i Winston uočavaju da se elektronska trgovina različito definiše u pojedinim oblastima, tako da:

„sa komunikacionog aspekta, ona podrazumijeva dostavljanje informacija, proizvoda odnosno usluga i plaćanja preko telekomunikacija, informacionih mreža i drugim komunikacionim sredstvima;

sa aspekta poslovnog procesa, elektronska trgovina se definiše kao primjena tehnologije radi automatizacije poslovnih transakcija;

sa aspekta usluga, to je instrument koji zadovoljava potrebe preduzeća, potrošača i rukovodstva za sniženjem troškova usluga, uz unapređenje njihovog kvaliteta i ubrzavanje njihove dostave;

sa interaktivnog (online) aspekta, elektronska trgovina podrazumijeva mogućnost da se proizvodi i informacije kupuju i prodaju preko Interneta i drugih interaktivnih sredstava“.71

„Elektronska trgovina se odnosi na online transakcije: prodaja roba i usluga na Internetu, bilo u jednoj transakciji ili tokom određenog vremenskog perioda, s tekućom cijenom pretplate“.72

3. NAJVAŽNIJE KARAKTERISTIKE ELEKTRONSKE TRGOVINE

Najvažnije društveno-pozitivne karakteristike elektronske trgovine se:73

brz pristup informacijama, koji omogućava bolju dostupnost ponuđenih proizvoda i usluga na tržištu;

transfer dokumenata uz minimalne troškove, bez nepotrebnih kašnjenja, oštećenja, gubitaka i sl.;

otvorenost informacionog prostora, što u trgovinskom smislu rezultuje efikasnijim procesima, a u opštem društvenom smislu povećanjem stepena demokratizacije društvenih odnosa;

mogućnost kreiranja vlastitih baza podataka i obrade njihovih informacionih sadržaja, čime se podstiče kreativnost, nezavisnost i preduzetnost učesnika u trgovačkim poslovima;

mogućnost analize proizvoda i usluga te razmjene iskustava i saznanja stečenih takvim analizama među učesnicima u trgovačkim poslovima „sa iste“ ili „sa različitih“ strana;

mogućnost analize tržišta i uočavanja neželjenih i/ili nedopuštenih pojava na njemu; saradnja sa stručnjacima i promptno primanje, odnosno pružanje savjeta i pomoći pri

ostvarivanju trgovačkih poslova; mogućnosti brzog i odgovarajućeg regrutovanja potrebnih radnika zbog trajnog i

obuhvatnog uvida u ponudu rada; permanentno stvaranje novih poslovnih prilika i njihovo iskorištavanje.

Najznačajnije negativne karakteristike elektronske trgovine proizilaze iz povećanja stepena i značenja određenih rizika od zloupotrebe informacione tehnologije. Najvažniji rizici se odnose na:

71 Mr Predrag Bjelić, Dejan Gajić, Dejan Bakić, Ivana Popović, Miroslav Gnjatović, „Svetska privreda u informatickoj eri“, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2002. 72 Judy Strauss, Adel El-Ansary, Raymond Frost, „E-marketing“, četvrto izdanje, prevod djela, Šahinpašić, Sarajevo, 2006. 73 Željko Panian, „Elektroničko trgovanje“, Sinergija, Zagreb, 2000.

Elektronska trgovina VI


osiguranje podataka od degradacije ili uništenja; zaštitu tajnosti određenih informacijskih sadržaja; zaštitu privatnosti pojedinaca; ovlaštenost pojedinaca, grupa ili institucija za obavljanje određenih tipova poslova; kontrolu podmirivanja obaveza iz trgovačkog poslovanja prema društvenoj zajednici,

odnosno državi; zaštitu nacionalnih interesa pri obavljanju trgovačkih poslova (strateški proizvodi,

znanje i tehnologija).

4. OBLICI ELEKTRONSKE TRGOVINE

4.1. Elektronska trgovina prema obimu i strukturi poslovne aktivnosti

Elektronsku trgovinu prema obimu i strukturi poslovne aktivnosti dijelimo na:

elektronsku trgovina na veliko ili elektronska veleprodaja (engl. Electronic Wholesale) koja podrazumijeva razmjenu robe i usluga između preduzeća i veliku vrijednost trgovinskog prometa;

elektronsku trgovina na malo ili elektronska maloprodaju (engl. Electronic Retail ili E-retail) koja obuhvata razmjenu roba između preduzeća, sa jedne strane, i potrošača, sa druge strane.

4.2. Elektronska trgovina prema stepenu primjene informacione tehnologije

Elektronsku trgovinu prema stepenu primjene informacione tehnologije dijelimo na:

djelomičnu elektronsku trgovinu, koja podrazumijeva djelomično angažovanje elektronske tehnologije u trgovinskim aktivnostima.

potpunu elektronsku trgovinu, koja podrazumijeva automatizaciju i modernizaciju poslovanja uz totalnu primjenu elektronskih tehnologija u poslovnim procesima gdje je to moguće.

4.3. Elektronska trgovina prema poslovnim kanalima prodaje

Elektronsku trgovinu prema poslovnim kanalima prodaje dijelimo na:

elektronsku trgovinu posredstvom privatnih (zatvorenih) mreža. elektronsku trgovinu posredstvom otvorene mreže Internet, koja se još naziva i

Internet trgovina.



5. MODELI ELEKTRONSKE TRGOVINE

5.1. Business to Business B2B

Postoje različite definicije B2B tržišta. Jedni B2B posmatraju kao nabavku robe od strane organizacije: „To je proces odlučivanja o kupovini kojom organizacije utvrđuju potrebe nabave proizvoda i usluga te identifikuju, procjenjuju i biraju između alternativnih marki proizvoda i dobavljača“.74 Drugi B2B definišu kao: „B2B je dinamička veza između dvije strane koje rade u istoj industriji i obije očekuju korist jedna od druge. Ponašanje i aktivnosti jednog partnera je manje ili više u zavisnosti od drugog. To je visoko adaptivni odnos i uključuje kompleksnu šemu interakcija. Interakcije uključuju poslovnu i socijalnu razmjenu. Kvalitet i priroda veze zavise o kvalitetu procesa interakcije. Odnos može uključivati kooperaciju kao i konflikt između dvije strane“.75

5.2. Business to Consumer B2C

B2C predstavlja „trgovačku djelatnost koja prodaje proizvode i usluge do krajnjih potrošača posredstvom Internet tehnologija“76.

Na strani kupca se ne nalazi nikakav specijalni software potreban za obavljanje transakcija, već samo pretraživač, koji omogućuje pretraživanje web stranice.

5.3. Consumer to Business C2B

Predstavlja model u kojem potrošač zahtijeva proizvod ili uslugu od prodavca, tako što postavlja svoj zahtjev sa odgovarajućim budžetom, preko Interneta, a prodavci pregledaju zahtjeve i daju ponude. Potrošač zatim pregleda ponude i bira onu koja mu najviše odgovara.

5.4. Consumer to Consumer (C2C)

Postoji određen broj pojedinaca koji koriste Internet za obavljanje poslova ili raznih oblika saradnje sa drugim pojedincima. Kod ovog modela, potrošači vrše prodaju jedni drugima, uz pomoć Internet kreatora tržišta, koji obično naplaćuje proviziju Najpopularniji oblik aktivnosti C2C modela elektronske trgovine su aukcije. Neke od ostalih aktivnosti su i razmjena dokumenata, usluge vezane za pojedince kao i klasifikovano oglašavanje.

5.5. Business to Administration B2A

Model B2A pokriva sve Internet transakcije između kompanija i državnih organa. Ovaj model uključuje veliki broj usluga, a najčešće su to sljedeće oblasti: socijalna zaštita, fiskalna, zapošljavanje, registar i javni bilježnik.

74 Frederick E. Webster, Jr., Yoram Wind, „Organizational Buying Behaviour“, Prentice Hall, Englewood Cliffs, N.Y. 1992. 75 Mosad Zineldin, „Quality and Customer Relationship Management (CRM) as competitive strategy in the Swedish banking industry“, The TQM Magazine, Vol. 17. No. 4, 2005. 76 Wikipedia, The free encyclopedia, www.wikipedia.org

Elektronska trgovina VI


5.6. Consumer to Administration C2A

Model C2A pokriva sve elektronske transakcije između pojedinaca i državnih organa. Oblasti na koje se odnosi model uključuju: socijalno osiguranje (davanje informacija i novčane isplate), zdravstvo (zakazivanje pregleda, davanje informacija o bolestima, i plaćanje zdravstvenih usluga), obrazovanje (davanje informacija i obučavanje na daljinu), poreze (predavanje prijava poreza i plaćanje).

5.7. Business to Employee B2E

Elektronska trgovina se može obavljati ne samo između poslovnih partnera već i unutar samog preduzeća. U praksi, ovaj model je više poznat kao Intranet, web sajt stvoren da zaposlenim i kompaniji pruži informacije. Intranetu se pristupa preko interne mreže organizacije, mada se često može proširiti i na korisnika koji koristi Internet. Tada je pristup ograničen posredstvom lozinke koja je potrebna da bi se korisnik ulogovao.

Trgovine se može obavljati:

između preduzeća i zaposlenih; između i unutar poslovnih jedinica preduzeća; između zaposlenih u jednom preduzeću.

5.8. Peer to Peer P2P

Ovaj model predstavlja model komunikacije putem Interneta. Predstavlja pandan klient/server modelu i najčešće se koristi za podjelu fajlova. P2P je tehnologija koja je razvijena za razmjenu podataka između korisnika putem Interneta kao mreže.



INSTITUCIONALIZACIJA SVJETSKE PRIVREDE

VII


INSTITUCIONALIZACIJA SVJETSKE PRIVREDE

1. SVJETSKA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA

Period između dva svjetska rata obilježila je velika ekonomska kriza, koja je kasnije produkovala razvoj protekcionizma u međunarodnoj trgovini, što je predstavljalo ozbiljnu prepreku za razvoj međunarodne trgovine, ali i cjelokupne svjetske privrede. Protekcionizam se izražavao u carinskim, ali i necarinskim barijerama. U to vrijeme, očekivane rezultate nije dao ni pokušaj stvaranja Lige Naroda, na čijim temeljima je kasnije nastala Organizacija Ujedinjenih Nacija.

Okončanje drugog svjetskog rata dalo je iniciranje od strane Organizacije Ujedinjenih Nacija stvaranje multilateralne organizacije koja će se baviti pitanjem razvoja svjetske trgovine. U istom periodu, stvorena je međunarodna finansijska institucija poznatija kao Međunarodni monetarni fond i Međunarodna banka za obnovu i razvoj. Ideja je bila da Međunarodni monetarni fond i Međunarodna banka za obnovu i razvoj regulišu pitanja iz domena finansijskih tokova, a trgovinska organizacija bi regulisala pitanja iz domena trgovine.

Da sve nije bila samo ideja, vidjelo se 1948. god. kada je u Havani kreirana tzv. Havanska povelja o stvaranju Međunarodne trgovinske organizacije (International Trade Organization). Sljedeći korak koji se očekivao je bila ratifikacija77 od strane nacionalnih parlamenata država koje su kreirale Havansku povelju, što je bio uslov početka rada Međunarodne trgovinske organizacije. Kada je bilo sve dovedeno do kraja i kada se očekivao početak rada Međunarodne trgovinske organizacije, Sjedinjene Američke Države su donijele odluku da odustaju od ratifikacije Havanske povelje, jer američki Kongres je nekoliko puta odbijao da razmatra, a time i ratifikuje Povelju. Ovakav potez od strane Sjedinjenih Američkih Država je dočekan sa iznenađenjem kod ostatka svijeta, jer je Amerika iz drugog svjetskog rata izašla ekonomski jača, nego što je u njega ušla. Bilo je logično za očekivati, da im je interes liberalizacija svjetskih trgovinskih tokova, jer bi time olakšali izlazak svojih proizvoda na inostrano tržište. Analizirajući taj period, možemo zaključiti da su Amerikanci bili spremni i zainteresovani za slobodnu trgovinu, bez prepreka i ograničenja, ali nisu bili spremni da svoju spoljnotrgovinsku politiku usaglašavaju sa drugim zemljama.

Da li je ovim završen proces stvaranja Međunarodne trgovinske organizacije? Odgovor je negativan. I prije nego što je usvojena Havanska povelja (1948. god.), odmah poslije drugog svjetskog rata, započeli su razgovori o ukidanju trgovinskog protekcionizma, što je rezultiralo potpisivanjem Opšteg sporazuma o carinama i trgovini (General Agreement on Tariffs and Trade – GATT) 1947. god. od strane 23 zemlje. Ideja zemalja potpisnica ovog Sporazuma je bila da je on multilateralni sporazum privremenog karaktera, koji će prestati da važi sa danom osnivanja i početka rada Međunarodne trgovinske organizacije. Kako je ideja stvaranja Međunarodne trgovinske organizacije doživjela fijasko zbog odluke Sjedinjenih Američkih Država da ne ratifikuju Havansku povelju, ovaj Sporazum je ostao na snazi skoro pet decenija.

Principi na kojima se zasnivao Opšti sporazum o carinama i trgovini su:

77 Ratifikacija je „potvrda“ međunarodnih sporazuma u parlamentu kao najvišoj zakonodavnoj vlasti države. Poslije ratifikacije Sporazuma od strane parlamenta, on može da stupi na snagu.



Princip jednakog tretmana za sve zemlje potpisnice Sporazuma, bez ikakvih diskriminacija. Ovaj princip je zasnovan na klauzuli najvećeg povlašćenja78. Princip nediskriminacije je podrazumijevao isti tretman za domaće i inostrane robe na unutrašnjem tržištu (inostrana roba je tretirana kao domaća roba);

Princip zabrane kvantitativnih ograničenja (kvota, dozvola, zabrana). Ovo podrazu-mijeva da se zaštita domaće proizvodnje isključivo može bazirati na carinama, kao najpravednijem ekonomskom instrumentu trgovinskog protekcionizma. Ipak, kvanti-tativna ograničenja su ostala dozvoljena u slučajevima:

konstantnih i visokih trgovinskih deficita; prometa ribarskih, poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda.

Princip snižavanja carina i carinske konsolidacije. Konsolidacija je obaveza zemalja da poštuju postignute Sporazume o carinskoj liberalizaciji;

Princip reciprociteta, koji podrazumijeva da sve zemlje učestvuju u liberalizaciji (od principa se djelimično odstupilo 1964. god. kada je prestao da važi za međusobnu trgovinu razvijenih i nerazvijenih zemalja. Cilj ovakvog poteza je bio da se pomogne nerazvijenim zemljama kroz liberalizaciju pristupa tržištima razvijenih zemalja, a bez obaveze da i one umanjuju svoja trgovinska ograničenja).

Koje su odredbe Opšteg sporazuma o carinama i trgovini? Odredbe Opšteg sporazuma o carinama i trgovini možemo podijeliti u četiri kategorije:

1. koncesiona lista i klauzula najvećeg povlašćenja; 2. trgovinska politika. Ova kategorija se odnosi na pitanja regulisanja upotrebe

necarinskih barijera, kao što su:

zabrana upotrebe kvantitativnih ograničenja; zabrana direktnog subvencioniranja poljoprivredne proizvodnje; zabrana primjene cjenovnog dampinga.

3. proceduralne odredbe, kojima je definisano funkcionisanje Opšteg sporazuma o carinama i trgovini;

4. povlašćen status za nerazvijene zemlje, koji je uvedene 1964. god.

Opšti sporazum o carinama i trgovini je potpisan 1947. god. od strane 23 zemlje. Početkom devedesetih godina XX vijeka, broj zemalja koje su prihvatile Opšti sporazum je bio 128. Kako je rastao broj zemalja koje su prihvatile Opšti sporazum o carinama i trgovini, povećavao se i broj oblasti koje reguliše ovaj Sporazum, što je uticalo i na same izmjene Sporazuma. Države potpisnice Opšteg sporazuma o carinama i trgovini putem pregovora dogovarale su se o nastavku trenda snižavanja carinskih stopa, uvođenju novih segmenata trgovine koja će biti definisana Sporazumom, a sve u cilju horizontalnog i vertikalnog širenja trgovinskog liberalizma.

Ukupno je održano osam rudni pregovora, koje su trajale i po nekoliko godina. Prvih pet rundi pregovora, za produkt je imalo snižavanje carinskih stopa kada je u pitanju trgovina industrijskim proizvodima. Posljedica takvog sljeda događaja je porast obima međunarodne

78 Klauzula najvećeg povlašćenja ili klauzula najpovlašćenije nacije je odredba međunarodnih trgovinskih ugovora prema kojoj se ugovorne strane obavezuju da će jedna drugoj omogućiti sva prava i povlastice koje odobri nekoj trećoj zemlji (na primjer, ako jedna zemlja odobri liberalizovan pristup svom tržištu za jednu zemlju, to istovremeno podrazumijeva odobrenje i za sve ostale zemlje). Prema pravili Opšteg sporazuma o carinama i trgovini, postoje određeni izuzeci od djelovanja klauzule najpovlašćenije nacije, i to:

Povlastice proistekle iz sporazuma o međunarodnim ekonomskim integracijama; Povlastice proistekle iz sporazuma o preferencijalnoj trgovini dvije ili više zemalja; Povlastice iz ugovora o pograničnom prometu

Institucionalizacija svjetske privrede VII


trgovinske razmjene industrijskih proizvoda, što se pozitivno odrazilo i na cjelokupnu svjetsku privredu. Iako su uvedene odredbe koje su mogle da „zaštite“ privrede nerazvijenih zemalja, ipak možemo reći, da su najviše koristi od sporazuma imale razvijene zemlje jer privredne grane u kojima su manje razvijene zemlje imale konkurentsku prednost su izostavljene iz procesa liberalizacije i u pregovorima je važio princip reciprociteta koji je ukinut 1964. god.

Tabela 7.1. Pregovori pod okriljem Opšteg sporazuma o carinama i trgovini

Godina-period Mjesto održavanja pregovora

Broj država koje su učestvovale u pregovorima

Oblast/polje pregovora

1947. Ženeva 23 Carine

1949. Anesi 13 Carine

1951. Torki 38 Carine

1956. Ženeva 26 Carine

1960 – 1961. Ženeva 26 Carine

1963 – 1967. Ženeva (Kenedi runda) 62 Carine i antidamping

1973 – 1979. Ženeva, Tokijo (Tokijska runda)

102 Carinske i necarinske mjere

1986 – 1993. Ženeva (Urugvajska runda)

123 Carine, necarinske mjere, usluge, pravo intelektualne svojine, rješavanje sporova, tekstil,

poljoprivreda, osnivanje Svjetske trgovinske organizacije

Šesta runda pregovora, poznatija kao „Kenedi runda“, započela je 1963. god. Osnovni cilj ovih pregovora je bio umanjenje carinskih stopa na industrijske proizvode, kao i pitanja antidampinga. Iako su bili vidljivi problemi u trgovini, na pregovorima nije bilo riječi o trgovinskom prometu poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda, što je bio nedostatak ove runde pregovora.

Sedma runda pregovora, poznatija kao „Tokijska runda“, započela je 1973. god. sa ciljem snižavanja carina na industrijske proizvode i uspostavljanje kodeksa o primjeni broja necarinskih mjera i mjera indirektnog protekcionizma:

kodeks o određivanju carinske vrijednosti robe; kodeks o javnim nabavkama; kodeks o tehničkim standardima; kodeks o subvencijama; kodeks o proceduri izdavanja uvoznih dozvola.

Iz pregovora su izostala pitanja liberalizacije poljoprivrednih i tekstilnih proizvoda. Period sedamdesetih i osamdesetih godina XX vijeka, poznat je po brojnim ekonomskim

promjenama koje su potresale kredibilitet Opšteg Sporazuma o carinama i trgovinama. U tom periodu, zbog ekonomskih problema vlade mnogih zemalja su pribjegavale uvođenju necarinskih barijera u trgovini, kako bi na taj način zaštitile svoju privredu i domaće tržište. Takvi postupci doveli su u pitanje sve postignute rezultate tokom pregovora koji su prethodili tom periodu. Sve je to dio razloga za početak nove runde pregovora, tzv. „Urugvajske runde“ pregovora iz 1986. god. Osma runda pregovora završena je nakon osam godina (1994. god). Tokom pregovora prvi put se razgovaralo o:

trgovini poljoprivrednim proizvodima. Dogovoreno je, da se postepeno započne sa



prevođenjem necarinskih barijera u carinske barijere, tzv. „proces tarifikacije“ (eng. Tariff – carina);

trgovini tekstilnim proizvodima. Ovdje je dogovorena tarifikacija svih kvantitativnih barijera koje su bile prepreka slobodnom protoku tekstilnih proizvoda;

trgovini uslugama. Rezultat pregovora je potpisivanje Opšteg Sporazuma o trgovini uslugama;

zaštiti prava intelektualne svojine; osnivanju Svjetske trgovinske organizacije (Akt o osnivanju Svjetske trgovinske

organizacije potpisan je 14. aprila 1994. god. u Marakešu. Organizacija je počela sa radom 01. Januara 1995. god. Sporazum je potpisalo 104 zemlje).

Tabela 7.2. Razlike između Opšteg Sporazuma o carinama i trgovine i Svjetske trgovinske organizacije

Karakteristike Opšti Sporazum o carinama i trgovini

Svjetska trgovinska organizacija

Pravni subjektivitet Sporazum Međunarodna organizacija sa svojim organima

Dužina trajanja Privremeni karakter Trajna organizacija

Oblasti regulisanja Industrijski proizvodi Robe i usluge

1.1. Organi Svjetske trgovinske organizacije

Najviši organ Svjetske trgovinske organizacije je Ministarska konferencija koju čine sve države članice na ministarskom nivou, a koja se održava najmanje jedanput u dvije godine. Na njoj se donose najvažnije odluke konsenzusom država članica. Predviđeno je i odlučivanje većinom glasova, ali ta mogućnost do sada nije primjenjivanja.

U nadležnosti Ministarske konferencije je Generalni savjet kojeg čine ambasadori ili šefovi delegacija država članica akreditovani u Ženevi, a ponekad i drugi njihovi zvaničnici. Generalni savjet se sastaje nekoliko puta godišnje. Generalni savjet se sastaje i kao Tijelo za ocenjivanje trgovinske politike i kao Tijelo za rješavanje sporova.

Na sljedećem nivou, stalni organi Svjetske trgovinske organizacije su:

Savjet za robe; Savjet za usluge; Savjet za intelektualnu svojinu.

Stalni organi Svjetske trgovinske organizacije podnose izveštaje Generalnom savjetu. Dalje, postoje brojni specijalizovani komiteti, radne grupe i radni timovi koji se bave

individualnim sporazumima i drugim oblastima, kao što su zaštita životne sredine, razvoj, aplikacije za prijem u članstvo i regionalni trgovinski sporazumi.

Svjetska trgovinska organizacija ima i svoj Sekretarijat, koji obavlja administrativne funkcije, a na čelu Sekretarijata se nalazi generalni direktor (danas je to Francuz Lami Paskal).

Zadatak Organa Svjetske trgovinske organizacije je da:

obezbjeđuju dosljedno ostvarivanje Sporazuma o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije;

organizuju trgovinske pregovore između država članica; rješavaju trgovinske sporove između država članica; nadgledaju nacionalne trgovinske politike država članica (monitoring); pružaju tehničku i drugu pomoć zemljama u razvoju;



sarađuju sa drugim međunarodnim organizacijama.

Bitna karakteristika Svjetske trgovinske organizacije jeste da njenom članicom, za razliku od drugih međunarodnih organizacija gdje član organizacije može biti samo nezavisna i suverena država, može biti i svaka druga teritorija koja ima karakteristike i obilježja carinske teritorije. Kao takve, članice Svjetske trgovinske organizacije su: Tajvan, Makao, Hong Kong). Isto tako, bitna karakteristika ove organizacije jeste princip odlučivanja gdje svaka država članica ima jedan glas. Odluke se donose prostom ili dvotrećinskom večinom glasova, iako se pribjegava principu konsenzusa.

1.1.1. Principi Svjetske trgovinske organizacije

Principi na kojima se zasniva multilateralni trgovinski sistem, utvrđeni Sporazumom o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije (postavljeni ranije Opštim Sporazumom o carinama i trgovini), su:

Princip liberalizacije međunarodne trgovine. Obaveza država članica da kroz međusobne pregovore postignu postupno snižavanje i/ili eliminisanje carinskih tarifa i drugih trgovinskih prepreka uz dozvoljene izuzetke;

Princip najpovlašćenije nacije. Obaveza opšteg tretmana proizvoda iz bilo koje države članice, odnosno da se zemlji sa kojom se sklapa trgovinski ugovor priznaju sva prava, povlastice i ustupci koji su već dati bilo kojoj drugoj zemlji;

Princip nacionalnog tretmana, odnosno nediskriminacije. Obaveza države članice da proizvod uvezen na domaće tržište ne tretira nepovoljnije od istih ili sličnih domaćih proizvoda;

Princip slobode tranzita. Pravo tranzita preko teritorije drugih država članica bez diskriminacije;

Princip univerzalnosti je najširi obuhvat svih članica međunarodne zajednice, nakon ispunjenja odgovarajućih uslova predviđenih za prijem u članstvo Svjetske trgovinske organizacije. Ipak, više od 40 država članica Ujedinjenih Nacija još uvijek nisu postale članice Svjetske trgovinske organizacije;

Princip transparentnosti se odnosi na javno publikovanje svih mjera Svjetske trgovinske organizacije. Isto tako, i vlade država članica su se obavezale da svoje trgovinske politike učine transparentnim;

Princip posebnog tretmana zemalja u razvoju znači stimulisanje njihovog bržeg ekonomskog razvoja i uključivanja u međunarodnu trgovinu;

Princip nepristrasnosti u rešavanju trgovinskih sporova je obaveza država članica da uspostave nepristrasna sredstva i mehanizme i da se pridržavaju utvrđenih postupaka i procedura za rešavanje eventualnih trgovinskih sporova koji nastaju u odnosima između njih.

Primarna funkcija Svjetske trgovinske organizacije je sprovođenje Sporazuma o regulisanju trgovine. Postoji oko 60 sporazuma, čiji sadržaj je napisan na nekoliko desetina hiljada stranica. Svaka država članica potpisuje Sporazume i ima obavezu da ih provodi i pridržava se. Najvažniji sporazumi su:

Sporazum o poljoprivredi; Sporazum o tekstilu i odjeći; Opšti sporazum o trgovini uslugama; Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine; Sporazum o sanitarnim i fitosanitarnim mjerama; Sporazum o tehničkim preprekama u međunarodnoj trgovini;



Sporazum o antidampingu; Sporazum o subvencijama i kompezatornim mjerama; Sporazum o zaštitnim mjerama; Sporazum o procedurama za uvozne dozvole; Sporazum o carinskom vrednovanju; Sporazum o pravilima o porijeklu robe; Sporazum o kontroli robe prije isporuke; Sporazum o uslovima za strana ulaganja i dr.

1.1.2. Pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji

Svaka samostalna i nezavisna država ili njen dio koji ima autonomnu spoljnotrgovinsku politiku može postati članica Svjetske trgovinske organizacije. Sam proces pristupanja ima četiri faze:

podnošenje zahtjeva Generalnom Savjetu kroz dokumenat koji se naziva Memorandum o spoljnotrgovinskoj politici;

formiranje Radne grupe za pristupanje kandidata. Člana Radne grupe za pristupanje kandidata može delegirati svaka država članica svjetske trgovinske organizacije;

bilateralni pregovori između zemlje kandidata za članstvo i zainteresovanih država članica Radne grupe. Pregovore vodi zasebno (bilateralno) svaka država članica Radne grupe;

sastavljanje Izvještaja o pregovorima od strane Radne grupe, i njegovo dostavljanje Ministarskoj konferenciji ili Generalnom savjetu. Kada Ministarska konferencija usvoji Izvještaj (potrebna dvotrećinska većina) zemlja kandidat može da postane članica Svjetske trgovinske organizacije.

1.2. Rješavanje sporova

Međusobni sporovi između država članica Svjetske trgovinske organizacije rješavaju se posredstvom posebnog Tijela za rješavanje sporova. Sporovi se rešavaju u dvije faze.

U prvoj fazi, koja ne može trajati duže od 60 dana, sukobljene strane moraju pokušati da same riješe spor, uz pomoć, ako zatreba, generalnog sekretara Svjetske trgovinske organizacije.

U drugoj fazi, koja ne može trajati duže od 7,5 mjeseci, spor se razmatra na panelu eksperata koji finalni izveštaj dostavljaju članicama Svjetske trgovinske organizacije. Sukobljene strane imaju pravo žalbe na izveštaj eksperata panela, koji se rješava u roku od 30 dana. Žalba se prihvata ili odbija konsenzusom na Tijelu za rješavanje sporova.

1.3. Ministarske konferencije

1.3.1. Singapurska ministarska konferencija

Prva ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije, nakon početka njenog zvaničnog rada (1. januar 1995), održana je u Singapuru od 9. do 13. decembra 1996.

Na Singapurskoj ministarskoj konferenciji razmatrane su aktivnosti i iskustva stečena u dvogodišnjem funkcionisanju Svjetske trgovinske organizacije, kao i trgovinska pitanja multilateralnog i bilateralnog karaktera u svjetlu implementacije pravila i sporazuma usvojenih na finalnoj sesiji Uragvajske runde održanoj u Marakešu (Maroko) aprila 1994. god.



Singapurska ministarska konferencija je pokušala da proširi agendu Svjetske trgovinske organizacije, lansirajući prijedloge za pregovore o „novim pitanjima“ („New Issues“), kao što su: trgovina i politika kompeticije; trgovina i investicije; transparentnost u državnim nabavkama i trgovinske olakšice.

Pokretanje pregovora o tim pitanjima izazvalo je izvijesne kontroverze i neslaganja unutar Svjetske trgovinske organizacije, posebno između zemalja u razvoju i razvijenih zemalja, što je posebno došlo do izražaja tokom odvijanja narednih ministarskih konferencija.

1.3.2. Ženevska ministarska konferencija

Druga ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Ženevi od 18. do 20. maja 1998. god. Na njoj se prvi put priznalo da trgovinski sporazumi utvrđeni na finalnoj sesiji Urugvajske runde ne uvažavaju i ne odražavaju na pravi način interese zemalja u razvoju i najmanje razvijenih zemalja.

1.3.3. Sijetlska ministarska konferencija

Treća ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Sijetlu (Seattle, SAD) od 30. novembra do 3. decembra 1999. god. Na njoj nije postignut nikakav sporazum o rešavanju spornih trgovinskih i drugih pitanja u odnosima između razvijenog i nedovoljno razvijenog dijela svijeta, odnosno između sjevera i juga.

Konsenzus nije bilo moguće postići prije svega zbog protesta zemalja u razvoju, koje su smatrale da globalnim trgovinskim pregovorima nedostaje potrebna transparentnost.

Pored toga, ministarska konferencija je održana u atmosferi masovnih i žestokih demonstracija protiv Svjetske trgovinske organizacije, slobodne trgovine i globalizacije, a koje su direktno prenosile televizijske kuće širok svijeta.

1.3.4. Doha ministarska konferencija

Na Četvrtoj ministarskoj konferenciji Svjetske trgovinske organizacije, održanoj u Dohi (Katar) novembra 2001. god. lansirana je nova runda globalnih razgovora o svjetskoj trgovini, poznata kao Doha razvojna agenda (Doha Development Agenda – DDA), na kojoj su, usvajanjem ministarske deklaracije, inicirani pregovori o daljem otvaranju tržišta za poljoprivredne proizvode, industrijska i potrošna dobra i usluge širom svijeta.

Doha razvojna agenda je do sada najambiciozniji pokušaj da se pitanja ekonomskog razvoja postave u središte multilateralnog trgovinskog sistema, da se utvrde obavezujuća pravila koja će podstaći razvoj i omogućiti zemljama u razvoju da osjete direktnu korist od dalje svetske trgovinske liberalizacije.

1.3.5. Kankunska ministarska konferencija

Peta ministarska konferencija Svjetske trgovinske organizacije održana je u Kankunu (Meksiko) od 10. do 14. septembra 2003. god. Glavni zadatak konferencije bio je da se ocijeni ostvareni pregovarački progres u realizaciji Doha razvojne agende.

Na konferenciji su dominirala pitanja poljoprivrede i „singapurska pitanja“ (investicije, transparentnost u državnim nabavkama, kompeticija i trgovinske olakšice).

Konferencija je završena bez konsenzusa. Nije postignut sporazum o tome kako ići



naprijed u konkretizaciji poruka Doha razvojne agende, koje su na toj konferenciji reafirmisane, kao i obaveza da se one u cjelosti implementiraju.

U svjetskoj trgovinskoj organizaciji sve je prisutnija narastajuća polarizacija, posebno u pogledu „novih pitanja“ („New Issues“) i poljoprivrede, koja najviše zabrinjavaju zemlje u razvoju i nerazvijene zemlje

1.3.6. Hongkonška ministarska konferencija

Na sastanku Generalnog savjeta Svjetske trgovinske organizacije, održanom u Ženevi (Švajcarska), krajem jula 2004. god. članice Svjetske trgovinske organizacije su postigle napredak u pregovaračkom procesu usvajanjem Paketa okvirnih sporazuma (tzv. „Julski paket“) kojim su otvorena vrata za dalje pregovore o trgovinskoj liberalizaciji na liniji Doha razvojne agende.

Na sastanku donesena je odluka da se Šesta ministarska konferencija održi u Hong Kongu (Kina), od 13. do 18. decembra 2005.

U žiži Hongkonške ministarske konferencije nalazili su se, ponovo, odnosi između bogatih i siromašnih, razvijenih i zemalja u razvoju, uključujući i najmanje razvijene zemlje.

2. MEĐUNARODNI MONETARNI FOND

Poruka Međunarodnog monetarnog fonda glasi: „Zategnite pojas oko sebe!“

2.1. Geneza Međunarodnog monetarnog fonda79

Međunarodni monetarni fond (International Monetary Fund) je međunarodna multilateralna finansijska institucija koju čini 185 zemalja svijeta, učlanjenih na dobrovoljnoj bazi. Osnovan je sa idejom promovisanja međunarodne monetarne saradnje, podrške trgovinskoj razmjeni i dogovoru zemalja.

Međunarodni monetarni fond je osnovan 1944. god. u Bretton Woods-u (Sjedinjene Američke Države). Nastao je na međunarodnoj monetarnoj konferenciji, čije održavanje je bilo posvećeno izgradnji budućih finansijskih institucija koje će biti podrška ekonomskom oporavku i razvoju koji je bio zaustavljen razaranjima tokom drugog svjetskog rata. Analiza događaja iz istorije pokazala je da, svjetski ekonomski razvoj prati razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa. Imajući to u vidu, došlo se do zaključka da je potrebno uspostaviti sistem koji će podržavati razvoj međunarodnih ekonomskih tokova. Međunarodnom monetarnom fondu pripala je uloga regulisanja međunarodnih monetarnih odnosa, jer su bili česti poremećaji monetarnog sistema u toku i između dva svjetska rata što je negativno uticalo na razvoj trgovine i ekonomski rast.

Tokom iste konferencije osnovana je i Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD), koja je okosnica grupacije Svjetske banke. Primarni zadatak banke je bio obezbjeđenje dugoročnih zajmova za obnovu ratom urušenih privreda, a danas je to smanjenje siromaštva u svijetu.

79 http://www.imf.org/external/about/history.htm



Tabela 7.3. MMF vs. Svjetska banka

Međunarodni monetarni fond Svjetska banka

Karakter Monetarna institucija Razvojna institucija Funkcije Stabilizacija monetarnog sistema i

finansiranje privremenih deficita platnog bilansa

Unapređenje i finansiranje ekonomskog razvoja

Vremenski period Kratkoročni Dugoročni Izvor finansiranja Zvanične rezerve i sopstvena

valuta zemlje članice Zajmovi na međunarodnom

tržištu kapitala Odobravanje kredita Svim članovima Zemljama u razvoju Period vraćanja duga 3 do 5 godina

(ponekad i 10) 15 do 20 godina

(40 godina za Međunarodno udruženje za razvoj)

Zaposleni 2300 6400

Ciljevi koji su postavljeni pred Međunarodni monetarni fond činom njegovog osnivanja određeni su Članom 1. Statuta80 ove organizacije.

Član 1. Statuta Međunarodnog monetarnog fonda kaže da je cilj osnivanja fonda: „osiguranje i olakšanje harmoničnog rasta međunarodne trgovine, doprinos porastu zaposlenosti i realnog dohotka i doprinesi povećanju produktivnosti korišćenja raspoloživih resursa zemalja članica“. Dalje se ističe potreba Međunarodnog monetarnog fonda da: „pomogne zemljama članicama usljed njihovog suočavanja sa teškoćama u spoljnim plaćanjima, posebno kada se radi o nedostatku deviznih sredstava“. U tom slučaju, Međunarodni monetarni fond ima obavezu da pruži finansijsku pomoć zemlji članici. Fond je, osim toga, obavezan da pruži pomoć državama članicama u trenutku njihovog suočavanja sa deficitom platnog bilansa, kako bi se izbjegla mogućnost nanošenja štete drugim zemljama81. Dalje, ciljevi Međunarodnog monetarnog fonda su i:82

stabilizacija deviznih kurseva i sprječavanje konkurentskih depresijacija; multilateralizam u međunarodnim plaćanjima za tekuće transakcije i uklanjanje

deviznih ograničenja koja usporavaju rast međunarodne trgovine; pomoć zemljama članicama u rešavanju problema sa kojima se suočava domaća

privreda; unapređenje međunarodne saradnje kroz konsultacije i zajedničko rješavanje

monetarnih problema.

Specifičnost Međunarodnog monetarnog fonda u odnosu na ostale međunarodne finansijske institucije ogleda se u kombinovanoj primjeni regulativne, konsultativne i finansijske funkcije. Šta to znači u praksi? Praktično, to znači, da je Međunarodni monetarni fond multilateralna finansijska organizacija koja na poziv zemlje članice, prva ulazi u tu zemlju, i u slučaju odobravanja finansijskog aranžmana, to istovremeno predstavlja signal za sve ostale finansijske institucije, a posebno Svjetsku banku, da se uključe sa svojim projektima u finansijsku pomoć toj zemlji.

Svrha svih navedenih ciljeva je stvaranje povoljnog međunarodnog poslovnog ambijenta za razvoj međunarodne trgovine, a time i ekonomski razvoj u cjelini.

Danas su, ciljevi Međunarodnog monetarnog fonda u određenoj mjeri „osvježeni“. Sistem fiksnih deviznih kurseva, koji je uživao podršku Međunarodnog monetarnog fonda,

80 eng. Articles of Agreement, Article 1, 81 misli se na moguće primjene ograničenja izvoza i sl. 82 http://www.imf.org/external/about/whatwedo.htm



napušten je 1973. god. („slom bretonvudskog monetarnog sistema“). Stub današnjih aktivnosti Međunarodnog monetarnog fonda čini odobravanje kredita svojim zemljama članicama i podrška međunarodnoj monetarnoj saradnji.

Kako Međunarodni monetarni fond obezbjeđuje sredstva? Postoji nekoliko načina posredstvom kojih Međunarodni monetarni fond obezbjeđuje sredstva i koja dalje plasira zemljama članicama koje imaju potrebu za njima, i to:

uplaćeni kapital u vidu kvote koju je svaka zemlja dužna da uplati prilikom učlanjenja u Međunarodni monetarni fond. Visina kvote zavisi od ekonomske snage zemlje. Način uplate kvote je sljedeći: 25% u konvertibilnoj valuti (do 1975. god. ovaj dio je mogao da bude uplaćen i u zlatu, a od tada zlato više nema ulogu novca) i preostalih 75% kvote u nacionalnoj valuti);

povremeno zaduživanje Međunarodnog monetarnog fonda kod zemlja članicama, koje su u mogućnosti da pozajmljuju sredstva.

Međunarodni monetarni fond je do sada „ugovorio“ dva aranžmana o pozajmljivanju sredstava sa većim brojem država, i to: „Opšti sporazum o pozajmljivanju“ i „Novi sporazum o pozajmljivanju“.

2.2. Funkcije Međunarodnog monetarnog fonda83

Supervizija (surveillance) – podrazumijeva posmatranje svih ekonomskih aspekata zemlja članica, koji su relevantni za njen ekonomski razvoj, kao i evaluacija tj. procjena uticaja istih na ekonomski razvoj ostalih zemalja članica;

Finansijska pomoć – aktivnost Međunarodnog monetarnog fonda koja se manifestuje kroz različite kreditne aranžmane zemalja članica sa Međunarodnim monetarnim fondom (Stand by aranžman, Extended Fund Facility);

Tehnička pomoć – zemlje članice Međunarodnog monetarnog fonda, a posebno zemlje u razvoju i tranziciji imaju mogućnost da u slučajevima kada se nađu u „deficitu“ sa stručnim kadrovima, posebno u oblasti centralnog bankarstva i javnih finansija, obrate Međunarodnom monetarnom fondu kako za stručnu, tako i za tehničku pomoć i obučavanje deficitarnih kadrova.

2.3. Organizacija Međunarodnog monetarnog fonda

Organi upravljanja u Fondu su:

Odbor guvernera; Odbor izvršnih direktora; Generalni direktor fonda.

Na vrhu hijerarhijske ljestvice nalazi se Odbor Guvernera i čine ga po jedan guverner i njegov zamjenik iz svake zemlje članice koje potpuno slobodno imenuju guvernere i zamjenike. Oni su obično guverneri centralnih banaka ili ministri finansija zemalja članica. Oni su predstavnici svojih vlada i govore u njihovo ime. Upravni odbor guvernera se sastaje jednom godišnje, a guverneri svoje ideje i želje prenose Izvršnom odboru koji ih predstavlja.

Odbor izvršnih direktora se nalazi u Vašingtonu, i čine ga 22 izvršna direktora, od čega:

5 direktora imenuju zemlje sa najvećim kvotama;

83 http://www.uiowa.edu/ifdebook/ebook2/PDF_Files/Part_1_2.pdf



15 direktora biraju ostale zemlje članice na dvije godine; 1 direktora (21.-og) imenuje zemlja čiju valutu Fond koristi u značajnijem obimu

(Saudijska Arabija), direktora (22.-og) imenuje Narodna Republika Kina.

Uloga izvršnog direktora je:

da zastupa interese zemalja koje su ga izabrale; on predstavlja kanal komuniciranja zemalja članica i Fonda.

Odbor izvršnih direktora odluke najčešće donosi konsenzusom, iako je to mjesto sa najviše sukoba interesa.

Generalni direktor Fonda je predsedavajući Odbora izvršnih direktora. Ta funkcija obično pripada Evropljanima.

2.4. Kvote i glasanje – pojam i značaj

Članstvom u Međunarodni monetarni fond svaka zemlja članica deponuje određenu sumu novca, zvanu „quota subscription“. Kvote imaju različite uloge i služe za:

utvrđivanje broja glasova; utvrđivanje maksimalnog iznosa sredstava na korišćenje; bazu za dodjelu Specijalnih prava vučenja.

Kvote određuju glasačku snagu članova. Iz neravnomjernog učešća kvota proističe isto takva neravnomjernost u glasovima. Broj glasova se utvrđuje na taj način što se svakoj zemlji dodjeljuje 250 glasova i plus po jedan glas na svakih 100.000 Specijalnih prava vučenja uplaćene kvote. Bogatije zemlje imaju veću glasačku moć. Zemlje koje imaju preko 15% ukupnog broja glasova imaju pravo veta na odluke fonda. Zemlje sa najvećim brojem kvota u Međunarodnom monetarnom fondu su: Sjedinjene Američke Države sa 18,25%, zatim idu Nemačka, Japan, Francuska i Velika Britanija. Učešće glasova industrijskih zemalja u ukupnim glasovima kod Fonda iznosi oko 60%, a zemalja u razvoju oko 40%, tako da zemlje u razvoju mogu da utiču na odluke ako djeluju kao grupa jer se mnoštvo značajnih odluke u Fondu donosi kvalifikovanom većinom od (70% ili 85% glasova).

Države članice fonda stvaraju određeni fond novca koji se može povući u slučaju finansijskih poteškoća članica. Predstavljaju osnovu za određivanje koliko članica može da pozajmi od Međunarodnog monetarnog fonda ili da primi od fonda u periodičnim alokacijama specijalnih pomoći, poznatih pod nazivom “specijalna prava vučenja”. Ovo nam govori da, što je više član finansijski doprinijeo, to više može da pozajmi kada joj je potrebno.

Kvote se preispituju svakih 5 godina i mogu biti povećane ili smanjene prema potrebama Međunarodnog monetarnog fonda i prema ekonomskom prosperitetu zemalja članica. U 1946. god. Međunarodni monetarni fond je imao 7,6 mlrd. $, a u 1998. god. 193 mlrd. $ sredstava. Prijedlog da se kvote podignu na 280 mlrd. $ čeka na odobrenje. Sjedinjene Američke Države, kao najjača ekonomska sila, učestvuje u fondu sa oko 35 mlrd. $, što im daje oko 265.000 glasova (18,25%), a Palau koja je postala član u decembru 1997. god., ima najmanju kvotu, i doprinosi sa oko 3,8 miln. $ i ima 272 glasa (0,002%).

Udio zemlje članice u alokaciji „specijalnih prava vučenja“, određuje se u odnosu na njene kvote.

Kvote imaju tri osnovne funkcije:

one su osnovica za određivanje olakšica prilikom povlačenja sredstava fonda; one izražavaju iznos deviza sa kojima Fond može da raspolaže;



one predstavljaju osnovu za izračunavanje prava glasa zemalja članica.

2.5. Uticaji privatizacije i strukturalnog prilagođavanja privrede po zahtjevima

Uticaj privatizacije i strukturalnog prilagođavanja privrede prema zahtjevima se odnosi na:

povećanje ekonomske, političke, socijalne i lične nesigurnosti; povećanje korupcije; povećanje nezaposlenosti; povećanje broja ljudi koji su primorani da izvor prihoda nalaze u neformalnoj

ekonomiji; povećanje broja otpuštenih radnika; povećanje troškova života; gubitak besplatnih ili jeftinih usluga u zdravstvu, obrazovanju i komunalnoj oblasti.

2.6. Pozitivne strane dogovora sa Međunarodnim monetarnim fondom

Pozitivne strane dogovora sa Međunarodnim monetarnim fondom su:

proces smanjenja spoljnjeg duga; privredni rast veći od 5% godišnje; konsolidovane javne finansije; efikasne strukturne promjene; pokretanje novog investicionog ciklusa.

2.7. Negativne posljedice uticaja

Negativne strane dogovora se reflektuju kroz:

privatizaciju – podrazumijeva prodaju velikih državnih preduzeća stranim ulagačima često po nerealno niskim cijenama;

otvaranje tržišta kapitala – slobodan ulaz stranih špekulanata na finansijsko tržište; uspostavljanje tržišnih cijena – podrazumijeva hitno povećanje cijena struje, gasa,

prehrambenih proizvoda i ostalih potrepština koje država ne naplaćuje po zapadnim standardima;

slobodnu trgovinu – otvaranje granica svim stranim proizvodima, skidanje carina i poreza i zabrana državi da štiti domaću industriju na štetu zdrave strane konkurencije.

Međunarodni monetarni fond je organizovan po principu akcionarskog društva, sto znači da broj glasova svake zemlje u odlučivanju zavisi od uplaćenih sredstava. Za uplaćenu kvotu zemlja dobija 250 početnih glasova, a za svakih 100.000 specijalnih prava vučenja dodatno uplaćenih preko kvote, zemlja dobija još po jedan glas. Vrijednost specijalnih prava vučenja se utvrđuje na osnovu vrijednosti značajnih svjetskih valuta. Prije kreiranja specijalnih prava vučenja, uplaćena sredstva su se iskazivala u američkim dolarima.

Od visine kvote koju je zemlja članica uplatila zavisi i iznos sredstava, odnosno visina kredita, koji zemlja može dobiti od Međunarodnog monetarnog fonda. Po pravilu maksimalan iznos sredstava je 125% kvote.

Uslov za dobijanje kredita od Međunarodnog monetarnog fonda je usaglašen kroz tzv. „stabilizacioni program“ platno-bilansnog prilagođavanja čiji je cilj uklanjanje uzroka koji su



zemlju doveli u poziciju da joj je neophodan kredit za finansiranje platnobilansnog deficita. Zemlja se „Pismom o namjerama“ obavezuje da će sprovoditi program ekonomskih reformi koje je usaglasila sa Međunarodnim monetarnim fondom.

Međunarodni monetarni fond isplaćuje kredit u dijelovima, tzv. tranšama. Prvu tranšu (25% kvote) zemlja dobija bez posebne procedure, jer je upravo toliko sredstava ona uplatila u konvertibilnoj valuti. Ova tranša se naziva „zlatna tranša“. Ostale, „kreditne tranše“ se isplaćuju samo ukoliko se zemlja pridržava dogovorenog stabilizacionog programa. Sama procedura uzimanja kredita se obavlja na taj način što zemlja sredstvima u sopstvenoj valuti kupi potrebnu inostranu valutu. Pri tom se obavezuje, da će u roku od 5 godina otkupiti svoju nacionalnu valutu vraćanjem inostrane valute uz odgovarajuće plaćanje kamate.

Postoji još nekoliko vrsta kredita koje Međunarodni monetarni fond odobrava zemljama članicama:

1. Stand-by aranžmani – predstavljaju odobravanje okvirnog iznosa sredstava, koja zemlja može koristititi u određenom vremenskom periodu u skladu sa potrebama. Dogovorena sredstva su praktično „u pripravnosti“;

2. Razne vrste „olakšica“ – radi se o vrsti kredita namjenjenoj zemljama koje imaju platno-bilansne probleme koji su posljedica tzv. viših sila, tj. za čiji nastanak nije odgovorna loša ekonomska politika. Primjer su suše, poplave i druge nepogode koje se mogu negativno odraziti na izvoz zemlje, ali i nagli i veliki porast cijene nafte.

3. Krediti za strukturno prilagođavanje najmanje razvijenih zemalja – značaj koji Međunarodni monetarni fond ima za neku zemlju ne proističe samo od kredita koji ona može dobiti od Međunarodnog monetarnog fonda za uravnoteženje platnog bilansa, već iz činjenice da je postignut dogovor o aranžmanu sa fondom, preduslov dobijanja bilo kojeg zajma na svjetskom finansijskom tržištu. Naime, ni privatne finansijske korporacije nisu voljne da kredite daju zemljama koje nemaju aranžman sa Međunarodnim monetarnim fondom. Imajući u vidu činjenicu da su zajmovi potrebni većini zemalja, jasno je da Međunarodni monetarni fond ima značajnu ulogu u njihovom ekonomskom razvoju.

2.8. Bretonvudski monetarni sistem84

Stabilnost deviznih kurseva je bio primarni cilj osnivanja Međunarodnog monetarnog fonda. Međunarodni monetarni fond se zalagao za fiksne devizne kurseve vjerujući da njihova stabilnost pozitivno utiče na razvoj međunarodnih ekonomskih tokova, smanjujući „devizni rizik međunarodnog poslovanja“. Drugi razlog je bio pokušaj da se spriječe „konkurentske devalvacije“ – namjerno obaranje vrijednosti sopstvene valute, čime se povećava cjenovna konkurentnost domaćih proizvođača na domaćem i inostranom tržištu, što je bila česta praksa u međuratnom periodu.

Bretonvudski monetarni sistem se zasnivao na konvertibilnosti američkog dolara u zlato. Dok su mnoge valute prije prvog svjetskog rata bile konvertibilne u zlato, periodi ratova i ekonomskih kriza koji su uslijedili, prouzrokovali su sve veće napuštanje konvertibilnosti valute u zlato. Jedina valuta koja je tu vrstu konvertibilnosti zadržala i poslije II svjetskog rata je američki dolar. Objašnjenje na pitanje zašto? Nalazi se u činjenici da su Sjedinjene Američke Države jedina svjetska sila koja je iz rata izašla ekonomski jača, zahvaljujući tome što se rat nije vodio na njenoj teritoriji. Jedan dolar se nakon drugog svjetskog rata mogao razmjeniti, odnosno konvertovati u 0,888671 grama zlata. Drugačije izraženo, jedna fina unca zlata (31,10 grama zlata) je vrijedila 35 američkih dolara.

84 http://www.imf.org/external/about/histcoop.htm



Prema pravilima Međunarodnog monetarnog fonda, zemlje članice su morale da odrede vrijednost, tj. paritet svoje nacionalne valute u američkim dolarima ili zlatu. Deviznom kursu je bilo dozvoljeno da varira oko zvanično utvrđenog pariteta za +/–1%, tj. postojala je obaveza centralnih banaka da u tim granicama održavaju vrijednost sopstvene valute. Sprovođenje devalvacije, ukoliko je ona bila potrebna, zahtijevalo je prethodni dogovor sa Međunarodnim monetarnim fondom. Bretonvudski monetarni sistem je dobro funkcionisao samo do kraja šezdesetih godina XX vijeka. Promijenjeni odnosi ekonomskih snaga u svijetu poslije završene obnove ratom razorenih privreda i perioda ubrzanog ekonomskog rasta zahtjevali su i promjenu odnosa valuta. Tako su ranije uspostavljeni valutni pariteti postali neodgovarajući. Početak sloma bretonvudskog sistema odigrao se 1971. god., kada Sjedinjene Američke Države ukidaju konvertibilnost dolara u zlato i devalviraju dolar. Tada je jedna fina unca zlata vrijedila 38 američkih dolara, odnosno jedan američki dolar je vrijedio 0,818512 grama zlata.

U želji da sačuva postojeći monetarni sistem, Međunarodni monetarni fond proširuje granice fluktuiranja deviznih kurseva oko valutnog pariteta na +/–2,25%. Međutim, ni preduzete mjere nisu bile dovoljne. Već 1973. god. američki dolar ponovo gubi na vrijednosti, odnosno devalvira, a cijena unce zlata povećana je na 42 američka dolara, odnosno jedan američki dolar je vrijedio 0,749476 grama zlata. Nalet prve naftne krize dodatno potresa međunarodne ekonomske odnose. Slijedi serija devalvacija i revalvacija mnogih valuta i zemlje napuštaju fiksne devizne kurseve i prelaze na sistem fluktuirajućih deviznih kurseva. Time je praktično prestao da funkcioniše bretonvudski monetarni sistem.

2.9. Kriza međunarodnog monetarnog fonda

Sjedinjene Američke Države su iz drugog svjetskog rata izašle kao vodeća tehnološka sila, najveći svjetski proizvođač i izvoznik. To je stvorilo ogromno povjerenje u američki dolar i povećalo svjetsku tražnju za njim. Time dolar postaje praktično jedina valuta svjetskih monetarnih rezervi. Međutim, okolnosti su ubrzo počele da se mijenjaju. Amerika je počela da bilježi visoke trgovinske deficite, a rezultat takvog stanja je bio odliv zlata. Ekonomske prilike Sjedinjenih Američkih Država dodatno komplikuje vojno angažovanje širom svijeta, između ostalog i rat u Vijetnamu, zbog čega i budžet Sjedinjenih Američkih Država u to vrijeme iskazuje visoke deficite. Sa druge strane, Japan i mnoge zapadno evropske zemlje se ubrzano razvijaju, bilježe suficite platnog bilansa, što za posljedicu ima stvaranje velikih deviznih rezervi. Tražnja za američkim dolarom je zadovoljena i počinje da opada uporedo sa jačanjem drugih svjetskih valuta kao na primer britanske funte, francuskog franka, njemačke marke, japanskog jena, švajcarskog franka i sl. Povjerenje u dalju superiornost američkog dolara je urušeno i sve su veći zahtjevi drugih država za konverziju američkog dolara u zlato. Američke federalne rezerve (ekvivalent centralne banke) su suočene sa odlivom zlata. Želeći da zaustave odliv zlata, američke vlasti 1971. god. ukidaju konvertibilnost dolara u zlato i povećavaju cijenu zlata, što praktično predstavlja devalvaciju dolara. Dvije godine kasnije, 1973. god. bretonvudski sistem je prestao da funkcioniše. Navedeni problem funkcionisanja bretonvudskog monetarnog sistema nije i jedini problem.

Jedna od osnovnih uloga Međunarodnog monetarnog fonda je obezbjeđenje kredita za uravnoteženje platnog bilansa. Uporedo sa razvojem svjetske trgovine u decenijama poslije drugog svjetskog rata, rasli su i zahtjevi zemalja za sve većim iznosima kredita. Pojavljuje se problem međunarodne likvidnosti. Drugim riječima, Međunarodni monetarni fond je sve teže izlazio u susret rastućoj tražnji kredita. Sve je to postalo prijetnja budućem rast međunarodne trgovine, a što bi moglo imati negativne posljedice i na ukupan rast svjetske privrede. Međunarodni monetarni fond je na rastuće probleme odgovarao povremenim



povećanjem kvota i aranžmanom pozajmljivanja sredstava od suficitarnih zemalja. Kako sve to nije bilo dovoljno, pitanje reforme međunarodnog monetarnog sistema se nametalo kao imperativ.

2.10. Reforma međunarodnog monetarnog sistema

Šezdesetih godina XX vijeka pojavili su se brojni prijedlozi u vezi sa reformom Međunarodnog monetarnog sistema. Postojale su dvije grupe prijedloga. Jedna grupa prijedloga se zasnivala na ideji poboljšanja postojećeg sistema. U tu grupu spadaju prijedlozi uključivanja većeg broja snažnih valuta u svjetske rezerve, veća saradnja suficitarnih i deficitarnih zemalja, međunarodna saradnja u vođenju monetarne politike, reafirmacija uloge zlata i dr.

Drugu grupu prijedloga činile su radikalnije ideje, ideje o kreiranju novog, drugačijeg sistema i njegovih elemenata. Tako se, na primer, Robert Trifin zalagao za formiranje svojevrsne svjetske centralne banke koja bi imala ovlašćenje da emituje sopstvena sredstva plaćanja. Na taj način, riješio bi se problem nelikvidnosti, tj. svjetska centralna banka bi bila u stanju da na rast potražnje kredita odgovori dodatnom emisijom „svjetskog, univerzalnog sredstva plaćanja“.

Rješenje koje je prihvaćeno može se smatrati svojevrsnim kompromisom. Nije došlo do formiranja svjetske centralne banke, ali je Međunarodni monetarni fond 1967. god. Amandmanom na Statut, dobio pravo emitovanja novog sredstva plaćanja nazvanog „specijalno pravo vučenja“. Početna vrijednost SDR-a je bila jednaka vrijednosti američkog dolara. Kasnije se vrijednost SDR-a počela utvrđivati na osnovu „korpe valuta“ odnosno grupe jakih valuta. Danas tu korpu čine valute kao što je evro, američki dolar, britanska funta i japanski jen.85

2.10.1. Funkcije Specijalnih prava vučenja86

Funkcijama specijalnih prava vučenja možemo smatrati:

emisiju „specijalnih prava vučenja” kojom Međunarodni monetarni fond ublažava problem međunarodne nelikvidnosti;

ulogu novog obračunsko sredstvo koje koristi Međunarodni monetarni fond.

Emitovana Specijalna prava vučenja se raspoređuju zemljama članicama Međunarodnog monetarnog fonda prema već postojećim kvotama. Dobijeni iznos Specijalnih prava vučenja, zemlja može zamijeniti za neku od svjetskih valuta koja joj je potrebna, ali se obavezuje da će u određenom periodu otkupiti pripadajuću sumu Specijalnih prava vučenja i platiti određenu kamatu.

Zemlje u razvoju, kao i nerazvijene zemlje predlagale su da se raspodjela emitovanog Specijalnog prava vučenja vrši ne prema postojećim kvotama, već prema potrebama, što praktično znači, više razvijenim nego nerazvijenim zemljama. Takav prijedlog je nazvan „link projekat“ i nije usvojen, sa obrazloženjem da bi velika ekspanzija Specijalnih prava vučenja dovela do porasta svjetske inflacije.

Iznos emitovanih Specijalnih prava vučenja do sada nije veliki i predstavlja svega oko 3,5% ukupnih svjetskih monetarnih rezervi.

85 http://www.imf.org/external/np/exr/ib/2008/040108.htm 86 http://www.imf.org/external/np/exr/facts/sdr.htm



2.11. Odnos Bosne i Hercegovine i Međunarodnog monetarnog fonda

2.11.1. Članstvo Bosne i Hercegovine u fondu87

Bosna i Hercegovina je, kao jedna od zemalja sukcesora bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, postala članica Međunarodnog monetarnog fonda 1995. god. U skladu s tim, Bosna i Hercegovina je za članstvo u Međunarodnom monetarnom fondu preuzela prava i obaveze bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije po alokacijskom ključu u iznosu 13,2%. Preuzeta kvota, odnosno upisani kapital iznosio je 121,2 miln. SDR, a dospjele obaveze prema Međunarodnom monetarnom fondu u iznosu 25 miln. SDR izmirene su tzv. kreditom premošćenja (bridge loan) za postkonfliktne situacije odobrenim u iznosu od 30 milln. SDR. Početna kvota je 1998. god. povećana na 169,1 miln. SDR.

Broj glasova svake članice zavisi od iznosa njene kvote, odnosno udjela u kapitalu. Kvota Bosne i Hercegovine iznosi 169,1 miln. SDR, što je 0,08% učešća u ukupnom kapitalu Međunarodnog monetarnog fonda. Izvršne direktore imenuje pet zemalja koje imaju najveće kvote. Ovo pravo imaju i dvije članice sa najvećom kreditnom pozicijom u dvije godine koje prethode izboru. Ostale zemlje članice su svrstane u izborne grupe – konstituence. Svaka izborna grupa bira svog izvršnog direktora. Bosna i Hercegovina je u izbornoj grupi, odnosno konstituenci sa: Jermenijom, Bugarskom, Hrvatskom, Kiprom, Gruzijom, Izraelom, Makedonijom, Moldavijom, Holandijom, Rumunijom i Ukrajinom. Holandija je predsjedavajući grupe, pa se i izvršni direktor grupe bira iz Holandije. Ova pozicija trenutno pripada Holanđaninu Jeroen Kremers-u. Cijela grupa ima 105.412 glasova ili 4,86%.

Centralna banka Bosne i Hercegovine je preuzela ulogu fiskalnog agenta Bosne i Hercegovine prema Međunarodnom monetarnom fondu 27. decembra 2002. god. od Ministarstva finansija i trezora u Savjetu Ministara Bosne i Hercegovine. S obzirom na to, da Centralna banka Bosne i Hercegovine djeluje na principu valutnog odbora, njena uloga fiskalnog agenta Bosne i Hercegovine prema Međunarodnom monetarnom fondu je specifična u smislu da, iako je Centralna Banka Bosne i Hercegovine fiskalni agent, sopstvene mjenice (promissory note) izdaje Ministarstvo finansija i trezora u Savjetu Ministara Bosne i Hercegovine. Finansijska pozicija Bosne i Hercegovine za članstvo u Međunarodnom monetarnom fondu iskazuje se u mjesečnom bilansu Centralne banke Bosne i Hercegovine, a konsolidovani bilans članstva u kvartalnom i godišnjem finansijskom izvještaju koji se objavljuje na zvaničnoj internet stranici Centralne banke Bosne i Hercegovine. Uloga Centralne banke je detaljno definisana Memorandumom o izvršavanju uloge fiskalnog agenta Bosne i Hercegovine prema Međunarodnom monetarnom fondu kojeg su potpisali Ministarstvo finansija i trezora Bosne i Hercegovine, entitetska ministarstva finansija i Centralna banka Bosne i Hercegovine.

2.11.2. Finansijski aranžmani Bosne i Hercegovine sa Međunarodnim monetarnim fondom

Do sada je Bosna i Hercegovina koristila samo Stand-by aranžman. Po definiciji Međunarodnog monetarnog fonda Stand by aranžman je finansijska pomoć koja se članici odobrava iz opštih izvora, do određenog iznosa i u određenom vremenskom periodu, pod uslovom da članica ispoštuje odredbe Sporazuma. Odobrava se zemljama članicama sa poremećajima u platnom bilansu na osnovu njihovog „Pisma o namjerama” i Memoranduma o ekonomskoj i finansijskoj politici.

87 http://www.imf.org/external/np/sec/pr/1995/pr9570.htm



Stand by aranžman se obično realizuje u periodu od jedne godine i uobičajeno se odobrava u četiri tranše. Na zahtjev članice može biti produžen i do tri godine. Aranžman se otplaćuje sa periodom mirovanja (grace period) od dvije godine i tri mjeseca, nakon čega slijedi otplata u osam jednakih kvartalnih anuiteta. Povlačenje tranši su transakcije kupovine (purchase), a otplate su transakcije reotkupa (repurchase) vlastite valute.

I Stand –by aranžman

Međunarodni monetarni fond je 29. maja 1998. god. odobrio Bosni i Hercegovini prvi stand-by aranžman u iznosu 60,6 miln. SDR. U dva navrata: 28. juna 1999. god. i 30. marta 2000. god., povećan je iznos stand by aranžmana za po 16,91 miln. SDR. Tako je ukupan iznos prvog stand by aranžmana 94,42 miliona SDR. Odobreni iznos je u cijelosti povučen.

II Stand-by aranžman

Drugi stand-by aranžman u visini od 67,60 miln. SDR odobren je 2. avgusta 2002. god. i trebalo je da bude iskorišćen do 1. novembra 2003. god. Na zahtjev Bosne i Hercegovine ovaj aranžman je produžen dva puta. Prvi put je produžen do 31. decembra 2003. god., a zatim do 29. februara 2004. god. Aranžman je iskorišćen u cijelosti (67,60 miln. SDR) i to u četiri tranše. Prva tranša iznosila je 19,6 miln. SDR, zatim druga u visini od 12 miln. SDR, treća tranša 24 miln. SDR, dok je posljednja četvrta tranša iznosila 12 miln. SDR.

2.11.3. Uloga i značaj Međunarodno monetarnog fonda u Bosni i Hercegovini – politika uslovljenosti kreditiranja

Pojam pisma o namjerama *

Najvažnija misija Međunarodnog monetarnog fonda jeste pružanje pomoći zemljama koje su se suočile sa platno-bilansnim teškoćama, kao što je slučaj sa Bosnom i Hercegovinom. U tom pogledu, Međunarodni monetarni fond ne samo što odobrava sopstvena sredstva već svojim garancijama pospješuje priliv sredstava i iz drugih izvora, kao što su krediti i zajmovi drugih država ili pozajmice privatnih komercijalnih banaka.

Međutim, tu pomoć fond ne daje bezuslovno. Iako se, sve pozajmice daju pod određenim uslovima, kao što je vremenski plan vraćanja duga, uslovljenost se odnosi i na određen broj strogih ekonomskih i političkih uslova koji mogu da pretvore pozajmicu u političko sredstvo. Zajmovi Međunarodnog monetarnog fonda nekoj zemlji članici preko njene rezervne „zlatne“ tranše uslovljeni su prihvatanjem i sprovođenjem programa ekonomske politike koju naloži Međunarodni monetarni fond. Dakle, zemlja zajmotražilac ne može da dobije zajam dok ne prihvati uslove fonda. Formalna uslovljenost i programi pomoći se donose na osnovu pregovora između Međunarodnog monetarnog fonda i vlade neke zemlje. Međutim, pregovori su često jednostrani i uslovi su manje ili više standardni od jedne do druge zemlje. Paralelno sa posuđivanjem sredstava, Izvršni odbor direktora (Board of Directors) preuzima nadzor (supervision) nad sprovođenjem mjera ekonomske reforme u zemlji korisnici sredstava, a radi sticanja uvjerenja da se predložene mjere realizuju.

Kada neka zemlja zatraži od fonda zajam, fond joj predlaže određene mjere ekonomske politike čije prihvatanje je uslov za dobijanje zajma. Svoju obavezu da će provoditi dogovorenu ekonomsku politiku tj. da će se pridržavati dogovorenog programa prilagođavanja, zemlja izražava u „Pismu o namjerama“88, koje dostavlja fondu. Zemlja u pismu iznosi program oporavka privrede. Pismo je samo formalan akt koji donosi suvereno

88 eng. letter of intent * Primjer Pisma o namjerama pogledati u PRILOGU br. 1



zemlja članica, jer ono u stvari predstavlja viđenje Međunarodnog monetarnog fonda kada je u pitanju ekonomska politika zemlje koja je zatražila zajam.

Radi se o pismu ministra finansija ili guvernera centralne banke zemlje zajmotražioca upućeno fondu i ono sadrži detaljan memorandum o ekonomskoj i finansijskoj politici koji opisuje uslove koji se odnose na ekonomsku politiku, od kojih su najvažniji navedeni u sumarnoj tabeli kao „kriteriji izvršenja“ ili „strukturni pokazatelji“. Ovi dokumenti su na raspolaganju na internet stranici Međunarodnog monetarnog fonda, nakon što Sporazum o kreditu odobri odbor Međunarodnog monetarnog fonda.

Ciljevi uslovljenosti kredita89

Standardni uslovi su postavljeni sa ciljem unapređenja efikasnosti korišćenja resursa jedne zemlje, kako bi se stimulisao rast i stabilizovala ekonomija. Međutim, određivanjem određene ekonomske politike zemlji članici koja traži kredit, Međunarodni monetarni fond favorizuje svoje ciljeve, jer na taj način sebi obezbjeđuje blagovremeno vraćanje kredita datih toj zemlji, dok su dugoročni interesi razvoja zemalja dužnika u drugom planu.

Smjernice uslovljenosti

Dokument o smjernicama uslovljenosti „Pristup sredstvima fonda i korišćene stand-by aranžmana“ sadrži 12 tačaka, koje su osnov za zaključivanje stand-by aranžmana sa Međunarodnim monetarnim fondom.

1. Međunarodni monetarni fond poziva zemlje članice da primijene mjere korekcije u ranoj, početnoj fazi teškoća platnog bilansa, kako bi se izbjegle veće neravnoteže. U ovom stadijumu troškovi prilagođavanja bi bili relativno niski.

2. Uobičajen period stand-by aranžmana je jedna godina, ali se može produžiti za još godinu dana, a najviše do tri godine. Produženi aranžman se može primjenjivati kada zemlja ima platne neravnoteže strukturalnog karaktera i sporiji rast.

3. Stand-by aranžmani ne predstavljaju međunarodne sporazume. Zbog toga, Međunarodni monetarni fond ne dozvoljava ugovornu pravnu terminologiju u svojim aranžmanima i pismima o namjerama. Sankcije za nepoštovanje, tj. neizvršavanje obaveza iz stand-by aranžmana, u stvari su rigoroznije nego formalne sankcije, kada bi one postojale u ugovornom odnosu zemlje članice i samog fonda.

4. Fond navodi da će kod utvrđivanja programa prilagođavanja posvetiti pažnju unutrašnjim, socijalnim i političkim ciljevima i ekonomskim prioritetima, kao i razlozima nastanka teškoća u platnom bilansu.

5. Zemlja članica, zbog neispunjenja kriterijuma izvršenja, može da izgubi pravo da dalje povlači sredstva iz fonda. U tom slučaju, ona bi u konsultacijama sa Međunarodnim monetarnim fondom mogla da se naknadno dogovori o novim ili izmijenjenim kriterijumima izvršenja kako bi se uspješno završio program prilagođavanja.

6. Sredstva fonda se daju u obrocima koji su vremenski određeni i koji su uslovljeni realizacijom kriterijuma izvršenja datih u „Pismu o namjerama“.

7. Upravni direktor Međunarodnog monetarnog fonda trebalo bi da dâ preporuku izvršnom odboru fonda, naravno ako je po njegovom mišljenju program u skladu sa zahtjevima Međunarodnog monetarnog fonda. Ako je potrebno, zemlja bi morala prije odobrenja stand-by aranžmana da sprovede i neke korektivne mjere.

8. Odbor izvršnih direktora će nastojati da obezbjedi odgovarajuću koordinaciju u izvršenju njegove politike, kako bi se omogućilo „nediskriminatorsko tretiranje zemalja članica“.

89 http://www-bcc.imf.org/external/pubs/ft/survey/so/2008/POL013A.htm



9. U ovoj smjernici detaljno su definisani kriterijumi izvršenja, a broj i sadržaj bi trebalo da zavisi od problema dotične zemlje članice. Trebalo bi, da ih bude što manje i da se obuhvate isključivo makroekonomski parametri, ali i neke druge varijable.

10. Ukoliko su stand-by aranžmani duži od godinu dana ili zemlja ne može unaprijed da odredi neke kriterijume izvršenja, u takvim slučajevima misija Međunarodnog monetarnog fonda vrši ponovne konsultacije s njom, u vremenu dok traje program. Cilj je, da se izvrši naknadna konkretizacija programa do njegovog isteka.

11. Međunarodni monetarni fond će pripremiti posebnu analizu i ocjenu kako se izvršavaju programi u okviru stand-by aranžmana.

12. Povremeno bi trebalo da se izvrše analize programa prilagođavanja, kako bi se ocijenila njihova adekvatnost, efikasnost instrumenata i postignuti rezultati.

Kriterijumi izvršenja

Svaki program prilagođavanja, dogovoren između Međunarodnog monetarnog fonda i zemlje članice, sadrži zbir mjera ekonomske politike. Glavne ekonomske varijable u skoro svim programima prilagođavanja su kreditna ekspanzija bankarskog sistema, finansiranje državnog sektora, devizni kurs, kamatna stopa, spoljna zaduženost, trgovinska i devizna ograničenja, opšti nivo cijena i monetarne rezerve. Kada se ove varijable u pregovorima sa Međunarodnim monetarnim fondom kvantitativno limitiraju, one postaju kriterijumi izvršenja stabilizacionog programa. U većini slučajeva pominju se četiri osnovna tipa kriterijuma:

limiti ukupnih domaćih kredita; budžetski deficit; spoljni dug; zabrana uvođenja novih ili pooštravanja postojećih deviznih i trgovinskih ograničenja.

Fond navodi, da ovi kriterijumi treba da se razlikuju od zemlje do zemlje, međutim u stvarnosti nije tako. U svim programima, Međunarodni monetarni fond insistira na vođenju politike „smanjivanja tražnje i potrošnje“. Treba uskladiti agregatnu tražnju sa produktivnim kapacitetima nacionalne privrede i zato se kao osnovni kriterijum izvršenja javlja tzv. limitiranje kredita banaka. Time se utiče na nivo novčane mase i platežno sposobnu tražnju. Fond zahtijeva i smanjivanje velike potrošnje javnog sektora tj. fiskalne neravnoteže jer nju smatra uzrokom velike ekspanzije u ukupnoj tražnji. Nalaže zajedničko djelovanje kreditno–monetarne i fiskalne politike putem direktnog limitiranja ili smanjivanje finansiranja kroz bankarski sistem. Što se tiče politike kamatnih stopa, nalaže da kamatne stope budu realno pozitivne, međunarodno konkurentne, sve u cilju stimulisanja priliva kapitala, povećanja domaće štednje i smanjivanja prevelike investicione potrošnje. Kao važan kriterijum javlja se i tzv. kvantitativno limitiranje dodatnog inostranog zaduživanja, a zajedno sa tim, i potreban nivo monetarnih rezervi. Time treba da se poboljša kreditna sposobnost zemlje članice. Fond redovno zahtijeva i devalvaciju valute radi postizanja kratkoročnih pozitivnih efekata na platni bilans. Kao redovan zahtjev, javlja se i izjava zemlje da neće uvoditi nova ili pooštravati stara trgovinska i platna ograničenja. Cilj ovog zahtjeva je dostizanje slobodne cirkulacije robnih i finansijskih transakcija. Fond traži i korekciju cijena, njihovo tržišno djelovanje. Odlučan je protiv njihovog zamrzavanja.

Argumenti za uslovljenost

Kao argumenti uslovljenosti najčešće se navode:90

90 http://www.imf.org/external/about/lending.htm



1. Međunarodni monetarni fond mora da obezbijedi svoju likvidnost, odnosno mora biti siguran da će njegove članice biti u situaciji da mogu otplatiti uzeti kredit;

2. Međunarodni monetarni fond posjeduje više informacija i iskustva nego bilo koja nacionalna vlada, i može da pruži savjete i unaprijedi interese pojedinih zemalja članica koje traže korišćenje sredstava Međunarodnog monetarnog fonda;

3. Fond može da uzme u obzir spoljne faktore i druge sistemske efekte koje zemlja članica ne uzima u obzir kada kreira svoju politiku, tako da on može svojim savjetima za sprovođenje odgovarajuće ekonomske politike da „unaprijedi kolektivne interese“ svojih članica.

Kritike politike uslovljenosti

Na račun politike koju sprovodi Međunarodni monetarni fond izrečene su mnoge kritike. Neke od njih potiču iz razvijenih zemalja, dok je većina iz zemalja u razvoju. Najčešće se kritike upućuju politici uslovljenosti.

Fondova uslovljenost prema zemljama članicama u pogledu ekonomske politike često ima negativne posljedice na zemlje u razvoju. Međunarodni monetarni fond primjenjuje „šok terapiju“, koja se ogleda u restriktivnosti i kratkoročnosti „Pisma o namjerama“, odnosno kriterijuma izvršenja i zato često dolazi do suprotnosti ovih kriterijuma sa osnovnim ekonomskim, socijalnim i političkim interesima ovih zemalja. Praksa je pokazala, da nametnuti paketi mjera ekonomske stabilizacije u mnogim zemljama u razvoju ne samo da nisu doveli do prilagođavanja, već su ozbiljno ugrozili privredni rast, povećali inflaciju i nezaposlenost i doveli do gubitka u realnim nadnicama i sl.

Fond se kritikuje i da ne pravi razliku između zemalja članica u pogledu ekonomske razvijenosti i da ne razlikuje unutrašnje i spoljne faktore koji dovode do deficita. Isto tako, ne uzima u obzir političke i socijalne uslove i ciljeve, što dovodi do neželjenih socijalnih posljedica. Pošto se njegovi programi baziraju na brzom postizanju pozitivnih rezultata, on nema razvojni pristup problemima.

Zemlje u razvoju tvrde da Međunarodni monetarni fond nije neutralna institucija, već je u stvari politička institucija. U suštini, fond stimuliše privatnu inicijativu, djelovanje slobodnog tržišta i ulaganje stranog privatnog kapitala u zemlje u razvoju, čime podstiče sprovođenje strateške političke zavisnosti i jačeg političkog i ekonomskog vezivanja siromašnih zemalja za razvijene industrijske zemlje. Naravno, kritike dolaze i iz najrazvijenijih zemalja.

Tako je londonski list „Guardian“ napisao: „U dobro snabdjevenom arsenalu razvijenog kapitalističkog svijeta vjerovatno nema opasnijeg i subverzivnijeg oružja nego što je Međunarodni monetarni fond... S jednostavnom vjerom srednjevjekovnih monaha oni obilaze svijet, nudeći svoje jednostrane recepte za sva zla ovog svijeta... Pa ipak, oni ostavljaju za sobom oborene vlade, nezaposlenost, stagnaciju, bijedu, glad... Rijetko kad je u istoriji svijeta mogla da postoji organizacija koja je nanijela toliko štete u ime činjenja dobra...“.

Nezavisna Brantova komisija za pitanje međunarodnog razvoja konstatuje da „Veliki broj zemalja gleda na Međunarodni monetarni fond sa nepovjerenjem i dozom neprijateljstva. Mnoge zemlje ga izbjegavaju, a kada mu se obrate, onda su njegove mjere drastične, čime se njegova reputacija ljudoždera širi“.

3. GRUPACIJA SVJETSKE BANKE (WORLD BANK GROUP – WBG)

Grupaciju svetske banke (World Bank Group – WBG) čini pet multilateralnih ekonomskih institucija:



1. Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction and Development – IBRD);

2. Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation – IFC); 3. Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association – IDA); 4. Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee

Agency – MIGA) i 5. Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Center for

Settlment of Investment Disputes – ICSID).

Grupacija svetske banke je jedan od najvećih svetskih finansijskih izvora za podsticanje ekonomskog razvoja Prisutna je u više od 180 zemalja širom sveta sa primarnim fokusom na pružanje pomoći najsiromašnijim narodima i najsiromašnijim zemljama. Međunarodna banka za obnovu i razvoj i Međunarodna asocijacija za razvoj se nazivaju zajedničkim imenom Svjetska banka. Grupacija svjetska banka podrazumijeva svih pet gore pomenutih institucija.

Grupacija svetske banke je najveći kontributor fondova u svijetu koji služe za podsticanje obrazovanja, za borbu protiv HIV/AIDS i za realizovanje zdravstvenih programa.

Sedište Grupacije Svjetske banke je u Vašingtonu.

3.1. Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD)

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (International Bank for Reconstruction a Development - IBRD), poznatija kao Svjetska banka, osnovana je 22. jula 1944. god. u Breton Vudsu (Breton Woods). Sa radom je počela 27. decembra 1945. god. Primarni cilj osnivanja Međunarodne banke za obnovu i razvoj bio je finansiranje obnove država članica banke koje su iz drugog svjetskog rata izašle urušene. Svoje ciljeve ostvaruje posredstvom kreditiranja projekata koji su od značaja za razvoj nacionalne privrede, a za koje privatni kapital nije u velikoj mjeri zainteresovan, jer je vrijednost ulaganja velika, rizik ulaganja izuzetno veliki, a stopa povrata uloženog kapitala je izuzetno niska. Takvi projekti su na primjer infrastrukturni projekti. Krediti međunarodne banke za obnovu i razvoj namijenjeni su zemljama koje ostvaruju bruto-domaći proizvod per capito u iznosu od 1.000 do 6.000 američkih $.

Banka svojim radom nastoji da smanji siromaštvo u nerazvijenim i nedovoljno razvijenim zemljama podsticanjem održivog razvoja kroz odobravanje zajmova, davanje garancija, pružanje analitičkih i savjetodavnih usluga. U tom cilju, banka:

podstiče dugoročni razvoj u sektorima ljudskih i socijalnih potreba za koje privatni kreditori najčešće nisu zainteresovani;

održava finansijsku snagu zajmoprimaoca pružajući pomoć u kriznim periodima kada su siromašni narodi najviše pogođeni;

koristi finansijsku moć za promovisanje ključnih politika i institucionalnih reformi; katalizuje privatni kapital pomaganjem da se stvori pogodna investiciona klima; obezbjeđuje finansijsku pomoć za nabavku opštih javnih dobara od kritičnog značaja

za blagostanje siromašnih slojeva stanovništva u svim zemljama.

Danas banka ima 186 zemalja članica. Bosna i Hercegovina je članica banke od 25. februara 1993. god. Članstvo u banci je uslovljeno članstvom u Međunarodnom monetarnom fondu. Međunarodna banka za obnovu i razvoj je organizovana kao akcionarsko društvo. Države članice, uplatom kvote postaju suvlasnici banke. Po osnovu uplaćenog kapitala, banka odobrava kredite. Odlučivanje je zasnovano na osnovu visine uplaćene kvote. Najveću kvotu u svom vlasništvu imaju Sjedinjene Američke Države (16,4%). Odluke se u najvećoj mjeri donose sa potrebnih 85% glasova, što daje Sjedinjenim Američkim Državama



odlučujuću ulogu. Visina uplaćenog kapitala je 189,7 mlrd. američkih $. Kamatna stopa koju Banka plaća prilikom svog zaduživanja je izuzetno niska, jer banka

uživa veliko povjerenje i visok kreditni rejting. Kamatna stopa koja se naplaćuje dužniku je viša u odnosu koju banka plaća prilikom zaduživanja, za 0,75% marže i 1% provizije.

Banka odobrava dvije vrste kredita, i to:

Investicione kredite. Finansijska podrška projektima od kojih će korist imati cjelokupna nacionalna privreda odnosne zemlje. Najčešće finansirane oblasti su: obrazovanje, zdravstvo, infrastrukturni projekti, podrška razvoju poljoprivredne proizvodnje i dr.

Razvojne kredite. Finansijska podrška promjeni strukture privrede kako bi na srednji rok mogle da uspostave ravnotežu platnog bilansa.

3.1.1. Organi Međunarodne banke za obnovu i razvoj

Organi Banke su:

Odbor guvernera: tijelo koje čine predstavnici svih zemalja članica banke (najčešće je to ministar finansija) sastaje se jednom godišnje. Odbor guvernera usvaja godišnji izvještaj, završni račun i bira izvršne direktore.

Odbor izvršnih direktora: tijelo je sastavljeno od dvadeset i četiri izvršna direktora sa mandatom od dvije godine. Pet izvršnih direktora imenuju zemlje sa najvećim kvotama, a ostalih devetnaest direktora biraju zemlje grupisane po izbornim tijelima.

Predsjednik banke: predsjedava sastancima izvršnih direktora. Mandat predsjednika traje pet godina. Prema neformalnom dogovoru, predsjednik Banke je Amerikanac, a direktor Međunarodnog monetarnog fonda je Evropljanin.

U septembru 2000. god., 189 država članica na Samitu Ujedinjenih Nacija usvojilo je osam Milenijumskih razvojnih ciljeva za period do 2015. god. Najveći doprinos u dostizanju postavljenih ciljeva imaće međunarodne finansijske institucije. Postavljeni ciljevi su:

Ukinuti krajnje siromaštvo i glad – do 2015. god. prepoloviti broj ljudi koji žive s manje od 1 američkog dolara dnevno i ljudi koji gladuju;

postići univerzalno osnovno obrazovanje – osigurati da svi dječaci i djevojčice završe osnovnu školu;

jednakost polova – do 2015. god. eliminisati disparitete u pogledu gendera na svim nivoima;

smanjiti smrtnost djece – do 2015. god. smanjiti za dvije trećine smrtnost djece ispod pet godina;

unepređenje zdravlja majki – do 2015. god. smanjiti za dvije trećine broj žena koje umiru pri porodu;

borba protiv HIV/AIDS-a, malarije i drugih bolesti – do 2015. god. zaustaviti razvoj ovih bolesti;

ekološka zaštita – do 2015. god. za pola smanjiti broj ljudi bez pristupa pitkoj vodi; razvijati globalno partnerstvo u razvoju.

3.2. Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation – IFC)

Međunarodna finansijska korporacija (International Finance Corporation – IFC) je specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija i afilijacija Međunarodne banke za obnovu i razvoj. Osnovana je 25. maja 1955. god., a počela je sa radom 24. jula 1956. god., u cilju mobilizacije novih sredstava



od investitora koji su spremni da preuzmu na sebe velike rizike u zamjenu za potencijalno velike zarade, investirajući ih u zemlje u razvoju, posebno u zemlje Afrike, Latinske Amerike i Srednjeg Istoka. Cilj uspostavljanja međunarodne finansijske korporacije je bio da podstiče i promoviše razvoj privatnog sektora zemalja u razvoju. Postavljeni ciljevi se ostvaruju kroz finansijsku podršku, posredničku podršku i savjetodavnu podršku i kroz savjetodavni servis za strane investicije koji je uspostavljen 1985. god. Od 1988. god. je to zajednički organ Međunarodne finansijske korporacije i Agencije za multilateralno garantovanje investicija. Članstvo u Međunarodnoj finansijskoj korporaciji je uslovljeno sa članstvom u Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj. Predsjednik Međunarodne banke za obnovu i razvoj je istovremeno i predsjednik Međunarodne finansijske korporacije. Glavno tijelo je Odbor guvernera, gdje svaka država članica ima svog predstavnika. Sastaje se jednom godišnje. Operativnim aktivnostima rukovodi Odbor direktora, koji donosi konačnu odluku o svakom projektu.

Međunarodna finansijska korporacija danas broji 182 države članice. Bosna i Hercegovina je postala članica Međunarodne finansijske korporacije 1996. god.

3.3. Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association – IDA)

Međunarodna asocijacija za razvoj (International Development Association – IDA), kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija i afilijacija Međunarodne Banke za obnovu i razvoj, osnovana je 26. januara 1960. god. Počela je sa radom 24. septembra 1960. god. Cilj stvaranja Međunarodne asocijacije za razvoj je bio obezbeđivanje ekonomskih zajmova za zemlje sa niskim dohotkom. Zadatak Međunarodne asocijacije za razvoj je kreditiranje najsiromašnijih zemalja svijeta pod povlašćenim uslovima. Uslov za članstvo u Međunarodnoj asocijaciji za razvoj je članstvo u Međunarodnoj banci za razvoj. Finansiranje zemalja se obavlja na dva načina:

odobravanjem beskamatnih kredita; posredstvom donacija.

Krediti Međunarodne asocijacije se odobravaju na period od 35 do 40 godina, sa grace periodom od 10 godina. Kredite mogu koristiti zemlje koje imaju bruto-domaći proizvod per capito manji od 1.025 američkih dolara. Više od pola država od ukupnog broja korisnika sredstava Međunarodne asocijacije za razvoj su američke zemlje. Zemlje koje imaju veći bruto-domaći proizvod per capito od 1.025 američkih dolara, ako se utvrdi da ne mogu dobiti kredit od Međunarodne banke za obnovu i razvoju, mogu koristiti u određenim slučajevima sredstva Međunarodne asocijacije za razvoj.

Tabela 7.4. Deset najvećih korisnika Međunarodne asocijacije za razvoj – u miln. $

R a n g Z e m l j a I z n o s 1 Nigeria 1,760 2 Pakistan 1,610 3 Etiopija 1,175 4 Vijetnam 1,149 5 Bangladeš 1,097 6 Indija 0,956 7 Tanzanija 0,783 8 Gana 0,550 9 Demokratska Republika Kongo 0,535

10 Kenija 0,525

Izvor: www.worIdbank.org (18. Februar 2010. god.)



Međunarodna asocijacija za razvoj ima 169 država članica. Članica Međunarodne asocijacije za razvoj je i Bosna i Hercegovina.

3.4. Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency – MIGA)

Agencija za multilateralno garantovanje investicija (Multilateral Investment Guarantee Agency – MIGA) osnovana je 1988. god., kao članica Grupacije Svetske Banke. Primarni zadatak agencije je davanje garancija investitorima i zajmodavcima u slučajevima postojanja političkih rizika – transfer deviza, eksproprijacija, rat i građanski nemiri.

U svojoj misiji, Agencija se pridržava sljedeća četiri principa:

usmjerava svoju pažnju na klijente – servisira investitore, zajmodavce i vlade zemalja prijema, podržavajući privatno preduzetništvo i promovišući direktne strane investicije (Foreign Direct Investment – FDI) u zemljama u razvoju (Emerging Economies);

angažuje se u partnerskim odnosima – sarađuje sa drugim subjektima koji se bave osiguranjem izvoznih poslova, sarađuje sa vladinim agencijama i međunarodnim organizacija u cilju obezbjeđenja dodatnog servisiranja i pristupa stranim investicijama;

promoviše rezultate razvoja – teži da unaprijedi životni standard ljudi u zemljama u razvoju u skladu sa ciljevima zemalja prijema, kao i da osnaži principe poštovanja socijalne zaštite i očuvanja životne sredine;

da osigura finansijsku sigurnost – balansirajući razvojne ciljeve i finansijske mogućnosti kroz pouzdano osiguranje poslova i efikasno organizovanje.

Agencija svoje zadatke obavlja kroz obezbjeđenje garancija za nekomercijalne rizike. Na primjer, u slučajevima kada je strana investicija u zemlji u razvoju izložena rizicima koji nemaju veze sa poslovnim aktivnostima, agencija preuzima obavezu nadoknade gubitka investitoru. Dalje, agencija ima ulogu i posrednika u rešavanju sporova koji mogu da nastanu između investitora i zemlje domaćina. Cilj posredovanja u rešavanju nastalih sporova je iznalaženje rešenja koje će efikasno dovesti do kraja preduzete investicije. Agencija je svojevrsni servis za informisanje investitora o mogućnostima i potencijalima za investiranje u zemlje u razvoju.

Agencija ima 175 zemalja članica. Bosna i Hercegovina je članica Agencije za multilateralno garantovanje investicija. Organi Agencije su:

Savjet guvernera;

Odbor direktora, Predsjednik.

3.5. Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Cent Settlment of Investment Disputes – ICSID)

Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova (International Cent Settlment of Investment Disputes – ICSID) osnovan je 14. oktobra 1966. god. usvajanjem Konvencije o rešavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja (The Convention on the Settlement of Investment Disputes be States and Nationals of Other States).

Centar je autonomna međunarodna organizacija, koja je tijesno je povezana sa Svjetskom bankom. Svi članovi Svjetske banke istovremeno su članovi Međunarodnog centra za rešavanje investicionih sporova.



U skladu sa Konvencijom o rešavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja, Centar obezbjeđuje odgovarajuća sredstva i uslove pomirenja, kao i arbitražu u sporovima između zemalja članica i investitora koje kvalifikuje kao državljane drugih zemalja članica.

Pristupanje Centra sistemu pomirenja i arbitraže u potpunosti je postavljeno na dobrovoljnoj bazi. Međutim, kad stranke pristanu na arbitražu u skladu sa Konvencijom, niko od njih ne može jednostrano da povuče datu saglasnost. Sve zemlje potpisnice Konvencije o rešavanju investicionih sporova između država i drugih zemalja, nezavisno od toga da li su strane u sporu ili ne, dužne su da se pridržavaju i da sprovodu arbitražnu presude (odluke). Mehanizam pomirenja i arbitraže je u funkciji podsticanja cirkulacije kapitala i investicionih ulaganja u svjetskim razmjerama.

Ugovorne članice Međunarodnog centra za multilateralno rešavanje investicionih sporova su 155 zemlja. Bosna i Hercegovina je pristupila Centru 13. Juna 1997. god.

3.6. Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settlements – BIS)

Banka za međunarodna poravnanja (Bank for International Settlements – BIS), sa sjedištem u Bazelu (Švajcarska), najstarija je internacionalna finansijska institucija u svijetu, koja je osnovana 20. januara 1930. god. (počela sa radom 17. marta 1930. god.). Cilj banke je unapređenje internacionalne kooperacije centralnih banaka. Glavni zadaci banke su:

Organizacija razmjene informacija o deviznom kursu i kooperaciji između centralnih banaka širom svijeta u svojstvu prvorazrednog internacionalnog foruma na kojem se susreću guverneri i drugi monetarni zvaničnici zemalja članica, a u cilju očuvanja i jačanja finansijske stabilnosti, posebno u uslovima ekonomske integracije i globalizacije. Glavni je sagovornik centralnih banaka u njihovim finansijskim transakcijama.

U svojstvu centra za monetarna i ekonomska istraživanja, rukovodi istraživanjima koja doprinose monetarnoj i finansijskoj stabilnosti, prikuplja i objavljuje statističke podatke o internacionalnim finansijama i formuliše preporuke finansijskoj zajednici u cilju jačanja internacionalnog finansijskog sistema.

Obavlja tradicionalne bankarske funkcije, kao što su upravljanje deviznim rezervama i transakcijama zlata za račun klijenata centralnih banaka i internacionalnih organizacija. Agent je i garant za internacionalne finansijske operacije.

Obezbjeđuje i organizuje finansiranje u hitnim slučajevima u cilju pružanja podrške internacionalnom monetarnom sistemu kada je potrebno. Tako, na primjer, za vrijeme svjetske finansijske krize 1931-1933. god. Banka je organizovala kreditnu pomoć austrijskoj i njemačkoj centralnoj banci. Tokom 60-tih godina XX vijeka, banka je aranžirala specijalne kreditne podrške italijanskoj liri (1964), francuskom franku (1968), kao i britanskoj funti sterlinga (1968. i 1969). U najnovije vrijeme, banka obezbjeđuje finasiranje u kontekstu stabilizacionih programa koje je pripremio Međunarodni monetarni fond (na primjer, za Meksiko u 1982. god. i za Brazil u 1998. god.).

Banka sarađuje sa Međunarodnim monetarnim fondom i ostalim međunarodnim i regionalnim finansijskim institucijama. Banka rukovodi Institutom za finansijsku stabilnost (Financial Stability Institute – FSI) zajedno sa Bazelskim komitetom za bankarski nadzor (Basel Committee on Banking Supervision – BCBS). Banka je, takođe, domaćin sekretarijata Foruma za finansijsku stabilnost (Financial Stability Forum – FSF), Internacionalne asocijacije osiguranika depozita (International Association of Deposit Insurers – IADI) i Internacionalne asocijacije super-vizora osiguranja (International Association of Insurance Supervisors – IAIS). Banka ne prihvata depozite niti pruža finansijske usluge privatnim, individualnim ili korporativnim entitetima.



U skladu sa Statutom, upravljanje Bankom je povjereno Genralnom sastanku (General Meeting) i Bordu direktora (Board of Directors). Generalni sastanak održava se svake godine. Pravo glasanja i predstavljanja na Generalnom sastanku ima 56 centralnih banaka ili monetarnih vlasti iz svih dijelova svijeta. Članica Generalnog sastanka je i Bosna i Hercegovina. Sjedište Banke je u Bazelu.

4. MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE SISTEMA UJEDINJENIH NACIJA91

4.1. Ekonomski i socijalni Savjet (Economic and Social Council – ECOSOC)

Ekonomski i socijalni Savjet (Economic and Social Council – ECOSOC), jedan je od glavnih organa Generalne Skupštine Organizacije Ujedinjenih Nacija (General Assembly of the United Nations Organization). Savjet je osnovan 26. juna 1945. god. (počeo sa radom 24. oktobra 1945. god.).

Ekonomski i socijalni Savjet, u skladu sa Poveljom Ujedinjenih Nacija, ima zadatak:

da promoviše viši životni standard, punu zaposlenost, ekonomski i socijalni progres; da pronalazi rješenja za međunarodne ekonomske, socijalne i zdravstvene probleme; da stvara uslove za međunarodnu kulturnu i obrazovnu saradnju; da ohrabruje univerzalno poštovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda.

Ekonomski i socijalni Savjet koordinira rad četrnaest specijalizovanih agencija Ujedinjenih Nacija, pet regionalnih komisija (za Afriku, Evropu, Latinsku Ameriku i Karibe, Aziju i Pacifik i Zapadnu Aziju) i deset funkcionalnih komisija (za socijalni razvoj, ljudska prava, narkotike, status žene, stanovništvo i razvoj, statistiku, nauku i tehnologiju, održivi razvoj, sprečavanje kriminala i krivično pravo).

U ostvarivanju svog mandata, Ekonomski i socijalni Savjet sarađuje sa naučnicima, predstavnicima poslovnog svijeta i sa više do 2.100 registrovanih nevladinih organizacija.

Članovi Ekonomskog i socijalnog Savjeta su 54 zemlje članice Organizacije Ujedinjenih Nacija odabrane na rotirajućoj osnovi iz svih regiona.

Sjedište Ekonomskog i socijalnog Savjet je u Njujorku.

4.2. Ekonomska komisija za Afriku (Economic Commission for Africa – ECA)

Ekonomska komisija za Afriku (Economic Commission for Africa – ECA) osnovana je 29. aprila 1958. god., kao regionalna komisija Ekonomskog i socijalnog Savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja ekonomskog razvoja afričkog kontinenta.

Sjedište Ekonomske komisije za Afriku je u Adis Abebi (Etiopija).

4.3. Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik (Economic and Social Commission for Asia and Pacific – ESCAP)

Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik (Economic and Social Commission for Asia and Pacific – ESCAP) osnovana je 28. marta 1947. god., pod nazivom Ekonomska komisija za Aziju i Daleki istok (Economic Commission for Asia an Far East – ECAFE). Cilj osnivanja

91 Dašič David, Principi internacionalne ekonomije, Univerzitet Braća Karić u Beogradu, Beograd, 2004.



komisije je sprovođenje u život odluka Ekonomskog i socijalnog savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija i podsticanje ekonomskog razvoja.

Sjedište Ekonomske i socijalne komisije za Aziju i Pacifik je u Bankoku (Tajland).

4.4. Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe – ECE)

Ekonomska komisija za Evropu (Economic Commission for Europe – ECE) osnovana je, 28. marta 1947. god., kao jedna od pet regionalnih komisija Organizacije Ujedinjenih Nacija.

Primarni zadatak Ekonomske komisije za Evropu je da se države članice podstiču na veću međusobnu ekonomsku saradnju. U fokusu rada Ekonomske komisije za Evropu se nalaze sledeća pitanja: ekonomske i političke analize, statistika, zaštita životne sredine, održiva energija, trgovina, industrija, transport, razvoj preduzeća, regulacija i standardi, pružanje tehničke pomoći, i dr.

4.5. Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commission for Latin America and the Caribbean – ECLAC)

Ekonomska komisija za Latinsku Ameriku i Karibe (Economic Commission for Latin America and the Caribbean – ECLAC) osnovana je 25. februara 1948. god. kao regionalna komisija Ekonomskog i socijalnog saveta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja ekonomskog razvoja Latinske Amerike i Kariba.

Sjedište Ekonomske komisije za Latinsku Ameriku i Karibe je u Santijagu (Čile).

4.6. Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social Commission for Western Asia – ESCWA)

Ekonomska i socijalna komisija za Zapadnu Aziju (Economic and Social Commission for Western Asia – ESCWA) osnovana je 9. avgusta 1973. god., pod nazivom Ekonomska komisija za Zapadnu Aziju (Economic Commission for Western Asia – ECWA), kao regionalna komisija Ekonomskog i socijalnog savjeta Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja ekonomskog razvoja zemalja Zapadne Azije.

Sjedište Ekonomske i socijalne komisije za Zapadnu Aziju je u Bejrutu (Liban).

4.7. Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations Industrial Development Organization – UNIDO)

Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj (United Nations Industrial Development Organization – UNIDO) osnovana je 17. novembra 1996. god. (počela sa radom 1. januara 1967. god.), kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja industrijskog razvoja širom sveta, posebno njenih članica. Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj neposredno sarađuje sa vladama, poslovnim asocijacijama i individualnim kompanijama i pruža im potrebnu pomoć u rešavanju industrijskih problema sa kojima se suočavaju.

Misija Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj je ostvarivanje održivog industrijskog razvoja, iznalaženjem balansa između kompetetivne ekonomije (Competitive



Economy), zdrave životne sredine (Sound Environment) i produktivnog zapošljavanja (Productive Employment). Tri „E“ (Economy, Environment i Employment) su vodilja Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj u pristupu tržištima, klijentima i potrošačima.

Poruka Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj glasi: „Nema potrebe ponovo izmišljati točak kad know-how već postoji. Ako know-how nigdje nije dostupan znamo gdje da ga nađemo (know-where)“.

Sa praktičnog stanovišta, Organizacija Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj teži da podstakne industrijski razvoj kroz ulogu industrije u ekonomskoj strukturi, kroz proizvodnju tehnologija, procesa i efikasnosti, kao i kroz osposobljavanje životne sredine za industrijski razvoj.

Posebna pažnja se posvećuje razvoju malih i srednjih preduzeća kao najefikasnijeg instrumenta u ostvarivanju održivog industrijskog razvoja.

Sedište Organizacije Ujedinjenih Nacija za industrijski razvoj je u Beču.

4.8. Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju (United Nations Conference on Trade and Development - UNCTAD)

Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju (United Nations Conference on Trade and Development – UNCTAD), osnovana je 30. decembra 1964. god. Predstavlja jedan od globalnih mehanizama integrisanja zemalja u razvoju u svjetsku ekonomiju, focal point unutar Ujedinjenih nacija za integralno tretiranje (Integrated Treatment) i forum za raspravljanje i razmatranje (Discussions and Deliberations) trgovine i razvoja i svih drugih međuzavisnih pitanja (Interrelated Issues) u odnosima između vlada država članica te organizacije.

Primarni cilj aktivnosti Konferencije Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju je unapređivanje međunarodne trgovine u cilju bržeg razvoja zemalja u razvoju, ostvarivanje pravednih i stabilnih cijena primarnih proizvoda (sirovina), olakšavanje trgovine i podsticanje bržeg ekonomskog napretka zemalja u razvoju kroz otvoreniji pristup tržištima industrijski razvijenih zemalja.

U okviru Konferencije Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju usvojen je opšti sistem preferencijala, kao i principi solidarnosti i saradnje među zemljama u razvoju.

Konferencija Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju se istovremeno pojavljuje i kao reprezent (pa i grupa za pritisak) manje razvijenih zemalja u multilateralnom sistemu trgovine (povećanje ekonomske pomoći, predlaganje posebnih trgovinskih olakšica i podsticanje investicija).

U fokusu Konferencije Ujedinjenih Nacija o trgovini i razvoju u skladu sa Bankongškom Deklaracijom i Akcionim planom iz 2000. god. su:

internacionalna trgovina; investicije, preduzetništvo i tehnologija; globalizacija, međuzavisnost i razvoj; infrastrukturne usluge za razvoj, efikasnost trgovine i razvoj ljudskih resursa; brži razvoj najmanje razvijenih, nepristupačnih i malih ostrvskih zemalja u razvoju; intenziviranje aktivnosti tehničke saradnje.

Glavni organi su:

Konferencija članica; Odbor za trgovinu i razvoj.

Postoji i više radnih tijela (odbori, pododbori, radne grupe) za razmatranje konkretnih pitanja i problema, kao što su: privredna saradnja, brodogradnja, industrijska proizvodnja, sirovine, finansije, transfer tehnologije, preferencijali, i dr.



4.9. Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization – FAO)

Organizacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization – FAO) osnovana je 16. oktobra 1945. god. kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija u cilju poboljšavanja nivoa ishrane i životnog standarda stanovništva širom svijeta, podizanja produktivnosti u poljoprivredi, povećanja proizvodnje poljoprivrednih proizvoda i njihove dostupnosti svim ljudima, kao i poboljšanja uslova života seoskog stanovništva.

Nakon osnivanja Organizacije Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu ostvareno je povećanje proizvodnje hrane u svijetu. Od ranih 60-tih godina XX vijeka, proporcija gladnog stanovništva smanjena je sa više od 50% na manje od 20%. I pored takvog uspjeha, više od 790 miliona ljudi u zemljama u razvoju - više od ukupnog broja stanovnika Sjeverne Amerike i Zapadne Evrope zajedno, još je gladno.

Sjedište Organizacija Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu je u Rimu.

4.10. Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation – ILO)

Međunarodna organizacija rada (International Labor Organisation – ILO) osnovana je 1919. god. U fokusu djelovanja organizacije su svetska pitanja rada. Međunarodna organizacija rada je specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija od 1946. god.

Kroz međunarodne akcije, Organizacija teži da unaprijedi uslove rada, promoviše viši životni standard i unaprijedi socijalnu pravdu. Međunarodna organizacija rada je dobitnik Nobelove nagrade za 1969. god.

Organi Međunarodne organizacije rada su Generalna konferencija predstavnika zemalja članica i Upravni odbor sastavljen od dvadeset četiri predstavnika vlada (dvanaest predstavnika preduzetnika i dvanaest predstavnika rada).

Sedište Međunarodne organizacije rada je u Ženevi.

4.11. Svetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property Organization WIPO)

Svjetska organizacija intelektualne svojine (World Intellectual Property Organizatio – WIPO) osnovana je 14. jula 1967. god. Sa radom je počela 26. aprila 1970. god. kao jedna od 16 specijalizovanih agencija sistema Organizacije Ujedinjenih Nacija, u cilju podsticanja korišćenja i zaštite proizvoda ljudskog duha, naučnih, umjetničkih i književnih radova (intelektualna svojina).

Svoj korijen Svjetska organizacija intelektualne svojine vezuje za 1883. god., kada je usvojena Pariška konvencija o zaštiti intelektualne svojine (Paris Convention for the Protection of Intellect Property), prvi međunarodni ugovor kojim su zaštićena prava industrijske svojine poznata kao izumi (patenti), trgovački znaci i industrijski žigovi.

Autorska prava ušla su na internacionalnu arenu 1886. god. kada je usvojena Bernska konvencija o zaštiti književnih i umjetničkih djela (Bern Convent for the Protection of Literary and Artistic Works), međunarodni ugovor kojim su zaštićena prava autora romana, kratkih priča, poema, igara, pjesama, opera, mjuzikla, sonata, crteža, slika, skulptura i arhitektonskih radova.

Sjedište Svjetske organizacije intelektualne svojine je u Ženevi.

STANDARDI U MEĐUNARODNOJ TRGOVINI

VIII


STANDARDI U MEĐUNARODNOJ TRGOVINI

1. STANDARDI U MEĐUNARODNOJ TRGOVINE

Savremeni svijet prožimaju globalni procesi koji su prisutni u svim sferama razvoja ljudskog stvaralaštva. Od svakog proizvod i svake usluge očekuje se da budu međunarodno konkurentni, pa čak i kada se prodaju samo na lokalnom tržištu, jer konkurencija ne priznaje nikakve granice. Međunarodna trgovina određena je pravilima i praksom Svjetske trgovinske organizacije, međunarodnim standardima i Direktivama Evropske Unije. Preduslov djelovanja i opstanka preduzeća na međunarodnom tržištu uslovljen je direktno ili indirektno, primjenom međunarodnih standarda upravljanja i cerifikacije proizvoda. Međunarodni standardi omogućavaju i olakšavaju međunarodnu trgovinu, „standardi ujedinjuju svijet“92.

S obzirom na raznolikost tehničkih pravila, različitog nivoa razvijenosti i različite zakonske i poslovne prakse i kontinuiranog tehničkog razvoja, u cilju zaštite potrošača od nekvalitetnih proizvoda, bilo je potrebno definisati normative i standarde koje proizvodi moraju zadovoljavati da bi se slobodno kretali na tržištu.

Standardizacija je aktivnost uspostavljanja odredbi, za opštu i višekratnu upotrebu, koje se odnose na stvarne i potencijalne probleme radi dostizanja optimalnog stepena uređenosti u određenoj oblasti.

Standard je dokument za opštu i višekratnu upotrebu donesen konsenzusom i odobren od priznatog tijela, koji sadrži pravila, smjernice ili karakteristike aktivnosti ili njihove rezultate, a koji ima za cilj dostizanje optimalnog stepena uređenosti u datom području.

Primjenom zahtjeva i preporuka za poslovanje prema utvrđenim normama i standardima, stvara se osnova za povezivanje ljudi koji obavljaju posao po jasnim pravilima i kriterijumima.

Donošenje standarda na međunarodnom nivou obavlja se u okviru sljedećih međunarodnih organizacija za standardizaciju:

Međunarodna organizacija za standardizaciju – ISO (International Organization for Standardization);

Međunarodna elektrotehnička komisija - IEC (International Electrotechnical Commission); Međunarodni savez za telekomunikacije – ITU (International Telecommunication Union).

Osnovni i opšti standardi menadžmenta kvalitetom, primjenjivi u svim organizacijama, nezavisno o tipu, veličini i djelatnosti kojom se organizacija bavi su:

ISO 9000 (sistem menadžmenta kvalitetom); ISO 14000 (sistem menadžmenta životnom sredinom); OHSAS 18001 (sistem menadžmenta zaštite i bezbijednosti zdravlja zaposlenih); SA 8000 (standard za društvenu odgovornost).

Pored navedenih, tu su i:

ISO 16949 (međunarodni standardi u automobilskoj industriji); ISO 13485/88 (međunarodni standardi za medicinske uređaje); ISO/IEC 15408 (međunarodni standardi za informacione tehnologije); ISO/IEC 17025 (međunarodni standardi za akreditaciju kontrolnih i ispitnih laboratorija).

92 Obilježavanje Svjetskog dana standarda (14. oktobar), prošle godine bio je u znaku poruke „standardi ujedinjuju svijet“.



Evropski standardi su standardi koje je usvojila evropska organizacija za standardizaciju. Evropski standardi su harmonizovani standardi koji se primjenjuju na unutrašnjem tržištu Evropske Unije i koji su usklađeni sa opštim smjernicama postavljenim zajedničkim dogovorom Evropske Komisije i evropskih organizacija za standardizaciju. Evropske standarde donose sljedeće evropske institucije za standardizaciju:

Evropski komitet za standardizaciju – CEN (European Committee for Standardization); Evropski komitet za standardizaciju u području elektrotehnike – CENELEC (European

Committee for Electrotechnical Standardization); Evropski institut za standarde u području telekomunikacija – ETSI (European

Telecommunication Standards Institute).

Da bi se obezbijedila sigurnost proizvoda, a da se time ne postavljaju nove barijere u trgovini, Evropska unija je uvela propise u formi Direktiva koje imaju obavezujuće dejstvo na države članice. Direktive zamjenjuju nacionalne propise i postavljaju nova pravila za one koji distribuiraju proizvode u Evropsku uniju. Primjenjuju se tako što se inkorporiraju u nacionalno zakonodavstvo.

Direktive Evropske Unije o sigurnosti industrijskih proizvoda svrstane su u dvije grupe:

1. Direktive starog pristupa (sektorske direktive), odnose se na prehrambene proizvode, hemijske proizvode, lijekove i motorna vozila.

2. Direktive novog pristupa odnose se na tehničke industrijske proizvode.

Savjet Evropske Zajednice je 1989. god. usvojio rezoluciju o globalnom pristupu certifikaciji i ispitivanju. Rezolucija je za cilj imala da se unutar tržišta Evropske Unije uspostavi homogeno, transparentno i vjerodostojno tehničko okruženje u koje će imati povjerenja nosioci izvršne i zakonodavne vlasti, proizvođači i korisnici proizvoda koji će obezbjeđivati kvalitetnije proizvode za tržište.

Standardi koji se odnose na proizvod između ostalih su:

CE oznaka: ne ukazuje usaglašenost sa standardom, već usaglašenost sa zakonskim zahtjevima Direktiva Evropske Unije. CE oznaka je pasoš koji dozvoljava proizvođaču da slobodno prodaje tehničke industrijske proizvode širom internog tržišta Evropske Unije;

HACCP – analiza rizika i kritične tačke: integrisani sistem kontrole bezbjednosti hrane u svim fazama njene proizvodnje i distribucije. Predstavlja sistematizovan način identifikovanja, procjene i kontrolisanja osjetljivih tačaka u lancu proizvodnje hrane sa ciljem obezbjeđenja proizvodnje bezbjednih prehrambenih proizvoda, preventivnim, umjesto posljedičnim djelovanjem. HACCP analiza sastoji se od dvije komponente:

HA – analiza rizika i identifikacija opasnosti u svakoj fazi procesa proizvodnje hrane i procjene značaja tih opasnosti po ljusko zdravlje;

CCP – kritična kontrolna tačka, predstavlja fazu u proizvodnji u kojima se može kontrolisati, spriječiti ili eliminisati rizik po bezbjednost hrane ili njihov uticaj na prihvatljiv način.

Područje kvaliteta proizvoda i usluga na nivou Bosne i Hercegovine reguliše:

Zakon o nadzoru kvaliteta određenih proizvoda pri uvozu i izvozu93; Zakon o industrijskom vlasništvu u Bosni i Hercegovini94; Zakon o osnivanju instituta za mjeriteljstvo95;

93 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 03/03. 94 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 3/02

Standardi u međunarodnoj trgovini VIII


Zakon o konkurenciji96; Zakon o zaštiti potrošača u Bosni i Hercegovini97; Zakon o tehničkim zahtjevima za proizvode i ocjenjivanje usklađenosti98; Zakon o nadzoru nad tržištem u Bosni i Hercegovini99; Zakon o opštoj sigurnosti proizvoda100; Zakon o osnivanju instituta za standardizaciju101;

Područje kvaliteta proizvoda i usluga na entitetskom nivou reguliše:

Zakon o hrani102; Zakon o nafti i naftnim derivatima103; Zakon o hemikalijama104; Zakon o genetički modifikovanim organizmima105; Zakon o organskoj proizvodnji hrane106.

Državna institucija koja reguliše pitanja iz domena standardizacije i kvaliteta u Bosni i Hercegovini je:

institut za standarde107; institut za akreditiranje108; institut za mjeriteljstvo109; institut za intelektualno vlasništvo110.

Kontrolu kvaliteta uvezene robe trebaju obavljati nadležne carinske ispostave kao organizacioni dijelovi Uprave za indirektno oporezivanje.

Zemljama Zapadnog Balkana stoji na raspolaganju i Okvirni program za konkurentnost i inovacije (Competitiveness and Innovation Framework Programme – CIP) koji ima za cilj povećati konkurentnost evropskih preduzeća.

Imajući u vidu mala i srednja preduzeća kao glavnu ciljnu grupu, program će pružiti podršku inovativnim aktivnostima (uključujujući eko-inovacije), omogućiti bolji pristup finansijama i pružiti usluge poslovne podrške u različitim regijama.

Program će raditi i na boljoj iskorišćenosti informacija i komunikacijskih tehnologija i pomoći u razvoju informacionog društva. Jedan od ciljeva podrazumijeva i promociju obnovljive energije i uštede energije.

Program će trajati od 2007. do 2013. godine. Program je podijeljen na tri programa:

Program preduzetništva i inovacija (Entrepreneurship and Innovation Programme – EIP);

95 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 43/04. 96 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 30/01. 97 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 25/06. 98 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 45/04. 99 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 45/04. 100 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 45/04. 101 Službeni glasnik Bosne i Hercegovine br. 43/04. 102 Službeni glasnik Republike Srpske br. 49/09. 103 Službeni glasnik Republike Srpske br. 36/09. 104 Službeni glasnik Republike Srpske br. 25/09. 105 Službeni glasnik Republike Srpske br. 103/08. 106 Službeni glasnik Republike Srpske br. 75/04. 107 www.basmp.gov.ba 108 www.bata.gov.ba 109 www.basmp.gov.ba 110 www.ipr.gov.ba



Program podrške informacionim komunikacionim tehnologijama – (Information Communication Technologies Policy Support Programme (ICT PSP));

Racionalno iskorišćenje energije u Evropi (Intelligent Energy Europe).

Pored svih zemalja članica Evropske Unije u programu mogu učestvovati i sljedeće zemlje:

zemlje EFTA koje su članice EEA, u skladu s uslovima iz Sporazuma EEA; zemlje kandidati za članstvo; zemlje Zapadnog Balkana u skladu s odredbama koje se određuju s tim zemljama

nakon uspostave okvirnih ugovora vezanih za učešće u programima Zajednice; ostale treće zemlje ukoliko je to dopušteno ugovorima.

2. INCOTERMS (INTERNATIONAL RALES FOR THE INTERPRETATION OF TRADE

TERMS) MEĐUNARODNA PRAVILA I OBIČAJI ZA TUMAČENJE TRGOVINSKIH

TERMINA

„Incoterms“, međunarodni trgovinski termini (International Commercial Terms) predstavljaju skup jedinstvenih pravila (termina, klauzula) koja su sistematizovana i označena skraćenicama, predstavljaju trgovinske termine koji su u međunarodnoj upotrebi više od 60 godina. Termini su postali prijeko potrebni za nesmetano vođenje međunarodne trgovine. Njihova autentičnost je priznata i od strane svjetskih sudova i drugih upravnih organa. Njihovo ugrađivanje u Ugovor o prodaji umanjuje mogućnost nastanka poslovnog nesporazuma, koji može dovesti do pravnih komplikacija. „Incoterms“ pravila su pravila Međunarodne trgovinske komore.

„Incoterms“ pravila predstavljaju transportne klauzule koje se ugrađuju u Ugovor kupoprodajnog karaktera, kojim se sa malo pisanih riječi precizno definiše čitav niz prava i obaveza strana ugovornica, a odnose se na: obavezu prevoza robe, troškove osiguranja robe, carinske troškove, vrijeme i mjesto isporuke robe, prenošenje rizika transporta robe sa prodavca na kupca i sl.

Pravila za cilj imaju obezbjeđenje jedinstvenog tumačenja trgovinskih termina koji se upotrebljavaju u spoljnotrgovinskom trgovinskom prometu, i kojima se regulišu pitanja isporuke robe i obaveze ugovornih strana u realizaciji ugovorenog posla. Pravila su omogućila brže i efikasnije uspostavljanje poslovne saradnje, jer se njima skraćuje vrijeme pregovaranja koje prethodi samom činu potpisivanja ugovora i gubljenja vremena oko dogovora ko snosi koje troškove tokom isporuke robe.

Prva zbirka „Incoterms“ propisa izdata je od strane Međunarodne trgovinske komore u Parizu 1936. god. Zbirka je sadržavala jedanaest najčešće upotrebljavanih termina (klauzula). U proteklom periodu, pravila su nekoliko puna dopunjavana i to: 1953. god., 1967. god., 1976. god., 1980., 1990. god. i 2000. god. Potrebno je naglasiti, da su sve verzije pravila punovažne, te je prilikom pozivanja na njih potrebno naglasiti i godinu na koju se pozivaju ugovorne strane (na primjer: Incoterms 1980., Incoterms 2000.). Glavna razlika između Incoterms 2000 i prethodnih verzija je u preuzimanju carinskih troškova kod termina FAS i DEQ i odgovornosti i obaveza kod utovara/istovara robe kod termina FCA. Danas, Incoterms pravila čini 13 klauzula, koje su definisane skraćenicom od tri slova. Na osnovu stepena odgovornosti prodavca-izvoznika za isporuku, pravila (klauzule) su svrstane u četiri kategorije: E, F, C, D111.

1. Group E: Departure - otprema (polazak) – obaveze prodavca najmanje: 111 Grupisanje u četiri kategorije: E, F, C, D izvršeno je u reviziji iz 1990. god.



EXW Ex Works – franko tvornica.

2. Group F: Main Carriage Unpaid - glavni prevoz neplaćen – prodavac je dužan robu isporuči prevozniku koga je odredio kupac:

FCA Free Carrier – franko prevoznik; FAS Free Alongside Ship – franko uz bok broad; FOB Free On Board – franko brod.

3. Group C: Main Carriage Paid –glavni prevoz plaćen – prodavac je dužan da ugovori prevoz ali bez preuzimanja rizika od gubljenja, oštećenja robe ili naknadnih troškova nastalih poslije utovara i otpreme:

CFR Cost and Freight – cijena sa vozarinom; CIF Cost Insurance and Freight – cijena sa osiguranjem i vozarinom; CPT Carriage Paid To – vozarina plaćena do; CIP Carriage and Insurance and Freight – vozarina i osiguranje plaćeni do.

4. Group D: Arrival - prispijeće (dolazak) – prodavac je obavezan da obezbijedi dopremu robe do odredišta (na granicu ili unutar zemlje) i snosi sve troškove i rizike dopreme robe – najviši stepen odgovornosti prodavca:

DAF Delivered At Frontier – isporučeno na carini; DES Delivered Ex Ship – isporučeno franko brod; DEQ Delivered Ex Quay – isporučeno franko obala; DDU Delivered Duty Unpaid – isporučeno neocarinjeno; DDP Delivered Duty Paid – isporučeno ocarinjeno.

U zavisnosti od vrste transporta, Incoterms pravila (klauzule) se mogu podijeliti u dvije grupe, i to:

1. Opšta pravila (klauzule): primjenjuju se na sve vrste transporta. Ova grupa obuhvata: EXW, FCA, CPT, CIP, DAF, DDU, DDP.

2. Posebna pravila (klauzule): primjenjuju se za sve oblike vodenog transporta. Ova grupa obuhvata: FAS, FOB, CFB, CIH, DES, DEQ.

U zavisnosti od mjesta preuzimanja vlasništva nad robom, iz ruku prodavca u ruke kupca, Incoterms pravila (klauzule) se mogu podijeliti u dvije grupe, i to:

1. Pravila (klauzule) otpreme: vlasništvo nad robom prelazi sa izvoznika na kupca u zemlji prodavca. Ova grupa obuhvata: EXW, FCA, FAS, FOB, CPT, CIP, CFR, CIF.

2. Pravila (klauzule) prispijeća – dopreme: vlasništvo nad robom prelazi sa izvoznika na kupcu u zemlji prispijeća. Ova grupa obuhvata: DDU, DDP, DAF, DES, DEQ.

Izbor transportne klauzule zavisi od vrste robe, načina transporta i pretpostavke najefikasnije realizacije ugovornog posla. Cijena proizvoda je direktno zavisna od izbora pariteta i kalkulacije na bezi Incoterms pravila. Proizvođač može da nudi istu robu po različitim cijenama, s tim, što je realna vrijednost robe uvijek ista. Cijena robe se sastoji od tri elementa:

vrijednosti robe; valute u kojoj se vrši plaćanje; incoterms pravila (klauzule) koja je ugrađena u kupoprodajni ugovor.

136

Slika 8.1

INCOTE

Izvor: ww

Tabela 8

Kla

EEx

„Frank

FFree

„Franko

1. INCOTER

ERMS 2000

ww.poslovni-i

8.1. Obavez

auzula

EXW Works ko fabrika”

FCA e carrier o prevoznik”

RMS 2000

0

informator.com

ze prodavca

O

Prodavac kada rob

kupcuneutovar

odgovorancarinjenje

Prodaugovoreno

mjestu zizvozno

kojeg je kuprev

prostorijamodgovora

obavez

Međuna

I l i

Legen

m (24.02.2010.

a i kupca pre

Obaveze prod

ispunjava sbu stavi na ru u svojim prenu i neocan za utovar e, osim ako n

ugovoren

avac je obavo vrijeme naza isporuku o ocarinjenu upac odredivozniku ispoma prodavcan prodavaczan obavijest

isporuci ro

arodno po

i j a J . D

da:

, 19.48)

ema Incoter

davca

svoju obavezraspolaganje

pogonima, arinjenu. Nijrobe i izvoznije drugači

no.

ezan da u a ugovoreno preda robu, prevoznikuo. Ako se ro

oručuje u ca, za utovarc. Prodavac jtiti kupca o

obe.

slovanje

D ž o m b i ć

rms pravilim

zu e

e zni ije

Kupacrob

ugovori rizik o

i svnasta

mu j

om ,

u oba

r je je

Kupac robe sa

je prod

vremepredatrobu oprevo

propimen

ć

ma (klauzu

Obavez

c organizujebu u ugovorrenom mjestotpreme rob

ve ostale nakale ako ne prje stavljena

o svom troša ugovorenopravovremedavca o imeenu u kojemi. Snosi sve

od trenutka ozniku i savpusti obavijsnu prevozni

ulama)

ze kupca

e prevoz, prerenom roku tu, snosi sav

be do odrediknadne troškreuzme robu na raspolag

šku ugovarag mjesta. Obeno obavijseenu prevozn

m mu se robatroškove i rkada je ispo

v rizik za robsetiti prodavika, te nakn

euzima i na

v trošak išta, kao kove u kada ganje.

a prevoz bavezan etiti nika i a mora izike za

oručena bu ako vca o adne



troškove koji bi iz takvog propusta nastali. Takođe, obavlja uvozno

carinjenje.

FAS Free alongside

ship „Franko uz bok

broda”

Postavlja robu uz bok broda, na obali u naznačenoj otpremnoj luci, u

ugovorenom roku. Obavezan je pravovremeno obavijestiti kupca o

preduzetim radnjama. Preuzima sve troškove i rizik za robu do trenutka njezina postavljanja uz bok broda,

izvozno carini robu i pribavlja pristanišnu potvrdu kojom se

dokazuje da je roba isporučena „uz bok” naznačenog broda u količini i

vrsti kako je to ugovorom definisano.

Preuzima troškove transporta robe od naznačene luke, informiše prodavca o

imenu broda, mjestu i vremenu utovara na brod, preuzima sve

troškove i rizik za robu od trenutka kada je roba postavljena uz brod u naznačenoj luci otpreme. Snosi sve

naknadne troškove ako je brod zakasnio ili ako nije mogao primiti

robu.

FOB Free on board „Franko brod“

Obavezan je isporučiti robu, propisno i ugovorno upakovanu na

brod koji je odredio kupac, u naznačenoj luci, ugovorenom

terminu i na način koji je u toj luci uobičajen. Izvozno carini robu i

snosi sve troškove i rizik za robu do trenutka utovara robe na brod. Obavještava kupca da je roba

isporučena.

Informiše prodavca o imenu broda, mjestu i datumu isporuke. Preuzima sve troškove i rizik za gubitak robe od kada je roba utovarena na brod,

eventualno kašnjenje broda ili nemogućnost broda da preuzme

ugovorenu robu.

CFR Cost and freight

„Cijena sa vozarinom“

Obavlja sve izvozne carinske formalnosti i o svom trošku ugovara prevoz robe do ugovorene luke, pod

uobičajenim uslovima, u ugovorenom roku, uključujući

troškove utovara robe na brod i istovara u odredišnoj luci koje

naplaćuju redovne brodske linije prilikom ugovaranja prevoza.

Obezbjeđuje kupcu transportnu ispravu za ugovorenu luku na

osnovu koje se vrši preuzimanje robe. Obavještava kupca o isporuci

robe.

Obezbjeđuje uvoznu dozvolu i obavlja uvozne carinske formalnosti.

Preuzima sav rizik od gubljenja ili oštećenja robe od trenutka kada roba pređe ogradu u otpremnoj luci. Snosi sav trošak istovara i korišćenja obale

ukoliko nisu uključeni u cijenu prevoza.

CIF Cost, insurance

adn freight „Cijena sa

osiguranjem i vozarinom“

Pored obaveza koje proizilaze iz klauzule CFR, prodavac je dužan da

kupcu obezbijedi pomorsko osiguranje protiv rizika gubitka ili oštećenja robe za vrijeme prevoza

pod minimalnim uslovima (minimalno osiguranje treba

pokrivati ugovorenu cijenu uvećanu za 10% obezbijeđeno u valuti

ugovora). Ako kupac želi veće osiguranje, posebno dogovara sa

prodavcem.

Obezbjeđuje uvoznu dozvolu, obavlja sve carinske formalnosti oko uvoza robe. Snosi sve troškove vezane za

robu, od trenutka kada je roba ukrcana na brod.



CPT Carriage paid to „Vozarina plaćena

do“

Izvozno carini robu i obezbjeđuje prevoz robe do naznačenog mjesta.

Obavještava kupca o isporuci i obezbjeđuje mu uobičajenu

transportnu dozvolu.

Preuzima sve rizike za izgubljenu ili oštećenu robu i ostale troškove nastale nakon što je prodavac

isporučio robu prevozniku. Obezbjeđuje uvoznu dozvolu i

obavlja sve carinske formalnosti potrebne za uvoz ili izvoz robe.

CIP Carriage and

insurance paid „Vozarina i

osiguranje plaćeni do“

Ima iste obaveze kao kod odredbe CPT, uz dodatak obaveze plaćanja osiguranja tereta za izgubljenu ili oštećenu robu za vrijeme prevoza. Dužan je obezbijediti osiguranje u skladu sa minimalnim pokrićem

Institutske klauzule za robu.

Kao i u klauzuli CPT, stim što ne plaća osiguranje za robu.

DAF Delivered at

frontier „Isporučeno na

granici“

Ugovara o svom trošku prevoz uobičajenim putem, izvozno carini

robu, u dogovorenom roku je stavlja na raspolaganje kupcu na

ugovoreno mjesto i u ugovorenom vremenu. Obavještava kupca o isporuci robe, obezbjeđuje mu

uobičajene isprave i sve informacije koja su mu potrebna da bi mogao

preuzeti robu.

Obezbjeđuje uvoznu dozvolu i obavlja sve carinske formalnosti

uvoza robe. Trenutkom prijema robe na mjestu isporuke robe preuzima sve

troškove i rizike transporta robe. Ukoliko propusti da u dogovoreno

vrijeme i dogovorenom mjestu preuzme robu ili prodavca izvijesti o tome, snosi sve naknadne troškove.

DES Delivered ex ship „Isporučeno franko

brod“

O svom trošku ugovara prevoz robe, uobičajenim putem i na uobičajen način, do ugovorenog odredišta.

Obavezan je izvozno cariniti robu, i takvu je staviti na raspolaganje

kupcu na brod, na način koji omogućava njen uobičajen istovar sa

broda. Blagovremeno obavještava kupca o vremenu dospijeća broda.

Kupac je obavezan preuzeti robu trenutkom njenog dospijeća na

ugovorenom mjestu i u odredišnoj luci. Od tog trenutka snosi sve

troškove vezane za robu, uključujući istovar i uvozno carinjenje.

DEQ Delivered ex

quay „Isporučeno franko

obala“

Obavezan je kupcu staviti na raspolaganje robu u ugovorenom

roku, u ugovorenoj luci, neocarinjenu za uvoz. Snosi sve

troškove i rizike vezane za dopremu robe do odredišne luke i istovar robe

na obalu.

Kupac uvozno carini robu i plaća sve troškove administrativnih

formalnosti, poreza i drugih uvoznih dažbina.

DDU Delivered dutu

unpaid „Isporučeno ocarinjeno“

Prodavac o svom trošku, pod uobičajenim uslovima, ugovara

prevoz robe do ugovorenog odredišta. Obavezan je u

ugovorenom roku isporučiti robu kupcu, neocarinjenu za izvoz i

neistovarenu sa prevoznog sredstva.

Obezbjeđuje uvoznu dozvolu i obavlja uvozno carinjenje.

DDP Delivered dutu

paid „Isporučeno

neocarinjeno“

Uz obaveze iz DDU klauzule, prodavac je obavezan obezbijediti

uvoznu dozvolu i obaviti sve carinske formalnosti potrebne za

uvoz robe.

Od trenutka preuzimanja robe, snosi sve troškove za robu, uključujući i

istovar.



3. POSLOVNI OBIČAJI U IZABRANIM ZEMLJAMA112

3.1. Francuska

Poslovanje sa Francuzima je pod velikim uticajem francuske kulture. Francuzi naglašavaju značaj statusa i društvene klase kojoj pripadaju.

Veliku pažnju poklanjaju opštem obrazovanju i ukusu. Od poslovnih partnera koji dolaze iz inostranstva očekuju njihovo široko poznavanje kulture i visoko obrazovanje.

Kada se rukujete sa Francuzima, činite to brzo uz stisak ruke. Duže rukovanje, koje je karakteristično za pojedine države smatra se nekulturnim. Francuzi vole da procjenjuju svoje partnere.

Na sastanak obavezno dolazite u zakazano vrijeme. Kašnjenje se ne odobrava. Upravljačka struktura je centralizovana. Većina francuskih kompanija ima visok stepen centralizacije sa krutom organizacionom strukturom. Zbog toga, poslovni razgovori i pregovori mogu da traju dugo.

Za vrijeme ručka ili večere prihvatljivo je da se upustite u zanimljiv razgovor. Nemojte nikada prvi da pokrećete pitanje o novcu ili ličnim problemima tokom ručka ili večere.

3.2. Velika Britanija

Tačnost je suštinska karakteristika britanskog poslovnog protokola i predstavlja značajnu odliku poslovnih susreta ili društvenih događaja. Poslovni sastanci se zakazuju nekoliko dana unaprijed sa tačno utvrđenim terminom susreta. Karakteristika Britanaca je da slijede ustanovljena pravila i praksu. Zbog toga, donošenje odluka je često spor i sistematizovan proces.

U današnje vrijeme, poslovne strukture imaju relativno mali broj hijerarhijskih stepenika. Osnovna podjela je između menadžera i ostalih nivoa. Odbor direktora donosi najvažnije odluke. Primarne, strateške odluke donose se u samom vrhu organizacije.

Britanski menadžeri preferiraju uspostavljanje dobrih poslovnih odnosa sa saradnicima. Šef često preuzima ulogu vodiča, stvarajući pri tome atmosferu podrške i ohrabrivanja.

Timski rad je veoma značajan. Prisutno je snažno osjećanje individualne odgovornosti za rezultate i greške. Poslovni sastanci u Britaniji su često struktuirani, ali nisu previše formalni. Počinju i završavaju se razgovorom na opšte teme.

Često se upotrebljava oslovljavanje po imenu sa svim kolegama. Izuzetak je u slučaju top menadžera. Međutim, uvijek je potrebno sačekati da budete pozvani da koristite oslovljavanje po imenu.

Vizit karte su neophodne i često se razmjenjuju. Pregovori i odluke su po pravilu otvoreni i fleksibilni. Vaši britanski sagovornici preferiraju win/win pristup.

Uvijek imajte na umu da ne zaboravite da se rukujete na prvom susretu. U Britaniji, rukovanje se smatra činom kulturnog vaspitanja. Izbjegavajte postavljanje ličnih pitanja u vezi sa porijeklom, zanimanjem i primanjima britanskog sagovornika.

112 Više vidjeti: Džombić Ilija, Ekonomska diplomatija Bosne i Hercegovine, 2008., Banja Luka, Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment, str. 223-266.



3.3. Njemačka

Njemačku naciju karakteriše izuzetno visok stepen radne discipline. Nijemci su veoma precizni i svaka aktivnost je unaprijed planirana. Krasi ih izrazit ambicionizam i takmičarski duh. Polažu pažnju na obrazovanje, vještine i sposobnosti u radu.

U međusobnim odnosima su formalni. Od ovog pravila odstupaju samo ako im se eksplicitno naglasi da je dozvoljena neformalnost. Kada im se obraćate, obratite se sa Frau ili Herr, nakon čega slijedi prezime.

Persiranje je obavezno, sem ako domaćin traži drugačije. Samo jako mladi i bliski prijatelji se oslovljavaju imenom i imaju pristup u dom domaćina (poslovnog partnera). Ovo ne umanjuje njihovu gostoljubivost, jer će vas sigurno pozvati na ručak ili na večeru ukoliko ostajete više dana. Istovremeno, ne očekujte da ćete svake večeri biti pozvani na druženje, prosto zato što Nijemci smatraju da vam je potrebno vrijeme „samo za sebe“. Bez obzira na ovu ljubaznost, izbjegavajte privatne teme i obavezno uzvratite gostoljubivost prvom prilikom.

Nemojte biti bučni. Nijemci ne prihvataju bučne ljude, posebno u poslovnoj komunikaciji i takvo ponašanje tumače kao loše. Ljudi koji mnogo odskaču od društvenih normi nisu na dobrom glasu.

Karakteristika Nijemaca je da su veoma pouzdani i da drže riječ. Rukovanje je često i dobrodošlo. Rukujte se prvo sa najstarijim članom u grupi, a zatim sa ostalim članovima. Ovo praktikujte prilikom dolaska i odlaska. Nikako ne dozvolite sebi da mašete rukom u širokom zamahu kao pozdrav. Ovaj gest bi vam ozbiljno poljuljao ugled. Obratite pažnju i na sve ostale lijepe manire.

Prije susreta sa ljudima iz drugih sredina veoma dobro proučite istoriju, kulturu i običaje tog naroda. Izbjegavajte gestikulaciju dok pričaju. Istovremeno, očekujte da će pomno pratiti vaše pokrete. U poslovnoj komunikaciji koriste književni jezik i izbjegavaju dijalekte. U komunikaciji sa strancima koriste najčešće engleski jezik.

3.3.1. Kako poslovati sa Nijemcima?

Ukoliko želite uspešnu poslovnu saradnju sa Nijemcima, obavezno budite veoma tačni i precizni. Nikada nemojte potcijeniti ili olako shvatiti tačnost u njemačkoj kulturi. Ukoliko na sastanak kasnite 5-10 minuta od zakazanog vremena smatraće vas nekulturnim, a ukoliko kasnite 15 minuta nanosite uvredu domaćinu ugrožavajući izglede za dobar posao. Ako iz nekog razloga kasnite, obavezno odmah telefonom obavestite drugu stranu o tome. Zakažite sastanak sa unapred skiciranim temama. Ne očekujte da ćete obradovati poslovnog partnera ako se pojavite nenajavljeni u njegovoj kancelariji.

Poželjno vrijeme za zakazivanje sastanaka tokom radnog dana je period između 10 i 13 časova ili period između 15 do 17 časova. Zakazivanje sastanaka petkom u popodnevnim časovima izbjegavajte. Mnoge firme petkom rade samo do 14 ili 15 časova. Na otkazivanje ili pomjeranje sastanaka ne gledaju blagonaklono. Uvijek ponudite nov rok uz razumno i ozbiljno objašnjenje. Ovo morate da uradite najmanje 24 časa prije prvog dogovorenog termina.

Imajte u vidu periode godišnjih odmora i festivala. Nemci imaju 6 nedelja plaćenog odmora, koje često koriste tokom školskih ljetnjih raspusta.

Nijemci brižno njeguju porodični život. Često možete sresti starijeg menadžera koji će jednostavno dobrovoljno objaviti da mu je potrebno više vremena sa porodicom i na taj način ustupiti mjesto mlađem kolegi, za koga će nova pozicija predstavljati izazov.



3.2.3. Protokol

Odijela u poslovnom i bankarskom svetu su izrazito klasična i konzervativna. Ovo važi za oba pola. U marketing i IT sektoru oblačenje je opuštenije. Ipak, patike i trenerke se koriste isključivo u teretanama i prilikom vježbanja. Žene treba da izbegavaju šljašteći nakit, posebno u istočnom dijelu Njemačke, gdje će se ovakav manir protumačiti kao provokacija.

Izbjegavajte usputne i male razgovore prilikom sastanaka. Nijemci nemaju potrebu za spontanim razgovorom sa strancima. Zajednice se baziraju na zajedničkim interesima i potrebama, za razliku od familijarnih kultura, kao što su npr. mediteranska, slovenska ili južnoamerička.

3.3.3. O čemu razgovarati?

Prilikom sastanka, običaj je da se nekoliko rečenica razmijeni kao uvod. To nikako neće biti detaljno, jer Nijemci preferiraju direktno prelaženje na tačke sastanka. No, ipak u svim ostalim prilikama vole da pričaju o:

sportu, posebno fudbalu; putovanjima i godišnjim odmorima; aktuelnim događajima i politici; radu i profesiji; vašim prethodnim iskustvima sa Nijemcima; pivu.

3.3.4. Menadžment

U njemačkim firmama izražen je centralizam. Međusobno se poštuju i vole autoritativne vođe. Potčinjeni se rijetko suprostavljaju menadžeru. Odnosi između zaposlenih i pretpostavljenih su rezervisani i na distanci. Komunikacija ide od vrha ka dole. Naredbe su obično jasne, precizne i često u pisanom obliku.

Zaposleni imaju jasan odnos prema poslu. Ne vole prekovremeni rad. Ne nose posao kući. Van radnog vremena ne žele biti angažovani zbog posla. Neformalni kontakti se mogu sresti češće kod kolega istog ranga. Zanima ih privatnost drugih kolega. Veoma su konzervativni po ženskom pitanju. Od njih ne očekuju da stignu do vrha u poslu. Odgovorne funkcije u većini slučajeva rezervisane su za muškarce.

Njemački menadžment preferira konkurenciju i to više u podjeli tržišta (slučaj BMW i Daimler-Benz), nego u dominaciji. Za veći udio na tržištu boriće se kvalitetnom uslugom i kvalitetnim proizvodom. Trka obaranja cijena nije popularna i samo u krajnjoj nuždi se primjenjuje.

3.4. Austrija

Za pregovore u Austriji potrebna je izuzetno dobro priprema koju će pratiti kvalitetna prezentacija. Na pitanja koja dobijamo od druge strane potrebno je odgovarati kratko, jasno i sa čvrstim argumentima. Austrijsku stranu po pravilu predstavlja ovlašteno lice za sklapanje konačnog dogovora. Isto se očekuje i od druge strane, partnera u pregovorima.

Evropske poslovne običaje i menadžersku kulturu nešto je teže odrediti u odnosu na neke druge sredine, npr. japansku i američku kulturu. Evropski menadžeri i uopšte Evropljani



imaju smisla za realnost i veoma su strpljivi u pregovorima. Izuzetno mnogo cijene tradiciju i korporativnu istoriju.

Evropski menadžerski stil sastoji se od sljedećeg:

Ciničkog realizma; Ubjeđenja da je pojedinac središte društvenog i poslovnog sastava; Društvene i korporativne odgovornosti; Česte sumnje u formalni autoritet; Izrazite želje za sigurnošću; Ubjeđenja da maksimalni profit nije glavni cilj poslovanja.

Navedene karakteristike su zajedničke većem broju evropskih zemalja, ali među njima postoje znatne razlike koje su posljedica istorijskog nasljeđa. Svaka zemlja izgradila je sopstveni sistem vrijednosti i običaja koji se jednim dijelom razlikuju u odnosu na takve sastave u drugim državama.

Kao i sve evropske države i Austrija u tom pogledu ima određene posebnosti koje ćemo ukratko navesti. Na sastanke treba dolaziti tačno na vrijeme. Kada se prolazi između redova stolica na sastanku trudite se da budete okrenuti licem ka poslovnim partnerima i poslovnim ljudima.

Tokom razgovora (formalnog ili neformalnog) sa Austrijancima ruke ne držite u džepovima. Nemojte biti prefamilijarni sa austrijskim partnerima dok posao ne postane dobro uhodan. U slučaju da vas je kolega pozvao na ručak/večeru u njegovu kuću, domaćici ne smijete nositi crvene ruže jer one asociraju na ljubavna osjećanja. Kada se nađete u austrijskoj kući, ne pratite domaćina u kuhinju jer se taj gest smatra neprikladnim za gosta.

Austrijski menadžeri tokom pregovora često koriste neformalan govor i škrti su na riječima, pri čemu stavljaju akcenat na procene aktuelne ekonomske situacije. Očekuju razmenu vizit karata, koje je poželjno da budu crno-bijele bez ikakvih drugih boja sa navedenom funkcijom u poslovnoj organizaciji i stečenim obrazovnim zvanjem. Austrijanci se ponose svojim geografskim karakteristikama i svojim doprinosom razvoju umjetnosti i nauke, pri čemu posebno mjesto zauzimaju muzički geniji kao što su Štraus, Mocart i Šubert. Zbog toga, potrebno je izvršiti dodatnu pripremu poslovnih ljudi koji će pregovarati sa Austrijancima. Njihovo poznavanje austrijske geografije i nacionalne kulture doprinijeće opuštenijoj atmosferi.

Austrijanci mnogo cijene titule. Ako ne spomenete titulu austrijskog kolege, moguće je da će se uvrijediti. Austrijski menadžeri vole da kombinuju posao i zabavu, bolje reći užitak, pa se brojni pregovori događaju u restoranu. Popularna su druženja u klubovima i restoranima nakon radnog vremena i od vas se očekuje da slijedite svog kolegu.

Plemićke titule se ne koriste u poslovnom i javnom životu, ali se pominju u privatnim razgovorima. Rukovanje je uobičajeno u Austriji, a pri susretu sa ženom očekuje se da ona inicira rukovanje. Starija osoba pruža ruku mlađoj. Predaja poklona nije standardna poslovna praksa, ali ako se već daju pokloni, birajte jeftin i prikladan poklon. Kada se dolazi u kuću, preporučljivo je donijeti cvijeće, bombonijeru ili dobar konjak. Upotreba engleskog jezika vrlo je rasprostranjena u državnoj administraciji i poslovnom svijetu.

Kada poslujete sa Austrijskim kupcem, važno je znati kako sastaviti ponudu. Ponuda mora da sadrži sljedeće informacije:

detaljan opis robe sa opisom pakovanja; konkretne mjere i količina; informacije u vezi sa kvalitetom, ukoliko je potrebno dodati i tehničke karakteristike

robe; cijene se izražavaju u Evrima ili USD $; sastavni dio poslovnih ugovora su INCOTERMS pravila Međunarodne tržišne

komore;



preporučuje se upotreba ilustrovanog propagandnog materijala; ukoliko je predmet ponude potrošačka roba uobičajeno je da se šalju i uzorci ; potrebno je da ponuda sadrži: uslove dostave, maksimalnu količinu koja može biti

dostavljena u jednoj isporuci i vremenski period za koji važi ponuda; ponude se pišu na engleskom ili njemačkom jeziku.

Poslije izvršene narudžbe po osnovu prethodne ponude, austrijski uvoznik očekuje potvrdu porudžbine od strane snabdjevača. Ako se ponuda prihvati bez određenih izmjena, generalna potvrda je dovoljna. Međutim, ako dođe do izmjena u odnosu na ponudu, takve izmjene prodavac mora posebno da potvrdi.

3.5. Sjedinjene Američke Države

Poslovni običaji u Sjedinjenim Američkim Državama su pod snažnim uticajem anglo kulture. Amerikanci obavljaju poslove na sličan način kao i Britanci. U američkom biznisu naglašen je decentralizam i decentralizovan pristup organizacionoj kulturi.

Amerikanci imaju izraženu radnu etiku. Rade rukovođeni logikom. Amerikance privlače ljudi koji se sa njima slažu. Konflikte rješavaju "kompromisom". Poslovne partnere procjenjuju na osnovu njihovih prethodnih rezultata i procjena drugih ljudi.

Poslovna motivisanost u Sjedinjenim Američkim Državama vezana je za profesionalne rezultate. Smatraju, da osobe koje ne mogu da rade ili ne znaju da rade trebaju da budu zamijenjene.

Poslovni moto Amerikanaca je „vrijeme je novac“ i zbog toga nastoje da racionalno upravljaju svim resursima. Menadžeri u Sjedinjenim Američkim Državama snažno i odlučno brane svoje odluke pred izvršnim odborima ili odborima direktora.

3.6. Kina

Uspostavljanje poslovnih odnosa sa kineskim poslovnim svijetom često je dug proces, koji u velikom broju slučajeva završava sa neuspjehom. Razlog neuspjeha je nerazumijevanje uloge i suštine kineske kulture. Potrebno je znati da Kinezi stavljaju veliki akcenat na povjerenje i međusobne veze.

Presudan značaj za poslovni uspeh u Kini je stručno znanje. Često se dešava da Kinezi postavljaju pitanja i da klimaju glavom u znak odobravanja ili shvatanja sagovornika, kao i kada žele da sklope ugovor. Ako se desi da vam poslovni sastanak bude otkazan i ponovo zakazan, ne gubite strpljenje jer Kinezi na taj način provjeravaju strpljenje stranog poslovnog partnera.

Poslovni sastanak se započinje sa razgovorom o opštim temama, o putovanju, lokalnom smještaju ili porodici. Kada zvanično sastanak treba da počne, kineski domaćin će dati potrebno upozorenje. Isto tako, kada je sastanak završen, domaćin će pokazati da je vrijeme da gost ode.

Zbog sporosti procesa pregovaranja poslovni partneri često moraju da putuju po nekoliko puta u Kinu, kako bi sklopili poslovni ugovor. Takođe, kada kinezi odluče šta je najbolje za njih, oni teže da se drže te odluke. Oni mogu biti spori u formulisanju plana akcije, ali kada započnu posao izuzetno dobro napreduju.

Kod poslovnih pregovora sa kinezima važan je reciprocitet. Na primjer, ako oni daju koncesiju, oni očekuju nešto za uzvrat. Pored toga, uobičajeno je da oni usporavaju pregovore da bi koristili prednost želje zapadnjaka da zaključe poslovni aranžman, što je



prije moguće. Cilj ovakve taktike je da se izvuku dalje koncesije ili dodatni ustupci od stranog inostranog poslovnog partnera.

3.7. Japan

Djelovanje prema ustanovljenim pravilima ponašanja koja su uobičajena u poslovnom svijetu izuzetno je važno u Japanu. Japanci su veoma učtivi i drže do ukazivanja i odavanja poštovanja prema drugima. Posebna pažnja se poklanja starijima i osobama koje su na višem položaju. Japanci često drugim osobama dijele komplimente. Istovremeno, o sebi pričaju sa skromnošću i uvijek umanjuju značaj ličnog uspjeha.

Prvom poslovnom kontaktu ukazuje se velika pažnja. Za Japance prvi kontakt predstavlja ogroman korak. Uspostavljanje prvih poslovnih kontakata često se razlikuju od drugih naroda. Obično pismo ili telefonski razgovor i iskazana želja za uspostavljanjem poslovnog odnosa sa jedne strane ne mora da bude i dovoljan stimulans da primalac poziva odgovori. To nema značenje da nedostaje interesovanje, kako bi se moglo protumačiti u nekim drugim zemljama. Postoje mnogi faktori koji sprečavaju brzo odvijanje i realizovanje nekog posla u Japanu, od kojih su neki uobičajeni i u svakoj drugoj zemlji, a neki su karakteristični samo za Japan uključujući sljedeće:

Nedostatak sposobnosti da se komunicira na stranom jeziku. Velika trgovinska preduzeća imaju mogućnosti da komuniciraju na nekoliko stranih jezika. Mala i srednja preduzeća nisu navikla na direktne kontakte sa inostranim preduzećima, te je to jedan od razloga što nemaju mogućnosti sporazumjevanja na više jezika;

Možda je vaša kompanija ili vaš proizvod za japanskog partnera nepoznat. Često se dešava da je vaš proizvod ili vaša kompanija poznata na inostranom tržištu, ali nije u Japanu;

Nedostatak podataka u poslovnoj prepisci. Preuzimanje obaveze da se sa stranom firmom pregovara je veliki korak u poslu i mnoga japanska preduzeća ne žele da tako nešto učine, prije nego što dobiju detaljne podatke o planiranom poduhvatu. Da bi izbjegli ovaj problem, potrebno je drugoj strani pružite što više podataka o vašoj kompaniji;

Način odlučivanja u japanskim kompanijama oduzima vrijeme potrebno da se odgovori na prvi kontakt i tako uspostavi veza na duži period;

Prednost ličnog kontakta. Japanska preduzeća često ne žele da o važnim stvarima pregovaraju putem telefona ili pošte. Mala i srednja preduzeća imaju naviku direktne komunikacije ili ličnog kontakta sa eventualnim poslovnim partnerom.

Ličnim vezama i poznanstvima poslovni ljudi u Japanu pridaju veliku važnost. Direktan nastup potpuno nepoznatog poslovnog lica može teško pasti Japancima koji se zbog toga mogu ustručavati u ophođenju i daljem poslovnom nastupu. Preporučljivo je da vas neko predstavi, bilo iz ličnih ili poslovnih krugova. Često taj dio posla obavljaju ekonomske diplomate koje djeluju na prostoru Japana. Prvo predstavljanje sastoji se od pružanja informacija o vašoj firmi, opisa vašeg položaja i mjesta u njoj i nagoveštaj teme o kojoj želite da razgovarate. Ovakvo predstavljanje može pomoći da osoba sa kojom želite da se sretnete stvori pozitivnu predstavu o vama, vašoj kompaniji i toku moguće saradnje.

Poslovni ljudi iz inostranstva često primjećuju da se sastanci sa Japancima odvijaju veoma sporo i često započinju temom koja i nema posebne veze sa glavnom temom zbog koje je sastanak sazvan. To je zato sto se u Japanu indirektnost poistovjećuje sa učtivošću. Stranac takvo ponašanje ne bi trebalo da shvata kao skretanje sa glavne teme ili kao nezainteresovanost, već kao želju japanskog pregovarača da na učtiv način započne



razgovor. Ključna stvar u ovakvim situacijama je biti strpljiv. Poslovne večere i izlasci se odvijaju u mnogo opuštenijoj atmosferi. Poslovni ljudi koji odlaze u Japan ne bi smjeli da očekuju da će u kratkom vremenu obaviti pregovore sa japanskom firmom. Čak i kada je već ouspostavljen kontakt, pregovori se i dalje odvijaju laganim tokom.

Radno vrijeme u Japanu je radnim danom između 9 i 17 časova sa obaveznom pauzom za ručak koja je između 12 i 13 časova. Objekti maloprodaje radnim danima su otvoreni od 10 do 19 časova i rade tokom vikenda.

Poznavanje engleskog jezika u japanskim poslovnim krugovima i vladinim organizacijama nije baš uobičajeno. Izuzetak predstavljaju kompanije koje se bave spoljnom trgovinom. Na važnim poslovnim sastancima korisno je imati prevodioca koji će biti uz vas ukoliko bi jezik postao smetnja pri razgovoru. Potrebno je u potpunosti unaprijed upoznati prevodioca sa interesima preduzeća i temama o kojima će se razgovarati. Prevodiocu je uvijek potrebno obezbijediti kratak rezime sa objašnjenjem specifičnih termina iz grane industrije koja je predmet razgovora, kako bi se olakšalo prevođenje usko specijalizovanih izraza.

Znajte da „Da“ na japanskom ne znači uvijek da. Povremeni izvor zabune nastaje zbog japanskog jezika, gdje se razlikuje upotreba „da“ i „ne“ od upotrebe u drugim jezicima. Na primjer, na pitanje na engleskom jeziku „Želite li još kafe“ odgovor je „Ne, ne želim“. Ali na japanskom jeziku odgovor se prvo potvrđuje i kaže se „Da, ja ne želim“ što na engleskom zvuči kontradiktorno.

Tačnost i preciznost se podrazumijeva. Na sastanak dođite nekoliko minuta prije zakazanog termina. Ukoliko znate da nećete stići na vrijeme, učtivo je pozvati i obavijestiti drugu stranu o vremenu vašeg dolaska i razlogu kašnjenja.

Obavezno na prvi poslovni sastanak ponesite sa sobom propagandni materijal vašeg preduzeća, na engleskom ili ako je to moguće na japanskom jeziku. U zemljama Dalekog istoka običaj je da se vizit karta pruža sa dvije ruke, ili se pažljivo položi na sto. Pri tom treba voditi računa da ime ne bude kontra okrenuto u odnosu na onoga koji prihvata podsjetnicu i da podsjetnica bude okrenuta odgovarajućom stranom ako je štampana na više jezika. Na taj način se ukazuje poštovanje suprotnoj strani. Nepristojno je po prijemu vizit karte pisati po njoj ili je nemjerno staviti u džep. Ukoliko imate ozbiljnije namjere da radite u Japanu, potrebno je da razmislite o izradi vizit karte na japanskom jeziku.

Pokloni nisu obavezni. Neprikladno je poklanjati skupe poklone, posebno na prvom sastanku. Manji pokloni, u vidu olovke, kravate, bedža ili drugog predmeta sa logom firme mogu se uručiti prije započinjanja ili na početku poslovne saradnje. Poklon se obično ne otvara pred onim koji ga uručuje.

3.8. Indija

Većina poslovnih ljudi u Indiji govori engleski jezik. Uprkos toj činjenici, njihova vjerovanja i vrijednosti se znatno razlikuju od onih na Zapadu. Rukovanje se koristi kao oblik upoznavanja. Kao oblik upoznavanja može da se koristi i drugi pristup, kojim se sastavljeni dlanovi stave ispred grudi i izgovori riječ „namaste“ što znači pozdrav vama.

Pozivanje ili mahanje rukom obavljajte sa dlanom okrenutim na niže, a ukazivanje na nešto često se radi bradom.

Indijci očekuju da ih oslovljavate sa titulom ako je imaju. Javno ispoljavanje naklonosti je nepodesno. Izbjegavajte da partnera iz Indije tapšate po ramenima i da ih dodirujete tokom razgovora.

Nemojte da se iznenadite njihovim odijevanjem. Mnogi Indijci se oblače kao Evropljani, ali postoje dijelovi gdje se nosi nacionalna odeća koja se naziva dohti: bijela tkanina i duga



košulja. U nekim mjestima, kao na primjer u Pindžabu i Siki Indijci nose turbane, a dobrostojeći Hindusi nose duge kapute kao Radže.

Za vrijeme jela koristite desnu ruku jer se lijeva ruka u Indiji smatra nečistom. Pitanja lične prirode izbjegavajte postavljati ukoliko druga osoba nije vaš prijatelj ili bliži saradnik.

Na sastanak dođite na vrijeme. Cjenkanje o visini cijeni robe i usluge smatrajte nešto što je u Indiji uobičajeno.

PLATNI PROMET SA INOSTRANSTVOM

IX


PLATNI PROMET SA INOSTRANSTVOM

1. ŠTA JE PLATNI PROMET

Platni promet sa inostranstvom se definiše kao svako plaćanje i naplaćivanje između domaćih i stranih lica, odnosno plaćanja sa elementom inostranosti. Osnovu plaćanja u međunarodnom platnom prometu čine:

promet roba; promet usluga, plaćanja po osnovu dužničko-povjerilačkih odnosa.

Karakteristika platnog prometa sa inostranstvom je što predstavlja plaćanje između rezidenata koja dolaze iz dva različita carinska i valutna područja. Platni promet sa inostranstvom se obavlja posredstvom ovlaštenih banaka u zemlji i inostranstvu sa kojim domaće banke imaju korespondentske i kontokorekrentne odnose.

Po svom karakteru, poslovi platnog prometa sa inostranstvom spadaju u grupu bankarskih poslova. Oni se efektuiraju preko banaka – domaćih i stranih – ovlašćenih za obavljanje takve vrste poslova (izvršenje platnog naloga), uz korišćenje odgovarajućih bankarskih instrumenata i tehnike.

Izvršenje svakog platnog naloga, bilo da je reč o plaćanjima prema inostranstvu ili naplaćivanjima od inostranstva, pretpostavlja bankarsku operaciju sa upotrebom dvije vrste novca - domaćeg i stranog, što tehniku platnog prometa sa inostranstvom, pored ostalog, čini posebno složenom (nabavka stranih sredstava plaćanja, konverzija domaćeg novca u strani novac, kursne razlike i dr.).

Poslovi platnog prometa sa inostranstvom neposredno se odražavaju na platni bilans svake zemlje. Svako novčano plaćanje prema inostranstvu znači odliv deviznih sredstava. I obrnuto. Svaka novčana naplata iz inostranstva znači priliv (dotok) deviznih sredstava. Sve su to razlozi zbog kojih se poslovi platnog prometa sa inostranstvom posebno regulišu propisima deviznog sistema, odnosno deviznim režimom koji se razlikuje od zemlje do zemlje, u zavisnosti od stanja i odnosa u njihovom platnom bilansu (deficit, suficit i dr.).

1.1. Sistemi međunarodnih plaćanja

Sistem međunarodnih plaćanja se zasniva na:

sistemu multilateralnih plaćanja; sistemu bilateralnih plaćanja.

Sistem multilateralnih plaćanja zasnovan je na valutnoj konvertibilnosti. Valutna konvertibilnost omogućava da se određena valuta (potraživanje) može po određenom paritetu koristiti za plaćanje u bilo kojoj drugoj valuti. Stabilizacija svjetske privrede poslije drugog svjetskog rata ukazala je da je do tada uspostavljeni sistem bilateralnih plaćanja postao uzrok i prepreka daljem razvoju međunarodne trgovinske razmjene koja se zasnivala na slobodnom protoku roba, usluga i kapitala. Sistem bilateralnih plaćanja je napušten, i uspostavljen je sistem multilateralnih plaćanja. Zadatak uspostavljanja novog sistema plaćanja je bio da omogući nesmetan protok roba i usluga i podstakne međunarodnu trgovinsku razmjenu.

Sistem bilateralnih plaćanja zasnivao se na ugovornom regulisanju dvije države



međusobnih plaćanja na klirinškoj osnovi po kojoj se međusobne obaveze i potraživanja kompenziraju (prebijaju putem klirinškog računa). Klirinško plaćanje regulisalo je po pravilu međusobna plaćanja zemalja potpisnica bilateralnog ugovora na jedinstven način i po jedinstvenom paritetu, isključujući iz tog plaćanja svaku treću valutu kao i svaku prodaju i kupovinu valuta zemalja potpisnica na drugom inostranom tržištu. Klirinški račun se može voditi u:

obadvije nacionalne valute (centralna banka kod druge centralne banke ima klirinški račun u domicilnoj valuti posredstvom kojeg vrši plaćanja svojih obaveza);

u jednoj nacionalnoj valuti i kod jedne centralne banke za obadvije zemlje koje učestvuju u klirinškom odnosu;

u valuti treće zemlje kao obračunskoj valuti, pri čemu dužnici uplaćuju na klirinški račun protivvrijednost duga izraženog u obračunskoj valuti.

2. LORO I NOSTRO KONTA

Poslovi platnog prometa sa inostranstvom vrše se preko računa domaćih banaka u inostranstvu i preko računa stranih banaka u bankama domicilne zemlje.

Preduslov normalnog odvijanja međunarodnih plaćanja je da su između zainteresovanih banaka uspostavljeni korespodentski odnosi. U takvim odnosima, domaća banka – korespodent vodi za svaku od svojih korespodentnih inostranih banaka posebne tekuće račune, loro konta (njihove račune), na koje inostrane banke deponuju svoja sredstva disponibilna za plaćanje.

Loro konta u domaćim bankama predstavljaju za inostrane banke nostro konta (naše račune).

3. SREDSTVA MEĐUNARODNIH PLAĆANJA

Sredstva kojima se vrše međunarodna plaćanja su: valute, plemeniti metali (u prvom redu zlato) i devize.

3.1. Valute

Valuta je efektivni inostrani novac, koji u datoj stranoj zemlji predstavlja zakonsko sredstvo plaćanja. Valute mogu biti kurentne (za koje se pouzdano zna da su prave i da su u opticaju) i egzotične (koje su rijetke i malo poznate, i kojih je mnogo više nego što ima država).

3.2. Devize

Instrumenti plaćanja u međunarodnom platnom prometu su:

gotovinski instrumenti deviznog plaćanja (lični ček, bankarski ček, inkaso posao i nalog za isplatu);

mjenice; akreditivi.

Platni promet sa inostranstvom IX


3.3. Gotovinski instrumenti

Gotovinski instrumenti deviznog plaćanja su:

lični ček; bankarski ček; bankarski inkaso posao; nalog za isplatu.

Čekovi su najčešći oblik plaćanja u međunarodnom platnom prometu. Lični ček izdaje kupac (uvoznik) stranom prodavcu robe i njegova naplata ide na teret

tekućeg računa koji kupac ima u banci. Subjekt na teret čijeg računa se izdaje ček naziva se trasat. Subjekt koji naplaćuje ček naziva se remitent. Banka koja izvršava nalog za isplatu naziva se trasant. Međunarodno prebijanje čekova naziva se kliring.

Bankarski ček izdaje finansijska institucija (banka), na sopstveni teret svojim komitentima (kupcima – uvoznicima), koji na računu kod nje drže novčana sredstva, radi plaćanja obaveza prema inostranstvu nastalih po osnovu uvoza roba ili vršenja drugih spoljnotrgovinskih poslova.

Inkaso posao (dokumentarna naplata) može se ugovarati:

kao bankarski inkaso posao sa garancijom banke da će isporučena roba biti plaćena ili bez garancije;

kao direktni inkaso posao (kao izraz posebnog poverenja prodavca u solidnost poslovnog partnera).

Nalog za isplatu je oblik plaćanja u gotovom. Kupac-uvoznik traži od svoje banke da izda nalog za isplatu na dan dospijeća fakture, a pošto je prethodno već primio robu od prodavca iz inostranstva. Ovaj vid plaćanja vrši se po sistemu SWIFT.

3.4. Mjenica

Mjenica (Bili of Exchange) je hartija od vrijednosti, pismeni dokument izdat u strogo zakonskoj formi, kojim se izdavalac mjenice (trasat) obavezuje da će o roku isplatiti određeni iznos ili poziva drugo lice (trasata) da izvrši isplatu.

Mjenica se, pored čeka, najčešće koristi kao instrument u međunarodnom platnom prometu.

3.5. Akreditiv

Akreditiv (Letter of Credit) je instrument u međunarodnom platnom prometu kojim se korisniku stavlja na raspolaganje određena suma novca da njom raspolaže za unaprijed utvrđenu namjenu ili po sopstvenom nahođenju.

3.5.1. Vrste akreditiva

U međunarodnoj trgovini susreću se različite vrste akreditiva. Prema namjeni korišćenja, akreditivi mogu biti:

lični, robni,



permanentni, jednokratni, budžetski, investicioni.

Prema načinu uslovljenosti korišćenja, akerditivi mogu biti:

obični, dokumentarni, domicilirani, cirkuralni.

Dokumentarni akreditiv

Najznačajniji instrument plaćanja u međunarodnom poslovanju je dokumentarni akreditiv. Pomoću dokumentarnog akreditiva obavlja se oko 80% svjetske trgovine.

Učesnici (subjekti) akreditivnog posla su:

nalogodavac – lice koje daje nalog banci za otvaranje akreditiva, najčešće i korisnik

robe ili usluge; akreditivna banka – banka kojoj je upućen nalog za otvaranje akreditiva, odnosno

banka koja otvara dokumentarni akreditiv u svoje ime, za račun svog komitenta, u

korist trećeg lica – korisnika akreditiva; korisnik akreditiva – lice u čiju korist se otvara akreditiv, odnosno prodavač robe ili

izvršilac usluga; avizirajuća banka – banka koja ne preuzima nikakvu obavezu prema korisniku

akreditiva, već samo obavještava korisnika akreditiva da je otvoren akreditiv u njegovu korist i saopštava uslove pod kojima je akreditiv otvoren;

potvrđujuća banka – avizirajuća banka koja prihvata samostalnu obavezu da korisniku stavi na raspolaganje akreditivom predviđen iznos;

isplatna banka – banka koja je ovlašćena od akreditivne banke da isplati akreditvni iznos i izvrši prijem i pregled predviđenih dokumenata;

negocirajuća banka – banka koja je od strane akreditivne banke ovlašćena da otkupi akreditivne mjenice, pri čemu ovlašćenje može biti posebno, kada je jedna banka ovlašćena za negociranje, ili može biti opšte, kada se kao negocirajuća banka može javiti bilo koja banka.

Procedura oko poslova sa dokumentarnim akreditivom je sledeća:

1. Narudžbina robe; 2. Prodavac traži otvaranje dokumentarnog akreditiva; 3. Kupac se obraća svojoj poslovnoj banci sa zahtjevom za otvaranje dokumentarnog

akreditiva; 4. Banka kupca otvara akreditiv i šalje ga svojoj korespodentskoj banci u cilju

notifikacije ili konfirmacije; 5. Prodavac dobija potvrdu o viziranju ili konfirmaciji akreditiva; 6. Prodavac vrši isporuku robe; 7. Prodavac vrši prezentaciju robnih dokumenata u cilju njene naplate; 8. Banka isplaćuje prodavca; 9. Avizirajuća/konfirmirujuća banka podnosi dokumenta na naplatu; 10. Banka vrši isplatu akreditivne sume; 11. Banka obavještava kupca da je isplatila akreditiv; 12. Špediter nakon prezentacije dokumenata predaje robu.

Platni promet sa inostranstvom IX


Dokumentarni akreditiv pojavljuje se u više oblika:

Loro i nosto akreditivi. Loro akreditivima su akreditivi koje otvaraju inostrani kupci u korist domaćih izvoznika i korisnika. Nostro akreditivi su akreditivi koje otvaraju domaći izvoznici u korist inostranih prodavaca.

Neopozivi i opozivi akreditivi. Neopozivi akreditivi predstavljaju neopozivu obavezu akreditivne banke prema korisniku akreditiva, koji se bez saglasnosti ugovornih strana ne može mijenjati niti opozvati. Opozivi akreditiv je otvoreni akreditiv kod kojeg nalogodavac zadržava pravo da ga u svako doba opozove kod banke gdje je akreditiv otvoren, bez obaveze da se o tome prethodno obavijesti korisnik akreditiva. Akreditiv ne može biti opozvan u slučaju kada je plaćen.

Potvrđeni i nepotvrđeni akreditivi. Kada akreditivna banka ovlasti ili pozove posredničku banku da potvrdi njen neopozivi akreditiv i posrednička banka izvrši konfirmaciju traženog akreditiva, radi se o potvrđenom akreditivu. Kada posrednička banka u zemlji prodavca saopštava akreditivne uslove korisniku akreditiva, radi se o nepotvrđenom akreditivu.

Prenosivi i neprenosivi akreditivi. Kada je akreditiv od strane banke označen kao prenosiv, on se može prenositi na drugog korisnika. Ukoliko dokumentarni akreditiv ne sadrži naznaku da je prenosiv, onda se on smatra neprenosivim akreditivom i ne može se prenositi na drugog korisnika ili banku.

Akceptni (mjenični) akreditivi. Osiguranje naplate komercijalnog kredita odobrenom inostranom kupcu robe najefikasnije se obavlja ugovaranjem plaćanja akceptnim akreditivom. Kod otvaranja ovog oblika akreditiva, kupac robe izdaje nalog svojoj banci da u korist prodavca robe na kredit otvori neopozivi dokumentarni akceptni akreditiv i da po prijemu dokumenata i mjenice od strane korisnika akreditiva akceptira mjenicu i da je o dospijeću isplati. Prijemom akceptirane mjenice korisnik akreditiva može mjenicu odmah eskontovati kod akreditivne ili neke druge banke, a može je koristiti kao hartiju od vrijednosti za neka druga plaćanja.

Revolving (rotativni) akreditiv. Ovaj oblik akreditiva se javlja u spoljnotrgovinskom poslovanju zbog isplate čitavog niza unaprijed predviđenih poslovnih transakcija između partnera koji se nalaze u stalnoj poslovnoj vezi. Specifičnost ovih akreditiva je u tome da se njihovim iskorišćenjem akreditiv ne gasi, već se obnavlja na prvobitni iznos.

Pokriveni, djelimično pokriveni i nepokriveni akreditivi. Kada nalogodavac prilikom otvaranja akreditiva kod akreditivne banke položi pokriće za plaćanje, onda je to pokriveni akreditiv. Ako položi djelimično pokriće za otvoreni akreditiv, onda je to djelimično pokriveni akreditiv. Ako se ne izvrši polog pokrića, onda se radi o nepokrivenom akreditivu.

Podakreditiv. Dokumentarni akreditiv kod koga nalogodavac akreditiva izdaje nalog akreditivnoj banci za otvaranje novog akreditiva za čije pokriće daje dokumentarni akreditiv koji je otvoren u njegovu korist. otvaranjem podakreditiva korisnik – prodavac robe uspijeva da proda robu koju nije ni posjedovao već ju je nabavio novom transakcijom za čije plaćanje je upotrijebio akreditiv.

Stand by akreditiv. Otvaranjem ovog oblika akreditiva, banka se obavezuje da će korisniku akreditiva isplatiti određeni iznos, pod uslovom da korisnik akreditiva u određenom vremenskom period podnese isplatnoj banci pismenu izjavu da dužnik-nalogodavac nije u roku izvršio svoju ugovorenu obavezu. Na osnovu svojih karakteristika, stand by akreditiv je sličan garanciji za izvršenje posla.

Tehnologija po kojoj u međunarodnoj trgovinskoj praksi funkcioniše dokumentarni akreditiv regulisana je Jednoobraznim pravilima, koje je donijela Međunarodna trgovinska komora u Parizu.



3.6. Kreditno pismo

Kreditno pismo je pismeni nalog domaće banke, kojim ovlašćuje banku kontokorenta u inostranstvu da licu koje je navedeno u pismu isplati određenu sumu novca, odjednom ili djelimično, u unapred definisanom vremenskom periodu. Kreditno pismo je, u stvari, poseban oblik dokumentarnog akreditiva.

4. SAVREMENI SISTEMI MEĐUNARODNOG PLATNOG PROMETA

4.1. SWIFT

SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecomunications) je svjetska mreža (zajednica) od preko 7.600 finansijskih institucija, iz 198 zemalja, međusobno povezanih elektronskim sistemom transakcija, kroz koju se svakog radnog dana, po modelu potpune automatizacije („End to End Automation“), u svjetskim razmjerama, realizuju brojni platni nalozi i druge poruke za međunarodna plaćanja.

Prosečna dnevna vrijdnost platnih poruka preko SWIFT mreže procjenjuje se na preko 5 hiljada milijardi US $ (odnosno preko 5 triliona US $)113. SWIFT je osnovan 1973. god. u Briselu.

4.2. TARGET

TARGET je sistem elektronskog načina plaćanja (Trans-European Automated Real-time Gross settlment Express Transfer) i ključni instrument Evropske centralne banke (ECB) u vođenju monetarne politike.

TARGET obezbjeđuje pravovremeni preko granični transfer kapitala između banaka i dozvoljava plaćanja – posebno na tržištu novca – na području valutnog sistema evra uz niske troškove i visoku sigurnost plaćanja.

4.3. BOLERO

BOLERO je elektronska mreža (asocijacija), koju je, 1998. god. osnovala grupa zainteresovanih industrijskih kompanija, pod pokroviteljstvom SWIFT i TT kluba (TT Club), u cilju kreiranja zajedničke „e – commerce“ platforme za potrebe efikasnijeg odvijanja novčanih i robnih tokova unutar svjetske trgovine.

Glavni zadatak BOLERO mreže je da podstiče i promoviše primjenu međunarodnih standarda u elektronskoj trgovini, kao i da obezbijedi bezbijedan pravni okvir u okviru kojeg se zahtjevima tradicionalne logističke dokumentacije može rukovati na elektronski način bez mijenjanja ravnoteže rizika između strana u poslu. Sada je preko 10.000 kompanija širom sveta uključeno u elektronsku mrežu BOLERO.

113 (www.swift.com)

DOKUMENTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU

X


DOKUMENTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU

1. DOKUMENTI U MEĐUNARODNOM POSLOVANJU

Međunarodni promet roba i usluga podrazumijeva da se na međunarodnom tržištu pronađe kupac za proizvode iz proizvodnog asortimana preduzeća koje izvozi robu ili uslugu na međunarodno tržište. Poslije uspostavljanja kontakta sa kupcem slijedi sklapanje kupoprodajnog ugovora kojim se regulišu prava i obaveze kupca i prodavca. Poslije potpisivanja ugovora, slijedi isporuka robe ili usluge, fakturisanje robe i naplata realizovane robe ili usluge.

Prodaju roba ili usluga na međunarodnom tržištu možemo podijeliti u dvije faze, i to:

upravljanje prodajom; realizacija prodaje.

1.1. Upravljanje prodajom

Upravljanje prodajom je dio funkcije marketinga, koja se odnosi na:

istraživanje tržišta i navika i očekivanja potrošača; definisanje i realizaciju prodajne politike; kreiranje plana prodaje.

Poslovi izvoza često prate problemi, koji su posljedica:

nedovoljnog poznavanja i nedovoljne informisanosti o tržištu na koje se izlazi; neadekvatnog kvaliteta proizvoda; jezičkih barijere; nedovoljnog poznavanja stranih kanala distribucije; nedovoljnog poznavanja carinskog sistema; neprepoznavanje administrativnih (necarinskih) barijera; nerazvijene saradnje sa diplomatskom misijom svoje zemlje koja je u zemlji nama

ciljnog tržišta; neprihvatanja i neimplementiranja međunarodno prihvatljivih standarda; nedovoljnog poznavanja i nedovoljne informisanosti o konkurentskom potencijalu na

inostranom tržištu

Upravljanje prodajom ili menadžment prodaje na inostranom tržištu je svestran posao koji zahtijeva dobru informisanost o prilikama na inostranom tržištu, kreativnost i kontinuirano usavršavanje metoda i tehnika prodaje i istraživanja tržišta. Prodaja u budućnosti će se zasnivati na znanju i kreativnosti prodajnog osoblja.

Kako doći do potrebnih informacija? Postoji nekoliko načina i niz izvora posredstvom kojih možemo doći do željenih

informacija. Neki od njih su: direktno slanje upita potencijalnim kupcima, razgovori sa predstavnicima privredne komore, ministarstva inostranih poslova, sajamskih manifestacija, interneta, štampe, međunarodnih trgovinskih udruženja itd. Najpouzdanije informacije o inostranom kupcu se dobijaju od organizacija koje se bave ispitivanjem poslovnog boniteta potencijalnog inostranog kupca.



1.2. Realizacija prodaje

Realizacija prodaje je faza operativnog karaktera koja podrazumijeva realizaciju spoljnotrgovinskih aktivnosti. Ova faza obuhvata:

pregovaranje i zaključivanje ugovora o međunarodnoj kupoprodaji; isporuku robe; fakturisanje robe; naplatu isporučene robe.

Tokom realizacije prodaje, kupac i prodavac uglavnom ne dolaze u kontakt sa robom kojom trguju. Oni posredstvom dokumenata koja prate spoljnotrgovinsku razmjenu prate tok realizacije ugovorenog posla. Dokumenta koja prate spoljnotrgovinsku razmjenu su:

ugovor o međunarodnoj kupoprodaji robe; komercijalna i carinska faktura; otpremnica; tovarni list; jedinstvena carinska isprava;

Dokumenta koja prate spoljnotrgovinske poslove možemo podijeliti u četiri kategorije, i to:

trgovačka-robna dokumenta; transportna dokumenta; carinska dokumenta, bankarska dokumenta.

2. UGOVOR O MEĐUNARODNOJ PRODAJI ROBE

Pod ugovorom o međunarodnoj prodaji robe, podrazumijeva se takav ugovor u međunarodnom poslovnom pravu na osnovu kojeg jedna strana (prodavac) preuzima obavezu da drugoj ugovornoj strani (kupac) prenese pravo svojine na robi i da mu je u tu svrhu preda, a kupac se obavezuje da plati cijenu u novcu i da preuzme robu114. Na osnovu prethodne definicije može se zaključiti, da ugovor o međunarodnoj prodaji robe predstavlja pravni posao sa elementom inostranosti, koji obavezuje prodavca da preda ugovorenu robu u skladu sa ugovorenim kvalitetom i rokom, a kojom prodavac stiče pravo svojine uz isplatu ugovorene sume.

Prodavac i kupac, po svojoj volji određuju sadržinu ugovora, uslove i formu ugovora, ako zakonom nije drugačije definisano. Zaključeni ugovor za njih ima snagu zakona i po stupanju na snagu proizvodi pravna dejstva. Ugovorne strane tokom sklapanja ugovore nastoje da u njega ugrade odrednice koje njima najviše odgovaraju. U cilju eliminisanja potencijalnih rizika, za ugovorne strane je važno da precizno definišu sve elemente ugovora, a to su:

naziv i adresa ugovornih strana; precizan naziv i opis robe ili usluge koja je predmet ugovora (pakovanje, dizajn,

težina i sl....); cijena, uključujući i popuste; valuta u kojoj se vrši plaćanje,

114 Stanković M., Stanković S., Međunarodno poslovno pravo, 2001. Beograd, Mrlješ d.o.o., str. 371.

Dokumenti u međunarodnom poslovanju X


način i rokovi plaćanja; precizan termin isporuke sa mjestom i načinom isporuke; pravno vlasništvo – momenat kada vlasništvo prelazi sa prodavca na kupca; način transporta; Incoterms klauzula (odgovornost za osiguranje i prevoz); garancije i troškovi banaka, dokumenta koja zahtijeva kupac; način rešavanja eventualno nastalog spora po osnovu ugovora o kupoprodaji roba.

Danas, postoje velike razlike između nacionalnih prava koje su naslijeđene od prije. To predstavlja teškoću za razvoj međunarodne trgovine. Takvo stanje zahtijevalo je unificiranje prava koja neće biti osjetljiva na nacionalne granice, a koja će istovremeno biti razumljiva i prihvatljiva za poslovni svijet. To je rezultiralo stvaranjem Konvencije Ujedinjenih Nacija o međunarodnoj prodaji robe iz 1980. god., poznatije kao Bečka Konvencija o međunarodnoj prodaji robe. Pravila Konvencije se primjenjuju samo na teritoriji zemalja koje su ratifikovale Konvenciju.

3. ROBNA DOKUMENTA

Robna dokumenta daju opis roba koja je predmet međunarodne isporuke. Robna dokumenta su prateća dokumenta koja prate robu od mjesta isporuke do krajnjeg odredišta robe. Robna dokumenta su:

Trgovačka (komercijalna) faktura. Predstavlja osnovni dokumenat kojeg izdaje izvoznik robe i predstavlja dokaz o izvršenoj kupoprodaji. Faktura se izdaje na memorandumu firme, po hronološkom redu, gdje svaka faktura ima svoj evidencioni broj. Faktura mora da sadrži: naziv i adresu izvoznika, naziv i adresu kupca, istovarno mjesto, datum otpreme, podatke o isporučenoj robi: trgovački naziv sa fabričkom šifrom, količinom, broj koleta, jediničnu cijenu u ugovornoj valuti, ukupnu vrijednost isporučene robe, način plaćanja, naznaku pariteta, podatke o prevoznom sredstvu i druge podatke koji se smatraju potrebnim. Faktura mora biti ovjerena od strane ovlaštenog lica. Original se šalje poštom kupcu kao osnovni dokument kod naplate robe.

Carinska faktura. Ovaj dokumenat prati robu u izvozu i služi kao carinska osnovica u procesu carinjenja. Mora biti ovjerena od strane carinarnice. Identična je prethodnom dokumentu uz dodatak podataka o prevozniku robe. Ukoliko se radi o izvozu proizvoda sa porijeklom u zemlje sa kojima je potpisan preferencijalni sporazum o slobodnoj trgovini, a koji, u okviru Sporazuma, uvozniku omogućava određene olakšice, tada izvoznik može unositi na carinsku fakturu tzv. izjavu na računu, i to u slučaju: ako je ovlašteni izvoznik ili ako ukupna vrijednost ne prelazi 6.000 €. Carinska faktura se izdaje na jeziku kupca ili na engleskom jeziku. Izdaje se u više primjeraka, najčešće 8, od kojih 2 originala ostaju u preduzeću, a ostali se daju prevozniku za potrebe evidencije (špediter, carina, kupac, prevoznik).

Proforma faktura. Proforma faktura je dokument koji izdaje izvoznik na zahtjev kupca u svrhu avansnog plaćanja. U slučajevima kada kupac plati robu na osnovu proforma fakture, ona može poslužiti za utvrđivanje carinske osnove u postupku carinjenja, ukoliko kupac priloži dokaz o plaćanju.

Gratis faktura. Ovaj dokument izdaje izvoznik robe za robu koja se isporučuje gratis – bez plaćanja protiv-vrijednosti. Gratis faktura sadrži sve podatke kao i trgovačka



faktura. U ovom dokumentu je potrebno naglasiti da je roba gratis, a da navedeni iznos služi samo u carinske svrhe.

Otpremnica. Dokument se izdaje u momentu kada se roba otprema iz skladišta prodavca. Potpisuje je magacioner, prevoznik i kupac po istovaru. Otpremnica prati robu do mjesta odredišta navedenog u kupoprodajnom ugovoru. Otpremnica mora da sadrži: adresu primaoca, istovarno mjesto, datum utovara, registarski broj prevoznika, podatke o prevozniku, podatke o tovarenoj robi, naziv i šifru robe, količinu i težinu robe.

Specifikacija robe. Specifikaciju robe izdaje izvoznik sa detaljnim opisom svih pozicija isporučene robe, a koja zbog nedostatka prostora, nije mogla biti navedena u fakturi ili otpremnici. Predstavlja dokument koji sadrži sve osnovne i potrebne karakteristike robe koja je predmet otpreme, odnosno kupoprodajnog ugovora. Na osnovu ovog dokumenta, može se vidjeti da li je ispoštovan ugovor, a predstavlja i osnov za brz i efikasan prijem robe.

Lista pakovanja. Ovaj dokument predstavlja specifikaciju robe po pojedinačnim pakovanjima, onako kako je roba upakovana. Lista ne sadrži cijene. Lista pakovanja se nalazi u svakom kontejneru/koletu, kako bi, pri pregledu robe bila lako dostupna. Zbir pojedinačno naznačenih količina u listama pakovanja mora odgovarati količini isporučene robe naznačenoj na fakturi.

Dokaz o kvalitetu i ispravnosti robe. Ispravnost robe se dokazuje na osnovu uvjerenja o kvalitetu i ispravnosti robe. Koja dokumenta se uzimaju kao dokaz, zavisi od vrste robe koja je predmet kupoprodajnog ugovora. Najčešće se upotrebljavaju: uvjerenje o zdravstvenoj ispravnosti, sanitarno, fitopatološko i veterinarsko uvjerenje. Uvjerenja izdaju ovlaštene stručne organizacije.

Atest proizvođača. Predstavlja dokument kojim proizvođač potvrđuje da je roba proizvedena u njegovim pogonima i da zadovoljava međunarodno prihvatljive standarde za tu vrstu robe.

4. TRANSPORTNA DOKUMENTA

Transportna dokumenta su dokumenta koja prate robu i daju se na uvid carinskim organima prilikom izvoznog i uvoznog carinjenja. Transportna dokumenta su:

Međunarodni tovarni list. Dokumenat je obavezan u drumskom saobraćaju. Izdaje ga prevoznik u nekoliko primjeraka poslije utovara robe. Predstavlja ugovor kojim se prevoznik obavezuje da će preuzetu robu isporučiti na ugovoreno odredište. Tovarni list mora biti potpisan od strane pošiljaoca, prevoznika i primaoca. Ukoliko dokument nije potpisan od sve tri strane, vozar ne može naplatiti svoje usluge. Dokument sadrži podatke o pošiljaocu, primaocu i prevozniku robe. Sa ciljem efikasnijeg obavljanja međunarodnog transporta i transparentnosti poslova, Unija za međunarodni transport je usvojila jedinstvenu formu obrasca Međunarodnog tovarnog lista, koja obavezuju imaoca Međunarodnog tovarnog lista na pridržavanje odredbi o međunarodnoj konvenciji.

Međunarodni željeznički tovarni list. Dokument predstavlja ugovor o prevozu u željezničkom saobraćaju. Međunarodni željeznički tovarni list izdaje otpremna željeznička stanica. Dokumenat glasi na ime primaoca robe. Originalni dokument prati robu i namijenjen je primaocu. Špediter dobija ovjerenu kopiju željezničkog tovarnog lista.

Dokumenti u međunarodnom poslovanju X


Avionski tovarni list. Ovaj dokument se pojavljuje u vazdušnom saobraćaju i u slučajevima kada je robu potrebno jako brzo isporučiti kupcu. Avionski tovarni list sadrži set od dvanaest primjeraka. Tri primjerka su orginali, a devet primjeraka kopije. Originale dobijaju: prevoznik, primalac robe i pošiljalac robe. Prevoznik na bazi avionskih tovarnih listova priprema kargo manifest, koji predstavlja zbirni avionski tovarni list koji sadrži sve podatke o robi koja se prevozi. Kargo manifest potpisuje kapetan aviona i stavlja se carinarnici na uvid prije polijetanja i poslije slijetanja.

Konosman. Ovaj dokument predstavlja pomorski i riječni konosman – teretnicu. Konosman se ispostavlja špediteru izvoznika, nakon izvršenog utovara robe na brod. Konosman predstavlja i hartiju od vrijednosti, jer imalac konosmana je vlasnik robe. Za razliku od konosmana, pomorski i riječni tovarni list nije hartija od vrijednosti. Predstavlja dokument koji izdaje brodar prilikom utovara robe radi prevoza do pošiljaoca i predstavlja dokaz o prijemu robe i ugovor o prevozu robe.

5. CARINSKA DOKUMENTA

Carinska dokumenta se izdaju od strane carinskih organa tokom postupka carinjena robe. Izdavanje carinskih dokumenata je standardizovano. Najvažnija carinska dokumenta su:

Jedinstvena carinska isprava. Dokumenat je obrazac carinske deklaracije kojim se roba prijavljuje carinskim organima. Dokumenat popunjava špediter i sadrži: podatke o izvozniku, kupcu, podnosiocu isprave, graničnom prelazu i sve podatke o robi koja je predmet transporta. Podaci iz deklaracije o robi iz transportnog sredstva moraju da odgovaraju i budu identični podacima iz prateće dokumentacije. Jedinstvena carinska isprava sastoji se od pet primjeraka i namijenjeni su carinskim ispostavama, izvozniku i špediteru. Ovjeravaju se od strane carinskog službenika, koji zadržava dva primjerka, treći predaje špediteru, a četvrti i peti predaje vozaču. U odredišnoj carinarnici, oba primjerka ovjerava carinski službenik, pri čemu jedan zadržava, a jedan vraća vozaču koji je predaje izvozniku.

Deklaracija o carinskoj vrijednosti. Dokumenat sadrži podatke o vrijednosti robe koja je predmet pošiljke i služi za naplatu carine i drugih uvoznih dažbina.

Uvjerenje o porijeklu robe. Dokumenat predstavlja dokaz da je roba domaćeg porijekla, a izdaju ga carinski organi prilikom izvoznog carinjenja robe. Uvjerenje se izdaje na zahtjev izvoznika, na propisanom obrascu, uz sva dokumenta neophodna za utvrđivanje porijekla robe.

6. BANKARSKA GARANCIJA

Bankarska garancija je dokumenat koji predstavlja instrument osiguranja plaćanja ili izvršenja ugovorenih obaveza. Ovim dokumentom, banka garantuje da će nalogodavac garancije u ugovorenom roku ispuniti svoje obaveze navedene u garanciji prema korisniku garancije.

Bankarska garancija predstavlja sredstvo za obezbjeđenje od finansijskih rizika koji prate uvozno-izvozne poslove. Bankarskom garancijom se, banka koja izdaje garanciju obavezuje da će korisniku garancije (prodavac) u slučaju da mu kupac ne ispuni ugovorom predviđene obaveze o dospjelosti, izmiriti obavezu, ako budu ispunjeni uslovi navedeni u garanciji.



Bankovna garancija podrazumijeva pravne odnose između najmanje tri lica:

odnos između povjerioca i dužnika iz osnovnog ugovora; odnos između banke i nalogodavca; odnos između banke i korisnika garancije.

Najvažniji elementi bankarske garancije su:

naziv i sjedište davaoca i primaoca garancije; novčani iznos na koji garancija glasi; opis posla čije se ispunjenje obezbjeđuje bankovnom garancijom; period važenja bankarske garancije; mjesto i datum izdavanja garancije; potpis ovlaštenog lica davanja garancije.

7. DOKUMENTI O OSIGURANJU ROBE – POLISA OSIGURANJA

Polisa osiguranja predstavlja ispravu koja se ispostavlja u predviđenoj formi prilikom sklapanja ugovora o osiguranju ili posle zaključenog ugovora koju izdaje osigurač drugoj ugovornoj strani – ugovaraču osiguranja, kao dokaz o zaključenom ugovoru.

Bitni elementi polise osiguranja su:

označenje lica; označenje robe koja se osigurava; definisanje rizika koje pokriva osiguranje; osigurana suma; premija osiguranja; definisanje uslova pod kojima se vrši osiguranje.

Postoji više oblika polisa, kao što su:

pojedinačne polise – pojedinačni ugovor o osiguranju. opšte polise – opšti ugovor o osiguranju. izvozna polisa – osiguranje robe koja se izvozi. uvozna polisa – osiguranje robe koja se uvozi. devizna polisa – osiguranje robe zaključeno u inostranoj valuti. valutirana polisa – polisa zaključena na ugovornu vrijednost osiguranog predmeta. kasko polisa – osiguranje prevoznog sredstva. kargo polisa – osiguranje robe. prenosiva polisa – polisa se može prenositi sa jednog osiguranika na drugog

osiguranika. neprenosiva polisa – polisa se ne može prenositi sa jednog osiguranika na drugog

osiguranika.

Polisa može glasiti na ime, po naredbi ili na donosioca. Prenosiv je samo original polise. Ako nastane šteta na robi, pojavljuje se pred osiguravajućom kućom osiguranik i kao dokaz svog prava na nadoknadu štete podnosi uz odštetni zahtjev i originalni primjerak polise osiguranja.

ARBITRAŽNO REŠAVANJE POSLOVNIH SPOROVA

XI


ARBITRAŽNO REŠAVANJE POSLOVNIH SPOROVA

1. NASTANAK TRGOVINSKE ARBITRAŽE

Karakteristika XX vijeka u oblasti razvoja prava je afirmacija međunarodne trgovinske arbitraže.

Istorija nastanka arbitraže uopšte, podrazumijevajući i oblik međunarodne trgovinske arbitraže, bilježi svoje početke mnogo ranije prije XX vijeka.

Arbitraža potiče iz najstarijih vremena: prema nekim mišljenjima ona je oduvijek postojala, odnosno stara je koliko i sam ljudski rod.

Značajni zapisi o arbitraži vezani su za antičko doba i rešavanje sporova između država-gradova.

Kad se govori o istorijatu arbitraže, često se citiraju misli Aristotela koji kaže „arbitar teži za pravičnošću, sudija za zakonom, a arbitraža je stvorena da bi se pravičnost mogla primeniti”, i Cicerona koji je govorio “da se od presude traži da bi se sve dobilo ili sve izgubilo, a da se arbitraže uzimaju sa namjerom da se sve ne izgubi, niti sve dobije“.

Arbitraža o kojoj govore Aristotel i Ciceron nije oblik današnje arbitraže, to je oblik mudrog posredovanja ili mirenja stranaka u sporu. Ono što je značajno u citiranim mislima jeste postojanje ideje o takvom načinu djelovanja između ljudi i predstavlja preteču angažovanja privatnog sudije, koji će riješiti spor objektivno i nepristrasno.

U Rimskom pravu se sreće i pojam Compromissum-a, koji predstavlja ugovor o arbitraži, koje stranke mogu zaključiti i na osnovu kojeg se određuje plaćanje ugovorene kazne za nepoštovanje arbitražne odluke.

Razvoj arbitraže u Srednjem vijeku se nastavlja paralelno sa razvojem gradova i trgovine, koja traži jednostavniji i brži način rešavanja sporova od klasičnog državnog sudstva. U tom periodu, dolazi do razvoja trgovinskih običaja i stvaranja trgovinskih uzansi, koje kasnije postaju osnova trgovinskog prava.

Analizirajući istorijske izvore arbitraže, možemo zaključiti da je arbitraža veoma stara institucija, koja dugo traje. Međutim, sve do XIX vijeka arbitraža je imala ulogu očuvanja dobrih odnosa među ljudima.

Tradicionalni tip arbitraže ni danas nije u potpunosti iščezao, ali pored njega razvile su se i nove vrste arbitraže115.

Razvoj trgovinske arbitraže, a posebno međunarodnih ekonomskih odnosa je pojava novijeg datuma, odnosno intenzivniji razvoj ovih pojava je karakteristika XX vijeka. Razvoj trgovinske arbitraže odvijao se paralelno sa razvojem međunarodnih ekonomskih odnosa između pojedinih država i stvaranjem međunarodne ekonomske zajednice.

Primarni motiv, koji je uticao na poslovne ljude, da u svojim međunarodnim ugovorima za slučaj spora predvide arbitražu je nastojanje da se spor riješi pravilno, brzo i efikasno uz uzimanje u obzir profesionalnih običaja i odgovarajućih pravila ponašanja.

Stranke pred ovom arbitražom pripadaju svijetu biznisa čiji je primarni cilj uspješna realizacija poslovnih aktivnosti, kao i zadržavanje dobrih poslovnih odnosa i ugleda same firme.

Sa druge strane, cilj međunarodne trgovinske arbitraže nije samo presuđivanje u sporu, nego i doprinos izgradnji uspješnih i dobrih poslovnih odnosa između poslovnih subjekata u okviru međunarodne ekonomske zajednice kao cjeline. 115 Opširnije vidjeti: Pak M., Međunarodno privatno pravo, Beograd, 1989, str. 391; Radomir Đurović, Međunarodno privredno pravo, Beograd, 2000, str. 44; Aleksandar Jakšić, Međunarodna trgovinska arbitraža, Beograd 2003, str. 66.)



Međunarodna trgovinska arbitraža daje doprinos sprečavanju nastanka sporova, kao i stvaranju uslova u odvijanju međunarodnih poslovnih transakcija.

Na osnovu prethodno rečenog, međunarodna trgovinska arbitraža svoju afirmaciju stiče u periodu između dva svjetska rata, a svoj razvoj i sticanje ugleda stiče poslije drugog svjetskog rata. Na njen razvoj utiče nezadovoljstvo poslovnog svijeta sporim rešavanjem sporova od strane nadležnih državnih organa, koji nisu mogli pratiti dinamiku razvoja međunarodnih ekonomskih odnosa. Na osnovu toga, dolazi do osnivanja institucionalnih i specijalizovanih međunarodnih trgovinskih arbitraža, kao i do nastanka u mnogim državama stalnih arbitraža, koje su po prirodi nastanka nacionalne ali istovremeno i međunarodne po prirodi sporova koje rešavaju.

Jedna od karakteristika XX vijeka je ubrzani ekonomski razvoj, razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa koji je rezultirao pojavom i nastankom velikog broja ekonomskih integracionih blokova kako, svjetskog tako i regionalnog karaktera, a sve u cilju globalizacije svjetske privrede i svjetskog tržišta.

Na takvoj sceni, danas je gotovo nezamislivo da spoljna trgovina ili bilo koji drugi oblik poslovanja sa inostranstvom ne računa na ulogu i efikasnost međunarodne trgovinske arbitraže.

Brojni međunarodni ugovori iz oblasti klasinih poslova robnog prometa (ugovor o kupoprodaji, špediciji, komisioni i dr.), kao i poslovi međunarodnih i međudržavnih investicionih radova, bankarski poslovi, ugovorni odnosi iz domena transfera kapitala, tehnologije, poslovi osiguranja i mnogi drugi međunarodni ugovorni poslovi, teško se mogu sresti bez klauzule o arbitražnom rešavanju sporova koji bi mogli proizaći iz takvog ugovornog posla.

Takve klauzule ugovora nazvane arbitražnim sporazumom stranaka, sadrže i druge elemente kao što su naziv arbitraže pred kojom će se eventualno nastali spor voditi, opredeljenje za arbitra pojedinca ili za arbitražno vijeće trojice arbitara, označenje jezika na kojem će se arbitražni postupak voditi i dr.

Pored ovoga, važno je istaći da po pravilu ne izostaje ni formulacija da stranke pristaju da odluka bude konačna i obavezujuća za stranke, odnosno unaprijed prihvataju presudu koju arbitraža treba da donese.

Osnovne karakteristike međunarodne trgovinske arbitraže su:

predstavlja postupak rješavanja poslovnih sporova; arbitražni postupak obavljaju arbitri koje same stranke mogu imenovati; ovlaštenja arbitara u postupku rešavanja spora proizilaze iz privatno-pravnog

sporazuma stranaka (na osnovu kompromisorne klauzule ili kompromisa); od arbitraže se očekuje brzo, efikasno i nepristrasno rešenje spora; arbitraža predstavlja privatnopravni sistem rešavanja spora; arbitražna odluka je konačna i obavezujuća za stranke u sporu.

Sam arbitražni postupak i odluka su nezavisni od nacionalnih pravosudnih sistema. Važno je naglasiti da nacionalni pravosudni sistemi intervenišu samo kada je potrebno potvrditi arbitražnu odluku, odnosno njenu pravovaljanost, ili u slučaju prinude izvršenja arbitražne odluke ukoliko to stranka iz spora odbija da izvrši.

2. ULOGA ARBITRAŽE U MEĐUNARODNOJ TRGOVINI

Tradicionalna borba oko teritorija, oružani sukobi i hladni rat zamijenjeni su ekonomskom i tržišnom utakmicom. Međunarodna trgovina i finansijski kapital imaju odlučujuću ulogu u

Arbitražno rešavanje poslovnih sporova XI


kreiranju i stvaranju novih međunarodnih političkih i ekonomskih odnosa. Težnja za teritorijalnom ekspanzijom zamijenjena je težnjom za ekonomskom ekspanzijom i ostvarenjem što većeg tržišta.

Danas, većina država je deklarativno opredijeljena za slobodu međunarodne trgovine, ali takođe, te države nastoje da zaštite svoju privredu primjenom necarinskih barijera (tradicionalne, administrativne i tehničke necarinske barijere) jer carine su u velikoj mjeri ograničene. Sve ovo prouzrokuje nastajanje poslovnih sporazuma na međunarodnom planu.

Razvoj međunarodnih poslovnih odnosa i porast broja sporova koji iz njih proizilaze doprinijeli su da se međunarodna trgovačka arbitraža prihvati kao najprikladniji način i organ za njihovo rešavanje. Razlozi ovakvog shvatanja su što se državni sudovi identifikuju sa ekonomskim, pravnim i političkim uređenjem odnosne države, te s toga ne uživaju povjerenje poslovnih subjekata.

Dalji razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa i razvoj poslovnih transakcija nemoguće je zamisliti bez postojanja i djelovanja međunarodne trgovačke arbitraže. Poslednjih nekoliko decenija, ona je dominantan metod rešavanja poslovnih sporova. Danas, 70% poslovnih sporova međunarodnog karaktera rešava se pred međunarodnim trgovinskim arbitražama institucionalnog ili ad hoc karaktera.

Stranke u poslovnim arbitražnim sporovima su poslovni ljudi kojima je primarni cilj uspješno obavljanje poslovnih aktivnosti. Oni teže da očuvaju i unaprijede poslovnu saradnju i poslovne odnose, sačuvaju ugled i imidž i uz što manje troškove i prisustvo javnosti izađu iz kriznih situacija.

Arbitraža je institucija koja ima najviše sluha za poslovne odnose i interese poslovnog svijeta. Arbitri ovog suda su dobri poznavaoci međunarodne poslovne prakse i tehnika poslovanja. Uživaju poverenje stranaka jer su u mogućnosti da rješavaju nastale sporove na brz i efikasan način, upravo onako kako to zahtijeva međunarodno kretanje roba i usluga.

Arbitri premošćuju nepovjerenje koje je sa ili bez osnova. Na primjer, Američka kompanija ne želi da se sudi pred ruskim nacionalnim sudom, ali takođe, ni ruska kompanija ne želi da se spor rješava pred američkim nacionalnim sudom. S toga, jedino rješenje je međunarodna trgovačka arbitraža.

Međunarodna trgovačka arbitraža je priznata i prihvaćena u cijelom svijetu. Kao način rešavanja međunarodnih poslovnih sporova, često, stranke pred arbitražom imaju veći interes da zadrže poslovne odnose nego da dobiju konkretan spor. Prednost arbitraže je što često djeluje psihološki kao faktor koji ima odlučujuću ulogu u ponašanju stranaka, naročito onih koje se ne pridržavaju međunarodno prihvaćenih standarda.

Osnovne karakteristike arbitraže su sastav vijeća na koji stranke imaju uticaja (mogu same da ga sastavljaju), stručnost i nepristrasnost arbitara, manja doza formalizma, jednostepenost i tajnost postupka, uska veza sa poslovnim svijetom i odsustvo politike.

Primarni zadatak savremenog poslovanja je da se učini sve kako bi se ispoštovale obaveze koje proizilaze iz međunarodnih poslovnih ugovora. Poslovnim sporovima se nanosi šteta poslovanju kompanija, narušava se njen imidž i kredibilitet. Zbog svih negativnih posljedica koje za sobom povlači sudsko rešavanje poslovnih sporova, poslovni sporovi pred redovnim sudovima danas su izuzetak.

3. MIRENJE PRED MEĐUNARODNIM TRGOVINSKIM ARBITRAŽAMA

Procedura rešavanja poslovnih sporova predstavlja centralnu ustanovu od koje zavisi efikasnost i budući razvoj međunarodne trgovine.

Uspešno poslovno pregovaranje dovodi do potpisivanja poslovnog ugovora, u kome su



precizirane sve odredbe poslovnog dogovora o privrednoj saradnji, zajedničkom ulaganju, kupovini ili prodaji robe.

Međutim, problem nastaje ako jedna od stranaka potpisnica ugovora ne ispoštuje odredbe poslovnog ugovora, ili iz nekih drugih razloga realizovanje poslovnog ugovora bude onemogućeno.

Smatra se da je najpodesnije da sporovi u multilateralnom trgovinskom sistemu budu rešavani putem kompromisa, na bazi pregovora, a u krajnjem slučaju pred nekom od brojnih trgovinskih arbitraža.

Rešavanje sporova pred državnim sudovima proizvodi negativnosti kroz publicitet koji se daje tim sporovima.

Prije pokretanja procedure za rešavanje spora, obije stranke treba da preduzmu međusobne konsultacije i da pruže punu pažnju uzajamnim zahtjevima i pretpostavkama.

Prije pokretanja postupka za formiranje arbitražnog vijeća, stranke mogu koristiti postupak mirenja i to prema pravilima stalnih arbitraža ili neposrednim pozivanjem na građanski sudski postupak domaće ili strane zemlje.

Postupak za mirenje po pravilu pokreće se pred arbitražom čija je nadležnost ugovorena za slučaj spora ili pravnog posla. Takođe, stranke se mogu obratiti za posredovanje u mirenju i nekoj drugoj arbitražnoj instituciji.

Sporazum o mirenju se zaključuje na isti način kao kompromis, najčešće je to onda kada je spor već nastao.

Ovakav vid rešavanja spora nema obavezujući karakter, ali može doprinijeti razvoju daljne poslovne saradnje i mirnom i prijateljskom prevazilaženju trenutnih kriza u poslovnoj saradnji.

Svaka stranka u toku postupka može odustati od ovakvog načina rešavanja nastalog spora. Međutim, ovakav način rešavanja spora pomaže strankama da bolje upoznaju prirodu spora, probleme, spoznaju svoje međusobne interese i brojne mogućnosti koje mogu dovesti do rešenja problema.

Važno je pomenuti da medijatori ovog postupka ne donose rješenja, već samo pomažu strankama da same pronađu rješenje. Ovaj neformalan postupak ima određene funkcije koje realizuje medijator, i to: uspostavljaju dijaloga između stranaka u sporu; služe kao posrednici strankama u sporu; obezbjeđuju tajnost i povjerljivost postupka rješavanja spora.

Ovakav vid rešavanja poslovnih problema primjenjuje se posle nastanka spora, i služi kao alternativa sudskom postupku.

Na ovaj način, stranke u sporu same iznalaze rješenje problema, što se pozitivno odražava na buduću poslovnu saradnju. Ovakvim načinom rješavanja poslovnih sporova dolazi do izražaja osećaj prijateljstva.

Za svaki poslovni ugovor je najvažnije da bude uspješno realizovan, odnosno da ugovorene strane ispune svoje ugovorom preuzete obaveze. Svaki spor, nastao kao posljedica neispunjenja preuzetih obaveza prouzrokuje poremećaje poslovnih odnosa.

Arbitražni način rešavanja sporova omogućava strankama da definišu čitav niz faktora koji su od značaja za uspješno rješenje nastalog spora. Stranke mogu samostalno da izaberu mjerodavno pravo, arbitre, mjesto arbitraže, jezik na kome će se proces odvijati i dr.

Poslovnom svijetu se preporučuje da precizno utvrde koja je međunarodna trgovinska arbitraža nadležna u slučaju nastanka spora po predmetnom ugovoru, jer nije svejedno da li u međunarodnom poslovnom sporu odlučuje na primjer Arbitražni sud u Parizu (primenjuje evropsko pravo) ili Arbitražni sud u Londonu (primenjuje anglosaksonsko pravo).

S obzirom na činjenicu, da je poslovnom svijetu prioritet očuvanje poslovne saradnje i uspješnih poslovnih odnosa, s toga je arbitraža prihvaćena i priznata u cijelom svijetu kao prijateljski način rješavanja poslovnih sporova koji nastaju kada jedna od ugovornih strana ne ispuni preuzete obaveze.



4. PRAVNA PRIRODA MEĐUNARODNE TRGOVINSKE ARBITRAŽE

Dvije najvažnije osnovne suštinske odlike arbitraže su da je ona po svojoj funkciji jurisdikciona, a po svom izvoru ugovorna. To znači da misija arbitara s jedne strane, sastoji se u rešenju spora iz čega proizilazi njena jurisdikciona funkcija, dok s druge strane ta jurisdikciona funkcija ima ugovorni koncept: arbitar koristi svoja ovlaštenja iz zajedničke volje ugovornih strana.

Jurisdikciona misija arbitara ostvaruje se donesenom odlukom kojom on rešava spor. S toga, iz pravosudnog karaktera arbitraže proizilazi da je arbitražna presuda obavezujuća i konačna za stranke u sporu.

Arbitražna odluka je, prema pravilu konačna i prema strankama ima snagu pravosnažne presude redovnog suda. Ovo iz razloga što mora biti razmatrana od strane vijeća, riješena kao i obrazložena, što je osnovna karakteristika sudskih odluka.

Pored jurisdikcione funkcije, arbitraža ima i ugovorni karakter. Argumenti ugovornog karaktera su da ovlašćenja arbitara da presude u jednoj stvari proizilaze iz volje stranaka, odnosno iz njihovog arbitražnog sporazuma (kompromisorne klauzule) ili naknadnog dogovora (kompromisa). Sama arbitraža nije ništa drugo do slobodan izbor stranaka.

Ugovorni karakter arbitraže strankama omogućava slobodu izbora modela arbitražnog suđenja. To im omogućava, da same mogu odrediti zakon po kome će se odvijati arbitražni postupak, kao i pravo koje će arbitri primijeniti na suštinu spora.

5. NEOPHODNI USLOVI ZA MEĐUNARODNU TRGOVINSKU ARBITRAŽU

Razvoj međunarodne trgovine i međunarodnih ekonomskih odnosa, kao i pojava procesa globalizacije do koga dolazi u poslednjih nekoliko decenija, dovelo je do razvoja i sve veće popularnosti međunarodne trgovinske arbitraže. Prema takvoj liberalnoj koncepciji pod međunarodnom trgovinskom arbitražom podrazumevaju se trgovinski sporovi sa elementom inostranosti.

Teorija i praksa međunarodnog trgovinskog arbitražnog prava za formiranje arbitraže, zahtijeva ispunjenje tri osnovna uslova, i to:

da su po svojoj prirodi međunarodni; da su po svojoj sadržini trgovinski; i da su u pogledu načina rešavanja koncipirani od samih stranaka116.

5.1. Međunarodni karakter

Termin međunarodni ne znači isključivo vezivanje arbitražnog spora za odredbe međuna-rodnih konvencija, međunarodnih trgovinskih običaja i drugih izvora međunarodnog prava.

U postupku određivanja međunarodnog karaktera trgovinske arbitraže polazi se od dva osnovna kriterijuma: organizacionog i suštinskog.

Prema organizacionom kriterijumu trgovinske arbitraže dijele se na stalne (institucio-nalne) i ad hoc (povremene).

116 Opširnije videti: Jelena S. Perović, Ugovor o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži, Beograd, 2002, str. 21-29; Miodrag Trajković, Međunarodno arbitražno pravo, Beograd, 2003, str. 13-18; Hunter M., Redfarn A., Law and Practice of International Commercial Arbitration, London, 1991, str. 13-22.



Stalne (institucionalne) imaju stalnu organizacionu strukturu, svoj pravilnik i listu arbitara.

Ad hoc (povremene) arbitraže se formiraju za slučaj rešavanja jednog spora i posle toga prestaju da postoje. Njih stvaraju same stranke imenujući jednog ili trojicu arbitara, koji se sastaju na mjestu koje su stranke u svom sporazumu odredile i vode postupak na način koji su same stranke predvidjele.

Sa organizacionog kriterijuma, ovakvih, pravih međunarodnih trgovinskih arbitraža ima veoma malo, danas su to: Arbitražni sud Međunarodne trgovinske komore u Parizu, kao i Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova između država i građana drugih država.

Sve ostale arbitraže prema ovom kriterijumu svrstale bi se u nacionalne. Međutim, danas, u praksi pred „nacionalnim“ arbitražama redovno se rešavaju sporovi iz oblasti međunarodnih trgovinskih odnosa, te s toga nas ovo navodi na odbacivanje ovog kriterijuma, kao mjerodavnog za utvrđivanje međunarodnog karaktera trgovinske arbitraže.

Suštinski kriterijum polazi od pravnih odnosa čije rešenje može biti iznijeto pred arbitražu. Polazeći sa tog stanovišta Model - zakon UNCITRAL-a iz 1985. dao je sljedeću definiciju međunarodne trgovinske arbitraže: „arbitraža je međunarodna ako su stranke iz arbitražnog sporazuma u vrijeme zaključenja ovog sporazuma imale poslovna sjedišta u različitim zemljama, ako se izvan države u kojoj stranke imaju svoja poslovna sedišta nalazi arbitraža (ugovorena ili naknadno ugovore) ili se nalazi mjesto gde najveći dio obaveza iz trgovačkog odnosa strana treba da izvrši ili mjesto s kojim je predmet spora u najbližoj vezi; ako su stranke izričito ugovorile da se predmet spora iz arbitražnog sporazuma odnosi na više od jedne zemlje“117.

Prema ovoj definiciji, međunarodna trgovinska arbitraža kombinuje tri kriterijuma za određivanje pojma međunarodni i to:

prvi, da je sporazum vezan za stranke iz različitih zemalja, drugi, ukazuje na mesto dominantnog dela spora, treći, znači mesto arbitraže u drugoj zemlji, po izboru stranaka.

U prilog uže definicije međunarodne trgovinske arbitraže govori Evropska konvencija o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži iz 1961. god. koja određuje kriterijum za kvalifikovanje međunarodne trgovinske arbitraže tako što se u članu I/a izjašnjava u korist „arbitražnih ugovora, zaključenih u cilju rešavanja sporova iz poslova međunarodne trgovine između fizičkih i pravnih lica koja u vrijeme zaključenja arbitražnog ugovora imaju prebivalište ili sjedište u različitim državama“.

5.2. Trgovinski karakter

Rast i razvoj međunarodne trgovine i stvaranje novokomponovanih međunarodnih odnosa u poslednjim decenijama XX vijeka dovelo je do razvoja i širokog poimanja trgovinskog karaktera arbitraže. Danas, pod trgovinskom međunarodnom arbitražom podrazumijeva se svaka međunarodna arbitraža pred koju se iznose sporovi ekonomskog karaktera.

Model-zakon UNCITRAL-a iz 1985, o trgovinskom karakteru kaže „da mu treba dati široku interpretaciju, kako bi obuhvatio materiju, koja proizilazi iz odnosa trgovačke prinude, bili oni ugovorni ili ne“ (ova definicija je data u fusnoti člana 1. Model-Zakona UNCITRAL-a iz 1985. s ciljem da posluži kao interpretacija pojma „međunarodna trgovinska arbitraža“).

117 (Komisija UN-a za međunarodno trgovinsko pravo, Model-Zakon o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži UNCITRAL-a iz 1985, član 1. stav 3.)



U bilješci ispod citiranog teksta člana 1. Model-zakona, još preciznije je rečeno da se smatraju „trgovinskim“, ali se na njih isključivo ne ograničavaju sledeće transakcije: trgovinske transakcije o prodaji robe ili razmjeni usluga; trgovinsko predstavništvo ili zastupanje, faktoring; lizing; izgradnja fabrika; konsalting; inženjering; ugovor o licenci; investicije; finansiranje; bankarski poslovi; osiguranje; ugovor o eksploataciji ili o koncesijama; zajednička ulaganja (joint venture) i drugi oblici industrijske ili poslovne saradnje, prevoz robe ili putnika u vazdušnom, pomorskom, željezničkom ili drumskom saobraćaju.

Prema ovoj definiciji, pod trgovinom se podrazumijeva razmjena dobara, usluga ili vrednosti, odnosno ekonomsko-poslovni odnosi koji za predmet imaju proizvodnju i promet dobara i usluga kao i sve bankarsko-finansijske aktivnosti.

Za razliku od Model-zakona UNCITRAL-a iz 1985. god., Njujorška konvencija o priznanju i izvršenju stranih arbitražnih odluka iz 1958. god. dopušta državama-članicama da odredbe konvencije mogu primenjivati samo na trgovačke sporove „koji se smatraju trgovačkim u njihovom internom pravnom sistemu“118.

Treći međunarodni izvor međunarodne trgovinske arbitraže - Evropska konvencija o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži iz 1961. god., pojam trgovinskog odnosa određuje isključivo u ekonomskom smislu, ističući da će se primenjivati „na arbitražne ugovore zaključene u cilju rešavanja sporova koji su nastali ili će nastati iz međunarodne trgovine...“119

Rešenja pojedinih nacionalnih zakona vezana za ovo pitanje veoma su različita, i kreću se od jako liberalnih do restriktivnih zakona.

Jedan od liberalnijih pristupa su švajcarsko i američko pravo, koji daju slobodniji i širi pristup pojmu trgovinskog posla, predviđajući samo neke izuzetke iz šire kategorije imovinsko-pravnih odnosa (lični, bračni i radni odnos).

Restriktivniji pristup poznaje francusko pravo, koje vezuje međunarodnu trgovinsku arbitražu za „interese međunarodne trgovine“. Međunarodna trgovinska arbitraža određena je prema standardima međunarodne trgovine koji obuhvataju ne samo poslove razmjene i trgovine već i gradnje, investicije i sve druge vrste usluga koje karakterišu najmanje dve zemlje.

5.3. Spor na osnovu arbitražnog sporazuma

Treći neophodan uslov, potreban za zasnivanje trgovinske arbitraže, tiče se volje samih stranaka da spor za rešavanje povjere instituciji koju sami formiraju, a ne sudu.

Akt kojim se volja stranaka izražava je sporazum o arbitraži ili arbitražni sporazum, koji se može javiti u obliku kompromisorne klauzule u glavnom ugovoru, ili u obliku kompromisa, kao naknadnog dogovora o arbitražnom rešenju spora kada se ovaj već pojavio.

Podrazumijeva se, da se sporazum odnosi na rešavanje spora pred međunarodnom, a ne pred unutrašnjom arbitražom.

Ovaj uslov se detaljno razrađuje voljom stranaka, kao i pravnim izvorima međunarodne trgovinske arbitraže - nacionalnim zakonima o arbitraži, međunarodnim konvencijama o ovom pitanju, pravilima arbitraže i ostalim odredbama koje zadovoljavaju volju stranaka.

118 Član I, stav 3. Njujorške Konvencije o priznanju i izvršenju stranih arbitražnih odluka iz 1958. 119 Prema članu 1. Evropske Konvencije o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži, op. cit.



6. RAZLOZI ZA ARBITRAŽNO REŠAVANJE SPOROVA

Međunarodna trgovinska arbitraža privlači stranke, odnosno poslovni svijet svojim praktičnim i racionalnim karakteristikama. Odluka stranaka da povjere svoj spor arbitraži, zavisi od mnogo faktora. Počev od 70-tih godina XX vijeka arbitraža je postala dominantan metod rešavanja sporova koji su vezani za kontekst međunarodne trgovine.

Značaj međunarodne trgovinske arbitraže je što olakšava rešavanje poslovnih sporova nastalih iz ugovora zaključenih po različitim nacionalnim zakonima i međunarodnim konvencijama, iz različite ugovorne i poslovne prakse. Upravo one omogućavaju prevazilaženje tih razlika i mogućnost nastavka daljne poslovne saradnje120.

6.1. Prednosti arbitražnog rešavanja poslovnih sporova

Na opredeljenje stranaka za arbitražu svakako utiče i njihova uloga u formiranju arbitražnog vijeća, određivanje pravila postupka kod ad hoc arbitraža, samostalan izbor procesnog i materijalnog prava koje će se primijeniti prilikom odlučivanja arbitara, i dogovor oko jezika na kome će se postupak voditi. Takođe važno je naglasiti da stranke same odlučuju i o izboru mjesta arbitraže. Neke od prednosti su:

Autonomija volje stranaka. Polazna osnova za mogućnost rešavanja spora pred arbitražom, je ugovorna autonomija volje samih stranaka. Nastanak arbitraže se bazira na ugovoru stranaka, i to na osnovu kompromisorne klauzule ili naknadnog kompromisa kada je spor već nastao. Ugovorom se određuje formiranje i rad arbitraže u smislu metoda za rešavanje sporova. Sporovi iz oblasti međunarodne trgovine impliciraju, u principu, učešće stranaka iz različitih zemalja, što za posljedicu ima da je jedna od njih podvrgnuta postupku u zemlji čije je pravo za nju strano, upravo autonomija volja omogućava strankama da otklone nadležnost državnih sudova i primjenu materijalnog prava koje im je strano, odnosno da se oslobode predrasuda o pristrasnosti nacionalnog pravosudnog sistema. Strankama stoji na raspolaganju mogućnost da obezbijede pravni položaj koji im omogućava da u spor uđu sa ubjeđenjem da će se on riješiti na nepristrasan i neutralan način. Pored toga, ako se spor odnosi na komplikovana tehnička ili pravna pitanja, strane mogu same izabrati lica koja su eksperti u materiji na koju se predmet spora odnosi.

Institucija mira, odnosno vrsta prijateljskog suda. U poslovnom svijetu, arbitraža služi da ukloni nesporazume i istovremeno očuva postojeće poslovne odnose, odnosno da načinom rešavanja spora ne ugrozi daljnu poslovnu saradnju. Arbitraža može, prije započinjanja arbitražnog procesa da posreduje između stranaka u sporu u cilju mirenja i traženja nagodbe, što još više potencira osjećaj prijateljskog rešavanja spora. Arbitraža kao institucija mira donosi spokoj strankama, a ne kao intervencija države, što je slučaj sa sudskom raspravom. Osjećaj sigurnosti uvećava i arbitražno pravilo, da se kod arbitražnih sporova sa elementom inostranosti, kao arbitri i pravni zastupnici stranaka u sporu mogu pojaviti i inostrani državljani. Međunarodna trgovinska arbitraža (ICC) u Parizu u svom vodiču iz 1993 navodi pet elemenata kojima se strankama u sporu obezbeđuje neutralnost i objektivnost u radu, i to: mjesto rasprave, jezik, procedura i primjenjivano pravo, nacionalnost arbitara i pravno zastupanje u toku postupka.

120 Miodrag Trajković, Međunarodno arbitražno pravo, Beograd, 2000, str. 25-32.



Jednostepeno odlučivanje. Brzini i efikasnošću arbitražnog odlučivanja doprinosi jednostepeno odlučivanje i činjenica da po pravilu ne postoji pravo žalbe na arbitražnu odluku. Ona se može samo u izuzetnim slučajevima poništiti. Karakteristika arbitražne presude je da je pravosnažna odmah po objavljivanju od strane arbitara, bez mogućnosti za pokretanje drugostepenog postupka, uveliko doprinosi efikasnosti arbitraže.

Tajnost arbitražnog postupka. Jedna od glavnih karakteristika arbitražnog postupka, a koji je jako važan za privredne subjekte, strane u sporu, je nejavnost, odnosno tajnost arbitražnog postupka. Ovaj princip danas poštuju skoro sve arbitraže u svijetu, dok je javnost izuzetak i to samo u slučaju volje samih stranaka. Međutim, kada mjerodavno pravo zahtijeva da arbitražna odluka bude objavljena, identitet stranaka se po pravilu ne identifikuje, čak i u slučaju da se arbitražna odluka objavljuje. Ovo doprinosi očuvanju imidža i rejtinga firme koja je u sporu, i omogućava nastavak saradnje i nakon okončanja spora, tako da im arbitražni postupak omogućava da dođu u tišini do rešenja koje je prihvatljivo za obije strane. U poslednje vrijeme, zbog izjednačavanja poslovne prakse, objavljuju se mnoge arbitražne odluke naravno bez otkrivanja identiteta spora (u mnogim časopisima, a posebno u Godišnjaku Međunarodnog savjeta za trgovinsku arbitražu).

Priznanje i izvršenje arbitražne odluke. Put realizacije arbitražne odluke je mnogo lakši od onog koji se odnosi na egzekvaturu stranih sudskih odluka. Tome doprinosi i činjenica da je danas, Njujoršku konvenciju o priznanju i izvršenju stranih arbitražnih odluka iz 1958. god. ratifikovalo i obavezalo se da prizna i izvrši arbitražne odluke na koje se ova konvencija primenjuje ukupno 136 država.

Jednostavnost arbitražnog postupka. Jedna od bitnih odluka arbitraže koja privlači stranke da svoj spor povjere njoj na rešavanje jeste jednostavnost postupka, koji je - slobodno možemo reći - neformalan. U toku samog arbitražnog postupka, stranke se osećaju veoma slobodno i stiču utisak da se o spornim pitanjima razgovara u prijateljskoj atmosferi. Ova karakteristika arbitraže, jednostavnost, posebno dolazi do izražaja kod ad hoc arbitraže, gdje same stranke utvrđuju pravila arbitražnog postupka ili taj posao povjeravaju trećim licima, odnosno arbitru ili arbitrima. Atmosfera je u još većem obliku neformalnija. Tako, na primer, Pariska ICC arbitraža, u svom Pravilniku o radu dozvoljava da se ugovori i drugo mjesto za zasjedanje arbitražnog vijeća, naravno u skladu sa pravilima ICC arbitraže. Takođe, sjednice arbitražnog vijeća se mogu održavati i van Međunarodne trgovinske komore, čak i u hotelu, ali prethodno o tome mora biti obaviješten arbitražni sud u Parizu.

Nezavisnost. Ovu karakteristiku potrebno je posebno istaći kao prednost jer arbitraža u svom radu je samostalna i nezavisna, odnosno državni organi ( uključujući i državni sud) ne mogu se miješati u njen rad. Sud i državni organi nemaju uticaja na rad arbitara, niti posjeduju kontrolnu funkciju nad arbitražom, a sve to doprinosi jačanju povjerenja u arbitraže.

Stručnost arbitara. U zavisnosti od organizacije arbitražnog suda, stranke biraju arbitre sa liste arbitara koju sačinjavaju pravni eksperti i poslovni ljudi. Pored ove mogućnosti odabira arbitara, stranke se mogu opredijeliti sasvim slobodno i za stručnjake iz oblasti problema u spornom pitanju. Pored stručnosti, od arbitara se zahtijevaju moralni kvaliteti. Na osnovu ovog, stranke sebi određuju „sudije po mjeri“.

U slučaju spora između, sa jedne strane države, a sa druge strane, stranke privatnog prava, arbitraža je jedini način za stranku privatnog prava da o sporu odlučuje neutralna institucija.



6.2. Nedostaci arbitražnog rešavanja poslovnih sporova

Pored pozitivnih karakteristika arbitraže, potrebno je istaći i neke slabosti međunarodne trgovinske arbitraže, čije upoznavanje doprinosi kompletiranju slike o cjelini arbitraže. Neke od slabosti međunarodne trgovinske arbitraže bi bile:

Jednostepenost. Kritičari arbitraže, svoju najveću zamjerku arbitražnom rešavanju sporova ispoljavaju u vezi sa njenom jednostepenošću, odnosno nemogućnosti žalbe i drugostepenog odlučivanja. Oni smatraju da se to upravo odražava na kvalitet i pravednost presude. Sasvim je tačno da višestepenost odlučivanja pruža strankama više garancija za krajnje pravedan ishod spora, ali sa druge strane iziskuje mnogo vremena, što se odražava na efikasnost, istovremeno povećavajući troškove, a što je bitan argument za poslovni svijet.

Ograničeno ovlašćenje. Sljedeća bitna karakteristika, koja se u očima kritičara smatra slabošću arbitraže je ograničeno ovlašćenje arbitražnog suda koje svoj osnov nalaze u arbitražnom sporazumu. Ovlašćenja iz sporazuma, arbitri ne mogu da prekorače. Arbitraža ne raspolaže sredstvima prinude u toku postupka, nije u mogućnosti da odredi prinudno dovođenje svjedoka. U svom dijelu, arbitraža je upućena na saradnju sa državnim sudom. Međutim, kada se radi o izvršenju presude, međunarodne trgovinske arbitraže imaju mnogo sredstava da stranku privole na izvršenje, u protivnom mogu primijeniti mjere disciplinovanja (na primjer, stavljanje na crnu listu, šire obavještenje partnera o tome, odbijanje usluga arbitraže sljedeći put, objavljivanje presude i dr.).

Nemogućnost učešća trećih lica. Arbitraže ne dozvoljavaju učešće intervijenata u arbitražnom postupku. Naime, postoje sporovi kao što su investicioni radovi, gde je izvođač, koji je zaključio glavni ugovor sa arbitražnom klauzulom, obično povjerio izvođenje dijela radova podizvođačima, a koji su prouzrokovali nastanak problema. U tom slučaju, naručilac posla mora da povede arbitražni postupak protiv glavnog izvođača, a glavni izvođač, tada, mora pokrenuti arbitražni postupak protiv podizvođača sa kojim je dogovorio izvođenje radova. Sve ovo doprinosi povećanju širine arbitražnog procesa, a što nije slučaj u postupku pred državnim sudovima, gdje se takva situacija rješava institutom suparničarstva, koji omogućava da više lica tuži, odnosno bude tuženo istom tužbom.

Jednostavnost postupka. U literaturi, pojedini autori, kritičari arbitraže, kao njen nedostatak ističu jednostavnost postupka. Takvo mišljenje stiču na osnovu brzine i neformalnosti postupka koji može biti protiv interesa stranaka. Zatim, neki misle da arbitražne odluke, kao djelo privatnog sudovanja, mogu biti pod uticajem stranaka, a na štetu druge, ekonomski slabije stranke.

Obezbjeđenje dokaza. Pristalice savršenog koncepta arbitraže kao slabost arbitraže vide i nedostatak mjere obezbjeđenja dokaza, odnosno da se oslanjaju samo na izvore od strane stranaka u sporu.

Navedeni nedostaci arbitražnog rešavanja sporova mogu djelovati odbojno na stranke da svoj spor povjere na rešavanje arbitraži. Međutim, s druge strane, jedina alternativa im ostaje nacionalni državni sud, prema kome su stranke po pravilu nepoverljive. S obzirom na činjenicu, da je osnovna karakteristika arbitraže ugovorna autonomija volje stranaka u sporu, stranke mogu da otklone ove nedostatke, tako što će u samom arbitražnom sporazumu odrediti način postupka rešavanja spora i time doprinijeti da on bude brži, efikasniji i jeftiniji.

Takođe, poboljšanju i unapređenju rada arbitražnih institucija doprinosi u posljednje vrijeme objavljivanje međunarodne trgovinske arbitražne prakse, odnosno, analiza i komparacija pojedinih arbitražnih odluka.

TIPOLOGIJA MEĐUNARODNIH TRGOVINSKIH ARBITRAŽA

XII


TIPOLOGIJA MEĐUNARODNIH TRGOVINSKIH ARBITRAŽA

Razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa ubrzao je i razvoj međunarodne trgovinske arbitraže. U posljednje vrijeme međunarodna trgovinska arbitraža je pod stalnim pritiskom poslovne prakse, što za posljedicu ima usavršavanje ove institucije, kao i njenu specijalizaciju. U početku svog razvoja, arbitraže su više bile vezane za državu ili su nastajale pri privrednim komorama. Sa razvojem ekonomskih odnosa i poslovne saradnje, arbitraže stiču postepeno samostalnost u svom radu, javljajući se kao institucionalne ili ad hoc arbitraže.

1. UNUTRAŠNJA ARBITRAŽA

Unutrašnja trgovinska arbitraža je, istorijski posmatrano, starija od međunarodne trgovinske arbitraže, jer su se prije pojavili unutrašnji privredni sporovi, odnosno kasnije dolazi do nastanka sporova iz međunarodne trgovine121.

Unutrašnja trgovinska arbitraža nastaje na osnovu arbitražnog sporazuma, bez kojeg ne bi mogla biti zasnovana. Predstavlja privatni sud stranaka koji ima brojne prednosti u odnosu na nacionalni sud (kao što su: jednostepenost odlučivanja, brzina postupka, neformalnost postupka, aktivno učešće stranaka itd.).

Priroda spora pred unutrašnjim trgovinskim arbitražama je „unutrašnja“, a to znači da je bez elemenata inostranosti. Stranke su pripadnici domaćih pravnih subjekata, bilo da se radi o fizičkim ili pravnim licima. Takođe, privredni ili trgovinski posao, koji je predmet rješavanja spora pred unutrašnjom trgovinskom arbitražom nema elemenat inostranosti.

Propisi, na osnovu kojih se vodi proces pred unutrašnjom trgovinskom arbitražom su takođe domaći, a to su: materijalni zakon po kome se odlučuje, parnični zakon po osnovu koga se vodi arbitražni postupak ili po osnovu koga se donose privremene mere i izvršava presuda.

2. MEĐUNARODNA TRGOVINSKA ARBITRAŽA

Za postojanje međunarodne trgovinske arbitraže neophodno je ispuniti tri uslova i to: da je spor po svojoj prirodi međunarodni, odnosno da je sa elementom inostranosti, da je sadržinski privrednog ili trgovinskog karaktera i da je po nastanku iniciran arbitražnim sporazumom stranaka na osnovu kompromisorne klauzule ili kompromisa.

Pojedini autori u svojim radovima prave podjelu međunarodne trgovinske arbitraže prema organizacionom karakteru na one koje su osnovane od strane međunarodnih organizacija (npr. Pariska pri Međunarodnoj trgovinskoj komori u Parizu, ili Međunarodni arbitražni centar za investicione sporove osnovan pri Svetskoj banci za razvoj) i one koje su međunarodnog karaktera, ali su vezane za određenu državu ili za asocijaciju te države (npr. Spoljnotrgovinska arbitraža pri privrednoj komori Srbije).

121 Opširnije videti: Hunter M., Redfarn A., Law and Practice of International Commercial Arbitration, London, 1991, str. 25-27; Radomir Đurović, Međunarodno privredno pravo, Beograd, 1997, str. 203-204; Aleksandar Jakšić, Međunarodna trgovinska arbitraža, Beograd, 2000, str. 75-78; Miodrag Trajković, Međunarodno arbitražno pravo, Beograd, 2000, str. 44-47.



Pravni izvori koje koristi međunarodna trgovinska arbitraža u svom radu su kombinovani, odnosno mogu da primjenjuju različite propise i to: međunarodne konvencije, međunarodne trgovinske običaje, materijalno nacionalno pravo, proceduralne odredbe iz zakona sjedišta arbitraže, odredbe pravilnika arbitražnog suda ili odredbe postupka kojeg stranke same predlože.

3. POSREDOVANJE I MIRENJE

Postupak posredovanja i mirenja je institucija arbitražnog prava, koja je po svojoj svrsi i namjeni veoma bliska arbitraži. Ovaj metod, kao alternativno rješavanje sporova, prihvaćen je od skora od strane međunarodne trgovinske zajednice122.

Postupak mirenja ili koncilijacije predstavlja pokušaj da se postigne prijateljsko rješenje nastalog spora, posredstvom treće osobe, čija je preporuka obavezujuća za stranke ako je prihvate.

Veza između arbitraže sa jedne strane i posredovanja i mirenja sa druge strane, ogleda se u tome, što posredovanje i mirenje ukoliko ne daju rezultate, po pravilu otvaraju put arbitražnom odlučivanju.

Da bi se bolje razumjela suština postupka posredovanja i mirenja potrebno je razdvojiti i posebno objasniti postupak posredovanja od postupka mirenja.

Funkcija posrednika ogleda se u tome, da koristeći svoj uticaj privoli stranke da postignu sporazum o mirnom rješenju spora. S toga, s pravom možemo konstatovati da je primarna uloga posrednika da pomogne strankama da dođu do mirnog rješenja njihovog spora.

Za razliku od posrednika, zadatak trećeg lica ovlašćenog da miri stranke u sporu sastoji se u izradi nacrta sporazuma čije odredbe po pravilu, sadržinski odgovaraju korektnom poravnanju.

Kao metod rješavanja nastalog spora, koncilijacija se zasniva na dobroj volji stranaka, koje su spremne da se odreknu dijela svojih zahtjeva kako bi se postiglo prijateljsko rješenje nastalog spora.

U praksi, stranke zajednički određuju jednu ličnost, u koju imaju puno poverenje, a čiji je zadatak da sasluša navode obije strane o spornom pitanju i pokuša da ih navede da pronađu kompromisno rješenje spora. Za vrijeme trajanja postupka koncilizacije ne može, po pravilu, da se podnese tužba arbitraži, odnosno redovnom sudu.

Da bi se angažovalo treće lice – miritelj, nije potrebna prethodna ugovorna saglasnost stranaka u arbitražnom sporazumu, mada može da se predvidi pokušaj mirenja prije arbitražnog rješavanja spora. Ako se desi mogućnost da stranke zaključe dva posebna sporazuma, arbitražni i koncilijacioni, prednost će imati koncilijacioni način rješenja spora.

Rezultat postupka mirenja je predloženi tekst od strane miritelja, u vezi kojeg se strane izjašnjavaju, dodajući ili oduzimajući nacrtu pojedine elemente sve dok ne dođu do obostrano prihvatljivog rješenja spora.

Postupak posredovanja i mirenja ima i nekih prednosti u odnosu na arbitražni postupak. Te prednosti se ogledaju u bržem, efikasnijem i jeftinijem načinu rješavanja sporova, zatim sam postupak je neformalan i dovodi do izražaja još veći osećaj prijateljstva između stranaka.

Osnovna razlika između mirenja i posredovanja je u tome, što se odluka arbitraže može prinudno izvršiti, dok to nije slučaj sa rješenjem postupka mirenja. U prilog tome govori izjava Bartolusa, koji kaže „arbitar je lice koje primi obavezu da presudi spor između stranaka, a ne 122 Redfarn A., Hunter M., „Law and Practice of International Commercial Arbitration“, London, 1991. str. 25-29; Petrušić N., „Koncilijacioni sporazum u Jugoslovenskom arbitražnom pravu“, Pravni život br. 12/98. str. 399-409.

Tipologija međunarodnih trgovinskih arbitraža XII


lice koje hoće prijateljski da ih pomiri.“ Posrednik nema pravnu snagu da primora stranke da postignu zajedničko rješenje, te je s toga, rezultat njegova djelovanja neizvjestan.

Nedostatak postupka posredovanja i mirenja je da stranke poslije neuspjelog pokušaja mirenja obavezno idu na arbitražno rješavanje spora, što za posljedicu ima povećanje troškova za stranke u sporu. S toga, postupak posredovanja i mirenja je u praksi mnogo manje korišten.

4. ALTERNATIVNO RJEŠAVANJE SPOROVA

Pod uticajem praktičnih potreba stvoren je i sistem alternativnog rješavanja sporova (Alternative Disputes Resolution - ADR)123.

Alternativno rješavanje sporova predstavlja hibridno rješenje koje pruža strankama u sporu skraćene sudske ili kvazisudske postupke, posredovanje u cilju brzog rješenja spora i znatnog smanjenja arbitražnih ili sudskih troškova.

Metod alternativnog rješavanja sporova je i sporazum o neutralnom slušanju (Neutral Listener Agreement). Stranke u sporu imaju mogućnost da angažuju posrednika („listener“) koji najpre saslušava stranke, ne nastojeći odmah da pronađe rješenje. Nakon slušanja stranaka, posrednik procjenjuje da li je povjereni predmet spora takav da se o njemu može da pregovara. Ako utvrdi da je moguće iznaći rješenje i da je moguće otpočeti pregovore, posrednik (listener) može biti posebno angažovan kao posrednik u narednoj fazi mirenja.

Na osnovu iznesenog, možemo zaključiti da ovaj oblik rješavanja spora mirnim putem prethodi fazi mirenja. Cilj ove faze je da se utvrdi da li je moguće ići na pomirenje ili da li bi takav postupak bio gubljenje vremena i stvaranje većih troškova. Ako se utvrdi da nije moguće iznaći mirno rješenje, ide se odmah na arbitražu.

Sljedeći oblik alternativnog rješavanja sporova je mini-spor (Mini Trial). U ovom postupku dolazi do angažovanja neutralnog savjetodavca (Neutral Adviser). Zadatak i uloga savjetodavca je da sprovede diskusiju sa strankama u sporu, u cilju postizanja saglasnosti o najvažnijim pitanjima i pravilima ponašanja pred arbitražom (npr. to može biti broj i vrsta dokumenata koji će se prezentirati pred arbitražom).

Svrha ovog oblika alternativnog rješavanja spora je da se što bolje pripremi arbitražni postupak kako bi taj bio što brži i što efikasniji.

Kao oblik alternativnog rješavanja sporova u praksi je poznat i tzv. skraćeni spor pred porotom („Summary Jury Trial“). U okviru ovog oblika rješavanja spora, rasprava se obavlja pred direktorima obiju stranaka i porotom. Porota je sastavljena pretežno od šest lica, koji donose odluku o sporu. Članovi porote ne moraju biti pravnici, nego to mogu biti i stručnjaci iz raznih oblasti. Odluka, donesena od strane porote, nije obavezujuća za stranke u sporu. Međutim, ona, može biti osnova za dalje pregovore i eventualno poravnanje između stranaka. Postupak se odvija tako što se dokazi iznose pred porotu ali u skraćenoj verziji. Stranke imaju na raspolaganju samo po jedan sat vremena. Jako važno je napomenuti, da odluka porote ne mora biti jednoglasna. Ona se može sastojati iz više posebnih odluka sa komentarom svakog porotnika o odgovornosti stranaka.

123 Miodrag Trajković, Međunarodno arbitražno pravo, Beograd, 2000, str. 67-72; Aleksandar Jakšić, Međunarodna trgovinska arbitraža, Beograd, 2003, str. 1-83; Redfarn A., Hunter M., Law and Practice of International Commercial Arbitration, London, 1991, str. 8-14; Paunović M., Ad hoc arbitraža kao sredstvo rješavanja međunarodnih privrednih sporova u savremenim uslovima, u knjizi Međunarodna privredna arbitraža, Beograd, 1997, str. 46-59.



Svrha ovog pravnog mehanizma jeste da se stranke upoznaju sa mogućim ishodom arbitražnog postupka pred arbitražom, a u cilju da same sebe ubijede u neophodnost međusobnog dogovora i poravnanja, kako bi izbjegle nepotrebne arbitražne troškove.

Danas, u Sjedinjenim Američkim Državama, kao oblik alternativnog rješavanja sporova poznat je metod iznajmljivanja Sudija („rent-a-judge“). Postupak se odvija tako što stranke na osnovu međusobnog - internog sporazuma traže od suda da im odredi stručno lice, koje ima sposobnost da presudi njihov spor. Takvo lice je često autoritativni penzionisani sudija čija uloga je između statusa sudije i arbitra. Odluka o sporu je obavezujuća za stranke u sporu jer joj sud daje izvršnu snagu, a to znači da može biti prinudno izvršena.

Proučavajući literaturu o alternativnom rješavanju sporova, nailazimo na dva različita mišljenja. Jedan broj autora ovakvom obliku rješavanja sporova proriče veliku budućnost, dok s drugu stranu, određen broj smatra da je izvorna arbitraža nezamenjiva.

Međutim, sa sigurnošću se može konstatovati da će u budućnosti alternativno rješavanje sporova imati sve veći značaj i ulogu u rješavanju trgovinskih sporazuma. Argumenti za ovakvo mišljenje su brže i efikasnije rješavanje sporova uz dosta manje troškove rješenja spora. Pored ovoga, posebno važno je naglasiti da je odluka o rješenju spora plod kompromisa i prijateljskog dogovora stranaka u sporu.

5. POVREMENE (AD HOC) ARBITRAŽE

Najvažnija i najpoznatija klasifikacija Međunarodne trgovinske arbitraže je podjela na povremene (ad hoc) arbitraže i institucionalne (stalne) arbitraže.

Osnovna karakteristika povremene (ad hoc) arbitraže je to što je ona predviđena za samo jedan određen slučaj, prilikom kojeg se utvrđuju posebna pravila postupka. Ova arbitraža se formira zbog jednog određenog trgovinskog spora. Organizacija ad hoc arbitraže je u potpunosti prepuštena strankama i njihovim arbitrima. Okončanjem postupka za koji je osnovana, odnosno donošenjem presude, povremena (ad hoc) arbitraža prestaje da postoji124.

Povremena (ad hoc) arbitraža nastaje kada su stranke u svom arbitražnom sporazumu predvidjele arbitražu, ali je nisu precizirali kao instituciju. Takođe, povremena (ad hoc) arbitraža može nastati i onda kada su stranke tako predvidjele arbitražnim sporazumom.

Povremena (ad hoc) arbitraža predstavlja povremene izabrane sudove koje stranke formiraju u svrhu da im riješe jedan najčešće, već nastao i tačno određen spor. Po završetku spora, formirana ad hoc arbitraža prestaje da postoji.

Važna karakteristika povremene (ad hoc) arbitraže je da stranke same koncipiraju arbitražni spor imenovanjem arbitara. Stranke u sporu, direktno ili indirektno preko arbitara propisuju cio postupak. Međutim, u posljednje vrijeme, u cilju povećanja efikasnosti arbitraže, stranke najčešće ugovaraju neka od postojećih pravila, koja su već primjenjivana, a koja odgovaraju specifičnostima spora (npr. pravila INCITRAL-a. Pravila Ekonomske komisije UN za Evropu i dr.), u preambuli UNCITRAL-ovih pravila iz 1976. god se kaže da je „Generalna Skupština (OUN) ubeđena da će utvrđivanje pravila za ad hoc arbitražu, prihvatljivu u zemljama sa različitim pravnim, socijalnim i ekonomskim sistemom, značajno doprinijeti razvoju usklađenih međunarodnih ekonomskih odnosa“.

124 Miodrag Trajković, Međunarodno arbitražno pravo, Beograd, 2000, str. 67-72; Aleksandar Jakšić, Međunarodna trgovinska arbitraža, Beograd, 2003, str. 1-83; Redfarn A., Hunter M., Law and Practice of International Commercial Arbitration, London, 1991, str. 8-14; Paunović M., Ad hoc arbitraža kao sredstvo rješavanja međunarodnih privrednih sporova u savremenim uslovima, u knjizi Međunarodna privredna arbitraža, Beograd, 1997, str. 46-59.)



Glavni nedostatak povremene (ad hoc) arbitraže je taj što njena efikasnost zavisi u potpunosti od spremnosti stranaka i njihovih zastupnika da sarađuju u arbitražnom postupku.

Glavna prednost povremene (ad hoc) arbitraže u odnosu na institucionalne arbitraže dolazi do izražaja u postupku u kojem učestvuje više stranaka (Multiparty Arbitration). Naime, ukoliko bi bila ugovorena institucionalna arbitraža, tada ne bi bilo moguće učešće u postupku i onih lica koja bi u postupku pred redovnim sudom mogla da se pojave kao suparničar, i sl. S obzirom, da povremena (ad hoc) arbitraža isključivo se zasniva na autonomiji volje stranaka, gore navedeni problemi se prevazilaze arbitražnim sporazumom, kada je spor već nastao i kada su poznate stranke i ostali učesnici u sporu.

6. STALNE (INSTITUCIONALNE) ARBITRAŽE

Stalne (institucionalne) međunarodne trgovinske arbitraže osnovane su pri privrednim komorama, profesionalnim udruženjima i organizacijama, berzama sa ustaljenim pravilima postupka i određenim administrativnim aparatom.

Karakteristika ovih arbitraža je, da se pred njima može voditi istovremeno veliki broj slučajeva, koje rješavanjem spora ne završavaju svoju misiju, nego nastavljaju dalje svoj rad.

Ugovarajući nadležnost institucionalne arbitraže, stranke istovremeno ugovaraju i primjenu pravilnika arbitraže prema kojem će se odvijati arbitražni postupak.

Stalne (institucionalne) arbitraže raspolažu stručnim osobljem koje je odgovorno za konstituisanje arbitražog suda, plaćanje troškova arbitraže kao i obezbeđenje materijalnih uslova radi brzog i efikasnog sprovođenja arbitražnog postupka.

Danas, u svijetu deluje oko 250 međunarodnih trgovinskih arbitraža. Stalne (institucionalne) arbitraže možemo podeliti u tri grupe i to:

stalni arbitražni sud u Hagu; regionalne međunarodne trgovinske institucionalne arbitraže; specijalizovane međunarodne trgovinske arbitraže institucionalnog karaktera.

6.1. Stalni arbitražni sud u Hagu

Stalni arbitražni sud u Hagu osnovan na konferencijama u Hagu održanim 1899. i 1907. Stalni arbitražni sud osnovan je na osnovu međunarodne konferencije poznate pod nazivom Konvencija za mirno rješavanje međunarodnih sporova („Convention for the Pacific Settlement of International Disputs“).

Cilj konvencije je bio, da države svoje sporove prepuštaju na rješavanje stalnom arbitražnom sudu u Hagu, u slučaju da prethodna diplomatska akcija posredovanja ne bi dala rezultate.

Nadležnost ovog suda je fakultativna i ograničena je na zemlje koje su potpisale Konvenciju o mirnom rješavanju sporova. Međutim, nadležnost ovog Suda se može proširiti i na sporove između država nečlanica ili na sporove između država – članica i država – nečlanica, samo ako se one sporazumeju da pribjegnu rješavanju spora pred Sudom.

Da bi se spor iznio pred Sud, države potpisuju poseban akt (kompromis), kojim je utvrđen predmet spora i ovlašćenja arbitara. Svaka država potpisnica konvencije imenuje najviše četiri arbitra, ličnosti sa velikim moralnim i stručnim kvalitetom.

Stranke u sporu su potpuno slobodne u izboru arbitara. Svoju nadležnost Sud nalazi u volji stranaka, odnosno njihovom kompromisu da spor iznesu pred ovu arbitražu.



Na osnovu odredaba Haške konvencije, Sud sam odlučuje o tome da li je nadležan, što je posebno važno ako formulacija arbitražne klauzule nije sasvim jasna. (Član 73. Konvencije kaže da je: „Sud ovlašten da utvrdi svoju nadležnost tumačenjem kompromisa, kao i ostalih papira i dokumenata koji su mu podneti“.)

Odluka Stalnog arbitražnog suda je po svojoj prirodi presuda, koja je konačna i protiv nje se ne može podneti žalba.

Pod izuzetnim uslovima, odluka se može i poništiti, ali samo za slučaj da se utvrdi nepostojanje arbitražnog kompromisa, prekoračenje funkcije arbitara, primjena prava za koje sud nije bio ovlašćen kompromisnom klauzulom.

Organi stalnog arbitražnog suda u Hagu su Stalni biro na čijem čelu se nalazi Generalni sekretar i Administrativni odbor koji sačinjavaju diplomatski predstavnici ugovornih strana akreditovanih u Holandiji, a odborom presjedava holandski ministar inostranih poslova.

Stalni arbitražni sud u Hagu nije svojim aktivnostima privukao pažnju, tako da je u periodu od 1900-1992. riješio samo 32 slučaja. Posle toga nije bilo interesenata da rješavaju spor pred ovom institucijom. Danas ova arbitraža je „uspavana“.

6.2. Regionalne međunarodne trgovinske arbitraže

Regionalne međunarodne trgovinske arbitraže su najčešće vezane za privredne komore pojedinih zemalja.

Regionalne arbitraže su stalne institucije koje ostvaruju organizaciju funkcionalnog arbitražnog postupka za rješavanje nastalih sporova međunarodnog karaktera.

Nastanak ovakvih organizacija stalnog karaktera je potvrda ubrzanog razvoja poslovnih odnosa među subjektima iz različitih zemalja. S toga, danas nastaju novi poslovni i arbitražni centri u regionima koji ranije, po tome nisu bili poznati, kao što su Međunarodni arbitražni centar u Hong Kongu, Regionalni centar za arbitražu u Kuala Lumpuru, Regionalni centar za trgovinsku arbitražu u Kairu.

Tokom 1985. god. sa radom je počela i Međunarodna federacija trgovinskih arbitražnih institucija, čiji je osnovni zadatak da pomaže informisanje međunarodnih arbitraža, promoviše institucionalne arbitraže i razvija njihovu međusobnu saradnju.

Najznačajnije, za našu pažnju, međunarodne trgovinske arbitraže regionalnog karaktera su:

Arbitražni sud Međunarodne trgovačke komore u Parizu (MTK); Arbitražna trgovinska komora u Cirihu; Arbitraža Američkog arbitražnog udruženja u Njujorku (AAA); Arbitražni sud pri Trgovinsko-industrijskoj komori Ruske Federacije u Moskvi; Londonski sud međunarodne arbitraže (LCIA); Međunarodna trgovačka arbitraža u Nemačkoj; Arbitražni institut trgovinske komore Štokholma; Spoljnotrgovinska arbitraža pri privrednoj komori Srbije.

6.2.1. Arbitražni sud Međunarodne trgovinske komore (MTK)

Međunarodni arbitražni sud Međunarodne trgovinske komore u Parizu (International Arbitration Court of International Chamber of Commerce – ICC Arbitration Court) je institucionalni arbitražni sud osnovan 1923. Danas, ova institucija je jedna od najpoznatijih i najčešće korišćenih institucija. Procenjuje se, na osnovu statističkih podataka, da je ova institucija u



proteklih osamdeset godina riješila više od 11.000 sporova, dok je današnja praksa, da se jedna trećina od ukupnih sporova u svijetu odnosi na ovu instituciju.

Normativna akta na osnovu kojih arbitražni sud uspješno rješava sporove su:

Pravilnik o arbitraži (posljednja verzija Pravila arbitraže od 1. januara 1998); Pravila o mirenju (posljednja verzija Pravila o mirenju od 1. januara 1988); Pravila za predarbitražno rješavanje sporova pred sudijom.

Međunarodna trgovinska komora, u okviru koje se nalazi stalni arbitražni sud, osnovana je 1919. god., i njene članice su privredna preduzeća i asocijacije iz više od 130 država. U okviru Međunarodne trgovinske komore, pored Arbitražnog suda, nalaze se i sljedeći centri sa sličnom namjenom, i to:

Međunarodni ICC (MTK) centar za ekspertize u Parizu (The ICC International Center for Expertise);

ICC Institut za međunarodno poslovno pravo i poslovnu praksu u Parizu (The ICC Institute of International Business Law and Practice);

ICC Centar za pomorsku saradnju u Londonu (The ICC Centar for maritime Cooperation).

Međunarodna trgovinska komora danas ima nacionalne komitete ICC (MTK) u više od 60 zemalja svijeta.

Stalni arbitražni sud u Parizu sudi na principu jednostepenosti, bez prava na žalbu, odnosno odluke su konačne i obavezujuće za stranke. Član 28. stav 6. Pravila ICC-arbitraže u Parizu (Međunarodne trgovinske komore) glasi: „Svaka presuda je obavezujuća za stranke. Iznoseći stav pred arbitražu na osnovu ovih pravila, stranke se obavezuju da presudu izvrše bez odlaganja, smatraće se da su se odrekle svih pravnih sredstava kojih se punovažno mogu odreći“.

Pred arbitražnim sudom u Parizu, sporove mogu da pokrenu države, javna ili polujavna preduzeća, privatne firme, pojedinci. Za korišćenje usluga Arbitražnog suda je najvažnije da su se stranke, bez obzira na prirodu posla i svoju nacionalnost, arbitražnim sporazumom dogovorile da spor povjere Sudu na rješavanje.

Karakteristike arbitražnog suda u Parizu, po čemu je prepoznatljiv u svijetu su:

što nije oslonjen na nacionalnu privrednu komoru; arbitri mogu biti bilo koje nacionalnosti, iz bilo koje države; arbitražni postupak se može voditi u bilo kom mjestu izvan Pariza i Francuske (u

projektu sedamdeset procenata sporova ove arbitraže se rješava van Francuske); postupak može da se vodi na bilo kom jeziku za koji se stranke dogovore; Arbitražni sud i sekretarijat suda sastavljeni su od članova iz raznih zemalja sveta, itd.

Prvi arbitražni spor pred Arbitražnim sudom međunarodne trgovinske komore u Parizu pokrenut je 22. juna 1923. god. između francuskog i belgijskog preduzeća, a predmet spora odnosio se na utvrđivanje kvaliteta drveta i posljedica promjene kursa belgijske valute na ugovorene obaveze. Spor je završen poravnanjem.

6.2.2. Arbitražna trgovinska komora u Cirihu

Arbitražna trgovinska komora u Cirihu - zvanično Arbitraža Trgovinske komore Ciriha (Zurich Chamber of Commerce) osnovana je 1911. godine. Ovo je arbitraža sa dugom i renomiranom tradicijom. U periodu između dva svjetska rata, u međunarodnim trgovinskim ugovorima, najčešće je, ugovarana kompromisorna klauzula o Ciriškoj arbitraži.

U preambuli Pravila o radu ove arbitraže od 1. januara 1989. stoji da „trgovinska komora Ciriha vrši pažljivu selekciju kod imenovanja arbitara kako bi odgovorila potrebama



ekspeditivne arbitraže, bez nepotrebnog pribegavanja državnim sudovima“125. Iz ovog proizilaze dvije osnovne karakteristike ove arbitraže, i to:

njena uloga u određivanju arbitara je veća nego kod drugih arbitraža; njene arbitražne odluke su konačne i pravosnažne bez potvrde suda ili nekog drugog

organa.

Arbitražni postupak u okviru arbitražne trgovinske komore u Cirihu vodi se na osnovu Pravilnika o mirenju i arbitraži, koji sadrži niz članova kojima se reguliše vođenje arbitražnog postupka. U slučaju nedostatka pravnih regulativa primjenjuju se: Građanski procesni zakonik kantona Cirih; Zakon o organizaciji sudova kantona Cirih; i Švajcarski Zakon o međunarodnoj arbitraži.

Veoma važna karakteristika Arbitražne trgovinske komore u Cirihu je odredba o „prijateljskom sporazumu“ (amciable settlement) između stranaka, koji Arbitražno vijeće nastoji da stranke postignu „u bilo kojoj fazi postupka.“

Takođe, ova arbitraža nudi i usluge skraćenog postupka pod imenom „Zurich mini-Trial“, koji spor rješava sporazumom stranaka na brz i jednostavan način.

Standardna klauzula za ugovaranje Arbitraže međunarodne trgovinske komore u Cirihu, koju ova arbitraža preporučuje strankama glasi „svi sporovi koji proizilaze iz ovog ugovora ili su u vezi sa njim, uključujući i sporove o njegovom zaključenju, obavezujućim efektima, promjeni i postojanju, biće riješeni uz isključenje redovnih sudova u skladu sa Međunarodnim arbitražnim pravilima Ciriške trgovinske komore od strane Arbitražnog vijeća (ili od strane tročlanog arbitražnog veća ili arbitra pojedinca)“.

6.2.3. Arbitraža Američkog arbitražnog udruženja (AAA) u Njujorku

Američko arbitražno udruženje (American Arbitration Association – AAA) je institucionalna arbitraža, koja se bavi rješavanjem i domaćih i međunarodnih sporova. Sjedište arbitraže je u Njujorku. Američko arbitražno udruženje predstavlja dobrovoljnu organizaciju za mirenje i arbitražu čija se delatnost finansira iz članarine njenih članova.

Arbitraža je osnovana 1926. god., kao nezavisna i nedržavna institucija, koja je naslijedila Federalni servis za posredovanje, mirenje i rješavanje sporova iz 1913. god. Regionalne kancelarije udruženja se nalaze u 24 najveća američka grada.

Arbitražom rukovodi Upravni odbor, čiji su članovi predstavnici pojedinih privrednih grana, udruženja i društvenih grupa.

Pravila koja se primjenjuju u rješavanju Međunarodnih trgovinskih sporova su Pravila Arbitražnog Udruženja (Commercial Arbitration Rules iz 1991).

Takođe, ova arbitraža za vođenje arbitražnog postupka koristi svoju posebnu proceduru koja joj omogućava da svoja pravila može prilagoditi svakom slučaju. Ova pravila se koriste za sporove u pojedinim granama trgovine i proizvodnje, kao što su tekstilna industrija, građevinarstvo, promet prehrambenih artikala, kao i pravilnici za pojedine pravne oblasti, kao što su radni sporovi, saobraćajni udesi i dr.

Pored ovih postoje i Dopunska Pravila Američkog Arbitražnog Udruženja koja se datiraju od 1986. god. Dopunskim pravilima predviđeno je da u slučajevima kada su stranke u sporu različite nacionalnosti ili su rezidenti u različitim zemljama, za arbitre u tom sporu određuju se lica koja ne pripadaju tim zemljama.

Listu Američkog Arbitražnog Udruženja sačinjava više od 37.000 lica, među kojima se nalazi oko 500 stranaca.

125 Preambula, International Arbitration Rules of Zurich Chamber of Commerce, 1989 Edition.



Stranke raspolažu punu slobodu imenovanja arbitara: da same predvide proceduru za imenovanje arbitara, da same odrede arbitre sa liste Arbitražnog udruženja, da ih odrede van liste, prepuste imenovanje Udruženju bez konsultovanja liste itd.

Američko Arbitražno Udruženje može da interveniše u radu Arbitražnog vijeća, naročito kod privremenih mera i mera obezbjeđenja dokaza. Odluka arbitraže je konačna i obavezujuća za stranke. Član 20. Pravila Američkog Arbitražnog Udruženja glasi: „Arbitražno vijeće mora sačiniti odluku promptno i u pismenom obliku i ona je konačna i obavezujuća za stranke. Stranke se obavezuju da svaku takvu odluku izvrše bez odlaganja“.

6.2.4. Arbitražni sud pri trgovinsko-industrijskoj komori Ruske federacije u Moskvi

Međunarodni trgovinski arbitražni sud pri Trgovinsko-Industrijskoj komori Ruske federacije (International Commercial Arbitration Cour at the Chamber of Commerce and Industry of the Russian Federation).

Ovaj sud je osnovan 1925. god. i ima dugu tradiciju iz vremena Sovjetskog Saveza. Danas rad ovog suda zasnovan je na pravilniku o radu koji je donesen 8. decembra 1994. god., a stupio na snagu 1. maja 1995. god.

Prema članu 1. Pravilnika o radu Moskovska arbitraža predstavlja samostalni i stalni međunarodni trgovinski arbitražni sud, koji djeluje na osnovu zakona Ruske Federacije o međunarodnoj trgovinskoj arbitraži od 7. juna 1993. god. (Moskovska arbitraža, skraćeno od Međunarodni trgovinski sud pri trgovinskoj-industrijskoj komori Ruske Federacije.)

U nadležnosti suda su sporovi iz ugovornih i građansko – pravnih odnosa iz spoljne trgovine i drugih oblika međunarodnih ekonomskih odnosa pod uslovom, da je sjedište bar jedne stranke u inostranstvu, zatim sporovi iz odnosa između preduzeća sa stranim investicijama, i dr. O nadležnosti Moskovske arbitraže odlučuje Arbitražno vijeće, koje razmatra arbitražnu klauzulu, koja čini dio ugovora ili je to poseban sporazum.

Moskovska arbitraža ima listu arbitara za period od pet godina, koje stranke slobodno biraju, uvažavajući njihova specifična znanja za rješavanje sporova iz nadležnosti arbitražnog suda.

Jedna od karakteristika Moskovske arbitraže je ta, što Predsjednik arbitraže za svaki spor imenuje savjetnika (reportera) koji vodi računa o zapisniku sa rasprava, prisustvuje zatvorenim sjednicama arbitražnog vijeća i izvršava naloge vijeća. Arbitraža ima svog Predsjednika i potpredsjednike, koji sa još trojicom izabranih članova sa liste arbitara i predstavnikom Trgovinsko-industrijske komore čine Predsedništvo Arbitraže. Zadatak ovog tijela je da učestvuje u odlučivanju o nadležnosti arbitraže, proučava praksu arbitraže, održava međunarodne veze sa drugim arbitražama i promoviše aktivnosti arbitraže.

Moskovska arbitraža preporučuje strankama sljedeću arbitražnu klauzulu: „Svaki spor, neslaganje ili zahtjev, koji mogu proizaći iz ovog ugovora, ili da budu u vezi sa njim, kao i njegovo izvršenje, raskid, prestanak ili nepunovažnost, rješavaće se pred Međunarodnim trgovinskim arbitražnim Sudom pri Trgovinsko-Industrijskoj Komori Ruske Federacije u skladu sa njegovim pravilnikom.“

6.2.5. Londonski sud međunarodne arbitraže

Londonski sud Međunarodne arbitraže (London Court of International Arbitration) osnovan je 1892. god. Ova arbitraža predstavlja najstariju arbitražu na svijetu sa dugogodišnjom i bogatom praksom.

Londonska arbitraža za svoj rad ima Pravilnik o poslovanju (sa posljednjim izmenama iz 1985. god.). Ova pravila su uređena tako da mogu biti korišćena u cijelom svijetu i u okviru



svakog pravnog sistema. Po odredbama engleskog prava nema posebnih uslova i zahtjeva u pogledu važenja

arbitražnog sporazuma, a jedini uslov je da su se stranke jasno izrazile da postojeći spor riješe putem arbitraže. Takođe, nema ni ograničenja koja lica mogu da budu stranke pred arbitražom. To pravo mogu da imaju sva pravna i fizička lica.

Specifičnost londonske arbitraže je što se u njenom radu može pojaviti i umpire. Umpire se razlikuje od predsjednika arbitražnog veća kontinentalnih arbitraža, od umpire-a se zahtijeva da donese arbitražnu odluku u slučaju da to arbitri ne mogu da učine, odnosno kada ne mogu da se slože oko konačne odluke. U takvoj situaciji, umpire postaje arbitar, i to arbitar-pojedinac, i sam odlučuje o sporu.

Takođe, karakteristika londonske arbitraže je da arbitražno vijeće može i u nepotpunom sastavu nastaviti rad na donošenju arbitražne odluke kada jedan od arbitara odbije da učestvuje u odlučivanju o odluci. Jedini uslov korišćenja ovog prava od strane druga dva arbitra je da o tome obavijeste Arbitražni sud, stranke i samog arbitra. Odluka se donosi većinom glasova, međutim u slučaju da ne postoji većina, odlučuje glas predsjednika arbitražnog vijeća.

Donesena odluka je konačna i obavezujuća za stranke, bez prava na bilo kakav oblik žalbe, revizije ili nekog drugog pravnog sredstva za obraćanje državnom sudu ili pravosudnoj vlasti. Na osnovu ovog odluka postaje odmah pravosnažna, bez potrebe da joj neko da izvršnost.

Međutim, na osnovu engleskog Zakona o arbitraži (Arbitration Act) iz 1996. god. stranke imaju mogućnost, da posle donošenja arbitražne odluke, a pod uslovom da nije drugačije dogovoreno u arbitražnom sporazumu, žale sudu povodom nekog pogrešnog primijenjenog prava u presudi („Appeal on point of law“). Takođe, obaveza je stranke koja pokreće žalbu, da o svojoj akciji prethodno obavijesti drugu stranku i samo arbitražno veće.

Pojam i karakter pravnog pitanja, koje mogu biti jedini uslov za apelaciju, prema ovom Zakonu je: pitanje čije bi utvrđenje bitno uticalo na pravo jedne ili obije stranke, pitanje koje je arbitražno vijeće tražilo da bude utvrđeno ili okolnost da je odluka arbitražnog veća očigledno pogrešna.

Standardna klauzula za zasnivanje Londonskog suda međunarodne arbitraže, koju ova institucija preporučuje strankama kod zaključivanja ugovora glasi: „Svaki spor koji proizilazi iz ovog ugovora ili je u vezi sa njim, uključujući sva pitanja koja se odnose na njegovo postojanje, validnost ili prestajanje, biće upućeni arbitraži i konačno riješeni po Pravilniku Londonskog suda međunarodne arbitraže, za koji se smatra da je na ovaj način uključen u ovu klauzulu.“

6.2.6. Međunarodna trgovačka arbitraža u Nemačkoj

Arbitraža u Njemačkoj ima dugu tradiciju i veliko iskustvo u rješavanju kako domaćih, tako i međunarodnih trgovačkih sporova.

Karakteristično za Njemačku je što postoji veliki broj arbitražnih centara, manjih ili većih. Uglavnom se radi o institucionalnim arbitražama organizovanim pri trgovačkim i industrijskim komorama, stručnim udruženjima ili berzama koje postoje u svim većim gradovima.

Potrebno je istaći i to, da je ujedinjenjem Nemačke, pravni sistem Federativne Republike Nemačke uveden i na teritoriju bivše Demokratske Republike Nemačke, uključujući i pravila Zakona o građanskom postupku u oblasti trgovinske arbitraže.

Forma i sadržina arbitražnog sporazuma u potpunosti prati rješenja Model-zakona UNCITRAL-a, s tim što se priznaje i mogućnost pretpostavke prećutne saglasnosti stranaka.

Arbitre za arbitražni proces mogu imenovati stranke, sud ili neko treće lice – ovlašćeno za imenovanje.



U slučaju tročlanog arbitražnog suda, svaka stranka imenuje jednog arbitra. Izabrani arbitri biraju trećeg člana koji je predsjedavajući.

U slučaju imenovanja arbitra pojedinca, stranke se moraju usaglasiti o njegovom imenovanju, međutim ukoliko nisu u mogućnosti da se usaglase, imenovanje će izvršiti predsjednik Trgovinske komore, predsjednik nekog stručnog udruženja, Zemaljskog suda itd.

Takođe, stranke mogu imenovanje arbitara da povjere nekom trećem licu, ovlašćenom za imenovanje, već u samom arbitražnom sporazumu, a ne samo za slučaj da nema sporazuma ili za slučaj nepravovremenog imenovanja. To lice može biti predsjednik trgovinske komore, predsjednik nekog stručnog udruženja itd.

Imenovanje arbitara može da vrši i sud, i to u slučaju da su se stranke tako sporazumjele, ukoliko je stranka pozvana da izvrši imenovanje i to nije uradila u predviđenom roku, ukoliko je imenovani arbitar umro ili odbio da prihvati funkciju ili je postao neaktivan iz bilo kog drugog razloga a stranka koja ga je imenovala propusti da u roku u kome je bila dužna da to učini, imenuje novog arbitra.

Osnovne karakteristike arbitražnog postupka su: da se spor rješava u okviru jedne ili više usmenih rasprava, što zavisi od samog slučaja; da arbitražni sud vodi postupak na aktivan način, jer su arbitri više nego zastupnici stranaka odgovorni za prikupljanje i provjeru dokaznog materijala; da je postupak u pripremnoj fazi pismen, a kasnije usmen; da su arbitri slobodni da vode postupak na neformalan način; da se pridržavaju dogovorenih pravila postupka.

Arbitražna odluka se donosi nakon uredno sprovedenog postupka u razumnom roku. Ako arbitražnu odluku donosi više arbitara, mjerodavna je apsolutna većina glasova. Kada jedan arbitar odbije da učestvuje u glasanju (ne učestvuje u donošenju odluke), Zakon o arbitraži predviđa da ostali arbitri mogu donijeti odluku, izuzev ako stranke za takvu situaciju nisu nešto drugo predvidjele. Takođe je predviđeno, da stranke i u toku postupka mogu izvršiti međusobno poravnanje.

Arbitražna odluka je konačna i obavezujuća za stranke.

6.2.7. Arbitražni institut trgovinske komore Štokholma

U okviru arbitražnog instituta trgovinske komore u Štokholmu (The Arbitration Institute the Stockholm Chambere of Commerce) djeluje Štokholmska arbitraža u domenu rješavanja međunarodnih trgovinskih sporova.

Danas, pravila na osnovu kojih se zasniva rad Štokholmske arbitraže su pravila iz 1988. god. i važe za jedna od najprihvatljivijih pravila u svijetu.

Uvodni dio ovih pravila kaže da „Institut pomaže u nalaženju zajedničkog rješenja u domaćim i međunarodnim sporovima (posredovanje i mirenje) u skladu sa njegovim pravilima, pomaže u postizanju zajedničkog rješenja u saglasnosti sa drugim pravilima, odlučuje arbitražno u konkretnim sporovima i pruža informacije koje se odnose na arbitražna pitanja.“

Arbitražni institut trgovinske komore Štokholma postoji od 1917. god. i dao je ogroman doprinos razvoju međunarodnog arbitražnog sudstva.

Ova arbitraža je poznata po rješavanju sporova između državnih preduzeća Sovjetskoj Saveza i kompanija zapadnoevropskih zemalja.

Za Štokholmsku arbitražu i rusko arbitražno pravo značajno je postojanje fakultativne arbitražne klauzule, koja je ustanovljena 1977. god. za primjenu u sovjetsko-američkoj trgovini. U tekstu ove klauzule, koju su zajedno pripremili Američka arbitražna asocijacija (AAA) i Trgovinsko industrijska komora SSSR-a, sporovi iz domena trgovine između dvije zemlje povjeravaju se na rješavanje Arbitražnom institutu pri Štokholmskoj trgovinskoj komori pozivanjem na primjenu arbitražnih pravila UNCITRAL-a.



Fakultativnom klauzulom predviđeno je da ukoliko stranke ne iskoriste svoje pravo imenovanja arbitara, to će u njihovo ime učiniti Ruska komora i Američko arbitražno udruženje. U slučaju ne postojanja dogovora o predsjedniku arbitražnog veća, njega će imenovati Štokholmska komora sa spiska arbitara na kome se nalazi 18 pravnika i sudija koji su zajednički određeni od strane Ruske komore i Američkog arbitražnog udruženja.

Upravni odbor Instituta sastavljen je od tri člana i to: predsjednika koji je sudija sa iskustvom iz trgovinskih i privrednih sporova, drugi član je uvaženi pravnik, treći član je poznata ličnost iz svijeta biznisa. Članove upravnog odbora postavlja Izvršni odbor trgovinske komore Štokholma sa mandatom od tri godine.

Standardna arbitražna klauzula, koju preporučuje ova arbitraža glasi: „Svaki spor u vezi sa ovim ugovorom biće konačno riješen od strane arbitraže u skladu sa Pravilima arbitražnog Instituta Štokholmske trgovinske komore.“

6.2.8. Spoljnotrgovinska arbitraža pri Privrednoj komori Srbije

Spoljnotrgovinska arbitraža pri privrednoj komori Srbije, dalje Beogradska međunarodna trgovinska arbitraža osnovana je 1946. god. u Beogradu. Od osnivanja do danas, arbitraža je četiri puta mijenjala svoja pravila i to 1958, 1981, 1993. i 1997. god. Cilj izmjene pravila bio je prilagođavanje potrebama privrede126.

Beogradska spoljnotrgovinska arbitraža rješava sporove iz poslovnih odnosa koji nastaju pri obavljanju međunarodnih poslovnih transakcija.

Međunarodni karakter ove arbitraže je određen sa više kriterijuma i to: međunarodnim privrednim poslovima iz kojih nastaju sporovi za rješavanje, nacionalnošću arbitara i korišćenjem izvora međunarodnog trgovinskog prava.

Beogradska spoljnotrgovinska arbitraža rješava sporove samo ako su stranke ugovorile ili prihvatile njenu nadležnost, ako je bar jedna od stranaka u sporu strano pravno ili fizičko lice i ako se radi o sporu iz domena međunarodnih poslovnih odnosa.

Uslov za rješavanje spora pred ovom arbitražom je postojanje pismenog sporazuma između stranaka u sporu u kome ističu da svoj spor povjeravaju ovoj arbitraži na rješavanje.

Arbitraža svoju funkciju obavlja putem Predsjedništva, sekretarijata i vijeća sudija i sudija pojedinaca.

Predsjedništvo arbitraže sastoji se od predsjednika, sekretara i osam članova (u širem smislu), dok predsjednik, potpredsjednik i sekretar predstavljaju Predsjedništvo u užem smislu.

Članove Predsedništva bira i razrješava Skupština Privredne komore na period od četiri godine, s tim što mogu biti ponovo birani.

Nadležnost Sekretarijata arbitraže je da obavlja stručne i administrativne poslove. Listu arbitara utvrđuje Skupština privredne komore Srbije. Lista arbitara utvrđuje se

svake četiri godine, s tim da arbitri koji se nalaze na listi mogu biti ponovo birani. Inostrana lica mogu biti izabrana za arbitre po postupku kojim se biraju arbitri. Prije pokretanja arbitražnog postupka može se pokrenuti postupak za mirenje i on je

nezavisan od arbitražnog postupka. Nezavisnost i samostalnost spoljnotrgovinske arbitraže ogleda se u dva pravca i to:

nezavisnost arbitara da o predmetu spora odlučuju samostalno, bez uticaja i pritiska državnih organa i kao nezavisnost same institucije u odnosu na komoru i državne organe.

Arbitražna odluka je konačna i protiv nje se ne može podići žalba.

126 Spoljnotrgovinska arbitraža u Beogradu je osnovana Uredbom o trgovinskoj komori FNRJ, decembra 1946, Službeni list FNRJ broj 103/46, a njen Pravilnik je objavljen 28. aprila 1947. godine u Službenom listu FNRJ broj 26/47.)



Spoljnotrgovinska arbitraža pri Privrednoj komori Srbije preporučuje strankama da pri ugovaranju unesu sljedeću klauzulu: „Svi nesporazumi, koji nastanu iz ovog ugovora i povodom njega, razmotriće se na prijateljski način. U slučaju spora stranke ugovaraju nadležnost spoljnotrgovinske arbitraže pri Privrednoj komori Srbije u Beogradu, koja će definitivno riješiti spor. Stranke su saglasne da se u postupku primijeni Pravilnik spoljnotrgovinske arbitraže pri Privrednoj komori Srbije u Beogradu i mjerodavno materijalno pravo“.

6.3. Specijalizovane arbitraže institucionalnog karaktera

Danas u svetu postoje specijalizovane institucionalne arbitraže organizovane u okviru pojedinih međunarodnih ili domaćih asocijacija, koje su namenjene članicama tih udruženja ili se odnose na ugovorne odnose, u kojima su predmet poslovanja ili prometa određeni proizvodi ili usluge.

Najbrojnije specijalizovane institucionalne arbitraže koje rješavaju sporove nastale iz prometa sirovina ili sporove koji su nastali na posebnim tržištima (Commodity Arbitrations) kao interne arbitraže svetskih udruženja.

Najpoznatije svjetske arbitraže ovog oblika delovanja su: Udruženje za promet žitaricama i stočnom hranom (GAFTA – Grain and feed Trade

Association);

Londonska berza metala (London Metal Exchange); Londonska pomorska arbitraža (London Maritime Arbitration); Arbitražna komora za pamuk (Chambere arbitrale de cotons de Havre); Trgovinska Federacija kafe (Cafee Trade Federation); Udruženje trgovine gume (Rubber Trade Association); Udruženje za šećer (Sugar Association); Udruženje brokera čaja (Tea Broker’s Association) i mnoga druga.

Rad ovih arbitraža zasniva se na opštim principima arbitražnog rješavanja sporova. Takođe, ove arbitraže se bave i utvrđivanjem činjenica koje su svojstvene samo asocijacijama u pitanju, kao što je prepoznavanje kvaliteta robe mirisom, dodirom, probanjem; ispitivanje uzorka; itd.

Za ovakve poslove neophodne su specijalne stručnosti arbitara, koji u velikom broju slučajeva djeluju kao vještaci, koristeći svoje znanje i iskustvo.

Liste arbitara u okviru ovih arbitraža su vrlo specijalizovane i sastavljene od eksperata različitog i vrlo uskog profila.

Kod nekih specijalizovanih arbitraža institucionalnog tipa, kao što je Arbitražna komora za pamuk (Chambere arbitrale de cotons de Havre) u Avru, u cilju nepristrasnosti i pravičnosti, stranke ne znaju arbitre, niti arbitri znaju imena stranaka. Orijentacija na stručnost i profesionalnost dovedena je na zavidan nivo. Tako na primjer, arbitražna pravila Udruženja za promet žitaricama i stočnom hranom (GAFTA – Grain and feed Trade Association) sadrže odredbu koja isključuje mogućnost učešća pravnika (advokata) u postupku ukoliko su oni u potpunosti angažovani u privatnoj praksi.

Sljedeća karakteristika ovih arbitara je izrazito pravnog karaktera. Naime, posle donošenja arbitražne odluke, stranke iz spora imaju pravo na žalbu (apelaciju) drugom organu u okviru asocijacije (apelacionom vijeću – board of appeal), koji u novom sastavu raspravlja o sporu. Sastav ovog tijela određuje sama asocijacija.

Takođe, prema pravilima ovih arbitraža, predviđena je i mogućnost da se i posle drugostepene odluke uputi žalba sudu (High Court). U ovom slučaju ne dolazi do novog ispitivanja činjenica i odlučivanja, već se utvrđuju eventualne greške primjene prava. U



slučaju da se utvrdi pogrešna primjena prava, slučaj se vraća apelacionom vijeću na dopunsko razmatranje pojedinih aspekata presude.

6.3.1. Londonska pomorska arbitraža

Među najpoznatijim specijalizovanim institucionalnim arbitražama je Londonska pomorska arbitraža (London Maritime Arbitration) u okviru koje se rješavaju sporovi iz ugovornih odnosa u vezi sa korišćenjem brodova. To su sporovi koji proizilaze iz ugovora o prevozu robe morem, ugovora o kupovini i prodaji broda, ugovor o spasavanju na moru, ugovor o vađenju potonulih stvari, ugovor o tegljenju, sporovi koji proizilaze iz oštećenja prilikom sudara brodova ili drugih havarija itd.

Londonsko udruženje pomorskih arbitara (The London Maritime Arbitrators Association – LMAA) formirano je 1960. god., a porijeklo vodi od grupe brokera sa berze Baltic Exchange. Ovo udruženje formira listu svojih članova, koji imaju mogućnost da djeluju kao arbitri, objavljuju arbitražna pravila koja se primjenjuju u toku arbitraže i obezbeđuju pravila ponašanja za svoje članove – arbitre.

Londonsko udruženje pomorskih arbitara ima dvije kategorije arbitara. Prvu kategoriju čini pedeset punopravnih članova, spremnih da kao arbitri rješavaju pomorske i druge arbitražne sporove u okviru ove arbitraže. Ova kategorija članstva poznata je pod imenom „ljudi iz trgovine“ (Commercial Men).

Druga kategorija članstva je mnogo brojnija. Nju sačinjavaju afirmisani pojedinci iz pomorske trgovine, advokati i dr. lica. Uloga ovih članova (Supporting Members) je da su oni pomažući članovi, koji nisu arbitri u pomorskim sporovima. Njihova uloga je da podržavaju ciljeve Londonskog udruženja pomorskih arbitara.

6.3.2. Arbitraža Udruženja za promet žitaricama i stočnom hranom (The Grain and Feed Trade Association)

Arbitraža Udruženja za promet žitaricama i stočnom hranom (The Grain and Feed Trade Association) ima sjedište u Londonu. Ova arbitraža svoje usluge pruža kompanijama - članicama koje se bave proizvodnjom i prometom žitarica i hrane na unutrašnjem i međunarodnom tržištu. Njenu arbitražu mogu ugovoriti i organizacije koje nisu formalno članice udruženja.

Ova arbitraža preporučuje strankama da pri ugovaranju ove arbitraže unesu sljedeću klauzulu: „Svaki spor koji proizilazi iz ugovora, u koji su uključena Arbitražna pravila br. 125 biće arbitraži i u skladu sa tim pravilima“.

Rad ove Arbitraže se u praksi pokazao veoma efikasnim. Posebno se ističu pravila koja se odnose na rokove za podizanje tužbe pred ovom arbitražom s naglaskom da nepoštovanje predviđenih rokova može dovesti do toga, da se arbitražni postupak uopšte ne pokrene. Na primjer: tužba vezana za spor oko kvaliteta robe mora se uputiti arbitraži u roku od 21 dan posle datuma predviđenog za iskrcavanje robe; kad se radi o sporu oko novca, tužba mora da se podnese u roku od 90 dana od dana kada je spor među strankama nastao, itd.

Za proces arbitražnog rješenja spora imenuju se tri arbitra, dok arbitar-pojedinac može da djeluje samo ako su se stranke izričito složile o tome.

Stranke biraju arbitre sa liste GAFTA iz redova stručnjaka različitog profila u poslu kojim se Asocijacija bavi. Takođe, u Pravilima GAFTA postoji klauzula koja određuje da arbitar mora da bude član ili službenik firme-članice Udruženja, koji je bio angažovan u trgovini.



Kod donošenja konačne odluke, Arbitražno veće šalje odluke Udruženju GAFTA, koje o odluci obavještava stanke, ali tek pošto stranke plate troškove postupka.

Nakon objavljene odluke, stranke iz spora imaju pravo na žalbu koja se podnosi specijalnom Apelacionom vijeću (Board of Appral) GAFTA. Članove specijalnog apelacionog veća određuje Udruženje GAFTA. Kada je arbitražnu odluku u prethodnom postupku donio arbitar-pojedinac, specijalno apelaciono veće će biti sastavljeno od tri člana. Kada je arbitražnu presudu donijelo arbitražno vijeće od tri arbitra, u drugom stepenu zaseda tijelo od pet članova.

6.3.3. Stalna arbitraža pri Federaciji za trgovinu kafom

Stalna arbitraža pri Federaciji za trgovinu kafom u Londonu (Cofee Trade Federation) bavi se rješavanjem sporova iz ugovora o proizvodnji i prometu kafe.

Ova arbitraža posjeduje mogućnost dvostepenog zasnivanja sopstvene arbitraže, gdje u prvom stepenu odlučuju arbitri izabrani od strane stranaka, a u drugom apelacioni odbor sastavljen od arbitara koje odredi asocijacija.

Na osnovu Pravila o proceduri Arbitraže Federacije iz 1989. god. stranke imaju dvije mogućnosti: da pokrenu arbitražu sa pravom na žalbu apelacionom odboru (Arbitration at First Instance) ili da se odmah opredijele za jednostepenu arbitražu bez prava na apelaciju („board of arbitration without right of appeal“).

U slučaju da se stranke opredele za dvostepenu arbitražu, stranke imenuju po jednog arbitra, a ovi zatim biraju umpire-a127.

U drugom slučaju, kada se stranke opredijele za arbitražu bez prava na žalbu, Federacija će imenovati pet arbitara, ako se radi o tehničkom sporu ili tri arbitra ako je riječ o sporu o kvalitetu.

Standardna klauzula koja se preporučuje za ugovaranje ove arbitraže glasi: „Svaki spor, koji stranke nisu u stanju da riješe mirnim putem, riješiće arbitraža u mjestu navedenom u ugovoru, prema pravilima i običajima arbitražnog tijela za trgovinu kafom.“

Presuda ove arbitraže, jednostepene ili dvostepene, u zavisnosti od izbora stranaka postaje konačna i obavezujuća kada je donese arbitražno vijeće ili apelacioni odbor, odnosno objavi asocijacija.

Pored ove arbitraže za kafu, u svijetu postoje slične arbitraže sa manjim ili većim specifičnostima. To su, na primjer, Nemačka asocijacija kafe u Hamburgu (Die Deutscher Kafee Verbande – DKV) koja rješava samo tehničke sporove, dok se sporovi iz domena kvaliteta rješavaju arbitražom u Bremenu.

Hamburška arbitraža ima mogućnost žalbe, dok Bremenska arbitraža ne dozvoljava ponovno razmatranje u drugom stepenu.

Pored ovih, takođe, slične arbitraže za kafu postoje i u Belgiji, Francuskoj, Sjedinjenim Američkim Državama i dr. zemljama.

127 UMPIR-e je specifičan pojam koji se susreće u Engleskom arbitražnom pravu. Kod nas bi se taj pojam mogao prevesti kao nadarbitar. Njegova uloga se ne može poistovetiti sa ulogom predsednika arbitražnog veća. UMPIR-e učestvuje u radu arbitražnog postupka i može pod određenim okolnostima sam doneti arbitražnu odluku.

POSLOVNO LOBIRANJE

XIII


POSLOVNO LOBIRANJE

1. POSLOVNO LOBIRANJE

Lobiranje je široka oblast sa neograničenim horizontom djelovanja. Dio je političke oblasti koja je svoju široku primjenu pronašla u diplomatskim i političkim pregovorima. Političko značenje riječi lobiranje potiče iz XVII vijeka, kada je u engleskom parlamentu određena jedna osoba koja je služila poslanicima za primanje građana, koji su dolazili sa svojim zahtjevima. Usvajanjem prvog amandmana Ustava Sjedinjenih Američkih država iz 1791. god. regulisano je pravo građana na odbranu sopstvenih interesa kod vlade i vladinih institucija.

Već u XIX vijeku sa snažnim razvojem kapitalizma, u Sjedinjenim Američkim Državama se uočava jak uticaj poslovnih krugova u sektoru poljoprivrede (pamuk), bankarskom i željezničkom sistemu. Francuska bilježi korporacijsko lobiranje banaka, proizvođača vina i drugih. Dalje, u zapadnim demokratskim zemljama jača uticaj na institucije poslanika. To je period kada lobiranjem počinju da se bave profesionalne korporacije.

Lobiranje je prihvaćeno u anglosaksonskim većinski protestantskim zemljama. Na otpore nailazi u latinskim i katoličkim zemljama, gdje je sumnjiv svaki demarš koji se ne podudara sa opštim interesom. Od 1901. god. su u Francuskoj priznata udruženja lobista. Početkom 50-tih godina XIX vijeka su utvrđena pravila lobiranja u američkom Kongresu. Stvaranjem Evropske zajednice početkom 50-tih godina prošlog vijeka, rađaju se čisto evropski lobiji koji su usmjereni ka institucijama.

Lobiranje se upotrebljava kao sredstvo za ostvarenje cilja interesnih grupa posredstvom pregovaranja sa osobama koje su odgovorne za donošenje odluka.

Riječ „lobi“ potiče od latinske riječi „labium“ što znači predvorje. Prema pravnoj enciklopediji riječ Lobby predstavlja organizaciju ili društvenu skupinu koju obrazuju lica koja nisu članovi zakonodavnog tijela, sa ciljem da utiču na rad zakonodavca.

Lobby znači raspravljati u predvorju, uticati privatnim razgovorom na poslanike, progurati (zakon) privatnim razgovorima sa poslanicima, ali i spletkariti, kriomice ili potajno raditi.128

Lobist je političar koji privatnim razgovorima nastoji pridobiti narodne zastupnike za svoju politiku.129

Webster’s Dictionary daje kratku definiciju lobiranja koja glasi: lobiranje je obraćanje članovima parlamentarnog skupa u namjeri da se utiče na zakonodavstvo.

1.1. Ko je lobista?

Lobista je osoba koja je plaćena da zastupa interese pojedinca, grupe, organizacije ili države u institucijama koje imaju direktan uticaj na konačnu odluku. Lobisti mogu biti formalne grupe ili profesionalci kojima je lobiranje profesija ili neformalne grupe kao što su poslanici u parlamentu, sindikalna udruženja, nevladine organizacije, pa čak i ministri u vladama. Principi na kojima se zasniva lobiranje su:

poštenje; lojalnost;

128 Englesko- hrvatski rječnik, Rudolf Filipović, Školska knjiga, Zagreb, 1996. 129 Rječnik stranih riječi, Bratoljub Klaić, Tiskara Rijeka, Rijeka, 1990.



tajnost.

Pojava poslovnog lobiranja je novijeg datuma. Organizuje se kroz sektor za odnose sa javnošću. Deluje kao sredstvo uticaja na okruženje. Lobista nastoji da upravlja ishodom pregovora sa namjerom da rezultat pregovora zadovolji interese grupe ili pojedinca kojeg zastupa.

Aktivnost lobiranja zahtijeva analizu područja djelovanja sa aspekta više naučnih disciplina (pravo, ekonomija, politika i diplomatija). Za uspješan ishod lobiranja potrebno je izuzetno poznavanje komunikacionih veština. Lobiranje možemo podijeliti u nekoliko faza, i to:

kreiranje cilja lobiranja; istraživanje u cilju saznanja potrebnih informacija; analiza i obrada sakupljenih podataka; ubjeđivanje u ispravnost odluka koje će se doneti u narednom periodu; primjena metoda pritiska sa ciljem donošenja željenih odluka.

Šema 13.1. Organizaciona šema postupka lobiranja

Prethodna šema predstavlja postupak procesa lobiranja. Interesne grupe najprije postavljaju cilj lobiranja i na osnovu postavljenog cilja angažuju lobiste koji će realizivati zadani cilj. Odabrani lobisti djeluju na donosioca odluke koji će donijeti krajnju odluku. Cilj je da odluka odgovara postavljenom cilju interesne grupe. Ishod lobiranja zavisi od izbora lobiste. Potrebno je da ulogu lobiste ima pojedinac ili grupa koji zaista mogu dati doprinos stvaranju željenog ishoda. U zavisnosti od postavljenog cilja, može se angažovati više lobista koji će istovremeno djelovati na više „frontova“ sa istim ciljem krajnjeg ishoda.

Stručnjaci za poslove lobiranja smatraju da je Bosna i Hercegovina daleko od razumijevanja značaja ovog pojma. Lobiranje se doživljava kao dogovor „ispod žita“. Naši privrednici su zainteresovani da utiču na donosioca odluka. Međutim, poslovi lobiranja su za njih nepoznanica. Pored toga, potrebno je poslove lobiranja zakonski regulisati kako bi se izbegao neetički rad i korupcija.

Za razvijen poslovni svijet lobiranje je svakodnevica. Danas, u Briselu djeluje oko 10.000 registrovanih lobista. U Vašingtonu taj broj se procenjuje na oko 40.000 registrovanih lobista. Zadatak lobista u poslovnom lobiranju je da se izbore za interese svojih poslodavaca koji ih plaćaju.

LOBISTI:

Parlament: entitetski, državni; evropski.

Profesionalne asocijacije i agencije;

Generalna skupština UN-a;

Mediji.

DONOŠENJE ODLUKE:

Vlada; Regionalne ili

interregionalne organizacije;

Organizacija UN-a; Individualni

privredni subjekt; Multinacionalne

kompanije.

INTERESNA GRUPA:

Vlada; Sindikat; Privredne asocijacije; Individualni

privredni subjekti, Multinacionalne

kompanije; Nevladin sektor; Lokalna uprava.

CILJ

Poslovno lobiranje XIII


Kao primjer uspešnog lobiranja možemo uzeti bivšu jugoslovensku Republiku Sloveniju. Kada je 2002. god. Slovenija krenula u kampanju za ulazak u NATO, predsednik Milan Kučan je angažovao bivšeg američkog potpredsednika Boba Dola, koji je svojim djelovanjem uticao na brži ulazak Slovenije u NATO. Taj angažman koštao je Sloveniju godišnje 516.000 $. Kao drugi uspješan primjer Slovenačkog lobiranja uzima se faramceutska kuća „Krka“ koja je 1999. god. ostala na evropskom tržištu sa svojim aditivima i pored odluke Brisela da zabrani uvoz tog proizvoda svim kompanijama, izuzev jednog nemačkog koncerna. Na taj način, „Krka“ ne samo da je zadržala tržište, već je dobila i dodatne sertifikate koji su joj omogućili da na tržištu Evropske unije prodaje svoje aditive i u narednom periodu.

1.2. Karakteristike lobiste

Lobista mora da posjeduje:

izgrađen lični image (ugled); harizmatične i ubjeđivačke sposobnosti; dobru retoriku i pregovaračku moć; dobre argumente ubjeđivanja, motivisanja i animiranja; znanje o značaju psihologije (empatička sposobnost); znanje i tehnike „podvući se pod kožu“ ciljnoj osobi; komunikacijski šarm.

1.2.1. Ko sve lobira

Lobiranjem se bave:

multinacionalne kompanije; profesionalna udruženja; sindikalna udruženja; nevladine organizacije; pojedinci.

1.2.2. Oblici lobiranja

Kao oblike lobiranja, možemo navesti:

Defanzivno lobiranje, je ograničavanje procijenjenih negativnih posljedica. Ofanzivno lobiranje, je podrška osmišljavanju, odnosno provođenju projekta i

izvlačenje maksimuma uprkos postojanju suprotnih interesa. Neposredno lobiranje, podrazumijeva samostalno djelovanje preduzeća ili udruženja

koje po potrebi predstavlja konsultant. Posredno lobiranje, je zastupanje određenih interesa posredstvom organizacija kao što

su sindikati, savezi, ad hoc udruženja. Predupređujuće lobiranje, podrazumijeva postavljanje svojih ljudi u strukture. Korporativno lobiranje, znači očuvanje stečenih prednosti i odbijanje promjena. Feudalno lobiranje, znači sticanje nove moći. Osvajačko lobiranje, je djelovanje na novim tržištima. Zakonodavno lobiranje, znači stvaranje, izmjenu zakonodavstva i poreskog sistema. Normativno lobiranje, je stvaranje i izmjena odredbi tehničke prirode.



Strukturalno lobiranje, znači izmjenu struktura i metoda, uvođenje osmatrača, komiteta ili komisija. Monitoring koji se povezuje sa privrednom špijunažom, znači pribavljanje ranih informacija.

Finansijsko lobiranje, znači ostvarenje finansijskih prednosti. „Veza“ ili „lažno“ lobiranje je dobijanje „povlašćenog položaja“ na osnovu postojećih pravila.

Trgovinsko lobiranje, je također lažno lobiranje i cilj mu je dobijanje javnih tržišta.130

1.2.3. Tehnike lobiranja

Tehnike lobiranja možemo podijeliti u dvije grupe:

Direktne tehnike: lični sastanci sa donosiocima odluka, privatni razgovori, sakupljanje informacija, istraživanje, dostavljanje sakupljenih informacija donosiocu odluke, prisustvo otvorenim političkim skupovima, pomoć pri izradi zakona, pružanje stručno-savjetodavnih usluga, pozivanje uticajnih grupa ili pojedinaca na skupove u sopstvenoj organizaciji.

Indirektne tehnike. Uspostavljanje strateških saveza, korišćenje medija, objavljivanje rezultata posredstvom medija dobijenih na osnovu sopstvenog istraživanja, peticije, organizacija protesta/podrške, organizovanje građanske neposlušnosti.

1.2.4. Kako lobirati kod političara

Tokom lobiranja kod političara, potrebno je imati na umu nekoliko detalja:

Najprije treba identifikovati političare koje zanimaju ciljevi slični onima za koje se lobira i osigurati podršku lokalnog odbornika/poslanika.

Potom im treba predočiti potencijalnu korist za njihovu izbornu bazu i pozivati ih na aktivnosti koju lobist organizuje. Također, treba podstaći i članove vlastite organizacije i svoje saveznike da kontaktiraju sa političarima o predmetima za koje se lobira.

Treba upamtiti da je vrijeme često ograničeno, pa najvažnije podatke koji će uticati na postizanje cilja treba iznijeti u samo desetak minuta.131

2. ODNOSI S JAVNOŠĆU

Prema istraživanju Američkog PR udruženja, lista poželjnih osobina koje bi trebali imati oni koji se bave odnosima sa javnošću sadrži:

dobar smisao za humor, pozitivizam i optimističnost, laka komunikacija s ljudima, sposobnost razgovora sa svakim, prihvaćanje frustracija i odbijanja kao izazova, sposobnost da se drugoga jednostavno uvjeri, dotjeranost i ugodna pojavnost,

130 Besim Spahić, Lobiranje kao sastavni dio poslovnog komuniiranja u EU, Postdiplomski studij FPN, Sarajevo, 2005. 131 Poslovni nedjeljnik „Lider“

Poslovno lobiranje XIII


smisao za izazivanje pažnje, sposobnost za pridobijanje povjerenja nadređenih, sposobnost nošenja s rokovima i hitnošću, pomaganje ljudima, znatiželja, praćenje raznih područja života, energičnost, osjećajnost, uživanje u društvu ljudi, slušanje ljudi, objektivnost, brzo primanje informacija.

Ako stručnjaka za odnose s javnošću posmatramo kao menadžera u nekoj organizaciji, prema mišljenjima stručnjak pomenutog Udruženja, on mora:

razumjeti odnose između svih slojeva unutar organizacije, kako bi se spriječili eventualni sukobi ili nesporazumi;

razvijati inovativna rješenja za organizacione probleme ali ih istovremeno učiniti razumljivim i prihvatljivim za svoje kolege;

razmišljati strateški, svakodnevno demonstrirati svoja znanja o misiji, ciljevima i strategiji organizacije (njegova rješenja moraju odgovarati pravim potrebama organizacije) i održavati pozitivnu sliku u javnosti;

biti spreman mjeriti svoje rezultate, mora tačno znati šta želi postići, kako to postići i kako izmjeriti učinak.


BIBLIOGRAFIJA

1. Acin, Đ. Bodiroža, M., „Međunarodna ekonomija“, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva – Srpsko Sarajevo, Srpsko Sarajevo, 2002.

2. Acola, N., „Počela ekonomske politike”, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2005. 3. Adamović, Lj., „Međunarodni ekonomski odnosi“, Savremena administracija, Beograd, 1971. 4. Adamović, Lj., „Integracija i dezintegracija svetske privrede“, Ekonomski Fakultet u

Beogradu, Beograd, 1991. 5. Adizes, I., „Upravljane promenama“, Novi Sad, 2004. 6. Aćimivić, Lj., „Svet i jugoslovenska kriza“,Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji,

Beograd, 2001. 7. Appeleby, R., „Modern Business Administration“, Pitman Publishing, London, 1994. 8. Aranđelović, Z., „Osnovi ekonomije“, Viša poslovna škola, Beograd, 1995. 9. Babić, M., „Makroekonomija“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2004. 10. Babić, M., „Mikroekonomska analiza“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2000. 11. Babić, M. Babić, A., „Međunarodna ekonomija“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2003. 12. Bashu, K., „Prelude to political economy“, Oxford, 2000. 13. Benet, L.,Oliver, J., „Međunarodne organizacije”, Politička kultura, Zagreb, 2004. 14. Bernstein, R., Wood, D., „Handbook of arbitration practice“, Sweet and Maxwell,London

1993. 15. Bjelić P., „Elektronsko trgovanje: Elektronsko poslovanje u međunarodnoj trgovini“, Institut za

Međunarodnu politiku i privredu u Beogradu, Beograd, 2000. 16. Bjelić P., „Svetska trgovinska organizacija“, Prometej, Beograd, 2002. 17. Blanchard O., „Makroekonomija“,Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2005. 18. Boatright, R. J., „Ethics and conduct of business“, Prentice Hall, 2003. 19. Bodiroža M., “Međunarodne finansije i finansijske institucije”, Zavod za udžbenike i

nastavna sredstva Srpsko Sarajevo, Srpsko Sarajevo, 2003. 20. Broom,C. „Odnosi s javnošću“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2003. 21. Broches, A., „Commentary on the UNCITRAL Model Law on International Commectial

Arbitration“, Kluwer, 1990. 22. Chapman, E., Lund, O., „Vodstvo“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2005. 23. Collins E.,Devanna M., „Izazovi menadžmenta u XXI stoljeću“,Mate d.o.o Zagreb, Zagreb,

2002. 24. Cutlip S., Center A., Broom G., „Odnosi s javnošću“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2004. 25. Dahringer D. L., Muhlabacher, H., „International marketing“, Addison Wesley Publisching

Company, 1991. 26. Dašić, D., „Ekonomija“,Evropski Univerzitet za internacionalni menadžment i biznis,

Beograd, 2002. 27. Dašić D., „Tržišna ekonomija – makro i mikro razmatranja“, Evropski Univerzitet za

internacinalni menadžment i biznis, Beograd, 2001. 28. Dašić, D., „Diplomatija-ekonomska multilaterala i bilaterala“, Beograd, 2003. 29. Dašić, D., „Principi internacionalne ekonomije“,IP-Stručna knjiga Beograd, Beograd, 2004. 30. Dixit A., „Theory of International Trade“,Cambridge Uneversity Press, Cambridge, 1992. 31. Dracker, P., „Preduzetništvo i inovacije”,PS-Grmeč Beograd, Beograd, 2000. 32. Draškić, M., „Međunarodno privredno ugovorno pravo“,Savremena administracija, Beograd,

1990. 33. Dunn, M. R., Mutti, H. J., „International economics“, London, 2000. 34. Dornbusch, R., „Macroeconomics“,R. R. Donely, New York, 2004. 35. Džombić I., „Uloga diplomatije u poslovima međunarodnih trgovinskih arbitraža“, Fakultet za



trgovinu i bankarstvo, Magistarski rad, Beograd, 2005. 36. Đurić, D. i dr., „Međunarodna ekonomija“, BK Univerzitet, Beograd, 2000. 37. Đurović, R., „Međunarodno privredno pravo“, Savremena administracija, Beograd, 1997. 38. Ekelound, B. R., Herbert, F. R., „A history of economic theory and method“, Hill Companies

Inc, 1997. 39. Fisher, C., Alan, L., „Business ethices and values“, Prentic Hall, 2003. 40. Filipović, V. „Odnosi s javnošću“, Beograd, 2003. 41. Freeman, W. C., „The Diplomat’s dictionery“. United States Institute for Peac Press,

Washington, 1997. 42. Frimerman dr. A., „Poslovno pravo“, Beograd, 2000. 43. Gavrilović, Jovanović, P., „Međunarodne poslovne finansije“, Ekonomski Fakultet u

Beogradu, Beograd, 1997. 44. Gojinov, D., „Procesi ekonomskih integracija na Američkom kontinentu“, Naučna knjiga,

Beograd, 1997. 45. Goldštajn, A., Triva, S., „Međunarodne trgovinske arbitraže“, Informator, Zagreb, 1987. 46. Grandov, Z., „Spoljnotrgovinsko poslovanje-savremene teorije i prakse“, Beogradska

trgovačka omladina, Beograd, 2000. 47. Grauwe, P., „Ekonomija monetarne unije“, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića-Novi

Sad, Novi Sad, 2004. 48. Gronross, C., „Strategic Management and Marketing in Service sector“, Cambridge Press,

1973. 49. Husted, S., Melvin, M., „International economics“, Harper Collins, 1995. 50. Inić, B., „Menadžment“, BK Univerzitet, Beograd, 2003. 51. Jakšić, M., „Makroekonomija“,Čigoja, Beograd, 2001. 52. Jakšić, M., Perić, L., „Doktrine velikih ekonomista“, Ekonomski Fakultet u Beogradu,

Beograd, 1994. 53. Janković, B., „Diplomatija“, Naučna knjiga, Beograd, 1988. 54. Janev, I., „Međunarodni odnosi i spoljna politika“, Čigoja štampa, Beograd, 2002. 55. Jovanović-Božinov, M., „Interkulturni menadžment“,Megatrend–Univerzitet primenjenih

nauka u Beogradu, Beograd, 2001. 56. Jovanović, M., „Europen Economic Integration“, Routledge, London, 1997. 57. Josifidis, K., Lošolac, A., „Principi ekonomije“, Stylos, Novi Sad, 2004, 58. Kalkota R.,Robinson M., „E-poslovanje“,Mate.d.o.o Zagreb, Zagreb, 2002, 59. Katunarić, A., „Vanjska trgovina“, Zagreb, 1984, 60. Kisindžer, H., „Diplomatija – knjige I, II“, Verzal press, Beograd, 1999, 61. Kisić, S., „Ekonomika preduzeća“,Viša poslovna škola Beograd, Beograd, 1995, 62. Kindlerberg, Č., „Međunarodna ekonomija“,Vuk Karadžić, Beograd, 1974. 63. Kostadinović, S., „Međunarodno privredno pravo“,Ekonomski Fakultet u Subotici, Subotica,

1995. 64. Kovač, O., „Međunarodni ekonomski odnosi“, Ekonomski Fakultet u Beogradu, Beograd,

1997. 65. Kovačević, M., „Međunarodna trgovina“, Ekonomski Fakultet u Beogradu, Beograd, 2002. 66. Kovačević, Ž., Dašić, D., Džombić, I., „Principi tržišne ekonomije“, Fakultet političkih

nauka, Banja Luka, 2007. 67. Kovačević, Ž., „Ugovori u unutrašnjem i međunarodnom prometu roba i usluga i njihov značaj

za razvoj Bosne i Hercegovine“,Fakultet za političke i društvene nauke Banja Luka, Banja Luka, 2006.

68. Kotler, P., „Upravljanje marketingom“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2001. 69. Kosovac, M., „Međunarodna pravila i konvencije – za spoljnotrgovinsko poslovanje i druge

ekonomske odnose sa inostranstvom“,Želnid, Beograd, 2004. 70. Kotlica, S. Knežević, B., „Ekonomika međunarodnog poslovanja“,Megatrend-Univerzitet

Bibliografija


primenjenih nauka u Beogradu, Beograd, 2003. 71. Koutsoziannis, A., „Moderna mikroekonomika“,Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 1997. 72. Kozomara J., „Međunarodno poslovanje-izvoz i uvoz“, Ekonomski fakultet u Beogradu,

Beograd, 1999. 73. Kozomara, J. „Uvoz i izvoz“,Ekonomski Fakultet u Beogradu, Beograd, 2001. 74. Kozomara, J., “Spoljnotrgovinsko poslovanje“,Ars libri i Besjede, Banja Luka, 2001. 75. Labus, M., „Osnovi ekonomije“, Stubovi kulture, Beograd, 1999, 76. Lorković, B., „Počela političke ekonomije“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 1996. 77. Lovreta,S. Petković G., „Strategija i politika trgovine politike Republike Srbije“, Ekonomski

Fakultet u Beogradu, Beograd, 2004. 78. Lous, A. A., „Management and Organisation“, Me Graw - Hill Brock, New York, 1998. 79. Mankiw G., „Principles of economics“,Thomason Learing,Mate d.o.o., Zagreb, 2005. 80. Marković, M., „Uvod u međunarodno poslovanje“,Čigoja, Beograd, 1995. 81. Maričić, B., „Ponašanje potrošača“, Savremena administracija, Beograd, 1999. 82. Marsenić, D., „Ekonomika Jugoslavije“, Ekonomski Fakultet Beograd, 2000, 83. Mansfild, E., „Managerial economics – theorz, applications, casses“, London, 2000. 84. Merden van der A., „Public Relations - uvod u odnose sa javnošću“, Prometej, Novi Sad,

1993. 85. Mićević, V., „Globalizacija i novi svetski poredak“, Čigoja, Beograd, 2002. 86. Mileta V., “Leksikon europske unije”, Zagreb, 2003. 87. Milosavljević, M., „Savremeni strategijski menadžment“, Ekonomsku Fakultet u Beogradu,

Beograd, 2002, 88. Milosavljević, M., „Osnovi strategijskog menadžmenta“,Poslovna škola-Megatrend,

Beograd, 1997. 89. Mitić, M., „Diplomatija-kao sredstvo za promociju i zaštitu poslovnih interesa“, Savremena

administracija, Beograd, 2003. 90. Mitić, M., „Diplomatija-delatnost, organizacija, veština, profesija“, Savremena administracija,

Beograd, 1999. 91. Mitić, M., “Problemi jugoslovenske diplomatije i diplomatske službe”, Službeni list SFRJ 1997. 92. Mishkin, F., Eakins, S., „Finansijska tržišta i institucije“, Mate d.o.o Zagreb 2005, Zagreb,

2005. 93. McConell R., Brue S., „Suvremena ekonomija rada“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 1994. 94. Pak M., „Međunarodno privredno pravo“, Naučna knjiga, Beograd, 1989. 95. Pancirov, Lj., „Moderna diplomatska struka“, Savjetnički rad, Zagreb, 1999. 96. Parkin, B., “Foundations of microeconomics”, London, 2002. 97. Pečujlić, M., „Globalizacija - dve slike sveta“, Gutembergova galaksija, Beograd, 2002. 98. Petković, M., „Organizaciono ponašanje“, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 1998. 99. Petrović, B., „Međunarodni ekonomski odnosi“, Ekonomski fakultet u Beogradu, 1999. 100. Pindyuck, R., Rubinfeld D., „Microeconomics“, Pearson Education-Prentice Hall, 2005. 101. Popović-Avrić, S.,“Novi svetski trgovinski sistem i SR Jugoslavija“,Jugoslovenski pregled,

Beograd, 2000. 102. Popović, G., „Evropska Unija-razvoj,organizacija,institucije“, Besjeda, Banja Luka, 2004. 103. Pomfret, R.,“International Trade, an introduction to theory and policy“,Basell Blackwell,

Cambridge-Massachesetts, Oxford, 1991. 104. Prvulović, V., „Ekonomska diplomatija“, PS-Grmeč, Beograd, 2001. 105. Pokaz, I., „Globalizacija i njezin uticaj na diplomatiju“, Savjetnički rad, Zagreb, 1999. 106. Pušara, K., „Međunarodne finansije“, Verzal press, Beograd, 2002. 107. Radman, G., „Neutralnost zemalja Europe i euroatlantske integracije“, Zagreb, 2004. 108. Rakas, S., „Poslovna etika“, Megatrend-Univerzitet primenjenih nauka, Beograd, 2002. 109. Rakić, B., „Međunarodni marketing“, Megatrend-Univerzitet primenjenih nauka, Beograd,



2003. 110. Raičevič, M.,“Biznis politika – upravljanje strateškim procesima“,Fakultet za internacionalni

menadžment u Beogradu, Beograd, 1999. 111. Raičević, M., „Internacionalna ekonomija sa osnovama ekonomske diplomatije“, Fakultet za

Internacionalni menadžment, Beograd, 2003. 112. Renko, N., Delić, S., Škrtić, M., „Benchmarking u strategiji marketinga“, Mate d.o.o Zagreb,

Zagreb, 1999. 113. Samuelson, P., Nordhaus W., „Ekonomija“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 2000. 114. Salvatore, D., „Ekonomija za menadžere u svjetskoj privredi“,Mate d.o.o Zagreb, Zagreb 1994. 115. Savez ekonomista Jugoslavije, „Jugoslovenska privreda i EU – izazovi i mogućnosti“,

Beograd, 2002, 116. Savić, N., Pitić, G., „Eurotranzicija“, Beograd, 1999. 117. Siđanski, D., „Federalistička budućnost Evrope“, Prosveta, Beograd, 1996. 118. Sebastijan,N., „Upravljanje projektima“, Clio Beograd, Beograd, 2005. 119. Smajić, Z., „Evropska Unija za svakoga“, Delegacija Evropske Komisije u BiH, Sarajevo, 2004. 120. Spirilović-Jovanović, L., „Privredno pravo“,Ekonomski Fakultet u Beogradu, Beograd, 2002. 121. Spoljnotrgovinska komora BiH, „Međunarodni transport i trgovina u jugoistočnoj

Evropi“,ECOS-Institut za edukaciju spoljnotrgovinske komore BiH, Sarajevo, 2002. 122. Stanković, M., „Međunarodno poslovno pravo“, Samostalno izdanje autora, Beograd, 2002. 123. Stavrić, B., „Menadžment“,Fakultet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka,

Banja Luka, 2005. 124. Stavrić, B., „Menadžment“,MB-Centar Novi Beograd, Beograd, 1995. 125. Stiglitz, J., „Globalization and its discontents“, Northon and Company Inc, New York, 2003. 126. Stojanović, R., Dimitrijević, V., „Međunarodni odnosi“, Službeni list SRJ, Beograd, 1996. 127. Stakić, B., „Savremeni menadžment u spoljnoj trgovini“, Poslovni Biro d.o.o., Beograd, 2002. 128. Sowell, T., „Basic economics“, Basic Books, New York, 2002. 129. Taborši S.,“Privreda i pravo“,Centar za publikacije Pravnog Fakulteta u Beogradu,

Beograd, 1992. 130. Tatalović, S., „Etnički aspekti sigurnosti i stabilnosti na jugoistoku Evrope“, Zagreb, 2001. 131. Tatalović, S., „Etnički sukobi i europska sigurnost“, Zagreb, 2003. 132. Terpstra, V., Sarathy, R., „International marketing“, The Dryden Press, 1997. 133. Turčinović, F., „Ekonomske intergracije i trgovinski blokovi“, Beograd, 2000. 134. Trajković, M., „Međunarodno arbitražno pravno“, Pravni Fakultet u Beogradu, Beograd, 2003. 135. Triva, S., Poznić, B., Vorgić, N., Varda, T., „Arbitražno rešavanje sporova“, Novi Sad, 1973. 136. Unković,M., „Savremena međunarodna trgovina“, Beogradska knjiga, Beograd, 2005. 137. Vitorović, Z., „Preventivna diplomatija“, Besjeda, Banja Luka, 2004. 138. Vukmirica, V., „Svetska trgovinska politika i tržišta“, PS-Grmeč, Beograd, 2000. 139. Vukadinović, R., „Pravo EU“, Institut za međunarodnu politiku i privredu u Beogradu,

Beograd, 1999. 140. Zečević, S., Stojanović, M., „Internacionalne relacije“, Evropski Univerzitet, Beograd, 2001. 141. Wertheimer-Baletić A., „Stanovništvo i razvoj“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 1999. 142. Weihrich H., Koontz H., “Menadžment“, Mate d.o.o Zagreb, Zagreb, 1998.

Documents

MEĐUNARODNO POSLOVANJE