Dedem Korlaft

ISBN 975-267-22G8

" ililxlllut[illuillil

TURK KULTURLU HRI.XMRON

runr HALK irunruemnr

DEDEM KORKUT.

DA$ oGUZ ETLERT

Dr.Yagar KALAFAT

Ankara 2008

BERi KAN yAytNEViNiN vRYlt*tloln.

BUtUn haklart Berikan Yaytnevine aittir. Yaztlt izin olmadan kitabtn

tiimU veya bir ktsmtntn yaylmt, golaltrmr ve da$rttmt yaptlamaz.

BaskrTarihi: I nci BasktTemmuz 2008

ISBN: 978 975 267 220 B

Kapak : Dinger Hactda$lt

Mizanpaj : Berikan Yaytnctltk

BASKIVE CiIt : BILGE OFSET MATBAACILIK

BER|KAN YAYINEViEti Mah.GMK.Bulvart Bulvar Apt.No:80/1

Maltepe -ANKARATel:0 312 2326218 Fax: 03122321499

www.kitapalacaksan.com

ie iNDEKiLER

Sunug .........V

GUney Azerbaycan Gozlemleri ve Halk lnanglan ................... 1

Bakti Folklor Kongresi'nde Sunulan 8i1diri..............................83

Tebriz Mevlana Bilgi gdleni lgin Haztrlanan Bi|dirisi ............... 1 09

Mamuga G6zlemlerive Halk lnanglarr..... ............117

Ohri Genglik Kurultayr Bilgi goleni lgin Hazrrlanan Bildirisi....139

Di2in........... ....................1S9

Kaynaklar... .................... 167

1

I

SUNUS

J-)edem Korkut iist baghSr altrnda bir seri kitap gahgma-L-'/ sr yapma ve bu seride dedem Korkut coSrafyasr halkinanglarrru derleme kararrmrz gereSince, serinin birinci kitabr"Dedem Korkut Yukan Eller" den sonra ikinci cildi'DedemKorkut Dag O$tz" ismi ile hazrrlanmrg oldu. Seriyi "DedemKorkut IgOfiuz" ve "Dedem Korkut Aga$r Eller" isimli gahq-malarla stirdtirmeSi planhyoruz.

Dedem korkut Dag O$uz'a Tebriz ve yakrn gevresi halkinanqlanru ahp kargrlagtumalan daha ziyade Azerbaycan veAnadolu'dan yaptrk. Brl arada birisi Bak0'de Hz. Hzrr konu-sunda ve di$eri Tebriz'de halk inanElanrun antiemperyalistkarakteri konusunda, alan qahgmasrru stirdiirdU$-Omi.iz gtin-lerde verilmig iki bildiriyi konularmr yakrn buldu$umuz iginmetine ekledik.

Dedem Korkut co$rafyasr, do$al olarak sadece O'nunyagadr$rna dair ileri si.irtilen co$rafyayla iie srmrh de$ildir.Destanda adr gegen cof,iafi Eevre ile genel O$uz coSrafya-sr ig igedir. Adeta Dedem Korkut O$uzlarla birlikte onlarrndolaghklan her kang toprakta dolagmrg, onlar dolagrrlarkendedem Korkut'u da destarun btittin ktilttir oieleri ile birliktedolaghlmrglardrr. Balkan O$uzco$rafyasrnda dolagrp DedemKorkut destaru igerikli tarudrk olmayan bir halk ktiltiirti veri-sine rastlamak pek koldy degildir. Bizbu gergeSe gahitlik ede-bilmig olmak vebiraz da Dedem Korkut'tan hareketle Balkanve Orta Do$u-Kafkasya Ttirk ktilttirhi yeni nesilleri halk ktil-

Dr. Ya5ar KALAFAT

tiirtinde tamg krlmak adrna kitabrmrza Mamuga aym yrl igeri-

sinde derlemig olduSumuz halk inanqlartnt da aldrk. Bununla

da yetinmeyip halk inanglan kulttirel kimlik ba$lamrnda ktil-ti.ir stratejilerindeki devamhhk adma Ohri genglik kurultayriqin hazrrlamrg olduSumuz bildiriyi de kitabrmrza dAhil ettik.

Bununla yapmak istedi$imiz ile yaptrf,rmrz arasrnda teori ileuygulama arasrnda bir ba$ kurabilmiq olahm istedik

Emsali di$er gahgmalarrmrzda da belirtti$imiz gibi bu qa-

lrgmalar tam anlamryla bir alan gahgmast olmaktan ziyade

alan qahgmasrna rgrk tutabilecek nitelikte adeta daha giiqliigahgmalann 6ncti kuwetleri niteli$inde girigimlerdir. De-

dem Korkut Destarumn iqerdi$i halk inanElarr yrllardan beri

birEok merkezde qahgrlmaktadrr ve bu qahgmalar stirecektir.Aym co$rafyada halk ki.ilttiriiniin gegitli alanlannda bu arada

halk inanglarr alarunda da qahgmalar devam etmektedir. Bi-

zim yapmaya qahgtr$rmrz bu qahqanlarm arasrnda olmak ve

bu tiirden qahgmalar yapabilmig olmaktrr.

GUNEY AZERBAYCAN GOZLEMLERI VE

HALK irunruqmnr

1-rahgmanuzln ismini ilkin'Tebriz Tiirk Halk inanElarr"

\-toy*.tgtuk Bayat ve Beydilli Ttirkmen halk inanqlarrmdeiiemek igin yola e*mr$ iken qahgmamtztTebriz merkezliyi.iri.itiince bu adr uygun bulmugtuk. Sonra Oh-Kosova halkinanEiarma dair olan gahgmamrzr da buna ekleyince isim de-gigikti$ yapmak durumunda kaldrk. Qahgmamrza koymugolduSumuz bu ad qi.iphesiz temsili bir ad olmugtur. Evvel-ce yaptrfrmrz gahqmalarda "iran Tiirklii$'i.i Halk inanglatt";Giiney Azerbdycan Halk inanglarr" gibi tarumlamalarr isimolarak kullanmrgtik. 'Bu defa da"Dedem Korkut-Daf OguzElleri" adrm seEtik ve segigimize bagka faktdrler de etki ettiler.BilindiSi gibi Gi.iney Azerbaycart'da boy siireci yaqaruhp mil-Iet olma si.irecine gegilmigtir.Tebriz ve Ervarr Ti.irkleri arasln-da iran Tiirklerinin her kesiminden boylara mensup insanlarvardrr. Bunlar Avgar, Beydilli, Kagar, Bayath ve benzeri ola-rak tarunma donemlerini geride brakmrglar, iran Turklti$'iitist kimligi baghgr altrnda toplanmrglardrr. Bu arada Kazvinve Kagar bdlgesinde anadilini bilen Tiirk adeta kalmamrg za-

I YaEar KalafaL iran Ttirklii$ti Jeoktiltiirel Boyu! Yeditepe, istanbul, 20052 Yagar Kalafat, Giiney Kafkasya Sosyal Antropoloji Araghrmalan, Avrasya

Stratejik Araqhrrnalar Merkezi, Ankara, 2000

Dr. Ya5ar KALAFAT

man Fars asimile politikasr lehine geligmigtir. Bu co$rafya-

mn yeni nesil Ttirkleri, bir iki nesil geqmigten ailesi fertleriile FarsEa anlagmak zorunda buakrlmrglardrr. Ailenin bugtinitibariyle iigtincti kuga$rm temsil eden torury anadili Tiirk-qeyi bilmez iken 6z dedesinden milli nafillarr Farsqa dinle-

mek zorunda brrakrlmrghr. Bu arada iran resmi terminoloji-si kuzey Azerbaycada / Azerbaycan Cumhuriyetine 'Kuzeyiran deme$i tercih ve telkin etrnektedir. Bdylece Tiirk kiil-tiir kimli$ine sahip grkma adrna bolgenin kiiltiir milliyetEisi

Biiytik Azerbaycan'rn smrrlarmr qizerlerken, Da$rstan, Erbilve KerkiiKe kadar da uzamrlarkery Azerbaycan Tiirk miilkiiiranlilrk adrna kimliklendirilmektedir. Btitiin bunlara ra$menBeydilli, Bayat, Avgar halk inanglanm satr arasr baghSr olarak

ele aldrk Tebriz Ti,irk ktiltiir co$rafyasrndan yaprlmrg tespitle-ri de bu kapsamda igledik. irdelemelerimize folklor konferan-

sr tespitlerinden've bu miinasebetle edindi$imiz yaymlardanda bilgiler aldrk. Uzerinde gahgmakta oldu$umuz kurt, perde,

basdt ve benzeri konulara daha fazla agrrhk verme$e gakgrp

di$er gahgmalanmrzla mecz ederek sunduk. Bu yolu izledikzira kiiltiir duvarlarmrz maalesef kiilti.ir coSrafyamrz tn baztbdlgelerinde kerpiqle yaprlmrg harg ve srva da kullamlmamrg-

hr. Bu ozellik kiiltiir duvarlanmrzrn iE ve drg etkenlerle krsa

zamanda toprak yrfrmn doni.igiip, bize ait olmayan kiiltiirle-rin korunma duvarlarr igin malzeme olugturmaktadrrlar.

Bu Konuya EahEmamrz kapsamrnda bagka vesilelerle muh-temelen doniilecektir. Qahgmamr za T ebrizHalk inanglarr adr-

ru koyamay$rmvrn bir diSer nedeni de, metinde tamamen

halk kiilttirii halk inanglarr kiiltiirti iizerinde durmayrp, der-lenilen inanE iEerikli bilgilerin aktarrlmasr ve yorumlanmalarr

Da5 Oguz Elleri

ile yetinmeyip eok kere yaphSrmu gibi bu alanda yaprlmrg ve

yaprlmakta olan qahgmalara da yer verme$e Eahqhk. Qahgma-mtz,bir nevi Tebriz halk inanElarr kiiltiirii merkezli fenomo-loji galrgmasr olsun istedik. Urnarrz horavelde denildi$i gibiolmaz da hayrlara vesile olur.

Okiizler koga getti

iEledi coga getti

Kotan maEr krrrldr

Zahmetim boqa getti

ebriz'e geligimiz 24-27 Ekim 2007 tarlhlerinde Salmas'ta

yaprlacak olan'Mevlana ve $emsi Terbisi Sempozyumu' nakahlmak amaEh idi. Gergi bu faaliyetin 2008 Mart ayna erte-lendi$ini Baki'de katrldr$rmrz'Ortak Ttirk GeEmiginden or-tak Tiirk Gelecef,ine Sempozyumu'nda d$renmigtik. Ancakne var ki biz seyahatimizi bu gekilde kurgulamrqhk. Bdyle-

ce Merdekan'dan baglayan yolculu$umuz Bakfi merkezine,

oradan Bilasuvar'a, oradan Megkin'e, Megkinden Eher'e,

Eher'den Tebriz'e ve nihayet Ba$mege'ye siirekli tagrt deSi-gerek gittik." Biz, her zaman olduSu gibi bu kere de KuzeyAzerbaycan iEin hazrlamrg olduf-umuz TUrk Ki.iltiir Cofraf-yasrnda Hz.H:.;r.a ite itgiti Halk inanqlarl" ve Giiney Azerbay-can iEin hazrrladrfimtz, "Emperyalizm Kargrsrnda Kiilti.irelHayatta Halk irfammn Yeri ve Onemi" isimli bildirilerimizide gahgmamrzrn kapsamrnda ekler krsmrna aldrk

Tebriz'de ve Bakt'de gcirebildiSimiz alanla ilgili yayrrlardakuzeyde" ve giineyde kuzeyin ortak alfabesinin kullarulma-

Dr. Yatar KALAFAT

ya baglandrflrn gdzledik. Tahran ve Tebriz Oncelikli Iran'danAzerbaycan ve Ttirkiye' deki kongrelere katrlan halkbilimcilerbu iki Tiirk cumhuriyetinin ortak olan alfabelerini kullaruyor-

lar. Bdylece dil ve alfabe birliSine y6nelik adrmlarrn ahlma-

srna devam edilmektedir. Bununla kahnmryor giineyde ve

kuzeyde Tiirkiye'de yapilanlarda oldu$-u gibi gtineyin halk

kiiltiirii bu arada halk inanqlarr kiilti.irii iqerili yazrlar siire-

li yayrnlar kapahlmadrklarr zamanlarda (Halen Tebriz'deki

Tiirkge gazetelerin ttimii kapatrlmrghr.) gazete ve dergilerde

yer alabilmekte, Fars hurufath Ti.irkEe kitaplarrn yaru srra La-

tin hurufath Ti.irkge kitaplar da az biraz qrkabilmektedirler.

iran Tiirkqe basrn Ei.iphesiz orada yagamakta olan Tiirk nii-fus ile oranhh de$ildir. Dolayh da olsa tamyabildifiimizyayvnevleri Ahter Nepriya! Yaran Negriyat, $erns Negriyat, Telag

Negriya! Erk Negriyat Eldar Negriyat Camia Pe-uh, Furuzeh,

Seperf isimli olanlardr. Bunlar daha ziyade qok maksath ku-ruluglardrr. Gazeteler, Methi Azad/ Azathk Ninnisi, Furuge

Azadi/ Azathk lgrSr, Haydar Baba, Soheyl, Fecri Azerbay-

can ve Sahip'tir. Dergiler Avtabr Azerbaycanf Azerbaycan

Gtinegi'dir. Dilmag ise, son kapatrlan fikir sanat dergisidir. Bu

konuda bizim ewelce agrklamalarrrilz olmugtu'Enver Unlrlda ayrrntrh bilgi vermektedir.'

Bolgedeki halk inanglarr qahgmalarr bu tarzbit fenomolo-jik geligme seyri izlerlerken bu arayrglar fikri ideolojik alan-

daki tabakalagmaya da hayat vermektedir. Bu ciimleden

olarak Tovhit Melikzade, " Azerbaycan'da Urarfu Zamaru-

na Ait Abidelerle Alakah Efsane ve inanElar",Hiiseyin Mu-

3 YaEar Kalafat, iran Tiirklii$ti |eokiilttitel Boyut Yeditepe, istanbul 2005* Enver Uzun, iran TOrk Folkloru, Trabzon 2007. sf .19-22

Da5 Oguz Elleri

hammedhani (Gtineyli), "Dede Qorqut Kitabrmn Dresden

Niishasr de K6qi.iriilmedir",Abdi.ileli Miicazi " Azerbaycan ve

Gi.iney Mrnhkasrmn Folklorundan Ornekler", Cemal Ayru-mi/Ayrumlu "Heyder Bey Dastani/Destam Haqqrnda Bazr

Mi.ilahizzeler ve Qeydlar", Kazrm Abbasi "Hahralardrr Na-

Srllar; Tarihin izleri Na$rllarrmrzda"Hiiseyin Penahi " Qurt;Azerbaycan'da Mifik Tefekkiirtin izleri" Hamid $afei "ipekYolu", Eli Berazende Tiirk " Tebriz'de Qorxu Gdti.irme Dep-

lerinde $amanizm'in Izler{',Agrk Qurban Eliyar, "Gtiney

Azerbaycan Agrk Muhitlerinin Mukayeseli Tahlili" gibi isim-

ler sayrlabilir. Bu isimler ve diferleri Tiirk kiilttir milliyetqi-liSinin ktirsiilerdeki temsilcileridirler. Tebriz'de halkbilimciaydrrlarrn kurmug olduklarr Folklor Fondu bu alanda ciddi

Eahgmalardan sadece birisidir. Kiilti.ir milliyetqiliSinin onemi-

ne inanmrg meslektaglar alanla ilgili bilgi ve belgeleri bir yere

toplamaya ve dayarugmayr geligtirme$e Eahgryorlar. Ttirkiyeve Azerbaycan'daki ilgili sitelerle igbirlif,i yapryorlar. Bilgisa-

yar programlarr marifeti ile tiretilmi1 yaztb Eahgmalarrn alfa-

be dilini deSigtirebiliyorlar. Yayrna hazrrlanmrS bireok eserin

Azerbaycan veya Tiirkiye'de yayrrlanma imkAru var iken il-kin hakh olarak ilkin iran'da yayrnlanmastru tercih ediyorlar.

Kazrm Abbaslnin yaprrug olduf"u gibi bdlgenin Sayngala/

$ahindej, Salrnaz, Hoy, Kazviru Hamedan, Vezandan gibiydrelerinden derlenilmig 88 den fazlana$lt eg-dost dayarug-

ma gevresinin amator imkAnlarr ile radyoya uyarhyor yerel

radyolarda yaymmr sa$hyorlar. Behrami ElEin'in yaptr$r gibibin bir emekle oluqturulmug gahsi argivlerindeki halkbilgisii.irtinlerine esirgemeden Tiirkiye ve iran'dan gelmig dostlarlapaylagryorlar.

Dr. YaSar KALAFAT

iran rn genel niifusunun yansmdan f.azlasm olugturdu$u

ifade edilen iran Ttirk seEmeni, iran parlamentosuna ebette-

ki yansryor. Ancak bu yansrma pek milli kimlikli seEilmigler

olma imkAnrna sahip de$ildir. Milletvekilleri aldrklan eSitim

gerefince milli kiilfiirlerine sahip grkabilme noktasrnda fazla

etkin olamamaktadrrlar. Sistem de bu konuda kendi gdrtigle-

rini iktidara tagryor. Tiirk anadilli milletvekili gok kere ken-

disini Fars hisseden ve Farsh$r temsil eden bir kimse olmayr

afanuyor. igadamlarrnrn ticari zihniyetine yansrmrg olan kim-li$e mensubiyet guuru, meclise yansryan aym dilli temsilcide,

temsil imkAmm bulamryor. Orneklemek gerekir ise, igyerleri-

ne Ttirkge isim ahnamayaca$-rna dair kanun Erkmrghr. Esnafin

kendi ma$azasma koyduf-u isim, ydnetimce uygunbulunma-drsr hallerde mal sahibinin tercihi hilafina yonetimce defigti-rilebiliyor, igyeri sahibi uygunsuz isim gerekgesi ile ceza ala-

biliyor. Mafazasrna koymug oldu$'u isimde'Ayakkabrcr' ismigeqtifii igin bir igyeri 3.L00 dolar para cezasrna qarptmlmrE ve

kendisine igyerinin isminin 3 gr.i. igerisinde deSiptirilmesi

duyurulmugtur. igyeri ve insan isimlerinde oldu$u gibi yer

adlarrna da ciddi mtidahale var bolgenin Ttirkge co$rafya yer

. adlarrbir gekilde FarsEalaghrrlmaya gahgrhyor. Bize, Qrldurm,ser! yiice kayalarrn olugturdu$u daS anlamrndaki yer adrmn

maksath olarak u$rahldr$r de$gim siireci anlatrldr. Bu kelime

bize Ardahan'rn ilEesi Qrldrr'r hahrlath. Bu ve benzeri aErk-

lamalan yaparken ydnetimden bir yetkili ile de gdrugebilip

kargr g6riiglere de yer vermek isterdik. Ancak otelimizdekiodamrzda misafirlerimizle sohbetimiz dahi otel yonetimince-

sakmcah gdriilen bir ortamda bu gansrmrz pek yoktu. Bizimyapmak istedi$imiz Stiper Gtici.in, bolgenin ortak ktilttirlii

Da5 OQuz Elleri

halklarrm birbirlerine krrdrsr bir donemde halklar arasr diig-manhk yarahnak de$ildir. iranh bir din bilgininden dfren-digim gibi'Alimler tamgu ise Alemler tanqu' 6zlii sdziindenhareketle bdlge halkrna yardrmcr olmaktu. Do$umun 3 veyadOrdtincti ayuur ra$men ailenin koydu$"u isim resmi makam-larca kabul gdrmedi$i igin isimsiz kalan bebeklere rastlanabi-liyor. iran Tiirklti$"ii kendisini temsil noktasrnda yakrn done-min Bulgaristan Tiirklii$intin yaqadrklarru yagamaktadu.'

"Garibem a$laram men,

Sinemi da$larammen

Yardan ayrr diigeli,

Baga gal ba$laram men"

Arazr ayrrdrlar,

Kumundan kayudrlar,

Ben senden ayrrlmazdrm,

Ziiiltinle ayudrlar".

iran Ydnetiminde Tiirk milletvekillerinin etkili olamayqr,Ydnetimin stratejisini islam'rn Ulul emre itaat prensi iizerinekurmasr ile izah edilmektedir. Velayeti Fakih realitesi iistiin-lii$'ti belirli ellerde toplamrg olmaktadrr. Allah-Peygamber-imam inanE hiyerargisi kullarum yetkisini siyasi iradede top-

s Yagar Kalafat "Bulgaristan'da TUrk Halk Folkloru Sempozyumu ve Bulga-ristan Gezi Notlar/' Prof, Dr, Haluk Karama$arah Ar:na$anr Ankara 2002

s. 153-184

" E.Uzun, ag.e. s.94

Dr. YaSar KALAFAT

lamaktadu.

Ntikleer gtice sahip iran devletinin islam olmasr, iran'rn Fi-

listin gibi islam iilkelerine yardrm ederek, uluslar arasr alanda

islam'a sahiplik yapmasr, buradan hareketle de iilke iEindeki

petrol dAhil zamlara katlamlmasr gerekti$i tezi giderek etkin-

li$ni yitirmigtir.'Azerbaycan da $ii islam'dr Karabaf konu-

sunda islam iran neden Hrristiyan Ermenistan'a arka qrkma-

ya devam ediyor' gdrtigiiniin geligmesine yol agmrgtr. iran'rn

muradr $ii islam yardr.m de$il Fars milliyetEilidir, gori'igii giig

kazanmaktadrr.

Folklor Fontu'nun gahgmalarrna paralel olarak, aynr Eekil-

de H Agrklansazlarrile sdzleri ile kahldrklarr genliklerdeki et-

kinliklerinin ozellikleri ile Ttirk ktilttir ve siyasi buttinlugtine

mesajlar veriyorlar. Bu alanda akademik manada ilgilenenler

1.4. ylilzyfun Tiirk miizik tirtinlerini kompiiter marifeti ile gii-

ntimiize tagryarak, Ti.irk kiiltiir milliyetgiligini o asudaki ruh-

la yenilemek istiyorlar. B6ylece muasu monografya ile kadim

monografyanrn aymhsr aErklanmrE olacak, buna ba$h olarak

da ktilttirdeki devamhhk gdsterilmig olacakhr. Bu ise gegmige

sahip grkmarun kiilttirden hareketle sergilenmesidir. Ki,ilttirel

mirasa sahip qrkarak milli ruhun ktilti.irden hareketle yeni-

lenmesidir. Estetik sanat anlamrnda edebiyah edebiyat yapan

i.isluptur. Edebiyatr sanat yapan da, milli yapan da halk ktiltii-ri.idiir. Azerbaycan Milli Folklor Enstiti.isii'ntin ve onun guur-

lu mensuplarrndan Miizikolog Refik imamr Muallimin Tebtiz

Konservatuan/ Enci.imeni Musiki'nin davetini kabullenmesi

ve gahErnalar baqlatmasr, bolgeden halk mi.iziS.i ornekleri top-

lamasr bu anlayrqrn quurlu ve saygm bir iiriiniidiir.

Teorik arayrqa esas tegkil edebilecekbilgiler verme adrna da

Da5 Oguz Elleri

olsa, ki.iltiirel kimlik miicadelesi de veren siyasi yaprlanmala-ra isim belirterek yazrmtzda yer vermek istemiyoruz. Ancakqurasr muhakkak ki, kiiltiir milliyetEilif,ini totaliter imami zih-niyete ddniigttiren yaprlanma, brilgenin ktilttir milliyetEileritarafindan kabul gdrmemektedir. Buna, /aprlmasrna maksath

olarak izin verilen ve yansrhlmalarrnda dzel amaE gcizetilen

yiirtiyi.ig ti.irti eylemlerin iqytizi.ini,in bilinmesi de eklenince,

ciddi bir giivensizlik do$maktadu. Genqlerde ytiksek e$-tim alabilmekten i9 sahibi olabilme$e kadar ciddi bir gelecek

endigesi var. Di$er tarafta, dini ydnetimin halklann ktilttirelkimlikleri kargrsmda sergiledikleri katr tutum, kiilti.ir milliyet-Eilerinde din kargrtr psikolojik bir yaprlanmaya da yol aEmrg-

tr. Bunlan gozlerken hahrrma Alesker Harramgancanh'nrntespiti olan bir bayah geliyor,

"Elinde var san giil,

Yarr gonca yan gal,

Tez agrldrm, tez soldum

Agmayaydnbari gi.if' demek mi lazrm acaba?

Anadolu Ttirk ki.iltiir coSrafyasrnda vataru iEin askerde

iken olen gehit geng igin "erkek kuzu brgak iEindir" denir veayru zamanda hem kurbanhk koga ve hem de askere gonderi-len yi$ide krna yakrhr.Tebriz ydresi sozli.i kiiltiiriinde kurbankastedilerek "komgumuz krnah bir erkek kesti" denir. Bolge-de ktiltiir milliyetqiliSi yaparak kimliklerine sahip Erkmayagalrganlar sazlan ile kalemleri ile varhk mi.icadelesi verenqehit ve gazilerdir. Mesele Tiirkiye gibi milli baSrmsrzh$rru

l0 Dr. Ya5ar KALAFAT

almrg tilkelerde milliyetEilik adrna u$rag vermekten Eok fark-

hdu. Mesele bu bdlgelerde yagayrp Savalan da$irm, Gdy/Gok

Ezan da$rm her an gdrebilerek, diigiinerek, duyarak yagabil-

mektedir. E. Uzun un Hagani $irvani ve Behruz Hakti'den

naklen bilgi vermektedir. Bu bilgiye gdre bu du$-* eteklerine

gelen halk taqtan kala$ olugturu giinahlanru itiraf eder ba-

Srglanmak ve af diler ' da$aant igmek, da$dan hareketle alkry

veya kargrg yapmak inanE ve uygulamasr Tiirk kulttir coSraf-

yasrnda bilhassa Anadolu'nun Tunceli ydresinde srk gdrtliir.Kaynafilm Altaylar Tiirk inang ktilttrtinden da$ kiiltiindenalmaktadr.

iran'da Ti.irk kiiltiirliilii$ti canh tuunak iEin TV. Cokdnemli bir faktrirdtir. Yeni kugakta ana dilini dffrenmede, ana

dili Ti.irkge olan halkrn geneli itibariyle ortak Tiirkgede bir-legebilmede, Tilrk kiilttiriini.i, kiiltiiriin her alanrnda TiirkiyeTiirklti$"iinden izleyebilmede Tiirk televizyon kanallarr, Tiirkki.iltiir co$rafyasrmn di$er kesimlerinde oldu$u kadar bura-

da da dnemlidir. Tiirkiye'den uydu yaylru yapan televizyon

kanallarrnrn izlenilmeleri maalesef yasak. Qanak Antep kul-

lamlarak Tiirk kanallaruun tiimtinii izlemek miimkiin iken

bu antenlerin kullanrmr yasaklanmrghr. Ydnetirn bu antenleri

topluyor ve kullanatta ceza verebiliyor Bu noktada direkt ol-

masa da bu cofrafyaya hitap edebilecek 6zel programlar da

olmahdrr. Bunun srkrnhsrmn Eekildi$i hissediliyor ve hissetti-

riyorlar. Belki de Tirkiye'nin ilgisizliSine karEr yaprlan sitem-

lere, demokratik ve barrg iEinde kahhmla bir cevap verilmig

olunur.

7 E. Uzun a.g.e. s.62-63

Da5 OQuz Elleri

Televizyon kanallarrndan Gtinas'rn yayrnlarrmn Tiirk uy-dusu tizerinden yaprluken krsa bir siire kesilip tekrar bagla-trlmt$ ve bununla ilgili bazr vurgunlar yaprlmrgh. iran'rn tele-vizyonkanallannda Kanal5, mahalli kanal karakteri ile srmrhda Ttirkge yaym yapabiliyor.

iran'da devlet felsefeni uygun bir yonetim gekli geligtiril-migtir. iran derin devleti gticiinti bu yaprlanmaya borgludur.Ekme$in piyasa fiyahna ra$men ydnetim Tiirkiye'deki'halkekme$i' emsali 200 tiimene defil de 50-60 ttimene vererekkuyru$a girmek isteyene bu ekme$i temin edebiliyor. Kezapirinq, yemeklik yafi glbi grda maddesi kalemlerinde'karne'vermek suretiyle ihtiyaElarrn indirimli kargrlanmasrnda yar-drmcr olabiliyor

Agrk Kurban Eliyar Kerim Giilendam'rn 'Sazrm' isim-li parEasrru bize dinletirken biz, salonda degil bu dailann,Savalan'rn eteklerinde idik. Dinledikqe sevdalandrk, efkArda$nthk, Koqak olduk kaEak olduk, bilevlendik tekrar, tekrarTiirk olduk.

"Meclislerin yaragrlr

Gdnliimiin AmAh sazLrn

Perde perde dillendikEe

Halk olur sevdah sazun

Bezenmigsen a$ sedeften

Gerdaru minah sazrm

Gel dir balabaru

Gel oynat kavah sazrm

11

Dr. Ya5ar KALAFAT12

Meclisi yorgun gdrmeYim

Da$rt bu afuah sazlm

Uzun iller Nebi gibi

El iqinde kaqak oldum

Bag e$medim namertlere

Kdro$lu dek koEak oldum

Her zaman ki dile geldim

iti keskin break oldum

Ttirk oldum Tiirkmen oldum

Ozbek oldum KaraPaPah oldun

Kimse susfuramaz eni

Ey min bir havah sazun

Ey bagr belah sazrm

Agrk ohu muhannesi

Goy sevince dalsmhamr

Ele yanan gairlerin

Ureyine ver ilham

Gdriim kalkan her Pis gtinfi

Olsun bele el baYramr

Tann beladan korusun

Seni beni Gi.ilendarrt' r

Ne incedir senin gibi

$airin hayAh sazrrn

Da5 Oguz Elleri

Kerim Giilendarn rn bu giiri benzerleri gibi Kurban Eliyarve di$erleri tarafrndan sadece Tebriz'de def,il, Borqah, Kara-da$, Urmiye, G6yEe, Gencebasar'da da okunmaktadu.

Bazr araghrmacrlar bu ttir toplantrlara kahlrrlarken isimle-rinin kayrtlara geEmemesine hakh olarak dikkat etmektedir-ler Bu uygulana polis kayrtlanna geqmemek amagh bir sosyalgiivenlik tedbiridir. Aynca birgok araghrmacr ayru gerekEe ileyazthayainda mahlas kullanmayr tercih etrnek zorunda kal-maktadrr. Bildfui ve kitaplarda, Gi.iney Azerbaycan'rn srrurla-rr belirtilirken, Onun biitiin iran Ttirklti$tinii kapsamadrSrrukullamlan ifadelerden anlamak miimki.in olmaktadrr. Meselabir bildiride " Azerbaycan ve Gi.iney Mrnhkalarrndan FolklorOrnekleri " bildiri ismi olabilmektedir. Bize gore bu Eok onem-li bir nokta ve tarhgrlmasr gereken bir husustur. Daha ewelde farkh gahgmalarrmrzda bu konu iizerinde durduk. GtineyAzerbaycar{ da'Azerbaycan ve gtiney mrnhkalan' tabiri iranTiirkliifi.iniin Azerbaycan ve onun drgrnda kalan mrnhkala-rrnrn varh$r anlamrna gelir. Bu tarumlama tercihi ne getirirne gdttirtir, bu tercihlebize g6re iran Tiirklt$ii Azerbaycanholan ve olmayan diye bdliinilr. Bu takdirde iran Tiirkltigii igin40 milyon agrklamasr geEerli olur mu? Azerbaycan Tiirk mil-liyetgiligi ile iran Tiirk milliyetEili$ ayrr qizgilerden midirler?Halk ktilttirleri bdylesi bir ayrrmr do$rulamryor ve onaylamr-yor. Zira iran Ti.irk halk kiiltiirii bdylesi i$reti bir ayrrm iize-rine esaslanmamrghr.

Beydilli Ttirkmenleri Tebriz'in yaru srra Zencan'm Sulta-niye, Zencan, Geydar, Apher, HideE gibi bdlgelerinde de ya-gamaktadular. Burasr ayru zamanda Hideg Avgarlanmn yo-

!'unlaEtr$r yerdir. Toplarn miktarlarr 15.000 qrvarurda olan gii

l3

t4 Dr. YaSar KALAFAT

inanEh Miisliiman Ttirk halklarrndan olan Beydililer Tahran

gibi iran rn bagka bolgelerinde de yagamaktadrrlar. Iqinden

t"q*" imkarubuldugumuz Beydilli kiiyu 5.000 haneli ve yak-

lagrk olarak 7.000 niifuslu idi. Yol boyunca Bilasuvar Kalesini

Nadir $ahrn kurultay kurup kralhsrm ilan etti$i Mugan'r gdr-

diik. Serdar Han'rn Eher'd,e, Tebriz'de ve daha birgok yerde

heykelleri var. Bdlgenin a$rrhkh Tiirk tayfalarrndan birisi de

Bayatlardrr. Bayatlar. Makii Bayatlanmn Makii'nun Avacrk

mahalrnda 32 pare yerlegim yeri olugturmuglardr' Ayrrca 9e-

hir merkezlerinde de yagamaktadrrlar. $ii inanqh Miisliiman

Ttirk halklarrndan Bayatlann bolgedeki miktarlan 40-50 bin

Ervarmdadrr.

Bu bolgenin Ti.irk kiilttirlti halklarrnda da krz kagrrma

ydntemi ile evlenme var evlilikler tek eEli olmaktadrr. Tamgh--$tmrz8-10

aileme bacanaklar kardeg gibi samimi idi. Burada-

ki esprili bir de$ige gore "bacanak bacana$r goriince silh ka-

grnrmtg"DamatiEin,'6zgeo[lu'diyeqakaigeriklibirtammyaprlmaktadrr.' Ozgenin o$lunun minnetinin alunda kalma'

denir. Anadolu Tiirk kiiltiiriinde damat igin "elo$ltt" veya

"ekleme" gakasr YaPrhr.

Yeriklemek inancr Dedem Korkut yurdunun bu co$raf-

yasrnda da yagamakta ve "gtinlii gekmek" veya "giinlii is-

temek- ve bazen da "ummak- diye bilinmektedir. Hamile

hamnirn carunln Eektifii yiyecek muhakkak,taprhp/bulunup

ona verilmelidir. Yenilecek qeyin kokusu onun iyesidir. Koku

iye karqrh$rnda da kullamllf. verilmedi$i takdirde bebe$n

gdnliiokokuyuqekervebebekdtinyayagelincegozlerinin

8 Kaynak kiqi; Pelin Hanrm

Da5 Oguz Elleri

gaEr olabilece$ine inamlu. 8 Bu inang Ttirk kiilti.irlti halklardaortakhr.,

Ancak koku ile iye baSlantrsr bizim iEin qok yeni ve fevka-lade dnemli bir bulgu olmugtur. Boylece sahip, mahna koku

Erkarak sahiplenmektedir.

AEermek veya Yeriklemek, ummak olarak da bilinmek-tedir. Agerene uman denilmektedir. Ancak uman olmak iginmuhakkak hamile olmak gerekmeyebilir. Yiyecet-in kokusu-nu alan kimseye muhakkak o geyden verilmeli. Uman o nes-

neden yemez ise kulaSrmn veya diginin a$rryabileceSi inan-cr vardrr. Bu rahatsrzhfrn tedavisi igin et, soSan gibi geyler

ahmr, uman kimsenin haberi olmadan bunlarla onun srrhnaaniden qok sert bir gekilde vurulur ve "umdu$un budur" de-

nir. Ayrrca uman kigi umdu$u evin oniinden geqerken avucu-nun iqini o evin duvanna vurur "babam aldr anam piqirdi ben

yedim"der ve avucunun iEini yaiar. 'Avucunu yala' deyimiburadan gelmiEtir.,

Ydrede balaya adrru aksakallar koyar. islami isimlere fazlaitibar pek yoktur. Bu ilgisizlik giderek artmakta, halkta Ttirkisimler aray$r yo!-unlagmaktadr. isimler daha ziyade asker-

ken kahramanhk yapmrq qahrslardan, Aqk ve kahramanhkdestanlarmdan segilir. Kdroilu, Ayvaz gibi milli adlar qok tu-tulan adlardandrr. isim segiminde Ttrkge kelime kdklerindensegilmig isimier de ttiretilmekte Parla, Parlar, Sciylem Segil,

Yagar Kalafat "sivas Y0resi Ornekleri ile Ttirk Halk inanglarrnda Agermek /Yeriklemek" Ttirkliik Bilimi Araqhrmalarr 2002 S. '1.0 s.'1,69-173

Kaynak Kigi; Siyamek Hiiseyinlizade Miyandoab

l5

l6 Dr. Ya5ar KALAFAT

sevil, gibi isimler de konulmaktadr. isim segiminde ailelerin

tercihine resmi makamlar mtidahale edebilmekte, vatandaqr

ile zttlapan yonetim ailenin tercihi olan isimin igleme koyulma-

masl veya kelime i.izerinde Farslaghrma u$raqlarr karqrsrnda,

resmi iglem 2-3 ay siirebilmektedir. insan isimleri iizerindeki

baskrlar, ydrenin Ttirk dilti halklannda insan ismi kitaplarr ya-

zilmasrm yo sunlagtrrmrgt[. Ferhat Cavadi Abdullahoslu'nun

2003 tarihinde, urmiye'de 2 cilt olarak hazttlayrp yayrrladrsr,

"Tiirkqe insan Adlarr, Ad ve Soyad," isimli eser bunlardan bi-

risidir. "Ad To5ru" bu ydrede bu isimle pek yaygrn de$ildir'"

Avqar Turkmenlerinde ad, birlikte yaqamlan aym kiiltiir-

li.i di$er halklarda oldu$"u gibi kulaga ezan okunarak verilir.

Adr konulan Eocuk sa$dan itibaren elden ele dolaghrrlarak

adr kula$rna soylenir. "Qocuk badem ise, torun badem iqidir"

denir."

Qocufl-un krrk ddktilmesi/gorbeten ellellah, ilkin 10'u daha

sorua 4Ut doktilerek yaprlrr. Her ikisinde de mevlit okutu-

lur. L0. gtiniinde qocuga adr konur ve Eocu$-un kula$rna ezan

okunur Erkek ise g6bek adr Muhammed,krz ise Fatma olur.

Mecliste bulunanlardan herkes teker teker qocu$-u kucaklarr-

na alrt, dper, hayu dilekte bulunur ve yamndakine verir' Ya-

krn Eevreye yemek verilir' Bu uygulama $adhk vermek ola-

rak bilinir.

Kdse gezmelerinde sdylenen sayao mahmlarrnda,

Basa basa getirenin

Qarda$r mahvet olsun

F. Cavarli Abdullaho$lu, Tlirkge insan Adlarr, Ad ve Soyad, Urmiye 2003

Kaynak Kiqi, S.H.MiYandoab

Da5 OQuz Elleri

DoSdu$u oSlan olsun

Adr Mahmud olsun, denir. Bilindigi gibi, Mehmet, Mah-

mut, Muhammed eg anlamh isimlerdir'

isim verirken krz gocuk istememek, uzrtrldmiir dilemek

gibi mesajlara da yer verilir. Mesela Gtilgayrt, Gtilyeter an-

lamrnda, Dayandur, Yagar, Dursun anlamrnda, Krzbest veya

Krz Betsi isimlerinde olduSu gibi, verilmek istenen mesaj, krz

gocuktan dontiltip erkek gocu$a geqilmesi anlammdadrr. A$a

Verdi, Allah Verdi, Hak Verdi, Huda Verdi, Tann Verdi gibi

isimler gok kere Eocu$u olmayanlarca nezir yaprlmasr iizerine

konulmug isimlerdir. Afa ile kastedilen Hz' Ali'dir. Benzeri

isimlerclen birisi de Ali Kulu'dur. Nitekim Huda Kulu, Allah

Kulu gibi isimler de ayru iqeriklidirler. Bu ttir isimlere yakrn

zarnarr\arakadar Kars ve Ifdrr'da bilhassa krrsal kesimde de

rastlamrdr.

Avgar Tiirkmenlerinde giizel qocuklarr nazat dan korumak

iqin onlara bir siire iEin crn$ veya prrtrk gibi isimlerin konul-

dugu da olur. "(Kaynak Kigi; S.H.Miyandoab). Bu uygulama,

Ttirk ktilttir coSrafyasrmn Ulu$ Ti.irkistan kesiminde bebekle-

ri kara iyelerden, onlarrn be$enisinden dolayrsryla dliimden

korumak igin yaprhr'

Ktiltiiriimi.iziin bu coSrafyasrnda, okqama adrna Eocu$u

veya onun resmini gdrery "ktzLntz gok gtizel sizin ki.igi'iklii-

$:drn''J:z" gibi sozler der. Kaq gocuf-unun olduf.u sorulan kimse

ise, hamt etmig olma adrna "ingallah bir krzrmrz var" der' Bu

Kaynak Kiqi; S.H.MiyandoabYagar Kalafal Dof,u Anadolu'da Eski Turk inanglan, Ankara, 2006,

s.28-37

17

18 Dr. Ya5ar KALAFAT

ifade, bir nevi korunma ve sr$rnma da ifade eder. Bu tiir baqka

mistik igerikli deyim ve deyiglere de rastladrk' Allah'rn ama-

nrnda, Allah'rn izriyle,Meme yiyen de mama yiyen de Allah

diSer, Atlah her yaqta amlrr. Allah deyip dayanmrgrs, Allah'a

sr$rmp yaglyoruz. Bir yarrm var l.:rrk narlm var, Bir yarrm var

krrk oynagrm var. Falancr yedi 6ldii yemedi 6ldii? Mahm yi-

yende 6liir yemeyen de, "Anasl aSaca Erkarun balasr dallara

tlrmarur" Hoca kabahat igleyince cemaat daha btiyti$i.ini.i ya-

par, " Ali agrndan da oldu ve Veli odundan da" elindeki ile

yetinmeyince onu da yitirdi veya ne camiye yar olabildi ve

kiliseye gibi sozlii kiiltiir i.iriinlerinin milletin Euur altrna gir-

mede en sa$hkh yollardan birisidir. Bizim Kars'tan tamdrSr-

mrz birqok alkrg karakterli ozli.i sdzii E. Uzun iran Tiirk kiilttircoSrafyasrndan derlemigtir. 'Allah seni mene qoh gormesin

Alanda veren da Allah'trr. Takdir ona aittir. 'Allah gdnltinti

sevindirsir{ sevincin, imamn, kederiru ilhamrn, sevincin ilk ve

daimi yeri gontildiir. 'Hayu, kaba$rna grksut', iyi ile de kotii

ile de kargrlagmak bir tecelli igidir. Sana hayrr nasip olsun,

'O$lum bin budak olasrn' qoSalan biteviye artan bir neslin ol-

sun,'Seni gdriim neynim demiyesin' Ne yapacaSrm bilmeye-

cek durum a, kar ar s:z,lti.a, Ear e sizli ge du ga r olma.

Siinnet merasimleri gok tantanah olur. Kirvelik Hakkr

dede/ata hakkr ile eg tutulur. Kirve olan qocuk her bayramda

hediyesi ile birlikte muhakkak kirvesini ziyaret eder. Kirve

gohum akrabadan sayrlrr ve daha aziz brlitir. Kirvenin krzr

ahnmaz. Gengler dara diigecek olsalar atalarmdan evvel srr-

larrru, miigktillerini kirvelerine agarlar kirvelerinden yardrm

alrrlar. siinnetin kesilen parEasr, siinnet artr$r 40 gtin saklaru-

lrr daha soffa atrlrr. Bu parga.ahlmadan ewel bir qope takrlrr

Da5 OQuz Elleri

ve bu Edp bir duvara iligtirilir, burada 40 giin bekletilerek ku-rumasl sa$lanmrE olunur.rs

Bayat ve Beydilli Ttirkmenlerinde yi.iriiyemeyen gocuk iEin"Dili aya$rnr bastr" denir. ESer gocuk konugmada gecikmigise bu kez "Dili ayairm bash'1 denir. Cemal Ayrumi'den ah-nan bu bilgiler bizim igin gok ilginE olmugtur. Gelinin geli-ni, Eocuiun Eocu$u, hayvarun insam bastrirna dair inanglartespit etmigtik. Kiginin bir orgammn diier orgaruru basabi-lece$ini de drnekleme imkAru bulmuE oluyoruz. Anadolu'daorganlanndan birisi dumura uSramrg kiginin diSer orgarugok geligmig ise, "g'iiciinii oraya verdi" denir. Dil tutulmasr-na ayrlca nazara gelmig olmak veya korkuhrlmug olmak dasebep olabilmektedir. Boyle hallerde "EocuSa bal yedirilmigdili aErlmryor." Denir. Bu co$rafyarun halk inanElannda ko-nugma gaSrndaki qocu$a yumurtanrn sansr verilmez. "SarrgocuSun dilini koymur/brrakmryor konugsun" denir. Qocuk-larrn ayaklarl ve dillerinin tutukluk gostermelerine yaprlmrgbir btiyiiniin yol aqhsrna da inanrhr. Bciyle durumlarr anlat-mak iEin "uga$rn iisttine dua getiren olup" Getiren btiytilti,hikmetli yazrhmetin Eocugu bash, denir. Tedavisi iEin "Batrl-lama" yazdrnlu. Batrllama tedavi edici ttirden bir dua yazdr-mak veya okumaktadu.

Qocu$'un ilk sagr ile ilgili inanglar da vardr. Bazr gocuklarigin "Bu bala hayda{dir' denir. Boyle qocuklarrn sagr uza-hhr ve sa$ kulaklarrna srrgq/kiipe takrhr. Bir stire sonra busaElar gaygy'makasla kesilir. Saqlar biEilenden/ trag edildiktensonra, bu saElarrn a$rrhsr kadar klu;J/ altmyabizzat gidilerek

10

15 Kaynak Kigi; C.Ayrumi

Dr. Ya5ar KALAFAT

veya gonderilmek suretiyle Meqhet/Horasan'da imam Rrza

yuta- sandrirna gond'erilir' Haydar uygulamasr qocuklar

hastaolmalarrveyabenzeridurumlardanezirvariseyaprlrr.* Bu uygulamamn Afganistan ve Ozbekistan Ttirk kiilti'irlii

halklarr arasrnda da yaqadl$rru biliyoruz'

Nezir yontemlerinden birisi de dilenmektir' Nezir eden

kimsegumuradrm,,olsunitgibidilenece$irr{,diyebilir.Veyauga$r/qocu$.u olmayanlar "Allan-rm bana bir qocuk ver L yrl

boynrr.u kendime bir gey almayaca$rn ona giysi hazrlaya-

ca$trd' diyebilir' Meghet' e gottiriilen gocu$a imamlardan bir

isim verilir. Sagrnrn kesilmesi nezir edilmiq ise' imam Rrza

veya benzerlerinden birinde saqr vurulur/kesilir' Boyle haller

iqin "Allah bana bir ugak ver 7 yrl boyunca kulaSrna stgaf

gumii$ kiipe takacaStm " derler ve ismini Heydar koyarlar'

ioc.rg., olmayan kimse, olan gocuklanna yapnuq olduklart

nezirin mahiyetine gore 3 yrl, 5 yrl 10 yrl Eocuklarrna yegil giy-

si giydirirler' Bu qocuklar Muharrem ayuun ewelinden Sefer

"fi^ ahrnna kadar yeqil giyerler' Mamule' Muharrem'den

6nce diinyaya gelmig bir yagrm doldurmamrq gocu$a denir'

Bir yrl boyunca yegil giysili olan bu gocuf,a yaprlan ziyarete

MuharremGdrmesidenir.Hz.EbulfeyzGdziddenilenbirgdz nazarhk olarak bu gocu$a Muharremlikte taklu' Bu goz

bor,crrgrrn, Meghet'te inceleme imkAru bulduk' DiSer gozbo-

cuklarr gibi bu da qargrda sahlmaktadrr'

Ugak nahoglaqanda/hastalamnca Aras'tan veya bir akar-

sudan geqmesi safilarur veya geqmig olan birisinin Aras'a

basmagr/ayakkabrsr ile hasta qocu$a vurulur' Boyle kimsele-

t" Kaynak Kiqi; C.AYrumi

Da5 OQuz Elleri

re "Aras'tan atlamrq" denilir. Avgar Ttirkmenlerinde doglerigelen/go$iislerinde siit yr$rlmasr olan hammlarrn gogi.isle-

rine Aras geEmig kimsenin ayakkabrsr ile 3 kere vurulur vevurulurken "geldi$in gibi gi{' denir. ,'Esasen Aras etrafindaolugan sdzlii kiiltiir ve halk inanElan ozelbfu Eahgma gerek-tirir. Bu arada Ahrr Qerbembe'de akarsudan atlayan krzlarrnkrsmetlerinin agrlaca$r inancr da vardrr. Anadolu Tiirk kiil-tiir co$rafyasrnda sudan gegmek biiyti bozar, inancr vardu.Ayakkabrrun tersi ile daha ziy ade Earprlmrg kimselerin bilhas-sa aniden yiizlerine ilgili dualar okunurken vurulur.

Ydre Ttirkmenlerinde dig Erkaran Eocuga diqlit/hedikyaprlu. Bu maksatlabufiday, nohut, nogul, girni pigirilir ve

suyundan Eocuia iEirilir. Hedikten komgulara pay gdnderi-lir. Her payr alan komgu gocuk iqin bir pay koyarak kabr gerigdnderir." Avgar Tiirkmenlerinde grkan siit diqi dama ahlrr.Diqlik yaprlmamrg gocuk iEin "hediklenmemig" olaya da "he-dikleme" denir ve "Kargabana dig getir iisttinde yemig getir"denir. Do$-ugtan siit digleri ile do$an ve cince on digi Erkan

Eocuklarrn bu durumu u$-ursuzluk alameti olarak algrlarur vebu duruma "Bag Yiyen" denir. Bu durumlarda kurbankesilir,durumu bdyle olan Eocuklar yiiksek bir yere grkarrlu altrnatufulan qadrra gocu$un ahlmasr saSlarur."

Ugak/gocuk korkmug ise, onun sagmdan bir krl kopanlrr.Gomleginin ete$inden bir parga yutrhp ahmr ve tuzla birliktekormug oldu$-u yere kuylarur/gomi.iliir. Boylece korkusu do-

17 Kaynak KiEi; S.H. Miyandaab

'E Kaynak Kiqi; C. Avrumi

'' Kaynak Kigi; S.H.Miyandaab

21

Dr. Ya5ar KALAFAT

ktilmiig olunur. Bu uygulamaya korku dtikmek denilir''

Tebriz'de saqla ilgili yeni bir bulguya rastladrk' Burada

da aym kiiltiirli.i diger halklarda oldu$u gibi ya$mur duasr

iEin mezarh$a gidilmektedir. Mehter Ahmet koyi.indeki bir

ya$mur duasr anlatrhrken; "-merasim igin kuzular koyunlar-

dan ayrrlrrken, emzikteki bebekler de ananelerinden ayrrtrl-

dr. Ciddi bir aslagma bagladr, yeni gelinlerin saglan kesilip

getirildi. imam tamamen soyunup iizerinde ayetler bulunan

ve a$abary'a$ aba diye bilinen bir kefen giyindi' Namazdan

sonra gdkyiiztinden yere dosru de$il mezarhktan g6kyiizii-

ne d.oSru siddetli bir qimgek gakh ve qok geqmeden bardaktan

bopamrcasrna ya$mur yaimaya baqladr " Merhametin celbi

iqin bebek melegmesi ve saqr kesildigi iqin yeni gelinin de igti-

rak ettirilmig olmasr bizim igin yeni bir tespitti. Ayrrca yerden

gdye gakan gimgek debue qok anlamh geldi. Bu durum me-

zarhirn manevi gi.ici.i ile mi izah ediimeli?

Qocuklann en Eok oynadrklarr oyunlardan birisi de "Giiy

Boncuiu O5/unu" dur. Gdkkugairna burada Rengin Ke-

man/renkli yay denilmektedir. Bu konu ile ilgili olarak Karr

Nene iqi, Fatma Nene'nin Kuga$r gibi benzetmeler yaprlr'

oyunu oynarken qocuklar birbirlerini subna ters binerler ve

arkadaqlarrru havaya kaldrrdrkqa kargrhkh olarak,

Gdyde/G6kte ne var

Kan Nenenin kuga$t

Yerde ne var

Kaynak Kisi;Feride Hamm

Kaynak Ki$i; Hasan Mesuto$lu

Da5 OQuz Elleri

Yer boncufu (yrldrzlar kastedilir)

Gdyde ne var

Gdy kugaSr, derler. "Koyunlarrn yemeleri halinde onlarrn olmelerine yol aEan

bir takrm a$rh otlar vardrr. Ancak bu otun yenilmesine sahibiqahit olmasr halinde o hayvanlann dlmeyecekleri inancr var-drr. Qobanlar sadece hayvanlarr otaran, suvaran onlara kavalqalan, kosahk yapan kimseler ayru zamanda onlarrn tedavi-sini yapabilen ve onlar iizerinde manevi etkileri de olabilenkimselerdir. Qobanlardaki bu 6zellik bir "vergi" dir. Vergibir nevi vahi olarak kabul edilir. Vergili gahnslar iEin birtakrmsularrn srr olmasrkalkmrg perde aErlmrghr.. Bu durum Agrk

kimseler iqinde geEerlidir. Agrk olunan gahsa kavugulmasr ilebu ozellik ortadan kalkar inancr vardrr ,o }{tztr ile kargrlaga-

bilme onun Hrzrr oldufl-unu arunda kegfedebilme de o an iqinde olsa bir perde kalkmasr olarak kabul edilebilir mi? ibadetederken a$ztnt 6rten Zerdi.igt inanEh kimse perdelenmig miolmaktadr. Atege bir ortti ile girip yarunayan kimsenin du-rumu bir sulanma perdelenmemidir. Perde koruyan mrdrr?

Sade kiEi mi korunmaktadrr kutsal mr? Bunlara yerel deyimle"mama yiyen de meme yiyen de tedaviye gelir" Eher'de 81

ya$ma raSmen doktor ytizti gdrmemig olan rahatsrzlagrnca

kendisini kaval Ealarak tedavi eden Fatma Nene'nin hatrralarrhala anlahlmaktadu. "

22 Kaynak Ki$i; Feride Hanrm2r Kaynak Kiqi; C. Ayrumi2{ Kaynak KiSi; Ali $amil

24 Dr. Ya5ar KALAFAT

Yunus Enre'nin dedi{i gibi,

"Gordiim diyen de$il gdren

Bildim diyen de$il bilen

Bilen Olldur gdsteren ol

Agka yesir olan benim"

"Yunus Emre O'nu gordti

Bize Ondan haber verdi

Akhmhugum gamr getdi

Haqan ki bunlan gordiirrt''

igbu vticud gehrine hem dem giresim gelir

iqindeki sultanrn ytiziin gorsim gelir

igitirem s6zi.inii gdremezem yiizi.inii

Yiiziinti vermeklige/ gijrmekliye camm veresim gelir"

"Ytiz yirmi dort bin hasr, d6rt yiiz krrk dort tabakasr,

Ddvlet makamrnd.a olgiin ulu ulu haneden duydum"

-Gah batini hud ieinde Yunusla sdylegen

Gdh grham arg iizere bin can olam selamr olam"

Hataiinin

"Qiin tacalla nurunu gormek tamenna eylerim

indi masuren meni bin dora gondermek gerek

Bu arada "Yiize grkmak" bir nevi perdeden grkmak de-

Da5 OQuz Elleri

gimlidir. "Yiiziiniin Perdesi Yrrtrlmrg"olmak veya "Yiizii A$Olmak", "Ytiztinti Kara Qrkatma", "Yiizsidzlij.k", "Yid.z GozOlmak", "Ele Yiize Qrkmak" ayru zihniyetten kdklenmemek-te midirler?

iran Ti.irk halk ktilttiriinde Kosa/Koseler, Kosacrlar, Teke-

ciler, Qavuglar, Dervigler, $ekil Dolandrrrcrlan, Bagak Yr$an-

lar gimdilerde pek rastlanmasalar da ayn bir renk katan ve

ayrr bir yer tutan halk kiiltiirii i.iriinleriydiler. Kosalar Tiirkkulfiii co$rafyasrmn Anadolu kesimindeki benzerleri gibikoyuncu tayfalarrn obalarrnda yagamaktadrrlar. Kosa grubu4-5 kigiden olugur. Bunlardan birisi "kosa" , difiefi"gelin" ve

dif,erleri de mi.izik galanlardr.Bunlar Nevruz/Yenigiin Bay-

ranuna 45 giin kala sayacrhk yaparlardr. Ebdrileli Mi.izaci'nintespitini yaph$r "Kdse Beyleri" tarifine gdre;

"Kosa beyden sciz aEaram sizlere

Siz de qrgda qonak gelin bizlere

Qrg fashnda ketde kosa qrxardr

Cinlenende dam uvarr yrxardr

Hampalardan buSda ceviz alardr

Berkiyene, beg altr soz salardr

Ejder dayr balabaru qalardr

isteseydi dgrk sazrn alardr

25

Dr. Yatar KALAFAT)6

Bir suh adam kosa beYi olardr

Kosamn da bir heneYi olardr

Kosa grkrp merakam qurardr

Gelinini koltuSuna vurardr

Aparardr gizlederdi Yalandan

Adam yiyen aParmasrn dalandan

isteseydin ona bir sdz diYesen

$uxlu$unan sen de bir don giYesen

Quvalduzu bahrardr adama

Drmagardr nerdivana Ya dama

Quvalduzun Yeri biraz gdYnerdi

Kdse qahP ohuYardr oYnardr

Ondan sonra hamPa heruadvererdi"

Kosalarur oYunlarrn gorerdi

Ugaqlarda sesine haY vererdi

Eldar goban gdzel devran siirerdi

Qalardrlar z17tt1a kaval balaban

Aladrlar siit Yofurttan kaladan

Dag Oguz Elleri

Verediler kelle paqa hem i,irek

Bedan iqi ya girdekan bir Eerek

Birce xurcin bu$da nuhud yarmadan

Armut qahr, erik qahr qovurmadan

Kosa-gelin, qrr-o efuar satardr

. Belelikle oyun sona Eatardr

Onda gelin elde eorap tohurdu

Kosa bey de bu sozleri oxurdu"GeEi deyir adrm Ebdiilkeri'dir

Kavala qekilen benim derimdir.

Uq ay qrEr menin derd-i serimdir

Yaza qrxsam yene Allah kerimdir."

Fars halk kiilttiri.indeki Hacr Firuz tiplemesi bazr ortaknoktalar iEermesine ra$men o Kosa de$ildir ve Ttirk halkbi-limciler bu farkhh$rn farkrndadrrlar. Tiirk halk ktilttirtindekosacrhk sayacrhk kalmrg olup ve fakat mtistakil bir uygu-lama geklidir. Kosacriar, hem sayacrhk ve hem de kosacrhkyaparlar.'u Hacr Firuz'lar Eehirlerde olurlar t pdta alarak icrayaparlar. Kullamlan dilin drgrnda okuduklarr pargalarrn soz-leri ve sahnelevenlerin giyimleri de tamamen farkhdrr. Bunlar

25 Ebdiileli Mtcazi " Azerbaycan ve Giiney Mrntrkala'mn Folkloruntlan Or-nekler" Ortak Tiirk Gegmiginden Ortak TUrk Gelecef,ine, V. Uluslar arasrFolklor Kongresinin Materyalleri, Bakt2O07, sf. 35-3

27

Dr. Yagar KALAFAT

ellerini ytizlerini karartu ve krrrluzl giyerler' Baglannda uzun

borkleri olur. sadece bayramlarda etkintik sergilerler. Kosa-

lar ewelce de yiizlerini karalamaz ve fakat bir qeyle 6rterek

perdelerlerdi. Koyun derisinden elbise ve bdrk giyer giysile-

it a" ufak ziller tagrlar, gehre gelmez ve dilenmezlerdi' Ko-

salar ayru zamanda goban da olduklanndan gelirlerini daha

ziyade gobanhktan edinirlerdi' Krgrn koyun oturamayacaklarr

igin kosahk la bazr ihtiyaElanru tedarik ederlerdi' Bunlar aym

zamanda ney, balab a , zurt:ra' dohol qalar rol yaparak oyun

sergilerler, giirler okurlar. Bunlar sokaklardaki her evden de-

$fiwelce belirlenmig bilinen evlerden bir geyler alrlar

iran Tiirk kulfii1 co$rafyasrnda tekeciler daha farkh ko-

numdadrrlar.FarsEaTekemGerdan=Tekedolandrranifade-sineitirazedilip,em,sonzamirekigeklindeetimolojisiyaprl-maktadr. Buradaki kuklaya kolgak denir' A$zr ve sakah teke

gibihazrrlarur.Tekeciliktedeaynrmusikialetlerigalrnular"Ellerindeki yaPr-na tekeler oynaularak pul/para ve gegitli tat'

hlar yiyecekler toplamhr. Bu esnada;

Tekem-tekem ahta tekem

Yay kurtarar PaYrz geler

Buynuzunda nuhta tekem

Onda qrkar tahta tekem

Ay menim Yassr tekem

Yeyen senin saYandan

Dag Oguz Elleri

TUk geldi basti tekem

Gazaru astr tekem

Tekem tekem axta tekem

TUkleri de biz biz olub

'

Buynuzunda rmrxta tekem

Qryta yeyib gahta tekem

$eklinde 18-20 beyitlik parEalar okurlar "(a.g.e) Biz evvel-ce yaprru$ oldu$umuz bir gahgmada Tekeci ve Kosa/Kdse kr-yafetlerindeki benzerlikleri kargrlaghrmrghk,

iran Tiirk Halk Ktiltiiriindeki ,,ea\rug,, veya ,,eovug,, larAnadolu Tiirk halk kulturundeki Hacr Alaylan'nrn benzerle-ridirler. GeEraigte Mekke'ye, Meghet'e Kerbelaya ay akla / y ayaolarak yaprlan seyahatler aylar alabiliyordu.. yol gflventi$de pek yoktu. Hacr adaylannm yakurlanndan helAhk qlmalaflzaruretini yaru sua. bir de 'grdip gelmemek' veya ,gelip buh-mamak' ihtimati vardt. Su nedenlb hacr adaylan garn f gaffigideceklerini duyururlardr. Qavuglar baglanndaki b6rk ve at-larrndaki at ile tizel kryafetli olurlardr. $etuin giriqinden grkr:grna kadar her semt ve meydanda bunlar 6zel ritim ve ahenk-ler ile Hz. Peygamber ve imamlann tamm ve tariflerini yapangiirler okur, her b<iltimun bitiminde de salavat getirirlerdi.Alaylara kahlan cemaatte toplu halde saldvah tekrarlayarakkoroya igtirak ederlerdi. Bdylece kimin kutsal toprakrara fari-zasr igin gideceSi duyurulmug olurdu. Sabah olmadan o gece

to ".g."27 Yaqar Kalafat "Nogay Tiirgerinde Halk inanqlan,, TIJRKSOY Nisan 2001 S.3 sh. 31-33

Dr. Yagar KALAFAT

helallegrludr. Ertesi giin Eavuq gehrin E*4ma kadar ayru uy-

gulamayr tekrarlardr.

Diigtii xeyahma yene giilzar-r Kerbela

Divane etdi meni yene bazer-e Kerbela

Qurban olum Hiiseyin! O leg Suge gebrive

Konliim qox istiri ola zevvar-e kerbela, geklinde parqalar

okunurdu.

Anadolu'da Hacr alayla', Amin Alayla' helallegmeden

sorua ilahiler ve tekbirlerle yagadrklarr yerlerin drgrna kadar

u$urlamrlar. Bu vedalagma noktasr adeta koyiin veya qehrin

e$i$idir. $imdilerde arabalarla gidilip u$-urlanma igi hava ala-

runa kadar devam etmektedir'

iran Tiirk halk ki.ilti.irtinde dervig iki anlamda kullaml-

maktadrr. Bu anlamlardan birisi sencan koytindeki dervigler

anlamrndadrr. Dervigin iran aragtrrmacrlarma g6re asli anla-

mr budur. Bu dervigler Ehli Hal olup ellerinde kegkiil ve}{zAli'yi vasrf eden simgeler bulunan kimselerdir. Di$er derviq

ttirii ise, kendilerince hazrrlanmrg olan giir ti.irtinden sdzlii

kiiltiir unsurlarr sergileyerek dolanan kimselerdir. Bunlar

sokaklarda d.olagu evlerden bir geyler toplarlar ve sencan'a

bunlar farkh yerlerden gelirler.(E. Mticazi, a'g'e) Bu tamm

bize Ahmet Yaqar ocak'rn tanunlamasmda geeen Kalenderi

derviglerini hatrlatmaktadrr. "iran' rnTiirkki.iltiirltihalklarrnda " $ ekilD olan drranla/' diye

bilinen bir kesim vardu. Bunlar; Hz. Peygamber,Hz' Al|HzEbulfeyz gibi din ve mezhep ulularrmn resimlerini birkag sa-

2s Ahmet yaSar Ocak, Osmanh imparatorlugunda Marjinal SOfilik Kalende-

riler (XIV-XVII. Yiizyrllar, Tiirk Tarih Kurumu Ankara, 1992

Da5 OQuz Elleri

niye gdstermek suretiyle para kazanmaya Eahgan kimselerdir.Bu resimler daha evvel 6zel olarak saklarurdr ve bu gdster-me iglemi oldukEa esrarh yaprludr.. para bulup bu resimlerigorebilmek kadmlara mistik bir heyecan verir bunun gtinlerewelinden hazrrh$r yaprlrrdl . Biz A$dag Azerbaycan d.aHz.Ali'nin duvardaki resmine srrbm dcrndii$"u igin tdvbe isti$fargetiren Karaqi harumrna gahit olmuqtuk.

iran Tiirkleri arasmda Ziilcenah (Hz. Hiiseyin in ah) ve$abeh Merasimlerinde qekilmig resimler saygr ile saklam-lrr. $abeh Merasimlerinde temsili Ztilcenah si.islenir bezetiliri.izerine Nezir Pulla' yaprghrrlu. Ki.ilttir coirafyamrzrn bukesiminde Agure Merasimleri2-3 saat kadar stirer. Aguredensonra sabeh'e gidilmez aksi halde imamlarrn bagrmn as'ya-ca$ma inarulrr.

Bayat ve Beydilli Ttrkmenlerinde,,bag yarma,, Agure Giini.isabah erkendenbaglar. Agure, bag yarmaya katrlmayanlara ve-rilir. Bag yarma uygulamasr giderek kalkmaktacirr.Bag yarmada bir nezir ttiriidiir. Qocu$un aruresi babasr gocuklarrmn birsorunu olmasr halinde "buytiyiince bag yarma merasirnindebagrru yaracak" diye nezirde bulunurlar. Bu nezir Muharrem-likte yerine getirilir. Bu merasimlerde Kerbela olayla'tiyatrogibi canlandr'hr. sabeh kelime anlamr olarak da benzetrnedemektir. Bu uygulamalarda deste ve alemler Ziil cenah'rnardr srra gelirler. Bunlar imam yolunda yaprlmrq nezirlerdir.Elem/alem Ebnlfez/Hz. Hiiseyin in kardegi, alemdar ve sa_kasr Hz. Abbas'rn F'at'tan su getirirken kesilen elini temsileder Bu merasimlerde AS ktiysely'gdmlek her yagta insan

JI

" Ebdiileli Miicazi" a.g.e.

Dr. Ya5ar KALAFAT

tarafindan giyilir. Bu merasimlerde bag yarmak da bir nezir

tiiriidtir. "$ah Hiiseyin GitmeK' bir agure merasimidir' Bayat

ve Beydili Tiirkmenlerindeki genElerin A$ Gdmlek giymeleri

daha hazin olur. Esasen a$ gomlek genqlerde daha hazin olur.

Kefenini giyen gencin beline uzun bir kama veya krlrE takrlu'

Bu silahlar gok kere aileden kalma adeta kutsal yadigarlardrr.

Muharremli$in 9 u 10 na ba$layan gece hazuhklar tamam-

lanr, gerekli bileiilemeler yaprlu. Ertesi gtn meydan olan

bir yere gidilir. Bag yarmalar her yrl aym yerde tekrarlamrdr.

Heyecam ve cogkuyu arhrmak iEin Hz. Ali'nin lakaplarrn-

dan birisi olan'Heyder- Heyder" ve "$ahsey Vahsey" denir'

Mistik cogku doruf,a Erkrnca vurulmaya baglamlan baglardan

kan gelmeSe baglar, cogkunun akrgr ile Eok kiginin bayrldtSt

veya fenalagtrfr da olur. Bazr yagh erkekler ellerindeki tahta

pargalarr ile gelir bu tahtalarr arkadan genElerin ense izasmda

tutmak suretiyle yaralarrn derin olmamasrna Eahgrrlar. Bazr

delikanhlar ise bu yaghlarrn tahta yardrmrm kabul etmezler.

Giini.imiiz de A$ Gcimlek de bag yarmak da yasaklanmrghr'

sine diivmek elle de yaprlabilrnektedir. Af gomlek kefeni

remze der. Kumrzr g6,mleSi egkryayr temsil eden kesim gryer'

Bunlar imamrn yi.iztine duranlar/ imama kargr direnenlerdir.

imam Hiiseyin-in nikapsrz resimleri de vard*. Hz. Htiseyir{e

ait olan bu ttir resimleri Tiirkiye'de de bulmak kolaylagm4hr'

Muharremlikte yaprlan gebehlerde yaghlar genellikle yegil gi-

yerler. Bu merasimlerde nezir iEin gerbet verilir. sabah-akgam

evlerde ve mescitlerde sofsa aErlr daha ziyade o$le yeme$i

verilir..o

Nikap bazen hicap goriinmek istemek veya gdrtinmeye

u) Kaynak KiSi; ElCin

Da5 O$uz Elleri

imkan vermek noktasrnda perdedir ve tabii ki agktan esasla-

rur. Yunus da aErklandr$r grbi,

"Ben benli$imden geEtim, gciztim hicabrn agtrm,

Dost vesline erigtim, giimamm yaSma olsun"

Dtinya nimetlerini, tamalu nefsi ardrmza atabildifiniz nis-pette, terk edebildifiiniz takdirde bu perde aErlabiliyordu. Yu-nus Emre'de,

"Varhkhr hicap katr, kim yrka bu hicabr,

Dost yi.iziinden nikabr gdtiirmeye er gerek"

Ttirk halk tasawufundaki kurdun mistik mahiyetinin birdon de$igme, bir tecelli olduf-u inancrndaki izahta oldu$ugibi yine Yunus Emre'de,

"Yunus Hakk tecallasrm senin yiiztinde gdrdii,

Qare yok ayrrlmaya, giin sende gdrtindii Hakk"

Bu srr gemberinden igeriye cahiller giremiyor, giremeyin-ce de sudag olamryor ve halden anlamryorlardr. Bu, iki diinyasrrlna vakrf olma igi idi. Burada gdriinen bir gdren bin birgciriiniir. Nefsini taruyan kendisini tamyordu. Burada kigi eli-ne kalem almadan gdntil kitabrndan okur. Bu bahn gciziiniingoniilden aErlmasr idi. Arhk periler de devler de tabii ki kurt-lar da onun emrindedir. Bu ateq bagka ateg ve bunun zebanisi

2A Dr. Ya5ar KALAFAT

bagka idi. Bu, kiginin iEindeki sultaru gorebilmesi olayrdrr. "Goniil anlayrgr Ttirk kiilti.ir co$rafyasrnda bir koddur. "

Perde, fash iEin perdeyi araladrktan sonra, kaldr$rmrz yer-

den merasime donelim. Mescitte nahar yeme$i verilir. Bu ye-

me$in eti, kurban etinden olur. Bu kurbanlar baglarrnr mera-

simde yaracak olanlann ayaSrrun oniinde kesilir. Hazrlananetler pirinq pilavr ile servis edilirler. Hazrrlamlan bu yemek;

ten herkes yer. Nahard.an sonra yakrn gevrelerden imam zade

var ise onlarrn ziyaretine gidilir. Agurenin akgamr igin $amr-gaiban/ gariplerin akgamr denir. Bu ifade Kerbala'da imam

Hi.iseyin ailesi baqsrz ve garip kalmca onlara izafeten kullarul-mrqhr. Bu akgam herkes mescitlerde imam zadelerde Ocak-

larda gem/mum yandrular/yakarlar. HaIk mescit gruplarhalinde dolagrr muayyen miktarda para yardrmrnda da bulu-nur. Hazrrlanmrg olan aqure evlere gonderilmez isteyen halkgelip mescitlerde veya Hiiseyniyelerde yer. Hdseyniyeler 9e-

hirlerde mescitlerin yamnda olur. Buralarda nama z krhnmazyani namaz krlmak igin yaprlmamrqlardrr. Htiseyniyelerinmihraplarr olmaz Buralarda sine dovtiliir, deste vurulur. TuS,

alem, , kara bayrak Hiiseyniye, sing burada olur. TuS mera-

simdeki sagakir olan alemdir. Alem Hz. Abbas'rn kesik ko-

lunu temsil eder. $ii islam'rn bayra$r olarak da bilinir, diSer

adr kara bayrak'hr. Sinq misten yaprlan biri birine vurularakritimli ses Erkanlan iki tabak levhadrr. Tebil ise d.avuldur.

1998 yrhnda Ehli Beyt Kiiltiiriini.i Yagatma Vakfi'ndan ah-

rl Htinmetova Xuraman, Yunus Emre, Bakl 200612 Yagar Kalafat, "Alevi-Bektagi Halk inanqlannda Gtiniil", II. Tiirk Kiiltor

Evrelerinde Alevilik Bektagilik Bilgi $6leni, 17-19 Ekim 20O7, Cazi Uni-vcrsitesi Ttirk Kiilttirii ve Hacr Bekta$ Veli Araghrma Merkezi, s. 1389-1407

Dag OQuz Elleri

nan davet iizerine gittigimiz Kum'da Peyami Dergisinin Hz.Muhammed'in genEligini bir Yahudi tarafindan yaprlmrgresmini edinmig, resmi kitabrmrza almayr tasarlamrg sonrailgili hadis hahrlatrhnca vazgegmigtik. Anadolu'da hala diniposterleri perde ile 6rtme gelene$i vardrr. Onlara olur olmazkimselerin yerli yersiz bakmalarr uygull bulunmaz. Giinti-miizde baskr teknik ve imkdnlarr artrnca bu ttir resimler deticaret matahr olabilmigtir. 1998 yrhnda Diyarbakrrh olanhac arkadagrm Mekke'den bir ipek gal sahn ahp bu gah Hz.Muhammed'in tiirbe demirlerine stirerek olmiig olan babasr-mn memleketlerindeki resmini bununla perdelemek istemig-.ti. Ttirk kiiltiirlii halklarda perde batrru ve zahiri anlamr ilebir bi.itiindtir. Sadece qirkin olan de$il giizel de kutsal olan daorti.ilenir. Bunlara, sade vatandaq yahn g6zke bakamaz. HazarTiirk hakanlarr halkrn ontine nadiren grkar ve nikaph olur-lardr. Halk bagrm yere eyer btiytik olanla goz g6ze gelmekistemez. Saygrstz kimseler igin "goziinii goziine veya ytiziinedikti" denir. Birgok dini liderin daha ziyade peygamber vemezhep liderlerinin resimlerde yiizleri ayrrntrh de$il, rgrkla/nurla ifade edilmiqtir. Gelinlerin ve giderek namahremlerinel ve yi.izlerinin ortiinmeleri de bu tespitten tamamen ba$rm-srz olmayan perdelenmelerdir. Mesela Avqar Tiirkmenlerin-de toy olmadan of,lan krzr gdremez Nitekim ibadet halindekiZerdi.igt ytiziinii orter. Ayrrca atege bir 6rtii ile girip yanma-yan kimse bir anlamda perdelenmig kimsedir, srrlanmrghr.Yiiziinii perdeleyen kimse bu hali ile hangi hallerde kendisiniveya ona perdesiz yaklagaru korumug olur?

" Aynaya salma" bdlge Ttirk ktilttirlti halklannda gok an-lamh bir uygulamadrr. Qocuk yagma ra$men Eok bilgili haller

35

Dr. Ya5ar KALAFAT

sergileyen, gitmedif-i yerler ve daha evvel tamgmadr$r kim-

sele hakkrnda bilgi verebilen gok 6zel Eocuklar iEin "giiziiagrk" denir. Bu tiir gocuklar ocaklara g6tiiriiliir. Ocakta bu

qocuSa bir ayna tutulur bu uygulamaya gdz agmak denir. O

andan itibaren o gocuk kayrp egyamn nerede oldu$unu veya

kimin galdrf,rru bilir." Ayna vasrtasryla geleceSi okumak veya

gelece$i okuyabilme yetene$i olanbulu$ ya$ma gelmemig Eo-

cuklardan yararlanma ile ilgili inanqlar Anadolu Tiirk ki.ilttir

co$rafyasrnda da vardr. " Bize gdre Aynaya salma uygula-

masmda kargrmza grkan tip, kalp gdzti agrk insan tipidir. Bu

gahsrn da perdesi aErlmrghr.

Geng krzlann' krsmetlerinin aqrlmasr igin Nevru z / Y entglJn'

bayramrnda alur Qargamba akgamrnda kilit agma uygulama-

sr yaprlr. Bunun igin krzlar baplarrna bir kilit koyar ve kapr

ardrnda dururlar. Bu esnada bir fal tutarlar/niyet niyetlenir-

ler kaprmn ardrndan duyduklarrm anlamlandrrmaya ve yo-

rumlaya gahgrrlar.

Krzr istenilme$e gelen baba kendisini naza gekerken krzuu

Eok kiginin istedi$i anlatrnak igin,

"Klzumkrzrmkrz kigi

Krzrma geler ytiz kigi

Yi.iz kiginin iqinde

Kvrmr beyener bir kigil' '

33 .Kaynak Kipi; B. Elqin

Yagar Kalafat " Halk inanqlarrnda Hususiyle Tahtacrlarda Ayna" 1. Akdeniz

Y0resi Tiirk Topluluklan Sosyo -Kiiltiirel Yaprsr (Tahtacrlar) Sempozyu-

mu (26-27 Kasrm 1993 Antalya) Ankara 7995 s'75-107

Kaynak kigi; K.Abbasi

Da5 Oguz Elleri

Ydrenin kiiltiiriinde Berdel usulii evlenme vardrr ve "ktzktza" olarak bilinir. Ayrrca olen bi.iytik erkek kardegin egi ileevlenme AvEar Tiirkmenlerinde de vardrr. Avgarlarda kardeq-lerden en ktigak olana dedenin veya ninenin adrm koyarlara$abeyi dedesinin ismini koyacaksa, konulacak ismi, o isminhak sahibi olan ktiEtik kardegten hediye kargrh$urda almakzorundadr. Bu arada ya$amayan qocuf,unya$amasr igin ismiFatma olan 4L qocuSun elbisesinin kumagrndan alnarak o go-

cu$a elbise dikilir. "Avgar Tiirkmenlerinde bu arada ydrenin diSer Tiirk ki.il-

ttirlti halklarrnda "Muhammedi yapmak" diye bilinen biruygulama vardrr. Bu uygulama yagamayan erkek Eocuklannyagamalarr iEin kulaklarrmn delinmesi suretiyle yaprlu. Qo-cu$u olmayan anneler saglarr nezir olarak adayabilirler Bdylehallerde ar.ure adayr "Bir gocu$-um olsun dmriimiin sonunakadar saquru hig kesmeyece$im" der Bu uygulamaya Sag Ne-ziri denir.'

Qocuklarrn 2 yaglarrna kadar olan ddnemlerine "ilaqflrlanBofan Q^8 " denir. Avgar Ttirkmenlerindeki bir anlahya gdre

Eocu$un birisi heniiz2yag dolmadan akh kesmez iken bir yr-lam bagrndan tutup bo$ar ve yo$urda sokup yeme$e kalkrpu.Bu olaydan sonra bu tarumlama yaprhr. "

Gelin beyin evine gelince gelinin ve beyin bagrnda geker ezi-lir. Bunlar bir kagr$rn iginde eritilir geline ve beye iEirirler."Bireli yag iginde bir eli bal iEinde" degimi ile iligkilendirilen buolayrnbir de hikAyesi vardrr. Eskiden gelin ile damat evlenin-

16 Kaynak Kigi, S.H.Miyandoab

'7 Kaynak Kifi; A. Miicazi a.g.glE Kaynak Kigi; A. Mtcazi a.g.q

Dr.Ya5ar KALAFAT

ceye kadar birbirlerini gdrmezlerdi. Evlenecekleri giin geiin

elini bala batrrrr damat da bahrr birbirlerinin aizma bal ve-

rirler. Kaynana da beq parma$rm bala bahru evin diSer fertle-

rinin a$zrna uzahrmrg ve tamgma bdyle olurmug. Bir giin bu

uygulamayl yapan iintii bir piirqek anamn oSlunun evlendi$i

gi.in krzrmn da bir o$lu olur. Krzr iEin dof,"umun ilk giinii iEin

ya$h kete yaparken of,lu iEin de bala parmak bahrmak duru-munda kahr. Ayru gi.inbir komgunun da oSlu evlenmektedir.

O$lu evlenen anne bal qahgr ile iinlii kadrru kendi o$lunun da

a{zrnabal Ealmasr igin rsrarla ga$rrmak ister. Bunun iizerine "gelemez bir eli yaSda bir el balda denir. Ttirkmenistan da oS-

lunun dtiSiiniini.i yaparken torununun da siinnet dii$Oniiniiyapan babalar iEin de "Bugiin onun bir eli yafda bir eli balda"

gibi sozler sdylenir

Gelin evin egiSinden girdikten sonra gelin ile beyin arastna

bir kap su konur ve gelinin bu sulzu aya$t. ile devirmesi sa$-

lamr. Olugan rslak yere eglerden kim erken ayaSrm basar ise

evlilikte onun sdzi.iniin daha baskrn olacairna inarulrr.

Ti.irk kiiltiir co$rafyasrmn bu bolgesinde bir hammrn eri

dlse, o hamm omri.iniin sonuna kadar bekdr yaqamak zorun-

dadu. Harumrn olmesi halinde ise erkek istedi$i zaman ev-

lenebilir. Evlenmede molla kadrmn srsasrru okur. $imdilerdemezhebi gahitler de Me$het, Kum, $ah Abdulazirdde fonksi-

yoneldirler.

iran Ti.irk kiilttir coSrafyasrndaki inanE iEerikli ktilttireluygulamalardan birisi de yere ddkiilmtig harman artrklanmbir bedel odemeden toplayrp ahnmasrdrr. Boyle hallerde yer/

Da5 Oguz Elleri

harman sahibinden izin ahmr. GeEmigte bu qahrslara "BagakYrf,an" denirdi.'

Bu uygulamayr biz Kars'tan Eocuklu$umuzdan hahrhyo-ruz. Rahmetli babam bir ara alaftarhk/ zahirecilik ahm sahmigi yapmrgh. Ureticiden arpa ve bu$day qok (ere dtikkdmmrzatelissiz/guvalstz aqrk olarak gelirdi. Bunlar diikkAnda kaplaraalmrr tartrhlardr. Ekin yr$rnlarrnrn dibinde bir miktar bir mik-tar dentopra$a karrgrr bir krsrm tane toprakta kahrdr.. Bunlarrdaha 2iyade kadm ve qocuklardan olugan gruplar toplar g6tii-riirler, eler temizler ve yararlamrlardr. Daha ziyade ya$"mur-dan sonra sel sularr sapr, samaru akrhr bu arpa ve bu$daylarradeta aynghnrdr. Bunlart toplayanlara " dettci" denirdi. Za-manla bu tiir uygulamalar kalkhlar. Bunlarr toplayrp almakisteyenler muhakkak di,ikkan sahibinden izin alrlardr. izin-den sonra bunlann yeni sahipleri bu toplayrcrlar olurdu..

Bebegin krrkrnrn o donemde diinyaya gelmig ve krkr grk-

marug hayvan yavrulanmn krrkr ile kangmalanm dnlemekigin tamnan evcil ve yabani btittin hayvanlarrn ismi soylenile-rek krrk suyu dokiiltir. Boylece adeta attan, ahnbasmasrndankorunmak iqin ilgili iyeden icazet almrr.

Sempozyum bildirilerinden Osman Sertkaya'ya ait olan"KitAbr Dede Korkuflta Basat Okunan isim Uzerine YeniGdriigler adh bildiride Dede Korkut Hikayeleri 8. boyu olan"Tepegdz Hikayeslnin kahramammn admm ilk hecesinin atinltisi.i ile basAt yerine u iinliisi.i ile busdt veya pusAt Eeklin-de okunmasr tarhgrlmaktadr. Ayrrca Sertkaya kelimeyi halketimolojisi itibariyle de inceleyenlerin gdri.iglerine de yer ver-

]e E. Miicazi. a.g.e.

Dr.Ya5ar KALAFAT

mektedir.

Biz halk inan6 etirnoloiisi itibariyle kelirnenin bize yaphf,r

ga$rnmr, gahit oldu$umuz halk inanglarr verilerinden hare-

ketle irdelernek istedik.

Tiirk kiilttir co$rafyasrnda basmak ve basrlmanrn fiziki bas-

kmm drgrnda inang iserikli boyutu da vardr. Kukr 6rkmam4

gelinler ve kukr gkmamrg bebekler arasmda daha fazla gtin

alm$ olan daha az g"nliigu basar. Basrlma bir ttir rahatsrz-

lanma hastalanma halidir. Basrlmamak iEin bir seri tespitler

ahmrken, basrlmrg otmaktan kurtulmug olmak igin de bir seri

inang iEerikli Tiirke gareler, Tiirke dermanlar, Tiirke gifalar

olarak bilinen tedavi gekilleri uygularur. Ayrrca kadrn kiEinin

dzel hallerinden kaynaklanan durumLan da basma igerikli so-

nuqlar dosurabilece$ine inamlu. Niganlanan Eiftlerin aralann-

da baskrn grkma adura birbirlerinin ayaklarrna basmak isterne-

leri inarq da burrurila llSili olnrah *lnarsla?ura Basrnal fav-rarnkin ve Mahiyetlerf Birinci inarrca gore iluanlqrda oldu$u

grbi, ay iyeoi de d$q 5S iyeteri debnsaHlmefrte ve bu hal ey

basiltagr olarak bilirrrrcetedir. Ay basrrasrndan da korurunve kurtutrma yollanna dair inmqlar gellgtirilmigtir.Bu amagla

'Ayhk Kesme"uygulamasr yapilr. Ayrn uygun zamarunda

yetkili bir kuyumcu ilgili dualan okuyarak giimiigten bir ay

keser ve bu ay, ayhk olan qocufun orlzurul nazarhk gibi takrl[.

ordunun Aybastr ilqesinde oldu$'u gibi" Anadolu Ti.irk kiiltiircof-rafyasurdaki ay igerikli yer isimlerinin mahiyetlery ay kiil-

tiinden hareketle yaprlabilecek inang etimolojisi ile agrklanabi-

{,, yaqar Kalafat "Balikesir ve Ydresi Ornekleri ile Halk inanglarrna Basmak

Kavramlan ve Mahiyetleri" Birinci Bahkesir Kiilttir Aragtrrmalan sem-

pozyumu Bildirileri,0l-02 Haziran 1998, Bahkesir 1998 sf' 472-41'8

Da5 Oguz Elleri

Iir. Ayrn Tiirk kiilttirlii halklann irnnElannda insan isimlerindede kendisini gdsterdigini biliyoruz. Aydogdu, Ayla Aylin, Ay-bala Ayten gibi isimler Anadolu'dan dmeklerdir.'Genel Tiiikkiilttu co$afyasrnda ise, Ayelmasr, Ayana, Ayrgrn, Ayberdi,Aybahar, Aybebek, Aybiitiin, Ayboran, Aybiike, Ayaydeng,Ayiitiig Ayece, ay0lke,Ayerdem, Ayoba, Ayiirlke, Ayumay,Ay"w Ayova, Ayizli, Ayrtoran, Ayturung, Aytuzlu, Ayto$t+Aytoqa, AyHiI, Aytolun, Ayhrvak" Aycan, Aybibi, A;ryege,Ayparaga, Aypargasr, A54pargam, Aypaga, Ayperi, Aypinar,Ayt0re, Aytath, Aytogoz, Ayyurdu, Aydursun, Aydurmug,AydoSan, Aydokuz, Aydolan Ayceren, Aygemen, Aygiigiik,Ayguha, Aygigeii, AygiSdem, Aydenlg Aydelq Aydemir,Aydura, Aysazak, Aysemen, Aygn, Aysiislti, Aysrla, Aysi-lik, Aysimge, Aygan, Aydolun, Ayduygu, Aydilelg Ayzola,Aysevda, Ayseven, Aysevi; Aysevig, Aysevilg Ayseyhan,Ay*agah Ayyilzan+Ayfilzli Ayyrldra Ayapara, ayatag, Ayaesun" Ayatapan, Ayar, Aynenq Aynalrgeg, Aynedir, Aynagti-eel Ayvedf AycCIc* Ay4flthe Aygeldii Ayg6lge" Aygdzde,Ayg0ren .Aykryrl, Aytrgfnr, Aytayrna, Aytekana, Ayttire,Ayhoy, Aypaarr+ Aytapma, Aytarana, Ayazan" Ayazana,Aytapl+ Aytaprg Ayzrt, Ayzrttay, Aysalana, Ayduymug Ay-dilek, AynE, Aygatal, Aycaana, Aygaarr, Aynur tay, Ayrkana,AytL, Ayrmhal, " gibi mitolojik deSer yiiklii yiizlerce isimvar-du. Bunlann birEoflu Ttirk inanE liigatinde kargrhklarr olan, kutverrne, basma ve basrlmayr onleme anlamr olan inanE iqerikliisimlerdir. Omekleri yaprlabilecek bir inanq etimolojisine kay-

t2

Yagar Kalafat, "Aybash Yer adr ve Tiirk Halk ihanqlan", IL Aybash KabatagKurultayr Ordu, 1.7-18 Temmuz 2001, Ankara 2002, sf .39-11.Ferhat Javadi,Tiirkge insan Adlan/Ad ve Soyad, 2003

41

Dr. Ya5ar KALAFAT

nak olu$turmada yardrmcr olunsun diye maksath olarak genig

tutuk.

Ay gibi at da insan isminin bazen da lakabrmn bir pargasr

olabiliyor ve atrn herhangi bir vticut aksamr veya dzelligi in-

san adrna yansryabiliyordu' Boz ok Kolu'nunbaEr'At a$rzlt{'

Oruz Koca, Kazant Be$in daysr Oraz Koca idi. Beyrek 'Boz

Aygrrh' lakabr ile amludr. Osmug TuSrul'un kardeqi'Basa'

idi. Dedikten sonra Faruk Sumet,"BasAt,gok nadir bir ad XVI'

Yiizyrldaki Endeldn hdkimleri olan Kiird Beyleri'nden birinin

bu adr tagrdr$rm saruyoruz. (..'.) diye ilave etmektikten sonra/

BasAt bas fiilinden yaprlmrg bir isim gibi gortiniiyor. Kaggarh

-t eki ilefiillerden isim yaprldrptttr yazryof ve bununla ilgiliolarak Kagut (saldrrr6, hucum) Kezi.it (elbise ) misallerini ve-

riyot" aErklamasru yaPlyor. { Ahn basmasr ile ilgilibulgularrn agrklanmasrndan sonra Basat'rn at ve basmakla il-

gili olabilece$ine dair yaklagrm tarzrmt zrn izahrtna geEece$iz'

At etrafinda olugmug inanqlar Tiirk kiiltiirlii halklarda bir at

kiiltiiniin varh$rru gdstermektedir. * Ahn basmasr ile dogru-

dan ilgili olabiiecek birkag 6rnek vermek gerekir ise, atrn na-

lrrun bash$r yerden nazat giderici olarak bazr hikmetler bek-

lenilir. Bazrnazat ve basilmalara kargr at nahndan yararlamlrr

ve ahn karmmn altrndan geEilir. At iyesi bed nazar ve bazen

da basrrr$a/basrlmrq olma haline kargr tedbir olmak izere,

do$um sancrsl qeken hastamn/arure adayrmn evinin eqif,inin

oni.inde at kignetilir. At kignemesinde bir hikmet ararur

13 Prof. Dr. Faruk siirner, $ahrs Adlan I, II, Tiirk Dtinyasr Araghrmalarr, lstan-

bul 1999, sf.19, 80, 170' 172 187+{ yaEar Kalafat, ,'Orta Toroslar'cla Karqrlaqtrrmah Flalk inanqlamrda At",

Tiirk Diinyasr Tarih Dergisi, Mart 198, s. 135, sI' 227-247

Da5 OQuz Elleri

sdzlri kliltiiriimti zde ay geEmigten kalmrg Tiirkqe dualar dadiyebilece$"imiz mevsimlik bereket deyiqlerinde de yer almrg,utteaTutgen ile birtikte amlmrghr.Devriye karakterli anonimbir yeni yri soyleminde

"Bu sena/sene yahgi sena,

Hamrna/herkese yahgi sena,' Hem Ulken'e hem Ay'a

Hem yohsula, hem bava

Bu sana kimden kaldr?

Atam/Adem Atada kaldr

Krzil 6ktiz duranda,

Buyda stimbtil salanda,

Di.inya binnet olanda,

Musa Qoban olanda." denilmektedir. *

Halk inanElarrnda basma gdci.i oldug-u iein kendisindenkorunulan sadece at degildir. Eti yenilen hayvanra'n tazeetleri/kanh etlerinin krrkr grkmanuq anne ve yavrusununbulunduklarl eve getirilmeleri veya aym odaya ahnmalarr is-tenilmez. Bir zaruret var ise, anne ve bebe$i odarun iist bagr-na goti.iriiltir ve bebek imkan nispetinde yukarrya kaldrrrhr.Bazen ayru amaqla bebek ve annesinin evin damrna Erkarrldr-fi da olur. Boylece hayvamn karunda bulundufuna inarulankuvvenin muhtemel zararrndan yani basmasrndan kurtulmuq

43

15 Enver Uzun, a.g.e. sf.58

Dr. YaSar KALAFAT

olunur. T ebrizdolaylarrnda "kukh uqafrn bulundu$u eve ya-

bancr birisi gelse, ugak kaldrnlarak kapr baqrnda tutulur' ge-

len yabancl onun altrndan geqerek gtter" Biz Arpagay'daki

tgos-ooyrllarrnatekabiiledenziraatqrlrkyrllarrmrzda,atbas-mrg' olarak tamrnlanan ve bir yara bere izi tagrmayan rahatsrz

bir kimseYe gahit olmuqtuk'

Bebe$in krrkrnrn o d6nemde diinyaya gelmig ve kukr qrk-

marrug hayvan yavrulanmn krrkr ile karrgmalarrm onlemek

igin tamnan evcil ve yabani btittrn hayvanlarrn ismi sdylenile-

,"k krrk suyu dokliliir' Boylece adeta attan' abnbasmasrndan

korunmak iqin ilgili iyeden icazet ahmr'

Hayvanlarla insanlar arasrndaki basma ve basrlma iligkisi-

nin daha birgok drne$i vardu' Klrkr grkmamrq bir bala siirekli

a$lryor ve a$larken iaz'hayuan sesleri qrkarryorsa o bebeSin

kukrrun bazt hayvanlarrn krrkr ile kangtr$rna inamlu' hasta

bebef,'rn u$radrfir, hastahsrna yol agan hayvanrn iyesi bulu-

n rp,-hastabebe$in ondan azat edilmesine Eahgrlr' Hasta be-

Uuiir, grkarmakta oldu$u hayvan seslerinden birisi drnefin at

sesine benzemektedir' Bu tespit yaprldrktan sonra kolaylagan

tedavinin yaprlmasr cihetine gidilir' Keza "Bit geye uframrq

kimse" nin tedavisine neye uBradrsr tespit edilirken' tlrazar

tedavisinde oldu$-u gibi kurqun veya mum doki'iltir' Suyun

iEerisinde olugan Oekilden rrazat eden gahm veya uframlmrq

olan hayvan tespit edilmeye gahgrlu' Bu qekil bir at gekli de

olabilir.Budurumdaatiyesibasmrgteghisikonur.

Ozbekistan ve biraz da Azetbaycan Tiirk kiilti'ir cofirafyasr

laylalarrnda/ninnilerinde hayvanlann isimleri sayrlarak on-

lara bebeye tarutrlr, bebe$in onlardan korkmamasr iqin bebe-

Da5 Oguz Elleri

ye cesaret verilir. Mesela kurt iqin o senin yoldagrndrr, at igino senin binitindir denilir.

Bu uygulamarun gegitli drnekleri vardrr E. IJzun,unValeh'den aktardr$r bir okgama;

"Balama kurban inekler

Balam hacan ernekler' Balama kurban taycalar,

Balam hacan el calar

Balama kurban serEeler

Balam hacan dirceler, denilirken tayrn balaya kurban ol_masr yani balamn tayr, ta basmasr istenilmig olmaktadrr.

Burgng Hnn'tn ifadesi ile

"Atana oldular ya$r

Qoluna saldrlar ba$r,

Evimin scinen grra$r

Yubanma oS'uL o$ul Yubanma,, * Veya Tekiir,iin krzr Sel_can Hatun'un Kanturah'ya sesleniginde oldu!-u gibi ya$r ba_sryordu ve ya$r ba$hyordu.

"Qoyma bileyin ba$lana

Boyana iiz-gizinqana,YaSr girmemig meydana,

# Htiseyin M. Giineyli, Kdgtiren Mehemmetl Mehemmedhani, Dede eorqutBoylan, Mtasir Agq Edebiyahna Uy$un, Tehran 2Cf}7, sf.2o

Dr. Ya5ar KALAFAT

Uyan Yarlm uyan Yarlm/'s

Kazan Han rn Demirkapr Derbendi'ndeki gobam

Qaracak,rndedisigibiyi$itatma,adnavesarunagiivendi$igibi guveniyordu,

"At, ctdana, ad-samna giivenme

Kes sesini yeke-yeke damqma!" veya

"At ile silah ver mene

Neyin gediP, ahm gelim"

Dede Korkut-Tepeg6z hikAyesindeki Basafrn isim ahqr

bu tahlildeki izahlarla ilgisi olabilir mi? Bildirideki ahnhda

"at basuban kan sdmiiriir" ifadesi konuya yaklagrm tatztmtz

itibariyle irdelenebilir. Ttirk ki.ittiirlii halklarda kan kuwe

igeren cevher durumundadu. Bildirideki ayru ahnhda "adr-

rumenverdimya$lruAllahversirt',denilmektedir.Buadkahraman]rkgdstermesibeklenilmedenverilenadolmalrvebebe$n krrkr qrkmadan koyulan addu ki, dtigi'ince tarztmtzl

destekler mahiYettedir.

Tiirk kiilttirlii halklann halk sofizminde basma ve basrlma

sadece zahiri anlamda defiil adeta bahm anlamda da olmak-

tadu.

"Qamuglukta atlar Yoran

TutuP kanlarrm soran

r7 H.M.Giineyli, a.g.e. sf.111

Da5 OQuz Elleri

Eslan engini srnduan

Qanturah Qantural" "Aslan'rn Kanfurah'ya seslenmesinde,

"Beyleri yaruna aldrn

Qanturah Qanturah!

. Uzun yollara at saldm

Qanturah Qanturah

Geceni giindiize qathn,

Gelip yad eline Eatdrn

Bu$a bashn, bag ucaldm,

Qanturah, Qanturafi",,Derken bo$a basan veya boSaya basrlan olabilirken, neden

at basmrg veya ata basrlmrE olmasrn, diye dtigtintilebilir. Ni-tekim it alan, it iEin ayrrlmrg pap ite verilmesi uygun bulunankrsrm, it kapan, it tarafrndan kaprlan rsrrilan kimse, kmrm,yara, Kurtalan, Kurt kapary Kurt Krran, Kurda gelen ila4y'yrlan vuran, yrlamn vurduS-u, soktuSu kimse drneklerinde il-kin isim gelmektedir. Avgar Ttirklerindeki yrlan Bof,an eairdiye hahrlanaca$r i.izere erkek Eocu$unun 2.yagtigin denir veefsaneye gore bu yaglardaki bir Eocuk oylarken yrlam bogupoldtiriir ve onu yogurt kabrna sokup yo$-urt yemeye kalkar.

Konuya dair olan agrklamayr daha fazla uzatmamn gerek-li olmadrSrna inamyoruz. Hayvanlar insanlarr bu arada be-

rt H.M.Giineyli, Dede Qorqut Boylan, Gdqtiren Muhammed Muhammedha-ni, Tehren 2007 sf .706

re H.M.Giineyli, a.g.e. sf.108

48 Dr. Ya5ar KALAFAT

bekleri basarlar. At da bu basanlardan biridir. BirEok qocuk

at tarafindan basrhp sonfa tedavi gdrmiigtiir. Onlara verilen

isimler bebekliklerindeki yagamlan ile ilgilidir o donemle-

rinden kaynaklanmaktad.rr. Mesela dof-um giinlerinde koyii

diigman iggaline u$tamrg bir ailenin bebeSine "ya!'basan"

denilmesi, onun bu ismi almasr, muhtemelen bu tiirden bir

isimlendirmedir.

Ozetle inanq etimolojisi yaprlmamrg kiiltiir araghrmalarr-

run bir boyutunun eksik kaldrsrna inaruyoruz. Bozkurttun

ganh gerefli, canh gayretli kurt anlamrna geldi$i geklinde bir

halk inancrna rastladrk. Biz bozkurttaki boz ile alageyikteki

alamn ve kuattaki kurn ayru mahiyette oldu$unu ak-kara

miinasebetinden hareketle anlatmaya qahgmlgtrk'

Prof. Dr. Kamil Allahyarov'un agrklamalarmda OW"

Ttirklerindeki Dede Korkut'ta olduiu gibi Peqenek Ttirkle-

rinde de Dede Korkut miimasili destan kahramanlaruun var-

h$rm tarihi belgelerle izah etmenin miimkiin oldu$unu izah

ettiler.' (Bu mtinasebetle yaphklarl aqrklamada. "Tiirk yurt-

lularm totemist olmalarr ve kurda sitayig etrneleri malum-

dur. A. $tikiirov Ti.irk Mifolojiyasr kitabrnda kayrt ediyor ki,

kadim Tiirkler Kurda Tann o$u gibi bakryorlardr ve Tann

oslunun da esas fonksiyonu halaskarl*h. Tiirk yurtlarrnda

bu sebepten oz halaskarlarrm'liyakatli Kurt' adlandumalan

bu itibarla L.Qumilyov'un verdifi malumat bizim tetkikatr-

mrz igin dnemli ehemmiyet arz etmektedir' Onun yazdt{r-

na g6re, IV asrrda Tobahlar gimali cir{i fethettikleri zaman

a, Prof. Dr. Kamil Hiiseyinoslu, ,,Decle Qorkud Tarihi $ahsiyet Kiml,, ortak

Ttirk Kegmiginden ortak Ttirk Gelecesine,, V. Uluslar arasr Folklor Kon.

feransr Metariallan, Bakr 2007, sf 322-326'

Da5 OQuz Elleri

maSlup edilen tayfalar arasrnda 500 Agina ailesi de var idi.Bu beg yiz arle Hunlarla Siyenpilerin 439. yilda bu tayfanrnbaggrsr dzilniin beg ytiz ailesi ile birlikte Altay da$larrnur ce-

nubuna kaErp,burada " Eok sayrh Turk dilli tayfalar arasmdamesk0nlagh. Bu tayfa birlegmesinin oz baggrlarrna verdikleriAgina adrru ise Qumuliyey, Agina sdziiniin manasl canavardemektir. Tiirk dilinde canavara Borii yahut Agina-Necip ca-

navar demektedirler geklinde lz,ah etmektedir.

Allahyarov devam ediyor, Korkut kitabmdaki Bamsr

Beyrek'in atasr Kam B6re'nin adrnda da Bcirii s6zti gdrmemekmiimkiin de$ildir. Bamsr Beyrek'in adr ise gok gtiman ki, Bay-si Baynk/Baysi Kartah formasrnda olmugtur. Tiirk halklanarasrnda yalnlz O$uzlar canavara kurt demigler. Z.V.To$an agdre bazr Ttirk Tayfalarr mesela Cigil, YaSma, Karluk, tay-falarr, kurda ecdat diSerlerinden mesela Gdkti,irkler ecdat-halaskar, OS"uzlar ve Krpgaklar ise yalntz hileskar gibi bak-mrglardu. Korkut kitabr'nda da Kazan Han dztinii takdimedende "Korku bilmez Kurt balasr erkeSinde bir kdkiim var."Demektedir. Biittin bu de$inilenlerde esasen 96yle dtigtinmekmiimktindtir ki, Bayateli de Ortaasyaya, Ofiazlarrn yamnageldikten sonra bu eli tehlikeden hilas etmig tayfa bagcrsrna

burada'Korkut' lakabr verilmigtir'Gor sdziintin kadim Ti.irkSdzlii$-tinde' hdrmet',/ htrmet' ley aka(, f liyakat' gan-gohret'

bildiren bir sciz gibiizah edilmesi bu fikri giiglendirmektedir.Orhun kitabesinde de Gor sdzti gan gohret liyakat manasrndaiglenmigtir.Korkut kitabrmn Vatikan niishasrnda da korkutunadr Korkurd qeklinde yazrlmrgtrr. u' Kurd admdan'r' esinindiigmesi dil kaideleri bakrmmdan tabii ve zaruri bir sonuE idi.

49

ut A.g.u

Dr. Yaiar KALAFAT

Bunu da kayrt etmek lazrmdu ki, korkurd adrrun ikinci hisse-

sindeki'Gut/Gud sdztini.in can, ruh manasl da vardrr. Qorgutscjziinii ganh ruh gibi anlamak da miimki'indiir. Allahyarov bu

aqrklamalarr yaptrktan sorua Qorkut'u ganh gdhretli liyakatli

kurt olarak algrladr$rru belirtmektedir. Rus salnamelerinden

hareketle Pegenek tayfa bagr asker $amanlarrn savagtan evvel

gece kovuqundan grkarak kurt gibi ulumakta ve hami kurttan

yaprlacak olan savag iEin ufuruna dair malumat almak iste-

mektedir.

Allahyarov'un verdi$i onemli bilgiler ve yeni tahlillerden

bilgilerimizi pekigtirip yeni tespitler yapabiliyoruz. Canava-

rrn necibi yadrganabilir. Kendisinden korunmasr gereken ve

onun tarafindan korunabilecegi dtigtintilence canavann necibi

pekAlA olabilir. Araghrmacr hocamrz Asiny'aEina ile ilgili bilgi-

lerimize de yeni aErklamalar getirmektedir. Kurt'un Tiirk inang

coSra{yasrndaki alglan4 farkr biliniyordu' Yazat kurdun ec-

dat, halaskar ve halaskar-ecdat oluguna da aqrkl& getirmekte-

dir. Nihayet bu gahgma ile Dede korkut ve kutlu kurt'un inang

etimolojisini de yapmaktadr. Bu qahgma ile halaskar kurt taru-

mrile tamgmq oluyoruz.

Kurflun mitolojik diigiincemizdeki yeri konusunda Dr. Hii-

seyin Penahi Eahgmalar yapmrghr.5' Kurt konulu Bu yazrda

Kurt Dili'nin Tuman Han ve giderek Cengiz Han ddnemlerin-

deki bilgilerden izlenebildigini, Kfigtz Tiirklerinde "itin Iyesi

kurdun Tannst" olduf-u inancmrn hala yaqadr$rm, konuqabil-

mektedir. Nitekim btittin yrtrcr hayvanlarm dilini bilen Tuman

Han kurtlarla da konuqabilmektedir. " Azerbay can' da' Bu giin

52 Dr. Hiiseyin Penahi, "Kurt Mifik DiiEtincede ve Ya$ayrgta" Dilmag, Tebriz

2005S..25-26-27 Folklor Ozel Sayr, sf..69-74

Da5 Oguz Elleri

kurt yiizti gdrmi.igem/gdrmiiEiim sdziiniin dede Korkuftagciriildii$ii gekli ile yagadr!-rm", " Canavar/kurt yavrulayrncakarnnrdaki tag ile ya$mur yaSdrrlabildilW', "Kuzularr otar-masr/otlahnasr gdrevi verilen kurdun a$ladrSlm bunun birmetaformoz don de$igtirme olayr olup gamanizm den getdiSigibi hususlar yer almaktadrr. itin iyesi ve Kurdun Tanrrsrn-dan sdz edilmesi her iki unsurun inanE sistemindeki yerinedair vermig oldu$u mesaj itibariyle Eok onemlidir.Aynca tes-

pitler arasrnda Cengiz Han bir bilgeye asil bir Mo$ol oldu$u-mu nasrl anlanm diye sorar. Bilge de verdi$i cevapta'Mo$ollarkocahnca kurda d6ner' der. Bu tespitte de qoban olmakia kar-grlagan kurt orne$nde oldu$'u gibi don de$igme motifi vardrr.Kurt A$lamasr iizerinde durulmasr onem arz eden farkh birkonudur. H. Penahi'nin yukanda da belirtildigi gibi 2007 yfitFolklor Konferansr'nda kurt konulu bir bildirisi vardr. GtineyAzerbaycan'da" A$Layan deli yahgi olur" diye bir soz vardr.

Keza, 10 milyon Avgar'rn yagamakta oldu$uiran da"Akademik Eahgmalan ile Avparlar konusu iyice gah-gan Siyemek Hiiseyinlizade 'nin de argivinde kurt konusundageniq materyal ve Azerbaycan dergisinde yayrrlanmrg maka-leler var. Onun tespitleri arasrnda yer alan " A$acrkurtyiyer/yer, insaru dert" sdzii Anadolu ve Balkanlar Tiirk ktilttir co$-ra$zasrnda da bilinmektedir. Araghrmacrrun Irak Tiirk kiiltiirco$rafyasrndan derledi$i bir ozlii soze gdre "adamr tamyanyerde gurt/kurt yesin/insan tarundrSr, tarugrmn oldu$u yer-de en btiyrik zorluklarr da yener. " Ayrrca "Kurttan d6nme/bir donem cesur iken zamanla korkaklagan kimse", anlamrn-

53 Siyamek Htseyinzade, "Sayrngala AfqarlarrmnUniversitesi Filoloji Fakultesi Baki.i 2007

51

Diyalekti" Bakii Devlet

52 Dr. Ya5ar KALAFAT

dadu. "Kurdun sa$ kolu/GiiElti kimsenin giivendi$i adamr",

"Kurdu Gdrmek/U$ur igareti almrg olmaK', "Kurt cif,eri

yemiq olmak/do$uqtan cesur olmak" , "Kurttan do$an kurtolur/cesur kimsenin korkak Eocu$u olrrraz" , "Kurt yiirekli""Kurt dumanh havayr sever" gibi hususlar dikkatimizi Eekti.

Azerbaycan'da da kurtla ilgili gakqmalar yaprlmakta-

dr. Bunlardan Xeliyeddin Xelilov il ve Memmedeli Qtpqaq-

Efzeleddin Esger " ait olanlan toplu halde kaynak tamtnasr

bagh$rnda ayrr bir gahpmada ele alaca$rz.

T ebriz Tiirk halk inanqlarr ki.iltiir co$rafyasrnda'Kol Qek-mek' diye bilinen kurtla ilgili bir tespitimiz oldu. Bu bilgiyiAbdiileli Miicazi'den aldrk daha sonra bu bilgileri Fatma ha-

rumdan teyit ve tekdmtil ettirme imkdm bulduk. Kol qekmek

UluS Turkistan'da imzalamak kargrhkh imza atarak onayla-

mak anlamrndadrr.Ancak Tebriz havalisinde bayat ve Beydil-

li Ti.irk tayfalarrnda ya$ayan kol Eekmek inanq ve uygulama-

sr kurdun arka ayafindan yararlarularak yaprlan bir tedavi

geklinin adrdu. Bunun iEin kurdun dirseSinden kesilmig arka

aya$r saklarur. Soyulan bu ayak kemi$inin penge krsmr hr-

naklarr ile birlikte lrr:uhafaza" edilir, saklarur. Herh'angi birgekilde korkmug olan yetigkin kimsenin grplak srrh 3 veya 5

defa hrmalamr. Sonra bu aya$rn taban krsmr ile korkan kim-

senin srrhna aniden vurularak hastanrn tiksinmesi, i.irperme-

si saSlarur. Tedavi aracr olan bu ayak 3-5 k6yden sadece birevde bulunur.. Bu uygulama ile korkan kimsenin korkusu-

q Xeliyeddin Xelilov ("Dede Qorqut Kitablnda'Ezvay Qurd've'Boz OSlan'

anlayrglarr Haqqrnda", Dede Qorqut 2004/2 sI. 17 -20

'5 Mernrnedeli Qrpgaq-Efzeleddin Esger "Buqut Abidesine Dair Qaideler",Dede Qorqud, 204/2, sf . 42-71'

Da5 O{uz Elleri

nun giderildi$ine inarulr. Bu uygulamaya'Kol Qekmek' de-

nildigi gibi'Kurt eli Qekmek'de denir. Bunu gok kere Ocakolarak da bilinen kocakanlar yaparlar. Tedavisi biten qahrslar

iEin'Kurdu Ddkiildii' denir. Bazr yorelerde'kurt Eli QekmeKolarak da bilinir. Ala4lkurt eli Eahnan kimsenin bu el boyrlu-na ve gakaklarrna da stiriiltir. Ayrrca si.itti gd$stinde birikenannelerin gd$tisleri de bu ydntemle tedavi edilirler. Bu uygu-lama Qargamba ve cumartesi giinleri yaprlu. Bu bolgede ayrr-ca kuit digi, kurt kemiSi ve kurttrrna$r nazardan korunmakiEin kullamluken bunlarla birlikte da$daf,an otu, deve trrna$rve devetiiyii, kedi trrna$r, kara tag kullamlrr.

A{zr bafih olan kurdu n a$rz bafrmn aErlabilmesindeki birydntem de Kurdun 7 dere geEmesidir. Yedi dere gegilincebiiyiiniin bozuldu$unu, bu maksatla muhtemel bir btiytiniinbozulabilmesi iqin gelinlerin qaydan geqirildi$ini biliyorduk.Bu tespitle o$renmig oluyoruz ki, insanlarrn btiyti baSrndankurtulmalarr ile hayvanlarrn kurtarrlmalanmn birgok ortaknoktalarr vardr. Damat gibi kurtta ba$lanabilirken damat vekurt aym ydntemle ba$dan kurtulabilmekte ve su iyesi in-sanlar igin oldu$u gibi hayvanlar iEin de etkili olabilmekte-dir. Damadrn ba$dan kurtarrlma Earelerinden birisi de onunkabristan rn etrafinda 7 defa dolagmasrdrr.

Kurt ve tabiat olaylan arasrndaki bafrn varh$rm gdsterenTebriz'den yaprlmrg ikinci bir tespiti de, kar yalarken giineqgrkmasr halinde kurdun balasrmn dlecef,i geklindedir. " BizimAnadolu Tiirk kiiltiir co$rafyasrndan yaphfrmrz bir tespittegi.inegli havada aniden ve giseler geklinde krsa siireli bir yai-

56 Kaynak Kigi; S.H.Miyandoab

Dr. Ya5ar KALAFAT

murun yagma$ da$da kurdun yavruladrgl geklinde idi.'Elaf,acr/sopa'ya ifne veya quvaldrz sokaru qd'lde/agrk ara-

zide kurt yer inancr vardrr. Kurdun en gok sevdi$i et, insanur

taban eti imis ve kurt'adam eti ille ki taban etil' dermig.

Ktiltiiriimiiztin bu coSrafyasrnda benzerlerinde olduSugibi gtinlere yerel isimler verilmigtir. Bunlardan Pazar-Toprak

Giinii, Pazartesi-Tuz Giinti, Sah Giinti Ara Giinti, Qargamba-Od Giinii, Pergembe-Su Giinii, Cuma gtinii-Abrna tatil Giinii,Cumartesi-Yel Gtintidtir.

Bu ydrede kurdun ve kugun incitilmeleri halinde bedduaedebileceklerine inarulrr. Bu durum "Kurdun-kusun balasr ilegerek adamrnigi olmaya kargrg eder" denir. "kurt dumanhha-vayr sever" sdziJ'bu co$rafyada da yagamaktadu. Kurtile ilgi-}i bir diSer sdzli.i kiiltiir tirtinii de Kurt dermig ki,"kuyru$umolmasa egek tezeSinin dibinde bile saklanabilirim" Ahu sii-riisii kurtlardan kendilerini korumak iqin siiriiden birisi Ahu

Qobanr olur ve kurdu gdzler. Kurdu giirdiifiinde rshk Eal-mak suretiyle di$er ahulann kaqrp kurtulmalarrru sa$lar. itinkurt gibi ulumasr u$ursuzluk olarak bilinirken "uluyan itkurt getirir, iyesinin/sahibinin bagrru ye" denir. Tiirk ktiltiirco$rafyasrmn bu kesiminin sozlii ki.ilttirtinde de "kurttan go-

ban olmaz" ozlij sdzii vardu.B:z,e gdre kurttan goban olmazzira kendi iqini kendisi gordiifl1i gibi kendisi bagkasrmn iginigormez yani Eobanhk yapmaz

Enver Uzun'un tespit ettiSi bir sayacr manisinde,

Yarundaki boz kopek

Yoldagrdrr Qobamn

57 Yagar Kalafat, Tiirk Halk irfanrnda Kurt, Ankara 2007

Da5 O$uz Elleri

ASzr kara Canavar

Di.igmarudrr Qobamn, Kurt, aSzr kara canavar olarak ta-mmlamrken bize gdre aSzrn siyah renkli olugunu deSil aSzr

ile bo$an pargalayan bir hayvan tarumlaruyor.

Tebriz'de kurt-mimari ba$lanhh bir tespitimiz oldu. Bu

bilgiyi Elgirfden aldrk. Tebriz'in i.inlii Maksudiye MeydaruMescidinin novdam (gah sularrru akrtan 6zel kanal) taqtan

yapilr idi ve bu iki oluktan birinde koyun bagr, di$erinde ise

tagtan oyulmug kurt baqr vardr. Maksuf Uzun Hasar/rn o$luidi. Bu cami Ak Koyunlulardan kalma ve oyun ve kurt baglarrise bu Tiirk devletinin mimari simgeleri idi. Bu tarihi cami,y6netim tarafindan yrkrlmrg yerine gtini.imi.izi.in Fars cami mi-marisine uygun bir cami yamlmaktadrr. Sokiilen tag kurt vetag koyun baglarrrun ise ne olduklarr bilinmemektedir. AhlatKitabelerindeki kurt figtirlii mezar tagrndan sonra kayrp olanbu taglar batr Ti.irklii$"tintin kurt iqerikli geqmigi bakrmrndanfevkalade dnemlidir.

Ahu Tiirk kiilti.ir coSrafyasrnrn bu kesiminde ov olarak dabilinir. Ahuyu melaikelerin sa$drSrna inamlr. Bir avcr ahuyagiille atarsa/kurgun srkarsa kurgunun sesi si.it kabrun yankfsr olarak d6ner. Ahularrn kargrg ettifi kimselerin iginin rastgelmeyece$ine inamlu. KaEga it/anh benekli it uSursuz olur,sahibinin baprm yer inancr vardrr.

Ahu deyer melerem

Daf,r tagr delerem

Menimbalamr futamn

Bagrna kiil elerern

Dr. Ya5ar KALAFAT

Biz ewelce ocak- kurt ba$lanhsr iEerikli eah$malar yaPm$

bulgularrmrzr bir kitap halinde yayrnlamrgtrk' "Beydilli ve Ba-

yat Tiirk boylarrnrn halk inanqlarmda 'Kutta$zr ba$lama'uy-

gulamasr'Dolu b a$lama','KiirelglRii zgAr/Y el baf,lama" ve

uygulamalarr vardrr. Dolu ba$lamak iEin imanh bir aksakal

bir a[ ata biner, bagrna bir aS bez orter kdytin etrafinda her

ydne bir Ayet el Kiirsii okuyup tifleyerek doner. Bu tavafr an-

drran bu turla srrurlanan alana dolu diiEmeyece$ne inamlr.'Ayet el Kiirsi'yi okuyan kimse kurt, it ve sair hayvan saldr-

rrlarrna kargr korunmug olur inancr vardrr. Kurdun a$ztbirbrqakla bailanuken baf,layan ba$lama esnasrnda muhakkak

bir mrnhka belirlemelidir. Ba$rn hiikmii o mrnhka ile srnuh

olur. Ba$lamak etrafinda geliqen yeni bilgilerden sonra bafve baSlama inancr daha bir giimul kazanmaktadr. Ba$lamak

bir icraahn dntine gegmek ona mani olmakhr. Yangrmn veya

selin de dniine geqilmesi bir noktada onlann ba$lamlmalarr

olayrdr. Bu arada qok sevinen kurdun a$zrnrn sevincinden

de a$zrmn kendiliginden ba$lanabilecef,i inancr vardrr. Bizim

ewelce tespitini yaph$mrz bir kara iye, insanlarrn Eok gi.il-

melerine yol aqarak onlarrn bayrlmalarrna kasrhp Olmelerine

yol agabiliyordu. Buradan hareketle baztkara iyelerin sadece

insanlar tizerinde deSil geqitli canhlar iizerinde de etkili ola-

bilecekleri sdylenebilecektir. Kurta$zr ve damadrn baSlan-

masl arasrnda kurulabilecek bir ba$da damadrn ba$lanmak

istenmesi hallerinde de afizt aqrk brqak kapatrlu. itin kurt

gibi ulumasrmn u$-ursuzluk getirece$ine, iyesinin bagrru yi-yecefine inamhr. ite rssr/Srgak gorek atsan kuduz olurmug.

58 Yagar Kalafat, a.g.e5e Kaynak Kiqi; Hasan Mesuto$Iu 0 Kaynak Kisi; Rahim Gabal Najat

Da5 O$uz Elleri

Bu arada kurta$zr ba$lama inanq ve uygulamalan Kafkasya

Ti.irk ki.iltiirlti halklarmdan Avarlann inanglannda da vardu.Aym zamanda iran Karaqilerinde de kurtaSzr ba$lama inang

ve uygulamalarr yaprlmaktadrr. Bunlar kiilti.ir cof, rafyamrzrniran rn Merzabat bolgesinde yagarlar. Burasr Qulfa'dan Aras

boyunca gelinirken 3 mtiteakip kdyden meydana gelmigtir.Yaprlan bir etimolojiyle Qingene ile dengene de$irmeni ilip-kilendirilmektedir sahibi Karagi olan deSirmen kargrhfindakullarirlmaktadrr. Ermenistan srrurlarr iEinde bulunan Zengp-

sor bdlgesinde Zehmep, Karargi ve Demircideki Ti.irkEe ko-

nuqan anadillerini unutmug olan yerlegik Miisliiman halk da

Karaqi olarak bilinir ve Donme olarak tanrmrlar

iran Karaqileri'nde Bentgiler diye bilinen bir aile ve bent-

Eilik diye bilinen bir tedavi gekli vardu. Bunlar giyimlerindesalla parti aile iliqkilerinde rahat olarak bilinen kimselerdir.Bir nevi ocaktrrlar ve korku tedavisi yaparlar. Korkmug olankimseler Qargamba ve Cumartesi gtinleri bunlara giderler.Tedavide ilkin korkan kimsenin kol ve srrtlarmdan tutulupbuakrlrr Sonra hastaya zain nama denilen yazrsuu hiE kim-senin okuyamadr$r 3 pargah bir muska yazrfu. Bunlardan bi-risi elbiseye dikilir, birisi yash$rn:n alhna koyulur diSeri de

suda eritilip suyu iqirilir. Tedavide hasta kadrnsa ona kadrnveya erkek ise erkek bakar.* Aynca Karadonlular diye bili-nen iran'da ve Azerbaycan'da yagamakta olan bir taife vardrr.Bunlarrn igerisinden de eli veya nefesi etkili olan kimselerin

Eok olduSu sdylenir Ancak genellerine tegmil etmek mtimkiindeSildir. Bunlar Ehli Hak inangh Mtisli.iman topluluklardu.Bu kesimde halk tasawufu daha yo$undur. Bunlara Kara-

Dr. Ya5ar KALAFAT

donlu denilmig olmasr dabue gdre karaya ytiklenen mistikmuhtevadan olmahdu.

Karagiler konulu eal$mamrzda yapmrg oldu$"umuz birtespite ga$rran yapan bir uygulama ile kargrlaghk. O hususu

incelemek istiyoruz. Karagi krzr gelin olunca ilk gecesini ya-gamadan evvel egi olacak erkeye yemin ederek bir vaatte bu-lunur. Erkek bu vadi almak zorundadr. Bu uygulamamn de-

rinliklerinde Karaqi inancr oldu$unu diigi.intiyoruz. Yaprlan

bu vade gdre gelin dmrii boyunca dilenerek ailesinin gegiminisaSlayacakhr. Teyide ve tekAmtile muhtag bu tespit Kagkay-

lardaki gelinin damada arulan gecede yaphSr vaadi, iqerikleritamamen aym olmasa da hahrlatmaktadr. Enver Uzun'underlemesine g6re gelin yiizi.inii gdstermeyery meydana qrk-

mayan damadr gorebilmek igin damadrn atasrna anasrna kul-luk edece$ini, egine asla yalan soylemeyece$ini, fazla istekte

bulunmayaca$rm belirtir. Damat hala ortaya Erkmaz ve niha-yet gelin egine ihanet etmeyecegini sciyleyince damat gdrii-ntir. Sivas'ta da Anadolu'nun birEok yerinde mesela Kars'taoldugu gibi aralarrndaki az Eok farkhlara rafmen Poga denir."Sivas Poga'larr evlendi$i giin kocasrna,'-Ben dilenir ddgiiriirseni gdriiriim/dilenir biriktirir sana bakarrm, geEimini saila-nn{ der" "'

Kiiltiir co$rafyamrzrn bu bdlgesinde bagka uygulamalar

da yaprlrr ve bunlar "korku gdti.irme debleri" olarak bilinirler.Bunlardan bazrlan korkana perdeli koyun yiireSi yedirilir.Korkan kiginin ilkin anhna olmak iizere iki dizine 3 defa tuzsiiriiliir. Aynca korkan kimsenin genesinin altrndan tutulup

"1 Kaynak Kigi; Miijgan Uqer o2 Kaynak KiEi, Ali Berazende Tiirk

Da5 Oguz Elleri

yukarrya doflru kaldru gibi yaprlu. Bir di$er uygulama Eek-linde de korkan kimse gige gdnderilir. "'

Tiirk ktiltiir coSrafyasr halklarrndan olan Avarlara dairvesile oldukga bilgi verme$e gahgryoruz. Bu kere de bazragrklamalar yapmak istedik. Avarlar Kafkasya'da Almanya,ABD, Tiirkiye ve Suriye'de ya$ayan bir halktrr. Kafkasya,daki700-800 bin Avar'rn 74-15 bini MohaEkale, Krzrlkurt,Bayanak'da yagamaktadrrlar. Avarlarrn konugmakta oldukla-n14 ayn dil lehEe de$il ba$rmsrz dillerdir. Avarlar baglangrE-ta ayru dili konuguyorlardr. Bcilgenin da$hk olugu geEmigte6-7 yil gori.iqme imkAru olmaymca dilde pargalanma olmugtu.(Kaynak Kigi; Muguma QeerEiyev, filolog, Mohagkale Avarla-nndan)

DaSrstan da Avarca okul ve vardrr ve Avarca eSitim ah-nabilir universitede de Avar Ki.ilttirii ile ilgili bolumler var.Dedem Korkut yurdunun Yukarr Ellerijnden Da$rstan,da Eo-cu$a adrm co$rafyarun ayru kiiltiirlii di$er halklarrmn birgo-Sunda oldu$u gibi molla koyar. Adlar arure baba gibi ailedensevilen kimselerden Lenin stalin gibi iinlti isimlerden seEilir-di. Ancak bu iinltiler tarihte kaldrlar. Ad seqimi daha ziyadeislami kaynaklardan olur. Muhammed, Ali, Omer, OsmaryhasarL Hiiseyin gibi isimler seqilir. Avarlarn hepsi Miislii-man ve Hanefi inanqhdrrlar.

Da$rstan Avarlarrnda Eocuk dtinyaya gelince toy yaprl-maz. Si.innette de toy yoktur. Eg dostun kendi aralarmdayiyip iqmeleri ktigiik toy sayrh ise Ad Toyu ve Siiruret Toyuvar, denilebilir. Keza Kirvelik Kurumu yoktur ve kesilen saE

59

Dr. Ya5ar KALAFAT

saklarulmaz ytriimeyen Eocuklarr biiyiikleri ziy arcte apart /gdttiriir orada sadaka paylarlar. Gidilen ziyaretler Azerbay-

can ve Da$,rstan'daki ziyaretlerdir. Bunlar KahS kentindekiSuphi HactZiyareti, Sabahk kenti $eyhi reyonundaki Cin-Pir

ZiyareltZagalata'mn Qaso kentindeki Avar Haru iken vuru-lan Omer HanZiyareti ve di$erleridir. Buralara uga$r olma-

yanlar ve cin futanlar giderler. Er ile avrat tartrprp ayrrlacak

olsalar onlar da giderler. Ziyaretlerin etrafinda tavaf edercesi-

ne firlamhr/dtintiltir Ayrrca evde kalan k:,alara eg bulmak iEin

buralara gidildi$i gjbi "cadr" yazdrrmak igin 6zel kadrnlara

da gidilir.

Tavaf'rn Tiirk kiilttirl,ti halklarda islamiyet'in eweline gi-

den uzantrlanmn oldu$unu eski Tiirk inang sistemi'nden biliyorttz. Ydrenin dif,er inanElardan halklarrmn inanglarrnda ta-

vaf bir gekilde yer almrghr. Yer yer rastlamlan HurremiliKtenkalma tavaf uygulamalarr vardrr. Bunlar bcilgenin islam fetih-leri ile tarihlendirilmig seneyi devriyelerinde tezek galaklarr/yrfrnhlan etrafinda toplu dcintig turlarr atar ve bdlgeyi islam'a

kazandrmrg olan ddnemin liderlerine koro halinde hakaret

ederler. Bu d6ni.iglerin ydnleri belirlenip kiiltiirel kimlikleritayin edilebilir. Ttirkler ydn tayininde yiizlerini giineye donfl-

yorlar ve sol kol do$uyu gdsteriyordu. Do$unun itibein bura-

dan gelmektedir.

Avarlarda evlerin bereketi igin evlere Kuran aparrrlar du-

varlara dini ibareler yazrlt levhalar asrhr. Kadrrlara cadr ya-

zanlar da kurta$zr baSlarlar ancak daha ziyade mollalar kur-ta$ztba$lar.

Dedem Korkut'un da mensubu bulundu!-u Bayat ve di$er

Tiirkmen tayfalannda da Anadolu Ti.irk kiilttirlii halklarrnda

Da5 OQuz Elleri

oldugu gibi kebin kesmede/nikAh kryrlmasrnda orada bulu-nanlann parmaklaruun aqrk ve diiz futulmalarr istenilir. Dti-$imlenilmig parmak ve kollarun ba$lanmaya yol aEabilece$inancr vardrr. Bu takdirde damat baSlanmrg olabilir. Ba$lanandamadrn ba$rrun Edziilebilmesi iEin elinin kanr akrtilrr.

Krz evinden nigan merasimleri siiresinde oSlan evinin birgalmasr inancr vardr. Krz evi bunu onlemek iEin uyanrk dav-rarunaya ve yakalayrp mani olmaya gahgrr.

Evlenecek giftler arasrnda krzrn gdnlii var ise ve o$lan buevlili$i istemiyorsa, demirci at nahm ocakta krzdrrr ve suyaatar bu esnada su kaynamaya baglayrnca of,lanrn gdnliintinde krza rsrnacaSrna inanrlr. Krzla o$lan arasrnda muhabbetyok ise aralarrmn yaprlmasr isteniyor ise, tavuk kanadr, atnah, kahrhrna$r ahnarak krzrn kapr egiSinin <iniine gdmiiliir.Bu uygulamadan itibaren 40 giin krz o$lana meyleder. Kukgtin sonra sevgisi bitiverir.

Gelin yeni evine gelince damdan damat/bey onun bagnasagr niyetin elma ataca$r zaman elmadan bir dig rsrmrg ol-uvrsrrun hayrrna inamhr. Geline yenge bir aS bez vefit ztfaf.-

tan sonra bu bez damat tarafindan yengeye yenge de gelininanasrna verir ve mugtuluk/mtijde alrr. Geligme beklenmedikqekilde olur ise, b6yle gelinler iqin "krzm nzn/ynznkara Erk-h" kara ytizlti denir.

Bu ycirede de Zallt/lqSusa kadrn yalmz brakrlmaz al Avra-drna kargr al giydirilir veya giysisinin bir yerine i$ne sangrlrr.Zailinin bagucuna demir gig, tandu demiri, ersin/tandr veyaocakta kullamlan saE aya$r. YastrSrn bilhassa lo$'usa harumrnyash$r qi$"nenilme z otta ayakla basrlrnaz, mtitekke/yash$rnigerisinde meleklerin olduSuna inarulrr.

61

Dr. Ya5ar KALAFAT

Beydilli ve Bayat Tiirkmenlerinde olen afabeyinin dul ka-

lan egi ile evlenilir. Bu ydrede yapdan bir gaka ttirtine gdre,

"vay o kiginin hahna ki avradl dlende baldrzr olmasrn" denir'

Yengeler "kayrun benim potansiyel eqimdir" dermig' Bed ka-

dem/u!'ursuz gelin yeni evine oli.im gibi felaketler getirmig

ise geriye babasrnrn evine gdnderildi$i de olur.

Halkbilimci gair ve yazat ElCin, Tebriz ve bu arada Bayat

ve Beydilli halk inang kiiltiiri.inii tanrmamrzda imkdnlarrru

bizden esirgemedi notlarrndan yararlanmamtzr aqrklamalar

da yaparak sa$ladr Bilhassa hayvanlarla ilgili inanglarr ken-

disinden aldrk.

Turna itibarh hayvandrr. Onun geqti$i yrhn mutlu ve bere-

ketli olaca$"rna inamlrr. Tilkinin u$urlu ve tavqamn ise u$"ur-

suz oldu$u inancr vardrr. Ancak tilki hilekArh$r da temsil

eder.

Benzerlerini Kars'tan da tamdr$tmtz Azetbaycan Giineq

Dualan'nda tilkinin kurtta oldufu gibi a$zrmn kara olarak

gdsterilmig olmasr aSzr tarumlayan bir srfathr.

Men nenemin ilkiYem,

Apzrkara tilkiYem,

Yandrrdrm men seni

Yandrr sen de meni. *

,i!:' l2hayvanh Ttirk Takviminin o yrl hangi hayvamna teka-

biil ediyor ise, o hayvamn takvimde belirlenen karakterinin o

63 E. Uzun a.g.e. sf.59

Da5 OQuz Elleri

yrl yaganaca$r inancr vardrr. Horozun u$urlu itibarh bir hay-van oldu!-u inancr vardr. Horoza kigmig yahut sarrmsak veri-lirse o horoz ddvtigken ve saldrgan olur. AflAkhorozun se-yit oldu$"u inancr vardu. Tavu$.:un/feri$in ilk yumurtasr berkolar. Tavuk bir gtinde iki defa yumurtlarsa bu olay ozgeden/yabancrdan sakh tutulmaltzirabu ikinci yumurtamn aile iginktzi/alnn de$eri oldu$u inancr vardrr. Bunun adr evvel yu-murtadrr. Cuma gi.inii tavuk veya bagka bir hayvamn bagrrukesmek do$ru degildir. Bu kurala uymayan teseddik Erkar-mah/sadaka niyetine bir miktar para ayumahdrr. Tavu$"unbanlamaSr fhoroz gibi dtmesi uygunsuzluktur uffur getirmezboyle tavuklarrn baplarr kesilmeli. Keklik kuyuda saklanmrgimam Hz. Hi.iseyin in kakkrldayarak/kak kak diye ses grka-rarak yerini haber vermig keklig'rn ayaklanndaki kumrzrh$rnqehit kanr olduSuna inarulr. Hot-hot kuqdbubbe kuEdta-rakgrl kugunu incitmemeli inciten gd.uh kazamr.

Piqilg&edi ile de ilgili qok inanE vardr. Bir hayata/av-luya/bahEeye pigik dltisti ahlsa o hayattan dava, kavga, ge-

Eimsizlik eksik olmaz.Keza bir hayata gelinbo$an siimi.i$.ii/kemi$i atrlsa o evde niza gtirtiltti qok olur. Gelinbo$an kemif,iyuvarlak irice pargalanmadan yenilmesi zor olan kemiktir.Piqik/kedi elin-yiiziin yuSsa/yrkasa o eve konak/misafir ge-tir. PigiSe su atmak uygun de$-ildir, boyle bir hareket hayrgetirmez. Pigif,e vurmak onu incitrnek de u$ursuzluk alametiolarak kabul edilir. Bazr kedilerin bilhassa bazrkarakedilerinferigtah olduklarrna inamlrr. Gece drganya su doktiltir ise, cin-lerin kanatlarlnln yanaca$rna ve onlardanbir zarann gelebi-lece$ine inamlrr. Cinlerin bismillah' tan korktuklarrna inamlu.Korunmak iEin 3 defa bismillah denilmesi gerekir. Ayrrca ka-

Dr. Yatar KALAFAT

trrm da geytan, cin oldu$u inancr vardrr.'Tebriz merkezinde-

ki bir halk inancrna gore de pigikler evin hammrmn patlanru

gahp cinle gdtiiriir, onlar tarafindan giyilip e$lence yaprlmasr

esnasrnda zltrrra galarlarmq "'

Kara koyunun siiti.iniin tadr daha farkh,Iezzetli olurmug.

KoE katrmrnda kogun kargrsrna ilkin kara koyun gelse saya

bereketli olur, af, koyun gelse bol kar yaSaca$ kumrzr koyun

gelse havalarur srcak geqecefine yorumlamr. Kelle yiyen kim-

se kelle siimiik/kemigimn iqine elini sokmamah, eli dolama

olabilir. Koyunu dikenli tel ile vurmazlar aksi halde idrarrnda

kan olacasrna inamlu. Enver uzun'dan ahnmrg bir bayatide,

Koyunun 6zi.i geldi

Dolandr diizii geldi.

Kuh-elli giinden sonra

Kumrzr kuzu geldi

Dut a$acrmkesmek giinahtrr. seyit olma ihtimali vardu.

Dut a$acrm kesme mecburiyeti var ise odununun mescide ve-

rilmesi gerekti$ine inamhr. * Dut af,acrmn mistik muhtevasr-

na dair Anadolu ve Ozbekistan Tiirk kiiltiir co$rafyalarrnda

efsaneler vardu.u'

Bu arada en iyi saz dut a$acrndan yaprlrr' Bufday bagak

n Kaynak Kiri; ElCin6 Kaynak Kigi;Elein6 Kaynak KrSi, ElCin.7 Prof. Dr. Malik Muratoflu cevdet Ttirkero$lu Yagar Kalafat ozbekistan

Anadolu Karqrlaqhrmah Ttirk Halk inanglan, istanbul' 1996

Da5 O$uz Elleri

baflarsa, bagaklann siimbiil krsrmlarr bol mahsullii elma daoldui-u gibi ki.ime oluEturur ise, bereket alameti olduf,'u ka-bul edilir ve sahibinin kurban kesmesi beklenir. Bu uygula-ma ocaktaki yrlan gekilip gitmig olur. Yag kurumamrg taze otyakrlmaz yakrlrr ise pahalhk, hastahk olaca$r inancr vardu.Yeri a$aEla ddvmemeli, yere a$aEla vurarunyer aya$rm diler,ayaklardaki taban Eatlaklarrmn yer digle$i oldu$-una inamlu.Bu inancrn derinliklerinde yerin canh oldu$'u inancr yahyorolmalr.'Elafiacrf sopa'ya i$-ne veya guvaldrz sokam Edlde/aErkarazide kurt yer inancr vardrr. 2007 Folklor KonferansrndaMehseti ismayil'm "Efsanelerde Ejdaha Motifi" konu baghkhbir bildirisi oldu. Ejderhanrn suyun iyesi oldu$u Yelbo$a'nrnkrvrrlmrE kuyru$"unu rsrran ejderha oldu$u ve mitolojik dd-nemden folklorik ddneme geEigte dikkat edilmesi gereken hu-suslara dair Fuzuli Bayat'rn dnemli agklamalarr oldu.

Giiney Azerbaycan'da evde figfirek/rshk Eahnmaz u$ttt-suzluk getiri inancr vardrr. Kars'ta ise evde kapah yerde ve bil-hassa geceleri rshk Eahmr ise geytanlarrn toplanmasrna sebepolunur denir ve uygun bulunmaz. Tebriz Ervarrnda viicudunherhangi bir yerine batmrg olan diken gece qrkarrlmaya kal-krlmamah. Kalkrgrlrr ise "gelin olur" inancr vardu.* Dikeningelin olmasr iltihap toplama yara olugturmast anlamrndadrr.Bu inang Anadolu Ttirk ktilttir Co$rafyasrnda Karsta da ya-gamaktadu. Gece sakrz gi$nerunez, qi$-neyenin karruna kurtdolacair inancr vardrr. Bir takrm uygulamalarr gece yaprlma-srna mani olunmasr mesela gece aynaya bakrlmaz veya sag ta-ranmaz g1bi, gnn/ gnneq ki.ilti.i ile ilgili olmah, goneg bathktansonra karanhk kara giiglerin daha etkin olabilmelerine miisait

* Kaynak Kigi;Elqin

Dr. YaSar KALAFAT

bir ortam yarahyor olmah. Nitekim birEok hastahkta hastala-

rrn ategi gece daha fazla grkar.

Issr su/ srcak su doki.ilecegi zarnatt3 defa Bismillah denil-mesi gerekti$i inancr vardrr. Bu yaprlmadrgr takdirde Cinlerinkanatlaruun yanaca$rna ve onlardan bir zararrn gelebileceSi-

ne inamlr. Cinleri besmeleden korktuklan inancr vardrr. Birgtinde iki qey krrrhr ise muhakkak tiqiincii Seyin de krnlmasristenir. Bdylece u$-ursuzlu!-un gidece$ine inamlu. Bdylece in-sanlar korunmug olurlar. Gelen mala gelsin denir. Sevilme-

yen bir kimsenin arkasr sra Edmlek krnlu bdylece bir defa

gelmemesi istenilmig olunur.., Tiirk kiiltiirlti halklarda di.iqen

cam tiirii e$yarun kurlmasr istenir. Krrrlmasr halinde musibet-lerin def olacafr inancr vardrr. Yere diigtii$"ti haide krnlma-yan barda$rbizzat vurarak kimselere rastlamr. Nitekim krrrknesne bilhassa ayna ttirtinden olanlar kullarulmaz atilrrlar. Bu

inancm derinliklerinde kurlmaya yol aEan faktortin bir kara

iye oldu$-u, krrrlamadrsr takdirde kara iyenin goziiniin nene-

de kaldrSr sahibi olan aileye hayrr getirmeyecefine inamlrr.Krnk egyalarrn kullamlmasrmn uygun gdri.ilmesi ise, krnlma-ya yol aqan iye tarafindan sahiplenilmig olduklan iEin do$rubulunmaz. Krnldrsr zaman ses grkaracak olan tabak tiiriindenegyalar gelin yeni evine geldi$i zarnatt ayafl ile basarak srn-

dumasr/krrmasr istenir. Qrkan bu sesten kara iyelerin imhaolacaklarr inancr vardrr.

Halkbilimci ElEin den yrlanlarla ilgili yorenin halk inangla-rrna dair bilgiler derledik. Yrlamn bagrndan ve kuyruSundanitibaren kesen kimse bilici olur inancr vardrr. Bayat, Beyditli

e Kaynak Kigi; Feride Hanrm

Da5 OQuz Elleri

ve bu arada yorenin sair Ti.irk ktilttirlii halkrmn inancrna gore"Yrlaru g6rene de goriip de dldtirmeyene de oldi.iriip de gom_meyene de lanet" okunur. Bazr yorelerde ,,yrlanm adr gelsin<izi.i gelmesin" denir. Dif,er taraftan yrlarun adrmn gegece$iyerde adr soylenilmez onu anlatmak iEin,adr yok, denir. Me_sela, "Ialan yerden geqme orada adryok var,, d.enir.n,Bir nevion iiE rakamrrun telaffuzu gerekince atlarularak sayrma de_vam edilmesi ve "on i.iq deSil" denilmesi gibi bir inang teza-hiiri.idiir. Eski inanE sisteminde her tayfamn bir kutsal hayva-ru bir kutsal bitkisi ve bir de da$r vardr. Kutsal hayvan, totem,totem, tos veya ongun tekin de$ildi. ismi yerli yersiz soyle_nilmez kodlarurdr. Tiirk ktilttir co$rafyasrnda Kurt da ayr dayahn halde sdylenmez onu anlatan ve o halkrn bildigi onunbir adr vardr. Yrlan iEin, bizden uzak olsun veya adr batsrndenir. cin ve geytan kelimesini de bu kiiltiire mensup halklarbilhassa krrsal kesimde telaffuzdan kagrrurlar.

Yrlanla ilgili bir inanca g6re, oldtirtilmiig bir yrlaru 7 d.efayukanya goye do$ru ahp daha sonra duvar dibine kuylarlar/gcimerler. Atarlarkery "nenen deden bacrn kardegin sorarlar-sa onlara goye alh defa ahldrgrru yedinci defa ahhgrnda dii-gi.ip 6ldi.im" derler bu takdirde yrlarun yoldagrmn oldiireninpeginden gelmeyece$ine inarulu. Bu inanca baSh ycirede ya_gayan yrlanla ilgili bir inanca g6re "yrlan yild:a gcirmeyince,,<ilmezmig. "(Kaynak Kigi; a.g.g.) inang sistemincle g6k kutluidi. Tanrrmn gdkte oldugu tasawur ediliyor 6yle inaruyor_lardr. Kutsanmak igin bebekler dosanca bey evlenince, hakantahta grkrnca kigio$tu oliince 3,7 veyadokuz defa havaya kai-

7u Kaynak Kigi; B. Elqin7t Kaynak Kigi; a.g.E.

Dr. Ya5ar KALAFAT

durhyor veya atrhyordu. Kindarh$r bilinen yrlamn kininden

korunmak igin onun gdye kaldrrma kutsamasmdan gegiril-

diginin aqrklanmasrna ihtiyag duyulmuq olmah' insanla iEin

olduf-u bilinen bu inancrn hayvanlar arasrnda olmasr veya

inancrn kapsamrna hayvanlarr da almrg olmasr yeni ve ilginE

bir tespit olmah.

Qiftlegen 2 yrlam goren kimse bunlardan birisini dldiirmesi

halinde di$erini de oldiirmesi gerekti$ine inamlrr. Yrlarun en

fazla korktuSu hayvanrn al<repfewalirn oldu$una inaruhr ve

"Yrlan akrebin korkusundan gece drgarr Etkamaz" denir' Uze-

rinde yrlan kabu$u olamn yamna yrlamn gelemeyece$i inanct

vardu. Benekli ince uzun olan milli topraklarda yagadr$rna

inanrlan ve elyan diye bilinen yrlan ttiriiniin yrlanlarrn en ze-

hirlisi oldu$una inarulu."Yrlan toprak ye{' "iltr<ba}rar ile yaz

ayrrmrnda ot inde yrlan olur" diye bir soz vardrr. Maral, yav-

rusunu do$ar do$maz bulundu$-u yeri terk eder yavrusunu

ejderha olabilece$inden korkar. Ejderha kendisinin de tiiyltiolmasr igin meler, yalvanr. Ag karmna ceviz yiyen kimsenin

yrlan beyni EiSnemig olacaf-rna inamlu. Qok sdylenen inanE

igerikli bir s6ze gdre "ilanrn/yrlarun a$rna rahmet karasrna

alet'' denir. "Avgar Tiirkmenleri ve bolgenin di$er Ti'irk kflltiirlii halk-

lannda yrlanlar giftlegirlerken mahremiyetlerine saygrh dav-

ranmak adrna onlann iizerine bir desmal/mendil ahhr. Yrla-

na ait bir orgamn mesela yrlhk degigtirdisi derisini iizerinde

tagryana uSur getireceSi inancr vardr. Yrlamn yrldrz gorme-

$ince cammn qrkmayacaf,r inancr burada da vardrr' Yrlamn

2 Kaynak Kui; a.g'g73 Kaynak Kigi; Hasan Mesuto$lu, S.H.Miyandoab

Da5 OQuz Elleri

kuyru$-una insan dokunmadrsr takdirde yrlamn sanqmaya-ca$rna inamlu. Altay Tiirklerinde yrlana Oymak denilirkenNogaylar yrlana Mogo derler. "it kapmrg damr yrlan sokmaz"diye tinlii bir sdz vardr. Yrlan intikam ahcrhsr ile bilinir. Biranlatrya gore eginin otdtrtldi.igti bir evden intikam almak is-teyen bir yrlan evin yo$-urduna zehrini akrtrr. Sonra o evdebir de hayvan yagadrf,-rm 6$renir. Yrlan o hayvarun oliimi.inesebep olmamak iEin yo$urt kabrrun diigiip krrrlmasrru yogur-dun ddkiilmesini sa$lar. Ancak o yofurdu yiyenbir kedi <jliir

Devenin utangag olduiuna bu sebeple o Eiftlegirken iize-rine EeEim tiirtinden bir Eeylerin ahlmasr gerekti$ine inarulr.Deve yiintinii yamnda bulundurana bu yiintin u$ur getirece-

Sine inamlr.

insanlarrn karakterleri ve davraruglarr ile ilgili inanElar davardrr. Bunlar 'A$agtan maga, Krirt'ten Paga olmaz"," A$gdzadam korkak olur" "Kdse adam d$le yeme$inden sonra al-datmak kolay olur." "Krz gocuSunun tuzlusu/rvkrbol olur","TtJzll yere d6kmek giinahhr" "Ktz Eocu$-u olan eve nur ya-

fia{' , "ktzr ite de versen iti aldatmrg olursun", "Utangag erke-gin krz gocugu olur" "iki kigi aym bulaktan ayru anda su iqse-ler kan igmig olurla{' "Gece saE tarayan kimsenin sagr ddkii-li.ir bahh kaparur." " yiiriiyerek yemek yiyen kimse bereketinikaqur" "Qdrek yemeye baglamadan ewel bismillah demeyenkimsenin karru doymaz" "Ekmefi Eay qekeri ile yemek paha-hhk getirir. "Desterham/sofra bezini eEi$e sitkelemek bere-ketini kaqrru.", "Qdre$i baqrrun iisttinde krmak onu ciddiye

Dr. Ya5ar KALAFAT

almamak anlamrna gelebilece$'i iEin sakrncah gori.ili.ir." "e6-rek adamrn karmnda fitr eyleyer/Ekmek insarun midesindezikir eder" "Qore$i ayaklamak/ekmefi gi$nemek g"anahtrr","Tandrrrn a$zr aErk brrakrlmaz, di.igmarun da a$zrmn aqrk

alaca$rna inanilu", "Tandrra gi$ hamuru diigen kimse para

bulur." inancr vardrr. Bulama, siit, yo$-urt, peynir komguya

verilmig ise bunlann kaplarr geri gOnderilince bog verilmebu kaplara tuz konur."gocuk suya Eig ettirilmez", su iEin "Su

aydrrrlrktrr Eala oz kaprna" denir. Topra$r haber verece$i igindliiniin ardmdan kdtii soz soylenilmez" "kazarun dibini ka-

zryarak yiyenin toyunda kar ya$acaf,rna inaruhr" "Anasrnrnilk gocu$-u bir dolu tanesini rsmp egikten drgarr atar ise doluya$masr kesilir." "Qok ya$an ya$murun durmasr iEin ersinegikten drgarr ahlu"

Bu inanElar aynen veya Eok benzerleri ile diSer Tiirk kiilti.i-rii halklarda da yagamaktadrr. Bunlardan ekmeSin bagrn tis-ttinde krrrlmasmrn sakrncah gortilmesi bize farkh geldi. Zirabagrnda ekmek krrrlmak qok yaygrn ve saygm bir uygulamagekli olarak bilinir. Gelinle damadrnbaglarrnda ekmek krrrldr-

Srm biliyoruz. Tekrar incelenmesi gerekecektir. Acaba niyetfaktorU mti anlamr deSigtirmig oluyor. Yere diigmiig ekmek

optiliip baga konur. Tandrrrn aizrnrn agrk brakrlmasr ile di.ig-

marun aizrmn agrk brrakrlmasr arasrnda bir baS kurulmasr da

ilginqtir. Anadolu Tiirk kiilttir coSrafyasrnda brgak ve maka-

srn afzr aqrk buakrlmaz bu durum dtigmamn a$zrmn aqrk br-

rakrlaca$r ile izah edilir. Dtigmarun a$zrmn agrk kalmasr onuna$zrlle fenahk yapmaya devam edebilece$i anlamrna gelir ve

a$zr kapatrlmah etkisiz krhnabilmesi igin susturulmahdu.

Giinlerden Qarqamba uSursuzdur. Gece trrnak kesmek

Da5 OQuz Elleri

giinahtrr. Kesilmig t'nak da$rhlmamah da$rtamn yuvasrnmda$rlaca$rna inamlrr. Trmakla ilgili bir srizlii kiiltiir iiriiniineg<ire;

"Gece hrnak futanlar

Gtindiiz na$rl deyenler

O di.inyaya gelersiz' Issr kdsov yiyerctz

Demir garrk gjy ersiz",o

Kossov tandrr srcak iken onun karrgh'lmasrnda kullarulandemir gig.

Stipiirgeyi bag yukan ters tutrnak do$ru degildir. Kapr_yr taraklamak/kolla'veya parmaklarr ile ba$lar gibi kav-ramak doiru desil aileden bir biiyiif"tin cilmesi an]amrnagelir.'(Kaynak Kigi; B.Elqin) Siipiirgenin tepesi sap krsmr yu_karrya do$ru olmahdrr. Ters olur bu krsrm aga$rya do$ru ge_lirse, yani bag-ayak olursa, o evden dlii Erkaca$rna inaml*. sii-piirge ile vurulan kimsenin dlecesrne inarulrr. Boyle hallerdesiipiirgeden bir Eop alrrup krrilmasr gerektisine inarulrr. rJzeplik yakrlacafi zaman Ai stipiirge ile tutu$turulur. Bu konu ileilgili bir efsaneye g6re,Ij.z. ibrahim Nemrut tarafindan ateEeahlanca, higbir bitki ategin tutugmasrnda aracr olmaziken a$sipiirge bu gcirevi i.istlenir. Hz. ibrahim'e saygr ve bu bitkiyeceza olsun diye i.izerlik ateginde bu bitki tutugturucu olarakkullamlrr. A siiptirge gok srk rastlanmayan krrlara gcirtilebilenkrsa bitkidir.Hz. ibrahim'in yakrhgr ile ilgili bir efsanede de

7r Kaynak Kigi; Feride hanrm73 Kaynak Kigi; B.Elqin

71

Dr. Yatar KALAFAT

kurba$a ve kertenkele yer almaktadrr' Ateqi sdndtirmek igin

kurba$a a$n rle su getirirken kertenkelenin iifleyerek ateqi

kdriikledi$i inancr vardr'" Siipiirgeden gelecek gerden korun-

mak igin Kars yoresinde "tu tu tu" yaprhr. Siipi.irge ile ilgilibu ve benzeri inanElar diSer Tiirk Kiiltiirlii halklar arasrnda

da yagamaktadu.'

Kabirler parmakla gdsterilmez gdsterenin parma$ru tsl-

rrp ayaf,r ile ezer gibi yapmasr gerekir. Hastalanan bir kimse

olmiig babasrmn mezaruu aEhnp'caruml al cantm ver' derse,

gifa bulaca$r inancr vardu. Oksuztin mezar topra$rndan me-

zar topraSrna katrlan kimsenin hayat diizeninin da$rlacaf,rna

inamlrr. Bayramdan ewel topra$a para gdmi.ip bayramda bu

parayr grkaran kimsenin zengin olacafina inaruhr. Aynamn/giizgiintin rgr$rm evin iEine yansrtmak do$ru de$ldir- Evde

dava, ihtilaf olur",

Enver Uzun'un tespitleri arasrnda Gabir ziyaretlerinde aE

pigirip kabirlerin iizerine ddkiilmesi hususu da vardr Selab

Mahallesindeki boyle bir mezarhk sonradan "Ag Dokiilen

Kabristan" adrm almrgtv. n B:ze gdre bu inanq eski inang sis-

teminde de ruhun gdg ehnedifi Alem de$gtirdi$ inancrmn

oldu$unu gdsterir. Bizim de bu konuda qahgmalarrmrz oldu*

76

7A

79

80

Kaynak Kiti Binnaz hanrm

Yaqar Katafat, "Antalya Ytiresi Ornekleri ile Turk Killttir Cofrafyasrnda Sii-

ptirge inancr", 20. Ytizyrlda Antalya Sempozyumu, 22-23 Kasrn:t 2007, Ak-

cleniz Universitesi Atattirk ilkeleri ve inkrlAp Tarihi arashrma ve Uygulama

MerkeziKaynak Kigi; a.g.g.

E. Uzun. a.g.e. s.63

Yagar Kalafat "Kurban insandan Kurban ve Tiirklercle Kurban'inancr"

Uluslar arasr Turk Ktilttirtinde Olum Sempozyumu (istanbul 25-26 Kasrm

Dag OQuz Elleri

Tohum grtlamak, ayEiEe$i veya kabak gekirde$ini gerez

gibi yemek kasrphk/fakirlik getirir." "harabelerde dikkatliolunmahdu. Buralarda cin Eok olur" "Ki,it/tandu hamurupigmeden tandrra diiger ise, piqiren para bulurrnrJg" "6zge-ye/yabancrya hamurelhamur mayasr vermek bereketininkaEmasma yol agar" Bayram giinti eli hafif olan kimsedensiftah eden esnafin ticareti bereketli olur. Sabahleyin ilk kar-Erlagrlan kimse u$urlu bir kimse ise iEler iyi gider inancr var-drr. Avucunu igi kagrnan kimsenin eline gok para geqer bciylehallerde kigi avucunu kendi veya adakh bir kimsenin bagnastirmelidir.

Ayrrca kanncayr yiyen insan isal olur, bat bat bitkisi yiye-nin bagr a{lrlr, Kavrulmamrg Eetene yiyen kimse deli olur, yrl-durm zibiliyle diigse krzrlalhn olur, hava giirlemeden yeniyrlrn gdygdyerb,f sebzesi yenilmez. Eqe$e ters binen kimseninbebe$i dof,arken ters gelir inancr vardu. Krzrl giiltin imamHiiseyin'in teri, san giiltn ahmn teri ve kugburnun da ye-zidin teri olduf,-una inamlu. Karpuz kabu$unu yerken fazlakazryamn bagrmn kel olaca$r inancr vardu.

Tebriz Tiirk kiilttir co$rafyasrnda da "Vay Haberi" tabirivardu. Kuzey Azerbaycan'da "Vayrna ofurmak" yasr miinase-beti ile yasma kahlmak, bagsaSh$rnda bulunmak anlamrnda-drr. Bayat, Beydilli ve di$er komgu boylarda vay haberi OlUmhaberi anlamrndadu. Bu arada gurbetteki bir kimsenin oliimhaberi geldikten sonra kigi olmeyip grkrp evine gelecek olsao gahrs evine kaprdan de$il bacadan girmelidir. Anadolu'dabir donem, bazr yorelerde mezarhia giden kigi ddntince evine

73

Dr.Ya5ar KALAFAT

kaprdan deSil pencereden veya evin arka kaprsrndan girermigBu husus ruhlarrn takibinden kurtulmak geklinde izah edilir-ken Tebriz yoresi Ti.irk ki.iltiirlii halklann halk inanqlarrnda

mezarhsa giden kimse ddntip gelirken ardr sra bakmamasr

gerekti$ine inaruhr. Birqok peygamber menkrbesinde yer al-

mrg bulunan ardrna bakmama konusu ayrrntrh incelenmeye

muhtaEtrr.

Tiirk kiilttir co$rafyasrnrn bu bdlgesinde de cjltiniin 3.7.40

veili/y:Jlr/ yaprlu senesi yaprlrr. Kadrnlar cemaatle mezarh$a

bazr yerlerde gitmezler. Definden sonra ilk giin sabahleyin,40mda ve senesinde erkeklerle birlikte giderler. Oltime miitea-kip 5 Cuma akqamr Yasin okufulur. Yas amnda 'yizyrtma'yoktur. Harumlarrn yasrnda'Baqa toprak atma' uygulamasrvardrr. Bagrna oltisi.i igin toprak atan kimse'beni yalruzkoy-dun yazrk ettirt' edilmiq olmaktadrr. Oli.iniin kukr Erkhktan ve

sefer ayr da geqtikten sonra krna yakrhr. Krna Tiirk ktilti.irltihalklarda daha ziyade adanmrghk ve ona ba$h olarak bir gad-

hk niganesi olarak bilinirkeru oliiniin ardmdan kukrm ve sefer

ayrm bekleyerek krna yakrlmasr bize gore bir yastan grkma

uygulamasr olabilir.

Tebriz yoresi Ttirk halk inanqlarrnda olmi.iq bir yakrruru

riiyasrnda goren kimse ehli gubur ruhuna hayrr igler fatiha

okur. Kcitil riiya g6ren kimse hatmen/muhakkak sadaka ver-

melidir Riiyada dig knlmasr oltim igaretidir muhakkak sada-

ka vermelidir. Ziyaret;., ziyaret etmek de bir nezirdir. imamzadelerin ziyaretine gidilir, 2 rekAt ziyaret namazr krhmrTiirbeleri tavaf inancr vardrr. Tavaf saat istikametinin tersine

safdan yaprlu. Tiirbeye ziyarete gifa igin gotiirtilen dtiiri.imlersrrtta veya kucakta dolaghnlrriar Nezir iEin gdttiriilen nesne-

Da5 OQuz EIleri

ler tavafta dolaghrrlma zlar. Bazr hastalar ttirbede yahnlrrlar.Ttirbe ile yapan galrrs arasrnda bir perde olugturulur.. Has-tamn eli, aya$r ve bazen da boynu ip ile bagtarur ipin diSerucu tiirbenin geperine ba$larur. Burada 1 veya 2 gece yahlu.Ziyaretler her ttirlti hastahk iEin geEerlidir. Ziyarete gocu$uolmayan erkek Eocu$-u olmayan Eocuklan yagamayanlar dagelfu. Ziyaretin muayyen yerlerine adak bezi olarak ip veyayegil bez ba$lamr. Burada niyetlenilerek ba$lanan/kilitlenenkilitlerin kendiliklerin aEildrklarr zaman niyetin olaca$rnainaruhr. Bu mekanlarda Allah'tan bir talepte bulunulaca {rza-man, "Ya ilahi ya imam Ru;a, ya imam sen Allah,tan bizimiEin iste" denir "Allah'r buakrp imamdan istemek,, giinahhranlayrEr vardr. imam Rrza gibi bazrziyaretlere yahn ayak gi-dilir ayaklar muhakkak iyice yrkanmahdr. Ziyaretda$da iseda$a ayakkabr.ile grkrlu. Pirin olduf-u yere eSilerek girilir veoradan geri geri Erkrlrr. Vefatlarda da agure ikramr olur. Bii_ttin agure ve sofra agmalar ihsan olarak tarumlarur. Kesilenkurbarun etinden 7 kapryapay verilir.

Tiirk ki.iltiir co$rafyasrrun bu bdlgesinde cenazeden heni.izgelmig olan bir imse toy evine gitmez,bayram kutlamasrna dagitmez. Bciyle kimseler ilkin kendi evlerine gider patlarlarr-ru/giysilerini deSigtirir, el ve yiizlerini yrkar sonra dii$ine vebayram yerine giderler. Sarrkamrg'tan hahrladrgrmrz bir uy-gulama cenazeden veya kabristandan d6nen kimsenin evinegirmeden ev halkr ve egyasl ile temasa geEmeden elini ytizti-nii yrkayrp tisti.inii bagrru- silktiSi geklinde idi. Bu uygulama ilemuhtemelen gidilen yerden kara iye veya onlara mahsus birqeylerin getirilmek istenilmemesi olmah.

Dedeler dedesi AErk Nesimi'nden giiniimiize bolgede

Dr.Ya5ar KALAFAT

halk/el dgrklannda tekrar kimtigi arama gayreti dziine ka-

yrtma, kendine ddne u$raqr baglamrghr. Bu perde muhakkak

aqrlacaktf. Ama olmasrna ra$menbalta ile pencefe camr taka-

bilen, gdremeyen gdzlerine ra$men tabiah, sevgili$i goriine-

meyen yanlarr ile anlatabilen goniil perdesi aErlmrg kimseler,

gdrdiiklerini gdsterebilecek ve gdrtinmelerini sa$layabilecek-

lerdir ingallah. Bu rgrk Karaba$'r da Kafkaslan da orta do-

goyr da Balkanlarr da aydmlatacak. Perde dgrk edebiyatrn-

da bade iqilirkeru nasip ahmrken, Buta bazen }Jz'Htzt'dan,bazenHz. Ali'den ve bazen de bir pirden altrurken de perde

aqrlmaktad.r. Hasta kasrm Buta aldrktan sonra, Hak agr$r o1-

masrndan sonra dasla tagla konugmaya onlarrn dili ile anla$-

maya baglar. Dede Korkut'un kurtla konugmasr da bu gekilde

izah edilebilir.

Beydilli ve Bayat Tiirk boylarrun halk ktilttirtinde Tebriz ve

gevresinin diger Ttirk kiilttirlii halklarrnda oldu$u gibi "kor-

k.yo yenme" uygulamasr yaprhr. Korkuyu yenmek korkan

kesmenin tedavisini yapmak iEin "Yedi Qifte Su" tedavisi ya-

prlu. Bunun igin yedi ayrr kaprya ait anahtarrn deliklerinden

akrhlan su bir kapta toplamr ve bu su korkan kimseye iEirilir.

Aynca korkunun giderilmesinde "kanlama" uygulamasr ya-

prlrr. Korkan kimse igiru bir kurban kesilir. Kesilen kurbamn

kam korkan kimsenin anhna, kulak memelerine ve bilekle-

rine stiriiliir. ' ilginqtir, hammlar koku siirerlerken de aym

yerlerine parfiim stirerler ve yapma 'ben/hal' da anhn tam

8r Kaynak kiSi; Ali Barazende Ttirk. GeniS bilgi iein; A.B.Turk, "Tebriz'de Korku

Gdti.irme Deplerinde $aman izlerl', Ortak Tiirk KegmiEinden Ortak Tiirk

Gelece$ine v. uluslar arasr Folklor Konferansr Materialler, Bakt,20o7, sf.

35-38

Dag Oguz Elleri

ortasrna yaprlu. Adeta kan kokusu ve gekli ile gdriinmeyeneiglemi ispat edercesine bir uygulama yaprhr.

Bu bOlgede de ingaatrn temeline kan akrtrlu, kazayrbelayrahr inancr vardu. Kurban Tiirk kiiltiirlii halklarda yeni ahnanveya yeni yaprlan biiyiik girigimler iqin de kesilir. Temel ab-lrrken kurban kesmek ve gah Eahlrken bayrak asmak bir ge,lenektir. Agrtnn yeni ir ig yeri veya sahn ahnan yeni bir arabaiEin kurban kesilir ve buna'kan akrtma, denir. Bu kulttir co$-rafyasinda du$tinlerde Gelin BayraSr olmaz. Bayra$r aEmatanrmr bayanlar igin saygrn bir ifade de$ildir. yiize grkmakveya perdeyi yrrtmak anlamrna gelir. Bayrak asma,bayrakvurmak olarak kullaruhr. Muharremlikte ve yaslarda evle-re ve kdge baglarrna kara bayrak vurulur. Kutsal topraklar-da hacdan, Meghetten Kerbeladan gelenler ve imamlara aitgiinlerde kaprlara yegil bayrak vurulur. Kadir geceleri git$iinperdesinin/ kaprsrmn halis insanlara aqrldr$rna inamlr

DiSer bazr cirneklemelerde de igaretleme yaparak bahna vezahire mesajlar verilir. Hacdan, Meghetten, Kerbala,dan ge-lenlerin ve imam zadelerin kaprlanna yeEil bez asilrr. Urfa,dahacr kaprlarm:n iizerine boya ile dini resimler yaprldrSr bilin-mektedir.

Tebriz ydresinde mistik muhtevah mezhebi gtinlerde ya-prlan yemeklerin iizerine ozel igaretler konur. Ozel pirinE gor-balarrnm iizerine zaferanile Allatu Muhammed, Ali, Fatima,Hasan, Hiiseyin gibi isimler yazilr. Agure yaprhnca agure tat-hsr 5 kaprva paylamr.

Tebriz ydresi Tiirk kiilti.ir co$rafyasrnda Eok samimi gokcandan bir aile ortamr yaqanmaktadrr. Yabancr bir misafir ai-lenin bir ferdi gibi muarhele g6riir. Kona$a gereken ihtimam

Dr. Ya5ar KALAFAT

fazlastile gdsterilir. Akrabalar arasrndaki gidip gelmeler tek-

lifsiz ve gok candandrr. Ailenin yaglan modern yagamrn bti-ttin gereklerinin yaru sua htirmet gdriir ve genqlere bilhassa

yeniyetmelere gerekli sevgi gdsterilir. Onlarrn milli danslar

ve milli musiki ile yetigmelerine Eahgrhr. Adeta onlara kargr

mesuliyeti olan hocalar gibi itinah davrarulrr. Ancak gelenek

ve halk inanElarrmn bilinmesi konusunda maalesef ayru has-

sasiyetin gosterildi$i sdylenemez. Bu ttirden inanq ve uygula-

malarrn yeni nesiller tarafindan adeta unutulmasr igin gahgrl-

maktadrr. Bu ti.irden uygulamalar koyltilere cahillere mahsus

yaprlmalarr yakrgrksrz ayrp geyler olarak algrlanmaktadrrlar.Halk inanE ki.ilti.irii genelde dini taassup, teknoloji ve emper-

yalizmin amansrz baskrsr altrnda iken, bu ydrede bu uygula-

malara ayrplanma faktorti de eklenmektedir.

Esasen Tebrizliler igin "Tiirk Kiilti.irli.i halklarrn en ticaret

ehli olan toplumu" denilmektedir. Bu dzellikleri ile ilgili anlah

dirrledik. Parakazanamayrp ag kaldr$rndan qikdyetqi olan birkimse Tebrizliye gelir. Tebrizli ona bir karpuz al, igini sen, ka-

bu$unu ege$in ve qekirdeklerini de horozun yesin, der. Di$er

hikAyede de aErkgdz bir Yahudi ticaret yapmak igin Tebriz'e

gelir tarugh$r Tebrizli ig adamr Yahudi'nin dlmesinden sonra

alrnmak izere alhn digerini sahn ahr. Ertesi gtinYahudi bakar

ki, digleri alan Tebrizli digleri baqka bir Tebrizliye o da baqka

birisine satmrglar derken 7 Tebrizli esnaf Yahudi'nin a$znda-ki altm digleri takip etmekteydiler. Halk kiilttirtini.in pehirli

ve e$itim almrg ailelerde fazla Ittbar gormtiyor olmakla bera-

ber Divan*r Liigat Ti.irk FarsEa Tiirkqe, Azerbaycan'rn Hazar

tiniversitesi'nce Tebriz'de bastrrrlabiliyor. Keza Koro$lu'nunakademik seviyede hazrrlanmrg baskrlan Tebriz'de yaprlabi-

Da5 O$uz Elleri

liyor. Azerbaycan ca-ih glizce liigatler basrhp sahlabiliyorlar.iran'da fal riiya tabiri ve benzeri tiirden kitaplarrn yaztrybasrlmasr biiytik <ilEiide yasaklanmrg. Tiirkiye'de kocakarrilaElarr olarak bilinen ve Tiirk ki.iltiirlii halklar arasrnda dahaziyade TiirkeEare olarak tamnan bir anlamda altematif hpiran da Siinneti Trp olarak biliniyor'z Bu kapsamda derlenil-mig bir bilgiye gdre, eskiden Eekirge salgrm karErsrnda SultanDa$r'ndaki 6zel bir gegmeden hiE konugmadan pak Eahrslartarafindan getirilmig su hoca tarafindan okunur ve Eekirge-lerin bulundrfo tarlaya serpilir ise, sar adh kuglar gelip Ee-kirgeleri yermig.Bagka bir kaynaktan edinilen bir bilgiye g6rede, Krzkapan kdyiindeki rjzel bir bulaktan getirilen su Eekir-ge saldursrna ulrayan tarlaya sepilince gekirge yiyen kuglargelip gekirgeleri yemektedirler. Ancak suyu getirme$e gidenve sudan ddnen kimseler arkalarrna bakmamahdrrlar. Arka-ya bakmamak halk inanElarrnda bir motif olugturmaktadr1962-63 yrllarrnda Mug'un Gop koyi.ince zraat mi,ihendisiolarak gekirge miicadelesine gittiSimde bir din gdrevlisi deayru maksatla tarlamn bir kdgesine muska gommiigtii. Bizhalk inanElan kargrsrndaki bu drygo ve uygulamalarr 1950'liyrllann Karsrndan da hahrhyoruz. Halk inanglarrmn her tiir-liisii, kendileri miicadele edilmesi gereken hurafeler olarakkabul edilirdi.

Ermeni konusu aqrlmca K. Abbasi bir bayah okuyor bizeABD'nin ima edildigi mesajr geliyor.

"Beni bir an vurdu

'2 Kaynak KiSi; ElCin

Dr. YaSar KALAFAT

Dimdi$ sarl vurdu

Arr bele vurmazdr

Gdydeki Tan vurdu" iran T0rkii G<iktekinin kendilerini de

gdrece$i am sabrla beklemektedirler.

Yayrn hayab itibariyle dikkatimizi qeken bir konu da Er-

meni mezalim ve isyanlan konusu oldu. Yakrn zamana ka-

dar 40 milyon iran Tiirkii neden 200 bin iran Ermeni'si ka-

dar Karabafi konusunda etkili olamryor diye diigtintirdiik.

Ermeniler iran Tiirk co$rafyasrnda da Ttirk ki.iltiirlti halklara

mezalim yapmqlardr iran Turklii$ti hig olmazsa aragtuma

ve yaym yapabilirdi. Bu seyahatimiz nriinasebeti ile gcirdiik

ki,"Mosulmanlann Soygurmr Arasrn O Tayr Bu Tayr" gibi

konu ile do$rudan ilgili ciddi yaym Eahgmalarr siirdiirtilmek-tedir. Bak0'den iran'daki bu geligmeleri yakrndan takip eden

gdzlemci ayd.rnlarrn kanaati ise "iimidimiz iian Ttirk genEli-

Sindedir" qeklindedir. Ne var ki, Ttirk genqlerinin gayretleri

heniiz resmi yonetime yansmuumg. 200 bin Ermenin iran'da

1000 okulu ve 10 bin dersli$ var iken TiirkEe hala e$timi ya-

sak olan dildir. Bazrlarma g0re Tebriz Ermenileri giderek til-keyi terk etmektedirler. Bazrlarrna gdre Tebriz'den ayrrlanlar

iqki iiretip onlarr iE piyasada pazarlayan Ermenilerdi. Ulkeyi

terk etmeyip Tebriz"den krsmen aynldrlar. iran Ttirklti$iindedziine driniig Eok farkh bir guurla geligiyor. Azerbaycan tarihiismi ile basrlmrg olan <inemli bir eserin yeni baskrst Azetbay-

can Ttirk tarihi olarak yeniden basrlmrghr.

Urmiye'deki Sosyo siyasi etkinlikler ayru Kerkiik'te oldu-

Su gibidir. Irak ABD destekli Kiirt yaprlan idari, iktisadi, kiil-

Da5 OQuz Elleri

tiirel agrk kapah yardrmlar ahyor ise, Urmiye'de de iran Fars

yonetimi Ttirk kargrh Ki.irt tavr sergiliyor.

81

82 Dr. Ya5ar KALAFAT

BAKU FOLKLAR KONGER|'|NDE SUNULAN giLOiNi

"Her geceyi Kadir

Her geleni Hrzu bileceksir{'

onuya Tiirk Kiiltiir Co$rafyasl'nm tammr ile girmekistiyoruz. $iiphesiz Ttirkltik bir ktilttirel vetiredir.Bu

co$rafya ise, Tiirk ktiltiirlii halklarrn varisi ve yaprcrsr olduk-larr kiilttirtin yagan alarudrr. Biz bu co$rafya da Hrzu inan-crm halk inanglarrndan hareketle incelemeye gahgaca$rz. Buco$rafyada di$er birEok yer gibi UluS Tiirkistan, Kafkasya,Balkanlar, Orta Do$"u'daF{.rz:'l" inancr yagamaktadrr. Bizim Ea-lrgmamrzrn dztinii ise, Do$-u Anadolu'nun Alevi inangh Za-zalanntrt inanqlarrnda daha bariz olarak gortinen Hz.Hrz:tr,Giiney Anadolu Alevi inangh Nusayrilerinde farkh boyuttagdrtinen Hz. Hu;r ve Azerbaycan'da Da$hlar olarak bilinenkesimde cin plana qrkan }{z.H:u;o. inancr arasrndaki benzerlik-ler ve farkhlar olugfuracakhr.

Hrzlr, bir tespitte Peygamber, bir tespitte Evliya Ullahtanbir kimse ve bagka bir tespitte de efsanevi kahraman olan birkimsedir.

Hz. Ali (r.a.)Hz. Muhammed'e Hrzrr (a.s.) r riiyasrnda g<ir-dtiSinden bahisle, sava$r kazanmasr igin kendisine bir duad$retmesini istemesi iizerine, Hz. Muhammed Hz. Ali'ye

Dr. Ya5ar KALAFAT

'ism-i uzarr{rn ne kadar okunur ise o derece faziletli olaca-

frndan bahisle onerir.

Anadolu Tiirk ki.ilttir co[rafyasrnda Hrzrr kiilfii etrafinda

birEok inanq motifibir arayagelerek adeta bir yumak olugtur-

mugtur.

Erzincan Tercan'rn Komlar ktiyunde 13-1'4 ve L5 $ubat'ta

Hrzfi Cemi yaprlr Cemi Peykgi ydnetir ceme kiisler katrla-

mazlar. Cemde meydana ddktilenleri oniki makamdan birisi

olan Siipiirgeci temizler.

Tunceli Piili.imiir'iin Dere Kdy'iinde $ubat'tan Mayrs'a ka-

dar Hrzrr Cem'i yapilu. 5 g.in Hrzrr Orucu tutulur. Kesilen

kurbandan herkes yemek zorundadr. Dedenin iifledi$i ve bu

nedenle de kutsal olduSuna inanrlanbir tas sudanherkes iEer.

Semah"tan sonra Hrzrr Cern'i biter.*

Ankara Ba$la'run Afgar kasabasrnda her 'Kuzu Buca$a

Dayamnca' yani Mayrs ayrnda'Dttt Dede $enlikler' yaPdrr'

Bu genliklerin halk dilindeki adr Hrdrell ez' dir. Dtit Dede XIII'

Yy.da bastonu ile vurduSu yerde bir Dut a$acr Erkar ve ismini

buradan alu. Bu dutun meyvesini bir ordu yese bitiremez, zi-

yaretinde yi.izlerce kurban kesilir, a$aglara kurdele baflarur,

dileklerinin olaca$ma inarullr. Ddniiglerinde taglarrn alnnda

canh bir kanncanrn gdriinmesi dileklerinin kabul gdrdti$iine

yorumlarur. Kutlamalarrn sonunda o yrl gok ya$mur ya$dr ise

'giikiir Duast" tta az yaSdr ise " YaSmur Duast' qrkrlu' Bir

orduya yetecek kadar meyvesi olabilmek Evliya srrrrdu. ifga

edildiSinde stlar hikmetlerini yitirirler-

s3 ocal o[uz, Ttirkiye'de 2005 Yrhnda Yalayan Geleneksel Kutlamalar, Gazi

Universitesi, THBMER yayrm, Ankara 2005 Sf. 11

Da5 Oguz Elleri

Yozgat'rn Divan h kdytinde her yrl 6 Mayrsta Hrdrelle zkut-lamalarr yapilr. YaSmurlu geeen bu giinler Hrdr ile ilyas'rnbulugma giinleri olarak kabul edilir. Burada Hrdrellez'in adr

E$ricedir. Kelime, Fhdrellez'den ewel ekilen ekinlerin etrigrkaca$l inancrndan q*anlrmghr. Hrdrellezde giil a$acrmndibine yapma bebek konur veya sembolik begikler yaprhr bu-nunla bebek talebinde bulunulmug olunur. Mani Ecimle$in-den bagr tiilbent ile orttilii EocuSa mani gektirilir. Krsmetleri-nin airlmasr iEin krzlarrn bagrnda kilit agrlrr. Kilit Agma'mn

Eegitli gekilleri vardrr.'

Tokat'rn Akyamag koytinde her yrl 6 Mayrs'ta HrdrellezEwfice Giinti olarak kutlanu. Bu kutlanealar Atay Dede'denberi devarn etrnektedir. Burada Hrdrellez'den ewel do$acakgocuklann sakat olacaf,rna inamlrr. Kdydeki Orhan Ulusoy'untiirbesi ziyaret edilir burada'lokma' dafrhhr. Euradaki kur-ban rnerasimi anlatan Ali $enlin lirinde;

'Layrk olanlara verir lokmasrn

Pigmig lokma yiyen Era bakmasn

Rrzada mi,iminler drga qrkmasrn

. Kurbanmrz kabul olsun erenler' demektedir.

Hrdrellez'de ikramr yaprlan yemeSin adr'Bad drr. Buradahrdrellez'in kutlandr$r yerlere hamile kadrn getirilmez.

Adryaman da 6 Mayrs'ta kutlanan Hrdrellez inancrnda, Hz.Ali'nin doS-um gtinii oldu$u inancr vardrr. Burada da benzer-

tt "'g.e

Dr. Ya5ar KALAFAT

lerinde oldu$-u gibi yakrlan ateglerin iizerinden atlam.Afyonkarahisar'da her yrl 6 Mayrs'ta Hrdrellez kutlarur.

Sabah namazrndan sonra taliplerle birlikte evlenme zanurugelmig genE krzlar yanlarrna bir asma kilit alrr evli veya yaghbir kadurla Karahisar Kalesine gtkarlar. Kadurlar kilitleri krz-lann bagrnda agarak krsmetlerinin aEnrasml sa$larmrg olurlar.Kalenin yamndaki Krz -Kulesi'nden;

Bahtrm bahtrm

Altm tahtm

Evlenecek vaktim derler. Kaleye grkanlar eg de$il de Eocukbeklentisi iqinde iseler,

Qocu$um olacak vakhm vak

Okul bitirecek vaktin, deler.

Burada kutlamalann yaprldr$t yere'Hrdrrhk Da[r' denir.

Afyon Dinar'da 5 Mayrs'taki Hrdrellez iqin 5 Mayrs'ta di-lekler dilenir aSaElara qaputlar ba$larur. Ertesi giin erkendenbu dilekler suya soylenir. Hrdrellezde en Eok yenilen yemekPiE'tir"

Aksaray'm Tekke ilEesinde Hrdrellez'de ambarlarrn ve Eu-vallarrn a$zr aq:/r. buakrlmasr bereketin artaca$rna inamlr.

Ankara Bala'run Keklice koyiinde so$an bahgesinin yaru-na dilekler gizilerek istekte bulunulur. Ertesi giin Eizilen ge-

killer bozulmuglarsa bu gekillere Hrzrr bashfr iEin bozuldu-

$unu bdylece dileklerinin kabul olacafrna inarulu. 6 MayrsHrdrellez'de kadrnlar tandrrda toplarur ve hamur ipi yapar-lar. Bdylece bereketin ataca$rna inarurlar. Bereketin celbi adr-

"t ".g'"

Da5 OQuz Elleri

na yaprlan yemekler komEulara da$rhlr. Bu g0n sa$rlan siitevin dqrna konur akgama kadar bu siit mayalamr ise Hrzrr'rngeldi$ne inarulrr. Burada krz evine o$lan evinden siislenmigkoyun gdnderilir. Bu hayvan giiniin kutlamalannda kesilipyenilir. Hrdrellezde yegilli$e grkan hasta Eocuklann gifa bula-caSrna inarulrr.

Ankara Qubuk Agagr Emirler Kdyiinde, ktiqiikler Hrdrel-lez Ateginin i.izerinden atlarlarken btiytikler etrafinda halayqekerler. Ateg sdnerken herkes birbirlerinin yiizi.ine kara sii-rer

Ankara Qubuk Dumluprnar kdyiinde Hrdrellez Ategininiizerinden atlayanlarrn gtinahlanmn ddktilece$ine inarulrr.Manilerin qekilecegi kiip iqin iki krz gocug-u qiEek toplarlar,okunacak manileri gekecek krzrn adr'gelin'dir. Hrdrellezdesahncaklara da bilinir.

Ankara Mamak'ta Hiiseyin Gazi Hrdrellez Kutlarnalarr^'ndaHiiseyin Gazi DaSrrun etrafinda 3 defa tavaf dercesine dola-rulrp dilekte bulunulur. Htiseyin Gazi'ye ait giirsiin deligin-den baqrm uzatart kimsenin bag a$rrmn gegece$ine inamlr.

Antalya Kumluca Yazt kdytinde 6 Mayrs Hrzrr ile ilyas'rnbulugtuklan giin olarak kabul edilir. Yemekler OlymposDafirndaki ulu bir a$acrn alhnda yenir kaplar oradaki geg-

mede de$il bereketli olmasr iEin derede yrkamrlar BuradaHrdrellez'de muhakkak sahncaSa bilinir. Bugiin ulu bir aSacakurulmuq tek kigilik sahnca$a binenlerin sallarurlarken gii-nahlarrmn doktilece$ine inamlrr ve ne kadar yukarrlara sal-lanabilirlerse o giin o derece Allah'a yakrn olacaklarrna ina-rurlar. Bu itibarla yiiksek dallar seqilir ve ktiqtik biiytik herkes

Dr. Ya5ar KALAFAT

sahnca$a biner.*

Burada akgamdan dilekler bir kA$rda yazrhp gun do$ma-

dan a$acrn dibine konup sabahleyin yine kimse gOrmeden

oradan ahmrlar. Burada af,aglara ba$lanan adak bezleriningiysilerden kesildi$i, yrrhldr$r da olur. Ayrrca adak bezi ne

kadar yiiksel dala asrlr ise mesajm daha yakrn zamanda ah-

nacaSr inancr vardrr. Buradaki bir dif,er uygulama gekli de

belli miktarda zeytin tanesinin iizerine dua okuttuktan sonra

onlann denize Hrdrellez'de atrlmalarrdr. GeEmigte, mayasrz

siit kaynahhp iistii drti.iliip yo$urt olmasr beklenirdi. Siit yo-

[-urt olur ise, dilefin olacaSrna inamludr.

Antalya'run Korkuteli ilgesinde 6 Mayrs giinti Hrzr'* gu-

tip gelmedi$ini anlamak igin un elenir unun iizerinde Hrzrr'rn

izleri var ise gelmig oldu$una hiikmedilir. Burada da dileklerkASrda yazfip giil a$acrna asrlrr veya topra$a gizilerek mesaj

verilir. Bir di$er uygulama gekli de ayru uzunluktaki iki so-

fian yaprafrmn birisine ak diierine kara iplik baglarur. Ertesi

giin tekrar boylarr olEtiliir ak iplikli so$an uzaru$sa o yrhn

bolluk ve mutluluk kara iplikli so$an vzat:rt ise o yrhn krthkve tiztinti.i yrh oldu$una inamlr. Antalyahlar bu ilgede otla-

nn i.izerindeki EiSilden stite maya yaparlar siit maya tutarsa

Hrzrr'rn uSradrf,-rna o yrhn bereketli gegece$ine yorumlarur.

Bu gi.inde tabiattan enerji ve gpg ahnmak istenir. Yegil bitkiler-le temas kurulur, boyunun uzamaslru isteyenler kavak aEaE-

larna asrlrlar. Herkes sahnca$a binmek ister. Bi.itiin bunlara

laveten Hrdrellez'de bulunacak olan diirt yaprakh yoncanrnhikmetine inamlrr.

*o a'g'e' " ^.8"

Da5 Oguz Elleri

Bahkesir'de Hrdrellezde Hrzrr izlerini tespit iEin un seri-lir, mani giiveci igin qiEek toplarur. Yiyecek Quvallarrmn vepara ci.izdanlaruun a$zr iEine bereket girsin diye aErk brra-

krlu. Hrzr/m pis olan eve girmeyece$i inancrndan hareketle

evler temizlenir. Pis ev brrakrlmak istenmez. Dilek tutularakegit uzunluktaki so$anlara ak ve kara iplik ba$layarak han-

gisinin uzayaca$rru takip ederek yorumlama inancr buradada vardrr. Halk arasrnda Hrzrr'rn geq uyananlan sevmeye-

cefi inancr vardrr. O go^ grk giyinmig halk kdy meydamndabtiytik bir kazamn bagrnda mayasu siitiin Hrzrr tarafindanmayalanmasrm bekler. ilginE olan bir inanq o giin yaprlan pik-nikte yenilen yemeklerden galmanrn bereketi artuaca$r Eek-

lindedir. Mani gtivecine yi.iziik atrnak burada 'Da$araYiiziikAtma' olarak bilinir. SahncaSa binmenin hikmetine buradada inamhr. Ancak kel olan kimse binmemelidir inancr var-drr. Hrdrellezde gtinahlarrn doktilmesi iEin ategten atlanmahve sahnca$a bilinmelidir, sahncaSa binmeyenin bagrmn kelolacafr inancr vardu. Hrdrellez ateginden atlayamn ahirettecehennem ateginde yanmayaca$rna inarulr. Hrdrellezde mu-hakkak kiisler barrqmahdr, mezarhklar ziyaret edilip yazrvemaketlerle H;rz;r'a dilekler iletilmelidir. Burada Hrdrellezdeen qok ziyaret edilen yahr Ayak Dedesi'dir. "

Bahkesir'in Zeytinlisilnde de aSaElann dibinde gekil Eizile-rek, dallara ipler ba$larularak talep iletilmek istenir ve mera-

simler iEin Han Meydaru'nda toplamlrr. En fazlahaztlananyemek kegkek'tir.

Bilecik'in Pazaryeriilgesinde her yrl Mayrs'rn 6 srnda Hrzu

Dr. Ya5ar KALAFAT

ile Ilyas'rn ath olarak bulugtuklarrna inamlr. Atlarrrun a$tzla-rrndan grkan ktiptiklerin patlangag/ miirver veya gtil a$acrnabulaEmrg oldu$u inancr vardrr. Bu kdpiiklerin bereket getiricioldu$una inarulu ve temin edilebilmesi halinde bu k6pi.ik-lerin ev ve ambarlara siirtilmesine gahgrlu. Hrdrellez grini.iyapra$rn dahi krprrdamadrsr durgun havada prnar ve dere-lerden ahnmrg su ile mayalarulacak siitiin yo!-urt olaca$rnainarulrr. Gi.il a$aElarr dibinde gekil ve yazr rle talep duyurmauygulamasr burada da vardu. Hrdrellez Pilavr'mn pigirilece-

$i meydana giderken mani kazanrndan maniler qekilmedenewel herkes kaprsrna yegil bir dal veya giEek asar. Geng krzlarcamide Kur'an okur gegmiglerin ruhuna ba$rglar bereket iqindua ederler. Eslencelerde yumurta oyunlan oynarur.

Qanakkale LApseki Ugtaqlar kdyii Hrdrellez kutlamalarrn-daHrzt baharrn mi.ijdecisi olarak bilinir ve gegitli giqeklerdenoriilmtig ci.ippesi ve aI yemenisi ile bashf,r yerlerde giillerinaEh$rna inaruhr. Burada Hrztt AteEi'nin yakrlpasrm, oyunla-nn dtizenlenmesini, dilek a$acrna dileklerin yaprlmasr ve Ni-yet Qdmleginde Manilerin okunmasr, nohutlu Hrztr Pilavrmnhazrrlanmasrm Qeribagr iye bilinen seqilmig kimse yonetir.Burada dilek a$crmn dibinde oldu$u gibi deniz kumsahndada gekiller Eizilerek dilekte bulunulur.

Qorurn da Hrdrellez yeme$i olarak Hedik bilinir. Buradadualar igin Kereb-i Gazi Ttirbesi'ne gelinir. Qorur.r{da Hrd-rellez e$lenceleri ve niyet kttpiinden mani gekmek de vardrr.

Qorum Osmancrk'ta dua iEin Arafat Tepesindeki KoyunBaba Tiirbesine gidilir.

Gaziantep' te 5 Mayrs giini.i baglayan Hrdrellez kutlamalarr6 Mayrsta tamamlarur Niyet A$acrna gidilmede 2 rekdt na-

Da5 OQuz Elleri

maz krhnr. A$agtan alman niyet yazrlan Alleben nehrine ah-lr. $eker niyet edilir ve ertesi yrl Fhdrellezde daSrhlu. SdgiitaSacrndan koparrlan dallara 40 Fatiha, 40 ihhs okunduktansonra dilek dilenerek nehre ahhr. Buradaki Unlii bir s6ze g6re,'Getir bana Hrdrellezi gdstereyim sana yazr' denit

Isparta'nrn KeEiborlu ilgesinde Hrdrellezde krr sofralarr ha-ztlanl;-, a$aglara dilek Eaputlarr ba$lamr, genE krzlar bir ara-ya gelip kendi aralannda kilitler aEar, kilit aqmaya ra$menkrsmeti aErlmayamn inancrnda samimi olmadr$"rna inamlu."

Karabiik-Safranbolu'nun Qelikli kdyi.inde krthirn yagan-masr Hrzrr Baba'mn k<iye gelmeyigi ile izah edilir. Hrzrr Babagelsin krthk olmasrn diye Hrdrellez kutlamr. Bunun igin KurtTepe'ye Erkrlu. 3 g,i^ ewelinden kutlamalar baglar ve7 BoyYufka Aqrlu. Halk erkenden kalkar kdyiin yakrmndaki ttir-beye gider, tiirbenin etrafinda 3 defa tavaf edercesine d6n-diikten sonra toplu halde ttat\az krhmr. Adakhlar da Ogtinpigirilmek kaydryla adadrSr pirinE, bulgur gibi geylerle tavafyapar yemekleri erkekler hazrrlarlar daha sonra tiirbeye gidi-lip dua edilir. Tiirbede bulunan asuhk Ernann kozalarr topla-mp bolluk ve bereket getirece$i inancr ile evlerde saklamlu.

Karaman'da Hrdrr ile ilyas'rn Biiytik iskender,in Oltim-si.izli.ik Suyu'nu aramaya grkmrg iki askeri olduklarrna inaru-lu. Bunlar yemek yerlerken sofralarrndaki kuru bahga denizsuyu slErar ve bahk canlarur. Bu esnada bir melek gelir Hrzuve ilyas'rn kryamete kadar yaqayacaklarrru ancak Hrzrr'rn ka-rada ilyas'rn ise stirekli denizde olaca$rm, senede bir gtin biraraya gelebileceklerini sdyler. 6 Mayrs'rn yaSmurlu gegmesi

91

88 a.g,e.

Dr. Yagar KALAFAT

bu bulugma ile izah edilrnektedir. Havadaki bulut ise sevinE-

leri sonucu aSlamalarr olarak yorumlanmaktadr. Giil af,act-

nrn dibinde yaprlan Hrdrellez uygulamalan burada da vardu.

Karamanrnbazr ilgelerinde gul a$acrmn dibine 5 Mayrs'ta ko-

nulan a$zr kilitli sandrk ertesi gtin sabahleyin aErlmasr ile evin

krzrnrn krsmetinin agrlaca$"rna inamlu.

Kars Susuzun Ermigler koytinde Hrdrellez Ocak aymm

sonu ile $ubat ayrnrn bagr arasmda kutlamrdr. Halen burada

Hrdrellez 5 Mayrs'ta baglamakt4 o gece halk oruq tutmakta, er-

tesi giin ewelce serilmiq olan unun iizerinde }lrzu'rn Atr'nrn

ayak izlerini aramaktadr. Yaprlan ekmekten butiin k6ye eqit

olarak daSrhlarak krthsrn dnlenece$ine inamlrr. Hrzr/rn ah-

nrn yiyip igmesi iEin su ve arpa hazulamr. Dilek Taglarr'run al-

trna dilekler konur. Ertesi gtin hangi tagrn altrnda uf,"ur bdce$i

gdriiniir ise, sahibinin dileSinin olaca$rna inamlu. GenEler

krsmetlerini tahmin edebilmek igin Tuzlu Kavurga yiyip gor-

diikleri riiyayr yorumlarlar. 6 Mayrs g0nii mereklerin kaprlarr

Hrzrr bereket getirsin diye aqrk brrakilrr. Pencere ve kaprlarrn

kilitleri aErk brrakrlu. Gi.il aSacr ve niyet qekme uygulamasr

bu gehrimizde de vardr. Arrca 5 Mayrs gtinii sabahtan akga-

ma kadar siiptirgeye el vurulmaz ev siiptiri.ilmez ki Hrzrr'm

getirdi$ bereket gitrnesin. Bu gtiniin bilinen iinlii yeme$

hagrl'drr. Bugiin Kur'an okunur ve'Hlzrr'tn yiizii suyu hiir-metine' diye bereket dilenilir. Yeme$in ardrndan biittin kdy

iqin Hrzrr Duasr yaprhr bu duada sa$hk ve bereket dilenilir.

Kurkkale Bahqehir kasabasr Bey Obasr koyiinde Hrzrr'tn

temiz olmayan koye gelmeyece$i inancr vardrr. O gr'it iE Ya-

t' a,g.e.

Da5 OQuz Elleri

prlmasr u$ursuzluk getirir, giineg do$madan kalkrlu. Gtila$acr ile ilgili inanElar burada da vardrr. Ategten nazardan vehastahklardan korunmak iqin atlamlu ve Hrzu'rn yegilliklerisevdi$inden hareketle o gun piknik iEin yegil yerler seEililer.Krzlarrn krsmetlerinin aErlmasr iEin baglarrnda kilit aErlma-

sr uygulamasr burada da vardu. Bugiin kiisler barrghnhr vegenqlerin tarugmalar sa$lamlrr.

Kurkkale'nin Yaylayurt k<iytinde bereket getirmesi iEinyeni evli gelinlerin bagrnda getiren yemek tepsisinden ye-mekler paylagrlrr.

Krrkkale'nin Kavakh ilEesinde Hrdrellez kutlamalarr Hr-drrhk diye bilinen yerde yaprlu. Hrdrelleze bir gtn kala 5Mayrs'ta kadrnlar ellerine krna yakarlar ve ertesi gtin ategtenatlamr, Giil a$acr uygulamalarrna geEilir. 5 Mayrs'ta kulardan4L gegit ot toplamr bu otlar bir kiip veyakazana su ile birliktekonur. 6 Mayrs gtini.i erkenden kalkarak genE ve zinde kal-mak iEin bu su ile yrkanrlr. Erken saatlerde dere kenarlanndaategler yakrhp yemekler yenir. Bereketli olsun diye ciizdan veambarlarrn kaprlarr burada da agrk tutulur. 'S6giit Dah Asma'diye bilinen bir uygulama ile evlerin kaprlarrna sdf,iit dallarrasrlu ve boylece sa$l* ve bereketin celbedildi$ine inarulu.

Kugehir Kaman ilEesi DeSirmenozti k6yiinde Hrdrellezgiinii iEin'Katkurmq/Kat-kurma'diye bilinen bir yiyecek ha-ztlar. Bu gtin 'Hrdrellez SuSru' ile mutfaklarrn kap kagaklanyrkarur. Birtakrm Eigekler kalmatrlarak gifa verece$i inancr ilesularr igilir. Burada da yiyecek kaplarr ve ciizdanlarrn, Hrzugeldi$i zaman dokunsun bereket buaksrn diye a$rzlan aqrkbrrakrlu. Hrdrellez Gtinii e$lence ve Hrdrellez Gecesi ibadet

Dr. Ya5ar KALAFAT

gecesidir.s

Kocaeli'nin Hasanpaga kdytinde Hrdrellez kutlamalarr Cr-brl Dede veya Danrg Dede diye bilinen bir yahrrn yakrnlann-da yaprlr Buradaki inamga gdre L80 giinde bir yrlbagr olur.Bunlar Mayrsrn sekizi ve Kasrmrn sekizidirler. B6ylece, Hrd-rellez kutlamalarr iki defa yaprlmrg olur. Hrdrellez Pilavr'nrnyenilmesinden sonra halk dua iEin Crbrl Dede'ye gider

Konya Qelti'de Hrdrellez'de mani gekme'Mani Kurma'olarak geqmektedir. Mani Testisilnden maniler Eekilip e$len-celer bitince bereket duasr ile kutlamalar biterler

Kiitahya Simav ilEesi Gdlkdy'de 5 Mayrs gtinii GanelDeresi'ne gidilir, buradan taE toplamr, akgam olunca kd,prii-niin kenarrnda toplamlan bu taglarla dilekler istikametindemaketler yaprlu 5 Mayrs gtinii'kugluk vakti'kalkrlr iki rekAtnamaz krhndrktan sonra maketlerin yaruna gidilfu. Maketler-de bir yrkrlma var ise, buraya Hrzrr't:. geldi$i ve niyetinin ola-caSrna inaruhr. Ayrrca o$ullarr askere gidenler'Hayr1 diyebilinen ve btittin komgularrn davet edildikleri bir yeme$i de

Hrdrellez'de verirler

Mersin Silifke'nin Tosmurlu kdyiinde Hrdrellez Kutlama-larr Erenler Tepesi, Krzlat Siwisi, Peri Krzlarr Tepesi veyaPerili Tepe diye bilinen yerde kutlarur. inaruga gore buradabu tarihte perili krzlar uzaktan gdriilebilecek derecede btytkbir ateg yakarlar. Hrdrellez giinii erken saatlerde bdlgedekikutsal bilinen bir mezarrn bagrna gelinir burada namaz krhmptaglarla ve sopalarla dileklerini mezann bagrnda maket ola-rak yapar veya qizerler. AdaSr olanlar adaklarrru kesip orada

*' ".9.e.

Da5 OQuz Elleri

daSrhrlar. Daha sonra mezarln iizerindeki Eay taglanndan 41tane toplamr. Bu taglarla birlikte mezartn etrafinda 7 def.ata-vaf edercesine d6niiliir. Her ddniigte beher tag igin 1 Fatiha 3ihhs okunur ve okunan her tag tekrar mezartn iizerine konupdilek a$aglarrun bulunduf,u krsma geEitir. Dilek aSaElannaba$lamak igin halk yanlannda getirdikleri veya giysilerin-den yrthklarr Eaputlarr ba$larlar. Dilekten sonra mezarlanniizerinden yedi tag toplamp bunlar evlere gOtiirthip sakla-rur ve Hrdrellez AkEamr veya Hrdrellezden sonraki guniingafak vakti sabah namazrndan sorua ditek tutularak G6ksuIrma$r'na atrlrrlar

Samsun'da Hrdrellez giinii Atakum'da toplamlrr, halk di-le$ini kuma yazar veya gizer. Dalga yazilr veya Eizili geyi birdefada siler ise, dile$inin kabul edildi$ine inamlr.

$anhurfa'da Hrduile ilyas'rnbir gtil a$acr dibinde bulugupbuttin dilekleri kabul edeceklerine inamhr. Bunun igin biittinhalk dile$ini gtil aSacrnrn dibine koyar. Burada da Fhzr evigezece$ inancndan hareketle bu$day torbasmrn afzr agrk br-rakrlrr ve ertesi giin torba i.izerinde rrrzt'tniziararur. Hrrzrt'rrtizi'nin bulunmasr o yrhn bolluk ve bereket iEinde geEirilece$ianlamrna gelir. Urfa'da Hrdrellez gr.inti erken kalkmayanlarrniglerinin ters gidece$ine inaruhr. Gi.il aSacrndan ahnan dilek-ler en krsa zamanda Frat nehrine ahhrlar. Bunlar yaprldrktansonra bagta Cemaleddin Baba Tiirbesi, Hz. ibrahirn in diin-yaya gelmig oldu$"una inanrlan Hz. ibrahim Ma$arasr, DedeOsman-r Veli Hazretlerinin Tiirbesi, Bahkh Giil ve Hz.Eytip'tin igerisindeL5 yrl yagadr$.rna inarulan Hz. Eyiip MaSa-

Dr. Yatar KALAFAT

rasr olmak iizere $anhurfa'daki ziyaret yerlerine gidilir. "

$anhurfa BireciKte igerisinde Hrdrellez Duasr'run da bu-

lundu$"u pargiiment kAfrdr qofalhkp da$rtrlu. Bu kdsrdr alan-

lar altrna isteklerini yazarlar bunlar diizenli katlamr iple ba$-

lanu ludrellez gecesi giil a$acrna asrhrlar. Ertesi gtin erkenden

bu kAsrtlar dilek sahiplerince ahmp Frrat nehri'ne ahhrlar

Trabzon $al Pazarrnda Hrdrellez gtini.i sandalla deniz turu

yapmarun gam ve keder daSrhcr oldu$una inamlu. Bugiin

yaprlan yemeklerin gifah olduklarr inancr vardr. En iinliiHrdrellez yeme$ kegkek'tir. Burada da Hrdrellez Temizli$iHrdrellez'den 6nce yapilrr. Bu giinde ekmek yaprlmaz, orak

tutulmaz, biqim yaptlmaz, yayrklarda ayran yaplmaz.

Kars'rn KafrzmanilEesinde 6 Mayrs'ta Bicek Qrkarmy'thd-rellez, Bicek Bayramr Hrdrellez Bayramr yaprhr. Bunun iEin

Aras nehrinden gi.ineg doSmadan tagr ve topra$r ile bir kova

su alrrur. Erken saatte bahEelerden 7 renk giqek toplarur. Ko-

varun dibi goriinmeyecek gekilde ijLstrt zeze denilen sarrEiEek

a$"ulrkh olmak izere bunlarla kapatrlr. Bu hazrrhk karanhk

bir yerde 6 Mayrs'rn sabahrna kadar iizeri kapah bir gekilde

bekletilir. 5 Mayrs giinii Tuzlu Glik hazrrlamr pikni$e kete

de gdtiiri.iliir.

"A$lama naear a$lama

Elinde hacar a$lama

Kaprmba$layan Allah

" a.g'".t'

^'9.e.

Da5 Oguz Elleri

Bi.irgtin aEar a$lama" gibi manileri'Akh kesmeyen Bir IQz

qocugu' qekmelidir.

Edirne de Hrdrellez Kakava genlikleri olarak kutlanrr. Geng

ktzlar krsmetlerinin aErlmasr iEin giin do$madan gelinlikleri

ile Tunca nehrinin kryrna gelir dileklerde bulunur gelinlik-lerini akan suya atarlar. Buradan su ahp ellerini ytizlerini yr-

kamak igin evlerine gdti.irenler de olur. Burada ata olduS-una

inamlan Baba Finge'nin nehirden Ekrp halkrn zorluklarrm

yenmeiinde onlara yardmcr olacaflr inancr vardu. Ayrrca s<F

$iit dallarr koparrlarak Tunca'mn koprtisiini.in tizerinden ge-

Eilir, daha sonra bu dallar evlere gdttirtiliip kapilara asrlr. Bu

dallann evlere bolluk ve bereket getirece$ine inamlrr. Burada

da Niyet Qiimle$inden mani Eekilir ve ategten atlamlu

Krnkkale'de ise Kavala $enlikleri, $eytan Deresi ve AsilBeyli Deresi etrafinda kutlamr. Dua igin Hrdrellez giinti Bol-

ca Nine'ye gidilir. Burada da a$aElara niyet gaputu ba$lama

uygulamasr vardrr.

Giimiighane'de Hrdrellez Kov Kalesi genlikleri olarak

kutlarur. Efsaneye gore kalenin fethi Bayburtlu Latif Hoca

tarafindan 6 Mayrs'ta olmugtur. Burada kadrnlar giil dahnrn

yanrnda namazkrldrktan sonra hiq kimse ile konugmadan di-lek dileyerek yatarlar. Bdylece dileklerinin Hrzu tarafindan

duyulup kabul gdrece$ine inamlu. Burada 40 tane buSday

tanesine dua okunup dilekte bulunulup bunlar suya ablular.

Burada Hrdrellez yeme$i olarak pilavh kuru fasulye ve lemis

diye bilinen 6zel bir tath ikram edilir' 'Kugehir Mucur'da Hrdrellez Ktime veya Qayrr $enlikle-

97

Dr. Ya5ar KALAFAT

ri olarak kutlamr. Kelime ki,imelegmek fiilinden tiiretilmiqtir.$enligin ozelliklerinden birisi de yeni evliliklere ortam 1naz:r-lamakhr. Burada' Gelin Krz Hr dre l lezi' y apiltr. Hrdrellez Ge-cesi herkes namaz krhp dua eder. O gece L Fatiha ve 3 ihlasokuyup ilkin Hz. Muhammed (s.a.v) in ve daha sorua da Hr-zLr ve ilyas kardeglerin ruhuna gOnderilir.

Edirne Sarayigi Hrdrellez Kutlamalarrnda halk SarayiEiDeltasrnda toplarup Kur'an okur. Kadrnlar ve kular kopar-drklarr s6$"iit dallanm ilkin suya sokarlar. Bu dallar evlerebereket getirmesi ve kotii ruhlann girrnelerini dnlemek iEin7 gtnkaprlarda asrh kalular. Aynca bu dallarr evlenmek iste-yen krzlar krsmetlerinin agilmasr iEin qeyizlerine koyarlar.

Eskigehir'de Tatar Tiirkleri Hrdrellez'i Depreg Eenlikle-ri olarak kutlarlar. Kelime depregmek fiilinden ttiretilmigtir.Bolluk, bereket ve saShk igin yaprlan kutlamalarda istiklalMargr ve'Ant Etkenmen olarak bilinen Krrrm Milli Marqr daokunur. Bu giinde yuvarlak bir tepside Kalakay adr verilenbir hamur pigirilir. Kalakay'rn ters ve diiz gelmesine gore oyrhn bolluk ve krthk yrh olaca$r yorumlarur.

Giresun da Hrdrellez Aksu kutlamalarr olarak 7 Mayrs'tayapilu. Sag Ayak'tan geEme uygulamasmda, dev bir sacaya-

$r yaprlrr ve genlik alamna getirilir. Bu soyun si.irmesi amaElrbir uygulamadu. QocuSu olmayanlar niyetienerek buradan 3defa geEerler. Burarun ana rahrnini simgeledi$i yorumu yapil-maktadrr. Ayrrca burada'Dere Taglama' uygulamasr yaprlrr.Bunun iqin Aksu Deresi'nin denize ddkiildtigti yerde'Derdimbelam denize' denilerek suya 7 eift 1 tek tag alrup ahlu. Ba-zen tagr srrhndan geriye, arkaya do$ru atanlar da olur. Dereyitaglayan kadrn ve kzlar sonra dereye girip magrapalarla bag-

Da5 OQuz Elleri

larma su ddkerler. Uygulamarun Efsanesine gore adada ya$a-

yan Amazon kadrrlar Giresun sahillerine gelip kargrlagbklanerkekleri kendi adalarrna g6ti.irtir, onlarla birlikte olduktansonra onlan denize atarlarmrg. Diinyaya gelen gocuk erkekise yagamalarmr 6nler, krz ise biiytittirlermig. ifadeye gore

kadurlar derizi, denizden kdtiiltik gelece$i igin taglarlarrmg.Burada ki son Hrdrellez uygulamasr ise, adarun etrafinda ta-vaf edercesine dolagrlmasrdrr. Torene kahlanlar Hamza Tagrdntinde toplarur motorlarla adarun etrafim dolamr tekrar ayru

yere gelirler

Ordu Pergembe'de Hrdrellez'de7 gtft"l. tek tag inanE ve uy-gulamasr burada da vardrr. Mayrs Yedisy'Su Bayramr/DenizBayramr yapdu.

Varto Alevi inanEh Zazalarr:tar Hrdrellez inancr miina-sebeti ile aktardr$rm bilgileri hususi olarak genig tuttum. Bumiinasebetle imkAn nispetinde genig bir halk inanE verisi ak-tarmak istedim. Zfualirrdt,Htzu, Hrdrr Elkez, Hrzrr ilyas, ko-nusu daha Eok tarhgrlacaSa benziyor.

Biz araqtumarruzln bu bdliimtinde tarumrm yaphfirmrz Hr-zrr, bereket, sa$hk ve srhhat, diinya mah, ziirriyet bekArlaraeg veren srkrnblarr def eden bir gtiEttir.

Yegil ve sulak yerleri sever ah ile dolagrr, kaftam qiEekli

beresi krmrzrdu. Akgamdan sonra dilekleri kabul eder,dahaziyade gi.il a$acr dibinde dileklere muhatap olur. Yazryla, giziile maket ile yaprlmrg mesajlan alr. Bu ozellikleri ile adeta suve aSaE iyesi ile iligkilidir

ilgili inanE uygulamalarr Ateg k{ilfii ile de baSlanhlandr-rrlmrghr. Bu ba$lanhlar Hlzlr' rn bizzat mahiyetind en ziy ade,

100 Dr. Ya5ar KALAFAT

halkrn kutsal iEin olugturdu$u genel mistik malzeme mahi-yetindedir. Ategin paklayrcrh$o, sae aya$r uygulamasr, tandrdamr ve benzerleri gibi.

l{lz;l'la ilgili olan inanglarda DaS ktiltii debariz bir gekil-

de gdze Earpmaktadr.}{:zll.'a ulagabilmenin yollarrndan bi-risi da$ tepeleri, kaleler kuleler gibi yerlerdir. Sahncakla nederece yi.iksefe grkilsa o derece ona yaklagrlmrg olaca$t bciy-

lece dileklerin daha kolay ulagtrrrlabilece$i inancr vardr. Bu

uygulama, Mutlak olaru, yiiceyi, yticelerde diigiinmiip olmainancrmn bir sonucudur. Tengricilik inancrnda da vardrr.

Hrz;r, Pakh$r sever, pis yerlerden hoglanmaz, gptn$iyerdeiz buakr. Yrhn malum belirli giiniinde rrzk bekleyenlerin bag-

ka geylerle meggul olmasrm istemez. Ziyaret edece$i ambar,kiler erzak deposu, para ciizdamrun o giin agrk olmasrm ister,kilidi sevmez. Agrk yiireklilik arar. O gtin insanlarrn kiis ol-malarrru da istemez, krsmetlerinin aErlmasrru isteyenler o giinkilit aEarlar.

Bu tespitlerdeki Hrzlr, Alevi inanghhktaki cem kavramrile btUinlegtirilmigtir. Dtit Dede, Atay Dede, Hiiseyin Gazi,Ayak Dedesi, Kereb-i Gazi, Koyun Baba, Cebil Dede/DamgDede, Cemaleddin Baba, Dede Osman-r Veli, Baba, Finge,Bolca Nine, Bayburtlu Latif Hoca isimli ulu zatlarm efsanele-

ri ile Hrzrr Efsanesi birleqtirilmiq veya bu gahrslann efsaneleriHrzrr ile iltisaklandrrrlmrghr.

Etrafinda; Hzr cemi Htzlr Orucu, Eiikiir duasr, ya$murduasr, kilit aqma, Tavaf.,lokma daf,rtrmr, Hrdrellez Pilavr,}Jrzrr Ategi, IJtzrr Atr, fLzrr Duasr, Hrdrrhk Mevkii veyaHrdrrhk Tepesi,.Hrdrellez Suyu, Hrdrellez Gecesi, Hrdrel-lez Gtinti, Hrdrellez Akqamr, }Jrzlu. izi, Hrdrellez Bayramr

Da5 OQuz Elleri

Gelin Krz Hrdrellezi giinii tarum ve tabirler geligtirilmigtir.

Bu tespitlerdeki gdriini,imii ile Htzrr verendir' FLzu'dan

istenilir. Hrzu kargrlar. Ancak Hrzu'dan istenilirken Kur'an

okunur. Namaz krhmr. Orug tutulur.'H;rztr'lli:.ytizii suyu hiir-metine' denilirken Hrzrr mutlak olan de$il mutlak olarun ya-

runda itibarr olan durumundadrr.

Hz. ibrahim (a.s) Hz. Yunus (a.s.) ile iligkilendirilen anla-

hlarda bu peygamberler vasrta krhnarak kendisinden yaprlan

dileklerin ulaghrrlmasr istenilmektedir.

Hrzrr ile ilgili inanq ve uygulamalar kapsamrnda ciddi ta-

vaf tespitleri vardrr ki, bu tespiti btittin din ulularr ile ilgili

Eahgmalarda gdrebiliyoruz.

Kel motifi, kurt motifi, so$an motifi, stipi.irge motifi, ma-

yasrz siitiin yo$-urt olmasr, yemek galmakta u$-ur bulmak gibi

motifleri de gdrebiliyoruz. Asrl konu ile ilgili olmasa da yoksayrlamayacak hususlardrr.

Kel konusu halk inanqlarmda zarnan zamarl gtindeme gel-

mesine ve daha ziyade yazrh metinlerden bilinmesine ra$men

heniiz yeterince incelenememiqtir. Kurt ve kurt izi konusu-

nun Hrzu'rn izi ile olan inanElarla benzerlikleri vardrr. Kut-

run iz brrakmrg olmasr, onun izine basrlmasr bazr hayrlatayorumlamr. So$an ile ilgili inanElar kara iyelere kargr koruyu-

cu olarak bilinirken so$an kabuklarr da kara iyelerle ba$an-

trlandurlmrgbr. Siiptirgeye gelince, akgamdan sonra siipiirgeyaprlmak istenilmemesi kutlarrn drglanaca$r itibariyle sakrn-

cah gdriildii$tindendir. Hrdrellezde de siipiirge yaprlmasrmn

istenilmemesi Hrzrr bereketinin gitmemesi inancrndan kay-

naklanmaktadrr.

101

Dr. YaSar KALAFAT

Varto ydresi Alevi InanEh Miisltiman ZazalardaHz.Hur6 Mayrs'ta bereketi, sa$h$r, mutlulu$"u ile gelirkery her ailehazrrlrlrsrm adeta kendi diinyasrnda yapar, ailenin btittinfertleri Hrz' igin kendi dileklerini diler ve kendi niganla.mkoyarlar. Herkesin tagr ayrrdu. 5 Mayrs giinii herkes kendi ta-grm kaldrrrnca krrmrzr u$"ur b6ce$i kimin tagmrn alhdan Erkarise ailenin o yrlki gansh ferdi olarak o kabul edilir.,.

Burada halk 'Hz. Hrzrr Hakkr iqin 'Hz. ltsrrz:u- yardrmcrn

Olsun' Yalan SdyltiyorsanHz. Hrzu Earpsrn', gibi Hz.Hrz:u.,ryardrn eden, krsmet veren, saShk bahgeden, koruyan, gerek-tiginde cezalandran olarak bilir ve bu inancr sdzlti ki.ilttirtineyansrhmghr.

Musallahlar, Nusayrilerin yagadrklarr Adana ve Mersinbolgesinin Tarsus sahil qeridindekilere verilen isimdir. Anadilleri Ti.irkiye Eartlannda az-qok gekillenmig olmakla bera-ber Arapgadrr.'Allatt'nHz. Ali'de tecelli etti$.ine Hz. Ali,ninzamatl. zaman insanlar arasrna gelip gittigine inamrlarken,Anadolu Aleviliii Hz. Ali'yi kutsamasma kargrn TanrmrnOnun suretinde tecelli etti$i yorumuna kahlmazlar. Cahit As-ian Crvao$lu'na gcire Nusayrilik, Yahudilik, Hrristiyanhk ve6zel bir Mtisliimanhsrn karmasrdrr. Yahrlanmn adeta % g0

i Hrzrr isimlidir. 2002 yrh itibariyle Hatay'da Hrzrr adrna 5j.ttirbe tespit edilmigtir. Bu toplumda adamalar lFrtzu- merkezliolur. Adeta qocuSun ve Eok kere de erkek qocu$un yagamasr-na mani olan gtiE ile adamlan yahr arasrnda adak itibariyle birakit yaprln. Adamalar Allah trzastigin Hz. IJrtd;l/Hz.lHrz:u'a

e3 Mehmet gerif Frrat, Dogu itleri ve Varto Tarihi Etimoloji-Din-Etnografyave Ermeni Mezalimi, 5. Baskr, Turk Kultiiru Araghrma Enstitiisii, Ankara1983, Sf. 20s-221.

Dag Oguz Elleri

yaprlr. Bu inanqta Hrdrr veya Hrzr daima hazrettir. Bu aradaadama ve adama kurbaru varsa mesela ev ahmlannda oldu$-u

gibi, bir nevi giiktir ve hamt ifade ediyor olmah

Bu toplumda da Fhdrellezde dileklerde bulunulur. Ni-yetler yaprluken istekler bir kafrda yazr}rr,lar bu kASrtlar birakarsuya ahlrrlar. Bu giinde 6zel piknik ve <izel ttirbe ziyaretiyoktur. Yakrn Eevredeki iinlii yatrrlarr Ayrkly'Ankh, Eshabr

Kefh, Bilali Habegi, $rh ibrahim HAkim, $rh Vasrl, $rh Ha-tim,7 kardegler, Hz. Hrzr'drr.

Kadir Bayramr, Muha Baba Bayramr, Agure Bayramr,9Rabiulewel Bayraml Nevruz Bayramr, Mihrican Bayramrgibi bayramlan kutlarlar.

Bu toplumda Cem Evi kavramr yoktur. Cem'de yaprlmazcamiye de gidilmez. Camiye gidilmeyig, Hz. Ali'nin cami de

gehit edilmig olugu ile izah edilir. Hac farizalarrm Hac'a gide-rek yaparlar. MeEedi veya Kerbayi kavramlarrru bilmezler. Ke-

limeyi gahadetleri Stinni inanEhlar gibidir. Hz. Muhammed'iAllah'rn elgisi olarak kabul eder ancak vahiyle gelen Kur'anda tahribat yaprldrsrna inamrlar.*

Bazr ydrelerde veya bazr hallerde kurbam veya ada$r mu-hakkak duasrm okuyarak geyh keser. $eyhlik babadan o$ula

geeer. $eyhin erkek gocuklarrnrn hepsi do$al olarak qeyhtir

ancak geyhlik yapmak zorunda degillerdir.

Ozetle Musalla Nusayrilerinde ciddi ve biiytik dlgiide de

srr nitelikli bir Hrzrr kiilfti vardrr. Ancak Fhzu Mutlak olande$ildir. Peygamber de de$ildir. Evliyaullah arasrnda segkin

q Yaqar Kalafat, Balkanlardan Ulu$ Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan, Beri-

kan yayrnlarl Ankara 2067 sf.2w-219

103

104 Dr. Yagar KALAFAT

bir yeri olan bir kimsedir.

Kargrlaghrmada ele alacafrmrz iiEiincii kesim,

Azerbaycan'da Da$hlar olarak bilinen halk kesimi idi. Da$-

lrlar gegmiglerini Hz. F{rzlr'a ba$lamakta ve l1z. Hrzrr nesli

olduklarr inancrm taErmaktadrrlar. Da$hlarm inancrna gore

Hazar B6lgesi, Hazar Denizi Eevresi ile Hrzrr Eli olatak aru-

lrr, bilinir. Cem Evi kavram ve anlayrgr Hz. Hrzll.'a igarettir.

6 Mayrs Hrzr (a.s.) in do$-um gtiniidtir. Halk Takvimi, Hrzrr

ve Kasrm olarak ayrrlrr. Nezir Pulu gok kere Hrzrr Sadakasr

olarak bilinir. *

Da$hlann Hrzu inancmdan hareketle gu agrklamalar yapr-

labilir. Kocaelilnin Hasanpaga'da halk takviminde, 180 g0n-

den yrlda iki defa yrlbagrna igaret ettif,i tespit edilmigti. Bu

bilgilerle dofrulamrken Hrzu, yrlbagr ve Mayrs'rn orttigmeleri

de dnemlidir. Di$er tarafta 6 Mayrs baqka bir tespitte de Hz.

Alfnin do$um giinii olarak kargrmrza grkmaktadrr

Hrzu Peygamberin kademgahr igin Bernek DaSr'na gidit-mektedir. Da$h halk inanElarrna g6re Hz.Htzrr ile Hz. Musa

bu da$da goriigmiiglerdir. Halk bu bulugmaya hiirmeten budug* tepesinde namaz krlar. ilml Ledtin tin Hrzrr Baba'dan

geldigi inancr vardrr. Halkrn izahnnda H;tz;r 6 Mayrs'a igaret-

tir.

Bu tespitlerden hareketle Kuran'da Hz. Musa'mn yamn-

daki gahsrn Hz.}{rtzl,l. olabileceSine dair yorumlar Da$hlann

inanglannda yagamaktadrr.

$amahr yolu iizerindeki Piri Bale/Diri Bala,Da$h halkminancrna g6reHz. Hrzr'tn makamrdrr. Halk buraya Hrzrr Ne-

"5 Yagar Kalafat, Kafkasya Gdzlemleri, Ankara 2007 (basktda)

Dag OQuz Elleri

ziri adar ve burayr tavaf edercesine buramn etrafinda doner.

Da$hlar arasrnda yaqayan efsanelere gdre Hrzu (a.s.) zaman

zaman halka bir gekilde gciriiniir, onlara yardrmcr olur ve on-

larr uyarrr. Halk Hrzu'rn sa$ el parmaklaruun perdeli oldu-

$una inarur.

Halk arasrnda'Kul daralmayrnca Hlzllr yetigmez' diye birsoz vardu. Qok kere de darda olan kimsenin imdadrna yeti-genler igin'Hrzu nusrn mtibarek Eok qaresizdim' denir. Tavaf

inanc'rnr, nezr / adakinancrnda oldu$u g1b| Hrztr inanqh ke-

simlerin her iiEiturde de Orug Neziri ile birlikte gdrmekteyiz.

Qanakkale ili LApseki ilgesi Ugtaglar k<iyiindeHrzll, Eiqekler-le drtilmiig ciibbesi ve al yemesi ile tasvir edilen Hrzrr'rn bu

kere sa$ el parmaklannrn da perdeli oldu$u goriiyoruz. Her

ne kadar kardeglerden ilyas denizde ve Hrzu karada yagryor

olarak inamhyorsa da, Hrztr da su nehir, ya$mur, deniz ve

gcil baSlanhhdr. Bu itibarla sa$ elinin perdeli olmasr gagrhcr

bulunmamah

Da$h halklann inanElannda istekler Allah tan yaprlmakta-drr. istek yeri olarak Htztr'a ait oldu$u belirtilen yerlerin se-

gilmiq olmalarr oralarrn'Pak' olduklarr inancmdan gelmekte-

dir. Duada, duayr edenin kalbi, iistli-bagr, dua edilen yer pak

olmahdrr.

Da$hlarda $ii Caferi inangh Miisliiman kesimin geneiinde

oldu$u gibi imamet ve Velayet inancr vardu. Namazda'mii-htir' kullarurlar. Bu toplumda $ii ve Siinni olmak reddedilir.'Muhammed Ummetiyiz' denir. Hatta $ii-Siinni islam kesim-ler arasrndaki ihtilafrn giderilmesinde etkin olduklanm ifadeederler.

Da$lrlardaki Hrzrr inancr, daha ziyadeHz.F{tzlr'r bir pey-

105

106 Dr. Yagar KALAFAT

gamhr olarak algrlamak geklindedir.Fakat Hz. Muhammedakaidi iEerisinde Hrzsr'a 6zel bir mistik muhabbet beslenir-ken, inanqlarr folklorik islam la mezcedilmigtir

Bdylece evliyaullah'tan bir tip olan T\ztr, Evliyalann ara-

srndafarkh stattisii oldu$'una inamlan birHrzu ve Peygamber

ullah'tanbir peygamber olan Hrzrr tiplemesi ile kargr kargrya-

yrz, denilebilir.

Azerbaycan'rn $ah DaS pirlerini tasnif ederken Muheb-bet Pagayeva }{rtztr/lsrrdrr ilyas /Hrdrr Ellez'i Atalar kilfiiile ba$daghrmaktadu. lH:u;rt Peygamber inancrmn mevcu-diyeti ile izah etmektedir. Hrzrr'tn od, yahgilik, dirilik/ebe-dilik sembolii olmakla beraber yolda kalanlara itenlere yar-drm eden rnitolojik bir obrazdrr. Hrdrr Nebi Piri, kdkleri ilkininanqlar sistemine sdylenen qedim pirlerden biridir, demek-tedir. *(Mehebbet PaEayeva, "$ahda$ Halklannda Pir inanq-

larl", Yom, Tiirk Diinyasr Medeniyet Dergisi, Bakr,2007 S.

5 Sh32-41; M. Seyidov, Azetbaycan'da Mifik TesewiiriinQaynaklan, Bakr,1983)

Ozetlenerek denilebilir ki, b6ylece, Anadolu genelinde,

Nusayrilerde ve Da$hlarda gori.ilen inanglardan hareketle,

evliya Ullah'tan bir tip olan Hrzrr, Evliyalar arasrnda farkh birstatiisti bulunduSuna inamlan Hrzrr ve peygamberlerden birpeygamber oldu$"una inamlan Hrzu tiplemesi ile kargr karqr-

yayn diyebiliriz.

Tebriz'de yaprlacakken ertelenen Mevlana Sempozyumu

* Mehebbet Pagayeva, "$ahdaS Halklannda Pir inanglar/', Yom, Tiirk Dunya-sr Medeniyet Dergisi, Bakr,2007 S. 5 Sh32-41; M. Seyidov, Azerbaycan'daMifik Tesevviiriin Qaynaklan, Bakr, 1983

Da5 OQuz Elleri

iqin hazrrladr$rmrz"Emperyalizm Kargrsrnda Ki.ilttirel Hayat-ta halk irfammn Yeri ve Onemi" isimli bildiride, halk ktiltti-riinden hareketle antiemperyalist mticadelenin yeri ve onemitizerinde durmuqtuk. Bu bildirimizi de aidiyetini dtigiinerekmetnimizin kapsamrna aldrk

107

108 Dr. Ya5ar KALAFAT

TEBRIZ MEVLANA sit-Ci 50LENi iqiNHAZIRLANAN BiLDiRiSi

ildirimizin ismi duyulunca hakh olarak hahra gu hususgelecektir. Mevlana ve $emsi Terbisi konusunun halk ir-

fanr ile hadi ne ise ne, ama Emperyalizmile ne ilgisi olabilir?Biz bildfuimizde iligiksiz gibi gdrtnen bu hususun ne dereceiligkili olduS"unu ve iligkinin nereden geldi$"ini tartrEacagrz

Toplumlar fikir ve sanat alanlarrnda kahcr simalarrm yiizyrlda bir Erkarabilirler. Mevlana ve $emsi Tebrizi gibi evrenseliz brrakmrg, izi silinmemig olanlann Erkmalan grkarrlabilme-leri ise yine yiizyrllarr gerektirir. Bu ti.ir kimseler fikir sanatdiinyasrna getirileri ile evrensel olmakla beraber yerel de$er-leri temsil edebilirler. Bazen da Mevlana ve gemsi Tesrisideoldu$u gibi getirileri ve kabul gdrmeleri ile de evrenseldir-ler. Bu ttir kimseler insanhf,rn ortak mahdular. Onlan sahip-lenilme konusunda yarrgrhr. Bu olayrn bir boyutudur. Di$erboyutu ise, bu htir kimseler yetigtikleri kiiltiir coSrafyasrmnde$erlerinden yola grkarlar. Bdylece onlarrn iEinden grkmrS

olduklarr de$erlerin inkAr edemeyecek olduklan ortaya ko-nulmug olunur. Bunlarr besleyen kaynaklar vardu. Bu ttirkimselerin fikir ve sanatlarrna duyulan saygr hayranhk onla-rr grkaran veya besleyen veya meydana koyan kaynaklann,kiilttir ortamrnn da saygrnh$rm anlahmg olur. Bu kaynaklarbir din, bir dil, bir cofrafya ise, sahiplenmenin gekli mahiyeti

110 Dr. Ya5ar KALAFAT

de$iEir veya degi$ebilir. AsgarisinderL zamanla deSigebile-

ce$i diigiilmelidir. Bizim bildirimizin dayanaklanndan birisibudur. $arkrn evrensel ki.iltiir de$erleri vardu ve bu de$erlergakrn kiiltiirel kimli$inden iiretilmig ve garkrn kulttirel kimli-

lini iiretmiglerdir.

Bildirimizin di$er istinat noktasr, Ortadofiu merkezli gar-

krn kabul gdrmtiq kiilttirel deSerlerinin milliyeti, dar anlamdaolmayrp, Fars, Arap ve Tiirk dncelikli olmak tizere ti.im b6lge

halklarrdr. Bdylece bolgenin yetiEtirdiSi abide kigilerin gergek

sahibi bdlge halklarr olunca, evrene mal olmug bu de$erler

temsil ettikleri fikirlerde oldufu gibi tevhit yanh birlik yanh-dular. Boylece demig oluyoruz ki, "6teki" Erkarmaya bdlgede

ve evrende diigtince di.inyalarr miisait de$ildir. Evrensel de-

Serlere yaphklarr samimi katkrlarr ile bilinen bir krsrm oryan-talistlerin tutumlarr bir yana, Somiirii kurgusunu 6teki ya-

ratma zihniyeti iizerine kurmug emperyalizmin gtindemindeMevlana ve $emsi Tebrizfler olmuEtur olacakhr. igte bununigin de brzirnbildirimizin de konusudur. Ve dayanaklarrndanbirisi de budur.

Bize gdre mesele uzun siire garkrn temsilcisi olduf,-u, belkibaglangrqta ilk rg*larr bir gekilde Bahdan aldrSr ve hala da

garpta taraftarr bulunan tevhit, gtiniimiizde ekonomik siya-

si ve sair Erkarlarr nedeni ile sapbrrlmrg yerini, 6teki yarat-ma ydntemine brakmrgtr. Bize g6re Mevlanalarrn geligtirerektemsil etti$i diinya goriigiinde, yarahlan-yaradan, ydnetilen-ydnetery tabiat-insan, insanlar-hayvanlar, madde-maneviyat

Su veya bu timmetten olmak tevhit'te, birlikte buluguyordu.Arayrgr iEerisinde olunmasr gereken husus da bu olmah.

Biz bildirimizde bu dlgtileri esas alarak Qok krsa bir oryan-

Da5 Oguz Elleri

talizm tanrmr yapacak ve oryantalizmin gi.intimiizdeki konu-muna deSinecefiz. Misyonerli$e ise, oryantal gorev itibariyledeSineceSiz. Emperyalizmin giiniimi.izdeki konumu olan kii-resel gi.iE ve bu giicrin gdrevi ile kiiresel ktilttir stratejilerininbolgemize yansunasl tizerinde dur aca$rz. Buradan hareketleulus devletlerin yoneticilerine ve komgu uluslann aydrmnadiigen gdrevler iizerinde durmaya Eahgaca$rz.

Oryantalizm, Do$-ubilim, do$uyu araghrmak, do$uyu ta-rumak, bu alanda aragtrmacr yetigtirmek, do$uyu bahya buarada dtinyaya tarutma amaEh kurulmuE, baglangrEta yetiE-tirdi$i garkiyatgrlar ve bunlarrn imza koyduklarr eserlerle dehizmeti olmug bir yaprlanmadv.Zamanla do$uyu do$ulular-dan daha iyi tanryan bu batrhlar, doguyu oldu$u gibi degil degdsterilmesini istedikleri gekilde gdsterilme$e baglamrglardu.Bdylece do$u oldu$-undan farkh tamhlr ve tarumr olmugtur.iq bununla kalmamrg do$-u da kendini bu tarum kapsamrndatarumaya baglamrghr. Bu tammlardan hareketle stratejiler ge-liqtirilmig politikalar tiretilmeSe baglarulmrghr. Giderek bah,do$uda, doSudan seEilmig adaylardan bah zihniyetirr tem-sil eden oryantalistler yetigtirip istihdam etmeye baglamrghr.Arhk oryantalizmin yeni mahiyet ve amacr defigmig batrmndo!"uyu gcirmek istedi$i gekli ile do$ular tarafindan ydneltmegarkr haline gelmigtir. Bu tespitin altr qizilmelidir.

Altr qizilecek ikinci dnemli nokta misyonerliktir. Misyo-nerlik denilince genelde ilk hahra gelen Hrristiyan dinini di-Ser dinlere tercih ettirme mekanizmasrdrr.. $urasr muhakkakki, misyonerin amacr muhakkak din de$ildir. Din amaqh mis-yonerlik bazen kendisi ile birlikte ve bazen de dolayh olarakiktisadi, siyasi, teknolojik, ktilti.irel, askeri ve ilah maksadr

111

112 Dr.Ya5ar KALAFAT

da amaElamrg olabilir. Misyonerin gdrev olugturma, olugtu-

rulmug yeni amaElardan hareketle bazr hedeflere ulagmak is-

teme, bu amaqla gdrev kazandrrrlmrg ilgili iilkeden insanlarr

qrkarlarr igin kullanma stratejisi, oryantalisttin tizerinde duru-

lan dzelli$inden farkh de$ildir. Bu noktada altr Eizilecek hu-

sus garkrn veya orta do$unun veya daha dar anlamda Tiirk,

Arap, Fars ve benzeri ktiltiirlii halklarrn ortak kiilttirel kimli-

$inin iiriinii olan veya olmasr gereken misyonun tarumrdu.

Gegmigte mesela Mevlanalar- $emsi Tebrizliler doneminde

boylesi bir gdrev olmuE mudur, bu g6rev gtintimiize uyarla-

namaz mr?

Bu gOrevin olugmasr do$unun do$'u tarafindan gerEe$inin

tespiti meselesidir. Bu tespitin do$u tarafrndan gerge$ine uy-

gun olarak yansrhlmasr meselesidir. Varsa ki bize gore var, bu

gdreviniktisadi, siyasi, kiiltiirel, teknolojik alana yanslhlmasr

meselesidir. Bununla, 6teki yaratrlarak sdmiirii mekanizma-

sma alternatif olarak, dalga dalga, Parqa Parga ekonomide,

siyasette, kiiltiir ve diSer alanlarda orta do$-udan baElaya-

rak tevhidi iktidar yapmayl kastetmig oluyoruz' Arayrgrmrz

Mevlana'yr $emsi Tebfiz{yi anlamak ve yorumlarken gtinti-

mtize rgrk tutmak ise, meselenin merkezinde olan bu husus-

tur. Rejim aramak veya rejimlere karEr olmak falan de$ildir.

Biz bu aray$l Tiirk kiilti.irlti halklar merkezli olarak yap-

nurya gahgryoruz. Tabii ki, ilkin Ttirklufii ve Tiirk kiiltiirli.i$titammhyor, T{irkliig'ti rkr, kavmi bir kavram olarak almadr$r-

mrzr belirtiyoruz. Bizim Tiirk ki.ilttirlii halklar cof,rafyamrzrn

kapsamrmn iran dqrnda deSildir. Meseleyi islam kiilti.ir ve

medeniyeti gerqevesinde almak veya alabilmek, do$al olarak

daha ciddi, daha etkin ve gerqekgi bir antiemperyalist cephenin

Dag OQuz Elleri

do$masrm sa$lar. Bize gdre kiiresel gdciin emperyal politika-

larr kargrsrnda ancak bolgesel gue oluqturularak durulabilir ve

bize gorc halk kiilti.iri.i bu arayrgta grkq noktasr olabilir. Zira

milli diller farkhhk arz ehnig olsalar bile, bdlgede halk kiilttirdili aymdu. Biz halk irfaru tanrmrndan, halkm arasmda yaga-

makta olan bu kiiltiirel birli$i kastediyoruz.

Bildirimizin bu noktasrnda geEmigte bu bolgede boyle birfrrsat yakalanabilmiE midir, bunun borElu olunduSu espri

nedir; Bu sr nasrl bozulmugtur. Yeniden tesisi edilebilir mi?

Emperyalizmin elindeki kozlar nelerdir, Bolge halklarrmn ar-

zulanoziinii kesen krhg olmaktannasil Erkanlabilir? Kargr ha-

reket arayrgmda aydrna diigen g6rev nedir? Bizim Tiirkiye'de

genig anlamda Tiirkoloji'nin srrhna yiiklediSimiz bu gdrevi,

mesele bdlgesel olarak ele ahntnca,"orta,k do$ubilimci" gdre-

vi belirlenebilir mi? Alim anlagusa AIem uylaqrr, <iz deyigi uy-

gulamaya geqfuilebilir mi? gibi konulara de$inmek istiyoruz.

XV. ve XVL Yy. larda islam ktilti.ir ve medeniyetinin Arap,

Ti.irk, Fars ve bolgenin di$er halklarrndan bilim adamlarr-

run iirettikleri eser ve fikirlerle bdlgeyi diinyanrn medeniyet

merkezi haline getirdikleri, giderek iisttinlii$iin yitirildiSi,isevi ve Musevi kesimin islam Ktiltiir ve medeniyeti kargrh

geligmeler sergiledikleri ifade edilmektedir. Bu geligmenin

giderek islami yok etme ve sdmiirme noktasrna getirilifii dii-gi.intilmektedir. Q6ztim olarak, Irak Tiirkiye ve iran'rn yazrh

kiilttirel kaynaklar ve bilim uzmanlarrndan hareketle tekrar

geEmiqteki ztv eyi yakalayabilecekleri savunulmaktadr. Ya-

zrh kaynaklarrn Eo$unlukla Tiirk argivlerinde oldu$u, arsiv

diline hdkim personelin de Irak'ta ve iran'da oldu$u aqrklan-

maktadrr.

113

114 Dr. Ya5ar KALAFAT

Ewelce de belirtildif,-i tizere Osmanh argiv dili, OsmanhTtirkEesi idi. Bu dilin Gtiney Azerbaycan'daki tezahiir gekli

iran Ttirklerinin ana dilidir. islam ktilti.ir ve medeniyetine gi-den giizergAhta bu dil ana dil iseilkin onun egrtim dili olma-smrn dni.indeki engeller kaldrrrlmahdrr. GeEmigte iran islamki.ilttir ve medeniyetinde TiirkEe yazr dlli ve saq aya$uun asliunsurlarrndan biri idi.

Ulus devlet siirecine girildiginde bdlge halklan ortak birkrsrm kiiltiirel de$erlerini yitirmeden Ea$dag de$erlere sahipolabilirler mi idi? Pargalanan ortak miras varislerin, yerikaza-rumlarrna tekrar nasrl katkrda bulunabilir? Bolgesel yaprlan-mada varisler bu imkAndan yararlanamazlar mr? Bu noktayagelinmesinde oryantalist bir projenin izleri aramlamaz mr?

Siiper giiciin dayarulmaz ezici giicii kargrsrnda b6lge uluslarrtek tek varhk gosteremezlerken, birliktelikleri ortak medenigeEmigten hareketle tarhgrlamaz mt? Dini algrlayrg biEimininb6lge iilkeleri arasrnda sorun olmasr agrlamaz mr?

Ttirkiye'den bakrhnca iran ydnetimi iiin'tratkma demokra-tik davranmadrSr iEin halk kesimlerinin destefini alamayan,demokratik davramnca da drg emperyalizmin tahrikindenhalkrm koruyamayan tilke" denilebiliyor. Ulusal btittinliig"iitehdit etmeyen biriikte ya$ayan halklar ve halk kesimleri ileydnetim arasrda bir milli demokratiklegme projesi geligtirile-mez mi? Biz emperyalizmin vaat etti$i olanaklarm 1/3 tintikargrlamasr halinde, halklarrn drg emperyalizmin de$il bu-lunduklarr ydnetimin saffrnda yer alacaklan kanaatindeyiz.Aynca bizim kiiltiir milliyetqiligimiz gi.ici.ini.i halklarrn dtiE-

manh$rndan almamaktadrr. Herhangi bir halka, o halkrn ana

dili bizim ana dilimiz olsa dahi imtiyazh davramlmasrrdan

Da5 OQuz Elleri

yana da degildir. Bizim igin'cilqii halklarrn kiilttirel kimlikleriile yagayabilme imkAruna kavuqturulmug olmalarrdrr.Biz sivildemokratik kitle drgi.itii yaprlanmasr sosyal bilimlerin alan-larrndan hareketle antiemperyalist yaprlanmalar geligtirebi-leceklerini dtigfintiyoruz. Halk kiiltiirti sahasrnda bu ttir birEahgmaya vasahn miisait olduS-unu goriiyoruz.

SonuE olarak denilebilir ki Ahmler anlagrrlarsa Alemler an-lagrrlar 6zlif- sozi, iran-Ttirkiye iliEkilerinde antiemperyalistbolgesel yaprlanmada halk biliminden hareketle meyveler ve-rebilir kanaatindeyiz.

115

116 Dr. Ya5ar KALAFAT

MAMUSA GOZLEMLER| VE TURK HALK iNANqLARI

amuga halk inanElarr konusuna geEmeden konu ile

dogrudan baSlantrh oldup-u iqin bir gdzlemimizi ve

ona baSh olarak da bir dnerimi aqrklamak istiyoruz' Mamuqa-

Prizsen ve Pirigtine Balkan Tiirklu$i.i igin Kosova Tiirklti$'u

itibariyle qok onemli bir tiggen. Prizsen gorebildi$im kadar

ile Tito cofirafyasrnda varh$rru muhafaza edebilmig belki de

en dnemli kiiltiir merkezi. Tiirk ktiltiir tagryrcrh$r ve koruyu-

culu$unda Ttirk Silahh Kuwetleri T|KA vebaztsivil toplum

kuruluElan da bunun farkrndalar. MamuEa diSer birgok yer-

de olduf,u gibi devletin bu iki kurulugu bazenDiyanet igleri

Baqkanhsrm gibi kurumlan da takrma alarak liizumlu, kah-

cr ve saygm eserlere imza atmaya devam ediyor' Bu arada

Prizsen'deki Namazhk konusuna deSinmek gerekir' Tama-

men topra$rn altrnda kalmrg topraklagmrg bu tarihi ve mesajr

fevkalade onemli olan ecdat yadigAn bulunup grkarrhp ye-

niden yaphrrhp gehrin en gozel yerinde bir de parka kavug-

turulmug. Ancak bu konuda incelememizle ilgili iki dnemli

husus var. Maalesef iggitik bilhassa kullamlan malzeme yiiz

krzarhcr ve eser yaprlmadan yrkrlmaya baglanmrg. ikincisi ise,

birinciye bafih olarak parkr bakrmsrzhktan bitki ortiisii vah-

gilegtirmig. Ttirkiye dahil, Ti.irk kiilttir co$rafyasrnda qafidaq

imkdnlar ve modern teknoloji olanaklarr ile yaprldrsr s<iyleni-

ri8 Dr. Ya5ar KALAFAT

len onarrm, yenilenme gibi hizmetler ecdadrn 500-700 yrlhkyapdarl yarunda bir utang abidesi gibi duruyor. Kosova'da butiirden bozulmug kiiltiirel havaya ktilti.ir savagrrun sinsi bo-yutu da ekleniyor. Kiilti.ir hayahna yanslyan zihniyet garprtr-lryor. Bu garprkhk bazenislami kiilttire kargr olmak geklindeyansrhlmakta ve bazen de islam toplumlarr arasrnd.a geqmigile gtiniimiiz arasrnda ihtilaf unsuru yaprlabilmektedir. Mese-la Tiirkler dcineminde yaprlmrg tarihi dini eserler, Arnavutlartarafindan Arnavut kiilttirtine rakip eser veya Ttirkler vesileolduklarr iqin Miisli.iman olan Arnavutlarrn bu din edinimi iletarihten gelen bir kayba uSradrklan tezi geligtiriliyor. Bununsonucu olarak da Ti.irkiye tarafindan bir gekilde kazamlmala-nna Eahgrlan kiiltiir eserleri, demografik iistiinltigii ve bunaba$h olarak da yonetimdeki UstiinltiS-ti elinde tutan Arnavut-luk gizli- aqrk kargr tavnna yol aEabilmektedir.

Ozetle Ti.irk kiilti.ir milliyetEiligi, tarihi islami ki.iltrirrindnemini Tiirklere anlatmada qekti$i zorlukla kalmamrq, birtaraftan Hrristiyan misyonerli$i ve buna ba$h olarak Tiirk-islam kUlttiriine kargr olmak, bir taraftan Vahabilerin Tiirkistam'rmn bidat iEerdi$i iddialanna kargr olmak, bir tarafta bueserleri gegmigte birlikte yaptr$rmrz Arnavutlarrn yeni nesille-rine islam'a girmelerine vesile olugumuzun hesabrru vermek,bir tarafta "ilrnh islam yanhsr post moderitenin temsilcisi sii-per gtie yanhsr oldun' ithamr ile sivil okullagmaya kargr ol-makla srkrghnlmak isteniyor. Bu durum Balkanlar Tiirk-islamki.ilttir shatejilerinde devamhh$r, yeniden guE kazamp var ol-mayr onliiyor. Her geye ra$men devletin silahh yaprlanmasrile iktisadi ktilttirel yaprlanmasrmn birlikte etkinligi biiyiikbir mili kiilttirel guur ve bu giice okullar zincirleri gibi de-

Dag Oguz Elleri

mokratik sivil kitle <irgtitlerinin dayarugma gdstermesi cinem-li ve zaruridir.

Bu noktada bdlgede yoklu$unu gdzledi$im ve olmasrruhayati buldu!-um, ikmali zor olmayan bir eksiklik gdrdiim.Bu, miize eksikli$dir. Bilhassa ebrografya miize eksikliSi-dir. Boylesi bir miizede sergilenecek Osmanh Ttirk ferman-larr veya bunlarm altrndaki mi.ihiirler yer tistiindeki camilerve hamamlar gibi maddi ktlttir unsurlarrm taElandrracak veruhlanduacakhr. Bu ruh ihtilaf giderici olur. Bu ruhun surr-run anlagrlmasr Balkan halklarrna birlikteliklerinin rotasrru,yol haritasmr verir. Bu noktadan sonra kahcrhk saygnhk gtiEkazanmrq olur. $ehrin mtize gibi hayati bir kUlUir tacma ka-vugturulmasl en igten pazarhkh hasrnlarr bile ikna etmede veolumsuz etkilerini engellemede miiessir olur kanaatindeyiz.

Prizsert'de Altay Suroy, i.izerinde durulacak ciddi bir ob-jedir. Sosyal bilimlerin her dahnda profesyonel bir araghr-macr olan Altay Suroy ayru zamanda Ttirk islam kiiltiirtiniinbdlgesel dilinin de terciimarudr. Tarih, edebiya! halkbilimigibi alanlarda yiizlerce gahgmasr olan etkin bir isimdir. AltaySuroy'rn asrl 6nemi ise, alaru ile ilgili elinde bir miizeyi rahat-hkla olugturabilecek Eok krymetli materyallerin olmasrnda-du. Her fani gibi Altay Suroy da dlem de$gtirecek ve birgokOrne$inde olduf,"u grbi" dmriinii vererek derleyip toparladrfrmateryaller do$al olarak zamanla ya$maya tabi olacakhr. Buitibarla bu dcikmenler bir ebrografya miizesinin ilk niivesiniolugturmahdr. Bu konuda biraz daha ileri gitmek istiyoruz.Bu mtizenin yeri belirtece$im nedenlerle Altay Suroy'rn evi-nin biti$indeki satrga Erkarrlmasr diigtintilen bina olmahdrr.Zirabu bina sergileyece$i eserler ve mimarisi ile uygun oldu-

119

120 Dr. Ya5ar KALAFAT

gu gibr, Altay Suroy'rn elindeki malzemeleri ile O araghrmacrhayatrm siirdiirdiif.ii igin hakh olarak bir kalemde Erkarmakistemeyebilir. Ayrrca bu miize ile yerlegim yeri ve sevk- idarebakrmrndan da organik ba$r da sa$lanabilmelidir. Bu krymetlihazinenin devredilmesi siirecinde Altay Suroy'un ailesindenyiiksek tahsilli bir geng bu hizmet iEin ydnlendirilebilir. BOy-

lesine bir hizmeti Kosova Ttirk-islam ktilttirti hak etmektedir.Altay Suroy' Recepo$lumn sadece biz armafian etmig oldu$u,"Kosova'da Tiirk Olmak","Kosova'da TtirkEe veya KimlikMiicadeles {',' Cat'rlt Kitabeyiz Kosova' da", " Kosov a Toplu-munun ve Uyelerinin Haklan","Prizsen Sofizmi'nin 500.yrh(Bildiriler, bilgiler belg eler), " Prizsen Qegmeleri", "Kosova'nmTiirk Dernekleri ve kuruluglarr (1.951-2006), "Masal Gibi BirHayat $iirler" gibi 15 grvarrnda eseri var.

Mamuga, Mahmutpaga ismindenbozma Evladr Fatiha'ndanKosova-Prizsen'den 18-20 km mesafede bir Osmanh kasaba-

srdrr. Yakrn Eevresine birkag Tiirk koyi.i daha var. Kamber ca-

mii ile iin salmrg. Halen Mamuga'da 400'ii agkrn Ttirk o$rencieiitim gdriirken, lise ihtiyacrmn kargrlarunasrna gahprhyor.

Uskiip'ten Kosova srmn 20 km ve srnudan Prizsen ise, 80 kmcivarrndadr. Kosova'mn btiyiik qo$unlu$u islam ve onlarrnda biiytik qog'unlugu Arnavut'turlar. Mtisltiman halk arasrn-

da Ttirkbaglar/Torbegler, Ti.irkler, Cengeri olarak da amlan

Qingeneler var. Arnavutlardan azbir krsmr da Katolik inanq-h.

Yorenin ktilttirii ve bu arada halk inanqlan ktilttirti hak-krnda Eahgmalara da yer veren dergilerden birisi de HikmetDergisildir. Derginin 7 sayrsrnda "Makedonya TiirklerindeNevruz ve Hrdrellez Kutlamalarr ile ilgih Adetve Uygulama-

Da5 Oguz Elleri

lar" ve 6. sayrsrnda "Tiirkbaglat", "Makedonya Tiirk QocukOyunlannda SayrEmala{' glbi y azrlar, qahgmalarrmtzla para-lellikler igerdi igin bizi bir hayli heyecanlandrrdr.

Kosova Qingeneleri Rae/Rai Grubu olarak bilinip bu isimalhnda etkinlik gdstermektedirler. Bu krsaltrnadan R, Rom-lar A" Aggali ve E ise Eycip olarak bilinmektedirler Romlar,Roman Qingene dili ve ktiltiidi temsilcileri Hindistan koken-li olup, Kosova Milli Meclisi'nde bunlarrn kontenjandan 1

milletvekilleri vardrr. AEgaliler Persiya olarak bilinirler veyakendilerini <iyle hissederler. Bunlan Milli Mecliste L konten-jan milletvekilleri vardr. Eycipler'in ise Mrsrrh olduklan ifadeedilir. Bunlann da bir 1. segilmiq ve 1 de atanmrg millewekil-leri vardu. Bilgilerin kayna$a Ercan $pat ile Altay Suray Rece-

po$lu ile yaph$rmrz gdriigmelerde, kurultay basrn masasrnda

yayrrlarda, Tiirkbaglar ve Cenkeri'ler igerikli hahralarda heprahmetli hocam Ozdnder vardr. Osmanh kiilti.ir stratejilerindebir btiti.in olarak ele alman ve Osmanhh$rn islam kesimininbir parEasr olarak yer alan Qingenelik Kosova'da pargalaraaynlmrghr.'

Kosova'da resmi yonetimin aEh$r Ttirk okullarr var.Prizsen'de 5 okulda 2+2+2 geklinde 6 srmf TiirkEe eSitime ay-rrlmrghr. Ttirkge gazete q*anlabiliyor, Ttirkler, radyo ve tele-vizyon yayurlarrndan TiirkEe yayrrlarda yararlanabiliyorlar.Aynca Arnavut televizyon kanallan her giin L saat Tiirkgeyayn yapryorlar.

Kosova Tiirk bolgelerinden biz Pirigtine, Prizsery Mamuga

'7 Yagar Kalafat, Balkanlardan UIu$ T0rkistan'a Tiirk Halk inanglan, CIX-XAnkara 2M7 5.65-82

121

122 Dr. Ya5ar KALAFAT

ve L Murat'rn ttirbesinin bulundu$u bagkentte 40 km mesa-

fedeki gevresinde Tiirklerin de mesk0n bulundu$u kasabaya

gittik. Derleyebild l$imiz halk inanqlarr ve yapabildi$imiz gd-

riigmeleri smrrh zaman zarfrndaSalih Sallah rn yardrmr ile bu

bdlgeden yapabildik.Yazrmtza Mamuga halk inanglan adrru

koyugumuz semboliktir.

Mamuga'da Ttirkler tek egli evlilik yapmaktadrlar. I(rz

kagrrma bu ydrede Krz Kawama olarak biliniyor. Uiun siire

krzlarrn ytiksek tahsil yapmalarr Mamuga merkezde ahlak-

srzhk olarak algrlamrken, gimdilerde bu taassup kasabada da

yrkrlmrghr. Baqhk parasr alnmaz ancak bir defaya mahsus

olmak iizere gelinlik p.uasr olarak bir 6deme yaprlrr. Kandavasr Tiirk kdylerinde nadiren de olsa gcirtilebilirken daha

ziy ade Arnavufl ar arasrnda rastlamlmaktadrr. Gegmigte Ttirkailelerde 3-4 gocuk olabilirken gimdilerde bu miktar 2 ye diig-

miigti.ir. Kosova'mn Arnavut aileleri daha do$urgan olmak-

tadrr. Evlenen Ttirk aile kutlarurken, "Allah muhabbetlerini

uydursun bir yashktan ayrrlmasrnlar" denilir. 'Kosova Qingeneleri bir ddnemki isimleri ile Cenkerileri

tamamen Miisliimar/drrlar. Kendilerine mahsus Qingenecediye bilinen bir dilleri vardu. Halk ktiltiirii yagamlarr Tiirk-lerinkinden farkhhk gdstermezken bu toplum ile Tiirk aileler

arasrnda krz ahp verme pek olmamaktadr.

Kosova Torbegleri/ Ti.irkbaglart da srmf srmfhrlar. Genelde

Torbegler Bognak olarak bilinirler. Dilleri BognakEadan pek

farkhhk arz etmez. Ewelce Bognakgarun Srrpga olarak nitelen-

s Kaynak kigi, Necat Salah, 50 yaqlannda, Prizsenli, yiiksek tahsilli halen tica-

ret yapmaktadrr

Dag Oguz Elleri

dirildigi de olurdu. Tiirklerle Amavut ve Bognaklar arasrndaevlilik olabilmektedir. Genelde evlilik yagr 25 Ervarrndadr.

Kosova'mn Ba$rmsrz Cumhuriyet olmasr bu iilkede ya-Sayan biitiin halklann haynna olaca$r ifade edilmektedir.DiSer tarafta azalmrg olsa da Kosova'dan Tiirkiye'ye g6E

devam etmektedfu. Kosova'dan Tiirkiye'ye gdgiin durdurul-maSr ihtimali gimdiki gartlarda pek miimktin gdriilmemek-tedir. Tiirkiye'de yiiksek tahsil yapm4 genElerin Kosova'daig bulma ganslarr yoktur. Bu genqler gog-unlukla bir yolunubulup Tiirkiye'de kalmayr diiglemektedirler. Bu tiirden gdElerailelerinin bin bir zorlukla edindikleri tasarruflarm ve dahaziyade tagrnmazlann Bulgaristan drne$-inde oldu$u gibi el-lerin elinde kalmasr gibi bir kugkuya da yol aEabilmektedir.Kosova'da goEiin ydn de$igtirmesi ve bu iilkenin yeni ekono-mik projelerle Tiirkiye'den gdE almasr g6Eun ters dondiiriil-mesi de miimkiindtir.

Ogretrnenler Deme$inden aldr$rmrz bilgiye grireKosova'dan 700 grvannda <i$renci Ttirkiye'de yiiksek ci$re-nim gormektedir. Kosova'da 200 Ervarrndaki ofiretmen ile3.700 o$renci ana srmfindan fakiilteye kadar e$itim almakta-du. 2 fakdlteden Tiirk Dili ve Edebiyatr Fakiiltesi Prigtine'deEgitim Faktiltesi ise Prizser/dedir. Ayrrca ilk orta ve lise e$i-timi veren Prizsen deki cizel Ttirk okullarrmn krz ve erkek li-selerinin 2 ayn yurtlarr var. Tekkelerde halka ydnelik verilendini eiitim ise, kendi vasahnda siirdi.iriilmektedir.

Halk inanglarma gelince, Mamuga'da Eocu$a adrru anneve babasr bazen da daha btiytikler koyar ve ad konulurkenEocu$un kula$rna ezan okunur. Qocuklar iEin isimler genel-likle duvar takvimlerinden seEilirler. Kuran'dan veya do$um

123

124 Dr. Ya5ar KALAFAT

gtirriintin cizelli$'inden segilen isimler de vardu. Hayuh olsu-

na gelenler qocu$a dua ederlerkerL "6miirlii olsun", "nafakah

bereketli olsun", "anasl babasr ile hayrrh u$-urlu olsun"derler

Mamuga da gocuk diinyaya gelince do$"umtoyu yaprhr ve

bu toy Fabina ile kutlanrr. Do$umdan sonra geceleri drqarrya

Erkarrlmaz. Muhakkak grkacak ise kadrn bagrna bir gey almah

bagrm Ortmelidir. "LoSusanrn mezarl40 gUn aqrktr korunma-

sr gerekir" diye Anadolu Tiirk halk ktilttirtinde de bilinen bir

sdz vardu. Bebe$in korurunasl iEin de yashsrnm altrna 40 giin

Kur'an-r Kerim ve brgak ti.irtinden bir silah konur.

Altay Suroy'un evinde gdrdiifiim bacr resimleri arasmda

bacarun etrafina geqirilmig ozel halkamsr mimari ilaveler ol-

du$'unu gdrdi.ik bunlar bize oca$rn koruyucularr olarak an-

lahldr. Halk inanglarrnda oca$-rn bnzat kendinin koruyucu

oldu$'u inancr vardr. Gordus"timtiz resimlerin arasrnda Elba-

san da$larrna ait resimler de vardr. Elbasan, bize iilke basan

anlamrnda halk inanElarrndaki basmak ve basrlmak inanq ile

ba$lanh gdrtindii. Aybastr, Aydar kelimelerinde oldu$-u gibi,

Elbasan da adeta sahipli anlamr sakh idi.

Yagamayan erkek gocuklanmn yagamalarr igin kulakla-

nna kiipe takrldr$r olur bu kiipeler krz siisii verilmig erkek

Eocuklarrnm kulaklarrnda L5 yagrna kadar kalabilir' Boylece

o Eocuklarrn ya$ayacaklarrna inamlr. Eskiden k6ylerde bir

tencere suya kahve ddki.iliir belirli gtinlerde ikramr saSlamr

ve bu tiir kimselere kahveci denirdi.

- Tiirk ktiltiir cofrafyasrnda baqr bafih olmak bagrm bir geyle

' ba$lamrg olmak sahipli olma anlamma gelir. Sahipli kimsenin

sahibi tarafindan korundu[-u inancr vardu. Gece ba$h bagr ile

drgarrya grkan lo$usa kadrn muhtemelen kara iyelere sahipsiz

Da5 Oguz Elleri

olmadrsrm sahiplenilemeyece$i mesajmr vermig olur.

GenEleri baglarr ba$lanuken yakrn akrabalar atasrnda me-

sela hala dayr amca teyze Eocuklarr arasrnda hatta miimktinise akrabalar arsrnda evlili$in olmamasma dikkat edilir. Tor-

begler, Amavutlar ile Tiirkler arasmda evlilikler olabilirken,

Miisliiman olsalar da Qingenelerden krz ahp onlara krz veril-memektedir.

Mamuga ve genel Kosova Tiirklerinde srk ziyaret edilen

mekdnlar arasrnda Sultan 1. Murat'rn tiirbesi, Karabag Baba

Tiirbesi gibi olanlar vardu.

Karabaq Baba, tiirbesi etrafinda tavaf edercesine ddni.ilen

ydredeki yegAne tiirbedir. Prizsen deki bu ti.irbede her yil 5

Mayrs'ta Eok genig kapsamh Pilav Gtinti yaprlu. Kahlanlarbiitiin giinlerini orada geqirirler. Tiirbe ziyaret edilir dilekler-de bulunulur, tiirbeye Eaput/adak bezi ba$lamr, tiirbeye paraahlu, ttirbenin suyu igilir. Oraya drgardan su g6ttiriiliip ora-

da bir miiddet tutularak aym gi.in daha sonra iEilir. Havlu ve

benzeri egya gottiriip koyanlar olur. Burasr krsmet aErlmasr,

Eocuk edinme ve benzeri birEok gereksimin igin ziyaret edi-

Itu.

Tiirbenin tav#r saSdan baglamlarak sola doSru bir turdatamamlanarak yaprlr. ihtiyaqh gocuk gdttiriilmi.iq ise o ku-cakta tagrmr. Oraya gdttiriilmiiE ise kurban ttirti hayvanlar

tavaf esnasmda o hayvan dolandurlmaz.

Karabag Baba ziyaretleri miinasebeti ile ilginE olan tespitdrgarrdan tiirbeye su getirilip adeta oradan hikmet almasr sa$-

landrktan sonra kullamlmasrdrr. Biz daha ewel HakkAri'dettirbede bir si.ire bekletilerek giyilip durugmada yardrmcr

125

126 Dr. Ya5ar KALAFAT

olaca$ma inanrlan gfilmek inancmr ve Makedonya'da krsmetaqrlmasr iEin belirli gecelerde geng krzlann yazmalarmr tiirbe-ye brakrp sorua kullanmak iizere aldrklarru tespit etmigtik.Karabag Baba drneSinden ise tiirbelerde suyun hikmetininsuyun Vuzat kendisinden de$il ttirbeden geldi$ini 6$renmig

oluyoruz. B0ylece, kendisinde hikmet ararulan su ile hikmetlioldu$una inamlan ttirbenin suyu farkh mahiyettedirler, deni-Iebilir. Bunlardan birisinde suyun iyesinden gelen gUE di$e-rinde ise suyu da vasrta krlabilen ttirbedeki pirden gelen gtiE

sdz konusudur.

Prizsert'de Ummi Sinan Baba Tekkesi'ne gidi $eyh Hii-seyin $igko ile taruqhk. SaS olsunlar b:u,i kabul ettiler. itginqbulduS-um bir teghisse kargrlaghm Tekkenin Ehlibeyt Tek'kesi oldu sdyleniyordu ve Ehlibeyt'i simgeleyen remizler de

vardr. Bol resim Eektik. Ehlibeyt'i herhangi bir tarikat veyamezheple ddegtirmek bize gdre anlamsrz olur. Ancak Qorumyoresinde Alevi inanEh koyler iEin ehlibeyt denitigini hatrr-hyorum. $eyh Hiiseyin Efendi qevrede L0-11 tarikahn oldu-

$unu Sahady'$eyh Adi, Halveti,, Rufai, Kadiri, BektaEi gibitarikatlarrn da Ehlibeyt olduklanm soyli.iyordu. Bu konudasa$lrklr bilgi alamadrk vakitte dardr tekrar da ziyaretlerine gi-demedik. Tespitlerimizi ihtiyatla da olsa aktarmak durumun-daydrk. Halveti Tekkesinin faal oldugunu 2-3 Kadiri tekke-sinin oldu$unu ifade ettiler burasr Jakova'ya36 km mesafede-

dir. Bu arada Srbistart'da Prepeva gehrini Rahavige kdyiindeyeni bir Sinani Tekkesi inEa edilmektedir. Tekkeler etrafrndaAgrklar, rgrklar, dervigler yetigtirilmek derviglerden baglamla-rak el ahnmaktadrr. Halife Rabrt Ahmef bunlardan birisidir.Halen Sinan Baba Tekkesi'nde dgrk ve derviq yoktur.Dervig

Da5 OQuz Elleri

bir stire hizmet edip dgrk olmakta ve el ahp dervig olmaktadrr.Dervig olabilmek iEin el almak gerekir. Tekkede semahan{zikir hane ve sohbet hane'yi g6rme imkAmmrz oldu. $eyhHtiseyin Efendi halkrn tekkeye her ttirld dilek temenni ve sr-krnhsr iEin geldi$ini ve bunun gok do$al oldu$unu anlatmak-tadu. Her dilek sahibi ihtiyacr igin ilgili duayr okur ancak ignefestedir. Allah'rn vermesindedir, veren Allah'trr dualarda"Allah sensin bunun gifasmr veren biz duasrm yaphk" demek-tedir. "Ttirbeler, gizli ilim merkezleridirler, tiirbelerde hikmetvafdu" inancr vardrr. Dua ederken mesela "Ey Kufup MusaSen bizim elimizden tut Allah'a gcitiir" denir. Bunlar, buralarrMiisliiman yapmrglar. Allah'rn onlara vermig olduS"u bfo gogvar. $eyhin mezan etrafinda ddntlebilir $eyh Alem de$igincegiiciinii yitirmig olmaz qeyhlikte evladiye babadan o$ula ka-lan erbabiye de erbabrndan erbabrna kalandr. El alan dervig,mtirgidine sdz veren geyhinden bazr hikmetler dinen dervigveya benzeri kimsedir. Nefes'te nefes sahibi Allah'rn ismiile nefes eder, muska gibi yazdr$r Eizdi$.i iifledi$ her geydeAllah'm ismi vardu. Demektedir.

$eyh Hiiseyin TaE hakkrnda bilgi verirken, "tacrn igi su,drgr nurdur"'ve hrkayr da anlahrken " ya giikiir, ya sabrr yaMiirgit'' demektedir.

Adeta halk inanElarr derlerken gahit oldu$umuz geqmigedair bilgi verilirken denildi$i gibi hayahn her safhasrnda tek-ke vardr tespiti buralarda yeniden canlanmaktadu. Bu aradaPrizsen deki Rufai Tekkesi faaldir.

Balkanlarda halk seviyesindeki dini hayat farkh bir atrnos-fer yansrhyor. Kolonizator Ttirk derviEleri bu topraklara girer-lerken sosyal yapLyLEok iyi incelemig olmahlar. Balkan Bekta-

t27

128 Dr. Ya5ar KALAFAT

giliSini hazmeheden Balkanlardaki islami anlamak mi.imktin

olmadr$r grbi, balkan Bektagili$ini yerinde gormeden de Bal-

kanhalk dini hayahru anlamak da miimktin de$ildir. Haraba-

ti Tekkesi'ndeki Arnavut Bektagi ailenin sergiledi$ etkinlik,

bize Makedonya, Kosova ve Arnavutlukta ArnavutEulu$un

her vasatta gayret iEinde oldu$unu gdstermigti. Manastrda

Atatiirk Miizesinin kargr duvarrnda, Biiytik Arnavutluk ha-

ritasr, Amavutluk kamah hag ve sloganlarrmn bulunmasr Ar-

navutluk hareketini izlemek isteyenler igin baqka bir gdsterge

idi. Belki de Arnavutlara yapacaklan bagka bir gey brakrlma-

m1g veya kendilerince en gegerli yolu izliyorlardtBizitnij'ze-rinde durmak istedi$miz husus haliyle bu olamazdr' GeEen

yrlki ohri seyahatimizde, Yahya kemal Lisesi o$cetmenleri ile

gdrtigmiiq, karEr amaE adma gpzel etkinlikler yaprlabildif,ini

d$renmigtik. Bu defa Kosova'da Tiirk lisesine krsa bir siire

igin ufradrk ancak bu ttirden sohbetler iqin imkAn bulamadrk'

Daha ewelki seyahatlerden tegekkiir borcumuz olan hocala-

ruruzr da gdremedik. Ancak kitabrmrza minnet duygularrmrzr

yansrttrk. Ozetle Balkan Bektagili$ konusunda, batrnrn Deli-

orman Alevilif,ine neden bu derece onem verdiSr, Alemdar

Yalgrn hocarun Arnavutluk Bektagili$i ile bu derece yakrndan

ilgilenmekle ne derece hakh oldu$unu anhyoruz.

$urasr muhakkak ki Tiirkiye Cumhuriyeti ninbir Tekkeler

Tarikatlar politikasr ve bu ananda stratejileri olmahdrr. Biz ih-

tiyacr 15 yrl ewel Erbil ve Si.ileymaniye'deki tetkiklerimizde

de gdriip belirtrniqtir. Bu ifademizle tekkeleqmek veya tari-

katlagmaktan veya onlara kargr olmaktan bahsetmiyoruz' il-gilenilmek durumunda bulundu$unuz co$rafyamn halkrmn

bazr meyilleri var ise bu sosyal yaprda bazr kurumlaqmalar

Da5 Oguz Elleri

geliqiyor ise bu geligmelere gdziiniizii kula$'uuzr kapatamaz-

srmz. Bu potansiyel sahipsiz kalmaz ve do$asrnda size ait ol-

mak bulunan bir giicii size kargr kullananlar Erkabilirler.

Mamuga'da bir uygulamaya gahit olduk. Burada gelin ve

stinnetli Eocuk kasaba igerisinde dolandurlrlarken aym yol-dan ikinci defa geEmemeye <izen gdstermektedirler. Bu kurala

uyulmadrf,r hallerde gelinin Eocu$unun olmayaca$-rna inanrluAnadolu' da cenazenin mezarh$a gdtiiruldti$ii yoldan cemaat

donmeme$e Eahqr. Hatta bazr ydrelerde Erkrluken kaprdang*rlmrg iken ddniiliince evlere pencereden girildig-i olugmug

ve bunun izahn Oltiye veya k6tti ruha evin yolunu df,tebne-

mekmig Eeklinde de bir izah dinlemigtik. Mamuga'da GelinAlayr'nrn farkh yollardan dolaghrrlmasr, gelinin zrrt put baba

evine gelmesini dnlemek ve cenazesinin farkh yoldan gdtii-riilmesi de hortlamasmr dnlemek igin geklinde izah edilmek-tedir.

MamuEa Miisliiman Tiirk halkta gocuk siinnet yaprldr$rn-

da onu dayrsr veya amcasr tutar kirwelik kurumu pek yoktur.Stirurette Siinnet Dii$'iinii veya Si.innetZevki diye bilinen birgenlik yaprlu. Bu toyda yemek ikram edilir ziyafetverilir. Bu

genlik akgam 20.00 den gece 02.00-03.00 e kadar devam eder.

Ayrrca siinnet ewel ve sonra mevlit okutulur ve genlik daha

sonra yaprhr. Stiruret olan EocuS-un stinnet pargasr Eocu$unannesine verilir. Annesi o parqayl bir ddnem saklar.

Eskiden diinyaya gelen gocu$u btiyi.ikleri bir ellerindeorak olmak iizere yola qrkarrlar. Yoldan ilk geqecek olan kim-se onun gdbeSini keserdi buna; giibek kesme igine " kumba-ra" denirdi. Aya$r basmayan gocu$un ayaSrmn basmasr iEin

Cuma giinii camiye giden bir kimsenin cebine onun haberi

129

130 Dr. YaSar KALAFAT

olmadan qocugun gorabl konurdu. ilk grkan dig ekme$e sarr-lu ve kayah$a veya gahya atrhr ve "karga karga bu digi banaaltn dig ver" denir. Anadolu Tiirk ktiltiir co$rafyasrnda diE

bu gekilde kargalara ahlrken ekmeSe sarmak yoktur. Qrkandig mtinasebeti ile bir sagr yaprlacak ise, kargarun igine ya-rayabilecek ekmek ti.iriinden bir geylere sarmak daha makulgdrtniiyor.

Kosova'daki bir mevzuata gore i.ilkedeki biittin ebriklerKosova bayrai-rnrn yaru sua kendi milli bayraklanru da asabi-

liyorlar. i9 yerlerinde okullarda diigtin ve siinnet alaylarrndabulunan kasabrmn etnik yaprsrna gore Amavut ve Tiirk bay-raklarrm gdrmek miimktindiir. Siinnet dtif,'tinlerinde siiruretli

Eocuklann Tiirk bayragr egli$inde dolaghrrldrklarrru rahathklagdrebilirsiniz. Biz Mamuga'da erkek kardegini evlendiren ve

Eocu$.unu siinnet etfiren bir Tiirk aileye mis#ir olduk. Bdylebir gifte ddgtine de yrllarca evvel Agkabat-Tiirkmenistart'datorununu stinnet ettiren ve o$lunu evlendiren bir ailesininmisafiri olmugtuk.

Mamuga halk inanglannda gocufl-un Erkan ilk diginde pi-lavh genlik yaprlr. Diqin patladr$rm ilk gdren gocu$a bir he-diye almaya mecburdur. Bu genlik Ti.irk ki.iltilr co$rafyasrndaDig Toyu olarak bilinen uygulamamn Kosova Tiirklerindekitezahiir geklidir.ilk digin patlamasrnda kagamak olarak bili-nen haglanmrq mrsudan bir ikram hazrrlarur. Patlayan digi ilkgdren Eocu$a bir hediye alrr.'

Koyunlar ilk kuzuladrklannda haglama yaprlu ve yakrngevreye da$rhlu. Bununla amaE kuzulamarun bereketli olma-

e Kaynak kigi, Elvan Sallah, PriZsenli 45 yagrnda lise ii$retmeni)

lm Kaynak ki5i, Elvan Salahtor Kaynak kigi, Rahman Mazrak, milletvekili40yagrnda Mamugah

Da5 OQuz Elleri

srdrr. Gerek kaqamak ve gerekse haglama sagr tiirleridirrer. Buttir uygulamalar Tiirk kiilti.ir co$rafyasrnda qok yaygrndr.

Bu ydrede de Ya$mur duasrna ve gok yagan ya$muru dur-durma duasrna Eok nadir de olsa grkrlrr. Eskiden ya$.mur du-asma bog arazilerde yaprlrrdr. Sahipli yerde ya$mur duasrna

Erkrlacak ise sahibinden izin ahnmasr gerekirdi. Zira sahibininhakkr gegmemeli idi. ig yeri ve evler sa$ elle agrlrr ve buralarasaS ayakla girilir, Erkrlrrken de saS ayakla E*ilu.ig yerleri ka-pahlrken Allah bereket versin ve Allah korusun, denir. ,,

Mamuga ve gevresinde gegmigte askere giden geng iEingenlikler yaprlrrdr. Bu qenliklerin kurallan vardr ve uzu stiresoylenirlerdi. $imdi Kosova'da askerlik kalkrnca bu genrikrer-de kalmadr.

Mamuga'da ilk trmaS-rn kesimi ile ilgili bir tespitimiz ola-madr. Ancak eskiden kesilen hrnaklar basrlrr topra$a gdmii-liirdii. Trrnak odarun igerisinde kesilmezlerdi. Haftan:n mu-ayyen tinleri tunak kesmenin daha uygun oldu$una inamhr-dr. Qocu$un ilk hrna$: kestirilirken ileride seEmesi istenilenmeslek de belirlenmek istenir. Hangi meslekten olmasr iste-niyorsa qocu$un hmaklarr o meslekten birisine kestirilir. Buydrede ayru giin Eocuiun hem el ve hem de ayak hrnaklarmmkesilmemesi gerektifi inancr vardrr.''Bu inanca uyulmadrs.rtakdirde Eocu$un Olece$ine inarulu. Bu uygulamayr biz ilkdefa gdrmtig oluyoruz. Bizin tespitlerimizde gocu$un oni,ine,kalem, silah ve benzeri gibi bir geyler konur o, onlardan han-gisine uz€lnlr ise ileride o mesle$i segece$ine inarulr. Bazen

131

132 Dr. Ya5ar KALAFAT

da gocu$-un gbbek pargasuun gdmiilece$ yerden hareketle

ilerideki mesle$ tahmin edilmek istenilir' Mesela cami duva-

rrmn dibine gdmiilerek din bilgini olmasrmn istenilmesi gibi.

Mamuga'da gece aynaya bakrlmaz. GeEmigte gece aynaya

bakamn cinlerle konugacairna inamlu ve dof,-ru bulunmaz-

dr. Cinlerle konugma veya kargrlagma izah edilirkeru cinlerin

gece aynaya bakhklarrndan hareketle bu izah yaprlabilmek-

tedir.

Mamuqa'da dliiniin ardrndan 40 unda mevlit okutulur. 7

sinde,6. ayrnda ve yrlmda mevlit okutanlar da olur. 52. gece-

sinde 52 tag okutulur. Okunanbu taqlar okundukEa saklamlrve 52. giiLn gelince <ilen kimsenin mezarrna konurdu' 7 *n<iliiniin kabri bagrnda yasin okunur.Her Cuma giinti dliiniinyaknrlarr mevtayr ziyaret ederler. Eskiden oltimler sala veri-

lerek duyurulurdu. Bu yorede Cuma salasr okunmamaktadr.

Tiirk kiilttir coSrafyasrnda 52 nin yaprldr$ bilinmektedir.

Di$er taraftan yaSmur dile$.i ile 52 taga 52 ihlAs siiresi oluna-

rak yaprlan uygulamalarr da hatrhyoruz. Ancak 6liin iein 52

tag okunduSunu yarulmryorsak ilk defa rastlamrg oluyoruz'

Yorede 6lii iEin yaprlan helva drganca da$'rhlmaz taziye

igin eve gelenlere ikram edilir,4 Cuma tekrarlanu.Dahaziya-

de arife ve kandillerde helva yaprldr$ olur.

Mamuga'da Cuma hutbeleri semtin cemaatine gdre Arna-

vutqa, BognakEa ve TiirkEe okunmaktadu. Bunlardan Sinan

Paga ve Emin Paga Camilerinde hutbe Tiirkqe okunur. Birkag

dilden birden hutbe okunan camiler de vardu.

1@ Kaynak kigi, Elvan Salla

Da5 Oguz Elleri

Yorede Muharremlik tabiri yerine Nevruz tammr da ya-

prlmaktadu ve Muharremlik tekkelerde qok canh geqmekte-

dir. Muharremlik ile Nermrz un eg anlamda kullamldrgrm biz

Suriye'de Bayu-Bucak Turkmenlerinde de gdzlemigtik. Bu

merasimlerde dervigler gahadet Eeker, krzgrn demir digler sig

sokarlar. Vticuda gig sokulmastna "degmek" denir. Prizsen'de

Sinani ve Hasani tarikatlarr daha aktiftirler. Tekkelerde ma-

temhayah gerekti$ gibi yagamr. Muharremlikte L0 gtin orug

tutulur bu siirede saf su igilmez, ayran gibi geyler iqilir. iftar

yemeklerinde et yenilmez yenilecek etyafisu olmahdr. Etsiz

olan bu yeme$e posna denir. Muharremlikten grkrnca genlik

Nevruzla baglar. Ttirk islam ktiltiirlii coSrafyarun sair bdlge-

lerinde oldu$u grbi" Muharremlikte do$al olarak ertelenen

dti$iinler bu aydan sonra yaprlmaya baglamr' Eskiden Mu-

harrem ayrnda Eamaqr da yrkanmaz ve siislenilmezdi.'*

Kosova Ttirklerinde hammlar bayram gezmesine gltmez,

evlerinde misafir beklerler. Bayram dolagmasrm erkekler ya-

parlar. Bu gevrede bayramdan bayrama gdriigebilen akraba

hanunlar vard[. "'Mamuga'daki ttirbeler arasrnda Karada$'dan geldi$i ifade

edilen Molla Fazh vardrr. Tiirbesi kdytin mezarh$rndadu.

Mezar tagma eskiden para buakrlr ve orada mum yakrludr"*

Qamagr yrkanmamasr sadece siislenme ile ilgili olmama-

h. Bazt yorelerde bebe$in ilk 40 giin gamagrn yrkanmaz. Bu

uygulama da koku fakt<irti de aranabilir- Kokuyu korumak

Kaynak kigi, Elvan Salah

NalAn Kasrmvar, Prizsenli istanbullda ytiksek tahsil d$rencisi olan 20 yaqla-

nnda bir Tiirk krzr

Kaynak sahrs,Mustafa Kiirze, Mamu$ah 45 yagrnda

i33

lm

1U

134 Dr. Ya5ar KALAFAT

veya kokuyu deSigtirmek suretiyle kara iyelerden korunul-mug olunabilir.

Ydre Ti.irklerinde agure ayrnda a$ure yaprhr. Agureyi heraile kendisi igin yapar ve tiiketir. Qevreye dafrtma uygulama-sr yoktur. Ewelce gegmi$ yrllarda komqulara da agure daSrt-

ma inang ve uygulamasr vardu. Uzun siire ydrede yoksullukyaganmrghr. Agure taba$r geri gdnderilirken yrkanmrg olur.Agureyi getiren qocu$a hediye veya haEhk verilir. Agure gdn-deren eve, agureyi alan aile de agure yapm$sa gdnderir.

Bu kiiltiir Eevresinde gelin baba evinden Erkmadan ewelson bir daha aynaya bakar, bu esnada evlenmek isteyen krzarkadaglarrrun isimlerini sdyleyerek onlan EaSrru. Onlar dagelinin ardr sra aynaya bakarlar. Orada olmayan krsmetininaErlmasr istenilen krzlarn sadece isimlerini sdyler. Bu uygu-lamada yagh krzlara oncelik verilir. B6ylece tez zarnanda krs-metlerinin aErlaca$rna inamlu.

MamuEa ve Kosova'mn diSer Tiirk ktiltiirlti kesimlerindegece aynaya bakrlmaz ve bu kurala uymayanlarrn garprlacak-

lanna ytiz felci geEireceklerine inaruhr. Krnk ayna evde tu-tulmaz kullamlmaz krrrlrr krrrlmaz ahlu. Esasen kurk hiEbirgeyin mesela bardak, tabak ve benzerlerinin gatlamrE olsalardahi kullamlmalarr cihetine gidilmez "iyi de$ildir" denir vebunlar atrlrrlar.Krnk aynaya bakrlmasrmn sakrncah bulunma-sr izah edilirken, kurk ayna insam Eift gdsterir ki bu da baka-run korkmasrna yol agabilir denilmektedir.'*

Bu gevrede dof-umdan sonra lo$usa harum krrk giin ayna-yabakmaz, bakhrrlmaz,yij.ziJ'nijr gdrmesi istenilmez Bu inanE

tF Kaynak kigi, Arif Mazrek, ingaat ustasr, 40 yagrnda, Mamugalrrr Kaynak kigi, Arif Mazrek, inEaat ustasr, 40 yagmda, Mamugah

Da5 Oguz Elleri

ve uygulamalar Tiirk kiiltiir cotrafyasrmn di$er ydrelerindede aymdr. Bu ydrede de Tiirk kiiltth coSrafyasrun sair yer-lerinde oldu$u gibi Kur'an-r kerim okunan yerde aE* aynatutulmaz ya iistii drtiiltir veya asrlmakta oldu$u yerden in-dtuilir.

Tiirk kiilttir cof,rafyasrnda yolcunun arkasrndan yolu aErk

olsun dile$i ile su ddkiiliirken ayna da tutulur. Kosova Tiirkktilttir co$rafyasrnda yolcunun arkasrndan su ddkiiliir ve fa-kat ayina tutulmaz

Bu gevrede gelin almaya gidilince birisi Kur'an*t tutar veonun iizerine bir gewely'simit konur. Bir fincan da bal bu-lundurulur. Gelin yeni evinin egi$inden iEeri girmeden par-maklarr bala bahnlu ve balh parmaklanmn kaprya siirmelerisa$lanu. Sonra eve ahmp oturtulur. Bir dizine bir erkek gocukoturtulur. Bu gocuk gelinin Eorabrru grkarak igindeki paraylalu. Di$er dizi ve Eorabr igin de aym sey yaprhr. Bdylece ge-lin balla tathhgr ve para ile de bereketi ile gelmig olur inan-cr vardrr. Daha sonra gelin yaknadan ewel onun yata$rndabir erkek Eocu$-un yuvarlanmasr sailarur, bununla amaE yenievlilerin ilk Eocuklanrun erkek olmalanmn saSlamlmasrdu.Kur'an yeni evlilerin odalanna asrlu. Simidi gelin ve damatbirlikte yerler bununla anlahlmak istenilen omiir boyuncabirlikte yagayarak birlikte paylagmalarrm dilemig olmaktrr. ''

Gtivey gerdekten grkrnca, gelinin annesi siganisa ile geli-nin odasrna gider. Bu yeme$i gelin ve damada yedirir ve ar-tanrm misafulere ikram eder. Siganisa Srrpga bir kelime olupstit, yumurta, un, kabartrna tozunun yagda krzarhlmasr ile

r35

r36 Dr. YaSar KALAFAT

yaPilu

Mamuga'da ve Kosova'run di$er Tiirk bolgelerinde evlen-melerde krna gecesi daha ziyade eskiden yaprludr. $imdiler-de kdylerde bu uygulama devam etrnektedir. $ehir merkez-lerinde bu isim altrnda e$lence yaprlmakta ancak krna yakrl-mamaktadrr. Krna gelene$ sadece krz krnasr olarak devametmektedir. Ydre evliliklerinde mevlit gelene$i yoktur

Bu gevrede dliiye krna yakrlmaktadr. Krna bilhassa bay-

ramlarda yagh kadrnlarca yakrlr. Yuyg- bir inanca gdre krna

yakrlan yer cehennemde yanmaznu$. rG

Mamuga ve Kosova'mn di$er Tiirk bdlgelerinde gelin ha-maml gelene$i yoktur. GeEmigten de bdyle bir uygulama ha-

hrlanmamaktadr.

Bu ydrede hamile kadrmn carurun EektiSi $eyin ona veril-mesi sa$lanmasr gerektif,i inancr vardrr. Bu istef,e uyulmama-sr halinde bebe$in diigebilece$ine inaruhr. Hamile hammrncanrrun ekqi veya tath iste$"ine gdre bebe$inin erkek veyakuolacaS-rna inamlrr. Strekli kogturan erkeye yerikliyormusunanlamrnda, " Bu rsrarln niye, diigiireceksin" denilirken, Ye-

riklemeVaqerrne kastedilir.

BebeSin cinsiyetinin belirlenmesinde geqitli ydntemler var-du. Mesela dik yiiri.iyen hamile harumrn krzr sakh ytiriiyeninise krzr oldu$una inamhr. Tiirk ktiltiiriiniin bu coSrafyasrnda

da stitkardeqligi vardr ve siitkardegler evlenmezler. Ayncasiitanne de vardrr. Ancak siit hakkr bilinmemektedir. u"

Qevrenin dinlerinde mezarhklar farkhdu. Her halk kendi

1B Kaynak kifi, Arif Mazrek, ingaat ustasr, 40 yaqrnda, Mamugah1B Kaynak Kiqi, Elvan Sallah

Da5 Oguz Elleri

mezarhf,rna dliistnii gdmer. Kar4rk mezarhklara rastlaml-fi.t.Az.

Mamuga ve qevre Ttirk kulttirlu halklannda cenazenin ilkg0nii cerurze evinde yemek yaprlu ve bu yemek genellikle etlifasulye olur. Di$er gtinler akrabalar cenaze evine yemek ge-

tirirler. Bu y6rede 6lmti9 bir yakrmru riiyasrnda g6ren kim-se Kur'an okur veya okutur. Bu derece dnemsenen bir di$erhayr igleme gekli de dullarrn ve yetimlerin evlendirilmeleriiglemidir.

Bu Eevrede 6ltim giinii hanrnlar kabristana gitmezler.Daha sonra 7 *ndevamh her sabah giderler. Mezarhktan ke-sinlikle evlere bir gey getirilmez. Sadece 6zel haller iEin toprakahmr. Olen kimsenin yakrm olen kimseye hastahk derecesin-de tutkun ise, bu toprak onun haberi olmadan onun cebine

konularak 3 g0n kadar kalmasr sa$lamr, bu tutkusunun so-

$"umasr amaqlamr..

Mamuga ve gevresi Tiirk halk inanE kiiltiiriinde gdk ku-gatr ile ilgili ilginq bir tespitimiz oldu. Burada Gdk kuEa$rnrn

bir yerden bir yere su tagryrcr olduf"una inamhyor. Gdk Ku-ga$r yere veya denize do$"ru e$ik ucu ile su ahp oradan busuyu bagka bir yere tagrdr$a inamlmaktadu. Bu tespit ile bukonudaki bilgiler zenginlegmiElerdir.

Bu ydrede gdk gfirleyince gimgek gakrnca halk bildi$i ayet-lerdenbir geyler okumaktadu. Okuma esnasrnda Allah a srir-mhr, korku yaSarur ve kapr pencere gibi yerler kapahlrr.

Prigtine'den Uskiip hava alamna gidiyoruz. Yolda Ohri'dekurultaya kahlanlarla birlikte kutladrSrmr z kadir gecesini am-yoruz. GenElerden birisi gtizel sesi ile Kur'an okumug Orhan

137

r38 Dr. YaSar KALAFAT

hoca duasrm yaprruq ve hazulanan helvayr paylagmqhk. Sr-

mra gelirken ortak bolgeden gegiyoruz. Burada bir krsmr atrlfabrikalar var. Bunlardan bir krsmmr Tiirkiye'den igadamlarr

Eahgurryorlar ve hem maddeleri Tiirkiye'den geliyor. Yol bo-

yunca genEler beni giincel ideolojik konularda konugturuyor-lar. UlkUctiniin Fethullahcryr ve Fethullahcr'mn tilkiiciiyii an-

lamak istemedi$i, devletin ise Eok kere bagrm kuma sokmug

deve kugunu andrryor. Taraflarda birbirlerini anlama gayretiyok. Ulkenin genEli$inin, aydrumn bdltinmesi konusundahala bir deneyim edinememig bir milletiz.Taraflarla diyalogkurmaya kalkrp itham ve tohmete muhatap olmamak mtim-kiin de$il.

Ohri' deki kurultayrn bilgi gdlenine "Gegmigten Giintimii-ze Balkanlardaki Tituk Kiiltiir Stratejileri" isimli bildiri haztr-h$r ile kahlmrghk. Bildiri metrrimizi konuyu tamamlama adr

y azLrrlu;tn kapsamrna aldrk.

oHRi GENqLiK KURULTAvI BiLGi 5Olrrui iqirrtHAZIRLANAN BiLDiRiSi

J]u yazr metnimde konuyu ele ahrker{Tiirk Ktilttir Co$raf-L)yasr' ve 'Tiirk Kiiltiirlii Halklar, tammlamalarr iizerindede durmaya gahgaca$u.Bu tammlarla ilgili arayrgr siiper gii-ciin Orta Do$-u ve Kafkasya' da izledigi Ttirkli.i gii ve Tiirkiye,yidrglayrcr politikalarr tizerine baglatmrghk. Bahda AB nin Fran-sa tarafindan ayrr ve Almanya tarafindan da ayrr formatla ge-ligtirilen Ttirk ve Ti.irkliik kargrh tutumla'Tiirkiye,yi iyideniyiye yeni ve ciddi arayrglara itmigtir. Bu itibarla Balkanraragegilmeden ewel krsa bir genellemenin yaprlmasr gerekecek-tir. Konuqmamrn birinci bd,liimiinde ABD ve AB karqrsrndaTiirkiye ve Tiirkliik i.izerinde duraca$rz. Zira Balkanlardavar olabilmek cincelikle bu iki giiciin gok iyi izlenebilmesi ilemiimkiindiir.

Tiirk Kiiltiir co$rafyasr ve Ttirk Ki.iltiirlti Halklar tarumla-nna geemeden, bu geEigi kolaylaghraca$r igin ve bu izahlarabir althk olaca$r igin tiEer beger ciimle ile Tiirk kultiir miuiyet-giliginin d<jnemlerinden veya ktilttir milliyetqiliEimizin teza-htir safhalarrndan sciz etme$e qahEacaSrz. Boylece Avrupa,yabakrg da kolaylagacaktrr. Mesela Cumhuriyet arifesindekiTiirkqiiliikten veya islamcrhktan de$il de osmanhcrhktan biriki satrr sdz edeceSiz. Bunu Osmanhcrhk savunuculuf"u adr-

140 Dr. Ya5ar KALAFAT

na de$l de, konu Balkanlar oldu$u iEin Osmanhcrhfrn genel

esaslarrrun hahrlamlmasl gerektigine inandr$mrz igin yap-

maya qal4aca$"r2. Osmanhyr ve on Tiirklii$ti bilmeden Bal-

kanlarda Tiirk Stratejisi olugturulamaz kanaatindeyiz. Ayrrca

aym amaEla Tiirkiye Cumhuriyeti'nin baglangrq doneminden

bir siire sonra bag gdsteren genel politika ve ddnemindeki

Tiirkgii, islamcr ve solcu hareketlerden de bahsetmek gere-

kebilecektir. Bununla muradrmrz. Mutat drg politikarun gu-

niimtieiin diinya konjonkti.irti itibariyle qdziim tiretici olma-

dr$rm, Tiirk milliyetgili$i adrna siyasi kadrolarca yaprlmakta

olan girigimlerin bekleneni verebilecek kapasite ve kalitede

olmayrg[u anlahnak iEindir. Stratejik bir vasat olabilecek olan

sebeplerdenbirisi de, Ti.irk solunun diinya genelinde ttikenen

sol ile birlikte tiikenmio olugu ve islami diyebilecesimiz hare-

ketin ise kazandr$a dnemin vurgulanmasrdrr.

Yakrn gegmige gdyle bir bakrnca kaderini nerdeyse % 100

varanbir ba$rmhhkla ABD ye ba$layan Tiirkiye, bir gon ABD

ile menfaatlerinin Eeligebilece$ini, bu ihtilafin hayah noktala-

ra varabilece$ini diigiinmemigtir' Ta ki,Beyaz Saray'rn Evan-

jetist diinya hAkimiyet politikasrnda ortagr israi(in de vaat

edilmig topraklarm bdlgedeki sdzci'isii oldu$unu, bu toprak-

larrn tizerinde Tiirkiyelin de kurulu bulundu$unu anlayrnca-

ya kadar

Bu noktada Tiirkiye'yi 2 gey bekliyordu. Bunlardan birisi,

israil ABD ittifakrnrn yamnda yer alarak israil'in bdlgedeki en-

gel kabul etti$ iilkelerle birlikte hareket etmesidir ki, bunun

anlamr Tiirkiye nin dindaqr, ortak tarihi arka plaru olaru etnik

akrabahk dahil kiiltiir de$erlerinde miigterekler bulunan iil-kelerle Eok ciddi ihtilaflara girmesi demektir. Bu,Ttirkiye'nin

Dag OQuz Elleri

kendisine de srra gelinceye kadar yalruzh$a itilmesi idi. ikin-cisi ise, tarihi kiiltiirel ve ekonornik ba$larr bulunan bcilgehalklan ile birlikte hareket etnesi demektir.. Belirtilen tablo-da, Ti.irkiye her iki halde de gozden Ekanlmrg durumda idi.Evanjelizmin ciniindeki Fars ve Arap engeline gans tarunmaziken, Ttirk engeline toleransh davramlmasr beklenilemezdi.

AB'nde, bu arada Balkan ti:lkelerinde, Ki.irt meselesininnasrl algrlandr$rnrn net olarak gdrebilmesi gerekir. Bura-dan hareketle denilebilir ki, israil ABD ittifakrmn Kiirt kar-h olugturmasr teskere olayr ile ba$lantrh olmayrp qok dahaewel tezgAha konulmug bir dokuma idi. Yine buradan ha-reketle PKK-Barzani-Talabani dayarugmasrnrn sa$lamlmasrve PKK'mn dokunulmazh$rmn temin edilmesi, son olaylarlaizah edilebilecek bir konu de$ildir. Evanjelizm Fars, Arap veTiirk olmayan geqici ve sorun yaratamayacak bir araE arafiu$ve onu geligtirmigtir. Basrna yansryan aErklamalara gdre bolge-de kayrp oldu$u resmen teyit edilmig Amerikan silahlarrndansade kaleginkoflarrn sayrslL85 000 dir. Ayrrca 100.000'i agkrnABD kalagnikof silahuun IraKa kagak olarak sokuldu$u daitalyan Savcrhsrnca tespit edilmiptir. Bolgede ABD ve AB'niKiirt ebrik ayrrmcrh$run destekleyiciligini yaphg tespitininasgari 30-40 yill* izahr yaprlabilir. Batrda stratejik arayrgla-ra giren Ti.irkiye do$-usundaki geligmeleri ve bu geligmelerigekillendiren gticii gdrmezden gelemez. Mesele doSuda dabahda da kimlik meselesidir ve kiiltiir kirnligi belirleyen asliunsurdur. Tiirk ktiltiir co$nafyasr giiphesiz Tiirkiye Cumhuri-yeti srnrrlarr ile srmrlanmamrghr.

Ttirkiye lrak'ta yrkrlan tarihi eserlerle, yakrlan ki.ittiphane-lerle, ya$malanan miizelgrle Ttirk kiilttir tarihinin de darbe

141

142 Dr. YaSar KALAFAT

yemekte oldu$unu, bolgeye getirilmek istenilen kiiltiir adr-

na, <ildiiriilen her Irakhmn dili dini, ukr ne olursa olsun yokedilen ktiltiirel kimligin mimarlanndan birisinin de kendisinioldu$u anlayrp tepkisini gdsterememigtir. Si.irek[ ABD'ninafzrmn igine bakmakla yetinmigtir. Bu teghis Balkanlar ve

Balkanlardaki Bognaklar gibi Tiirk kiiltiirli.i halklar iEin de ge-

Eerlidir.

Bu tespitin 30-40 yrlhk izahr yaprlabilir. Talabani veBarza-

ni nin barrgturlmalarr, Ankara siirecinden sonra Ti.irkmenlerve Ttirkiye'nin devreden Erkanlmalarr, Irak Tiirkmen bdlgesi

planh bir gekilde ikiye bdliiniirken Kiirtlerin yapay 36 paralel-le giiven igine ahnmalan pergembenin geliqini gargambadan

tahmin ettiren hususlardr. Ttirk stratejisti bunu gdriip kargr

tavr ser gileyememigtir.

Bir krsrm aydrnrmrzrn maalesef milletlerin gok saytda et-

nik grup iEerebilecefini kavrayamarm$ olmalarr, etnik milli-yetgiligin kargrsmda dar anlamda Tiirkli.igti grkarmalanna yolaEabilmigtir. Hala ekrisiteye baskrnrn milletlegmeyi kamErla-

dr$m, milletlere baskrmn da milli suuru yiikseltti$ini igerde

ve drgandaki birileri anlayamamrgtrr. Bir krsrm aydrmmrzrn

anlamakta zorluk qektiSi husus, Balkanlardaki Tiirk ktilttir-liis'ti giintimiize getiren faktdrtin ayru etno kiiltiirtin Pareasloldu$umuz, dilve din farkr olabilmesi halinde dahi, ayru di.i-

gtince biEimini halk seviyesinde benimsemig olmastdrr. Geqen

zaman dtekilegtirmeye muhakkak ki gok gey katrmgnr. Biz

ddni.iptim iEin yeterli mirasa sahip olduf^umuz kanaatini tagr-

yorvz. Otekilegtirmede halk kiiltiiriirriin yerini ve <lnemini bi-lemesek, ddniigiim igin ne derece gansh olduf-umuz gerEe$ini

kavrayamayrz. Arayqr iqerisinde bulundu$umuz yaprlanma

Da5 Oguz Elleri

ile yeniden bir telkinden yola Erkmayrp, "kendi olabilme,, ol-gusunu canh tutaca$rz. Buradaki "kendi" eblik kesimlerdensadece birinden birisine ait olan de$ildir. Bu evrensel mo-delleme de birlikte yagaya gelmig halklann ortak iiri.inlerivardu. Otekilegtirme siireci AB ve ABD tarafindan her ttir-lii silahh miidahale ddhil ama gerEekten her ti.irlii mtidaha-le ihmal edilmez iken, size yani bayraSr taqrma durumundaolan Tiirkiye'ye sadece, sadece kendisine hahrlatrlana bahpgihnesi iken, do$unun yapnug oldu$u bah ile senteze gire-rek yol alabilmektir. Balkanlardaki kiilti.irtimiizle biitiinlegmesiirecinde guursuz davrarup otekilegmenin bizim elimizle ya-pilmasrna izin vermeyelim. Ddnem, kiilttirel kodlann bozul-masr siirecini durdurma ve slogancrhsr brrakma dcinemidir.Yitirilmesi istenilen ruhu, Balkanlarrn Ti.irk ki.iltiirlii halklarr,Anadolu Tiirk kiilttirliilii$-iinden daha saihkh kavramakta-dr. Bunun izahr ise, bize gdre oryantalizm Balkan TUrklii$tiigin uygulamasrun baEka bir safhasrnda olugu ile yaprlabilir.Neden Anadolu Tiirklii$iintin bir Cengiz Ayrtmatov,u yokveya neden bizimAyrtmatov penceremiz yok.

Bdylece denilebilecektir ki, Ttirkiye'nin Ortado$u,da ol-du$u gibi Balkanlarda da kendisini anlatabileceSi, paylagh-

f,r ortak deSerleri olan bir alana ihtiyacr vardrr. Bu alan nasrloluqturulabilir, geEmigten gi.iniimi.ize gelenbu ihtiyaca uygunbir vasat var mrdrr?GeEmiEte Ortadof,-u veya Balkan iilkelerihatta Kafkasya ile birlikte iiretilmig ve kabul gcirmtig Tiirklti-Se ait bir algrlama gekli var mr drr? Bu olgu giiniimtize uyar-lanabilir rni? Bu arayrgta Ortak payda ne olmah?AB ve ABDtarafindan srkrghnlan Tiirkiye ve Tiirkliik konularrnda muh-temel kimlik anlayrgr ne olmah?

143

Dr. Yatar KALAFAT

12 Eyliil gelinceye kadar Tiirkiye'de saS ve sol aktivistler

bir gekilde krhflandurlmrg, magalarla duyarh kadrolar ayru

kefeye konulmugtur. Qegitli Kiirtqii gdrtiEler aralarrndaki kar-

grhkh kontrol edici kuruluglara ra$men bir Eah altrnda topla-

mlmrghr. ulusal Kurtulug strateji Eatrsurda yaprlandrrlan tek

drgiit PKK. emrine havale edilmig ve PKK da Irak KiirtEii po-

tansiyelle birlikte Evanjelist yaprlanmanrn emrine verilmigtir.

Tiirkiye nin Balkan iilkelerini de kapsayan co$cafyada baqa-

rryla anlatabildigi bir Kiirt konusu izahr yoktur. Bunun di$er

aErklamasr Ttirkiye, Ki.irdii de kapsayan Ttirklti$iinii aErkla-

yamamasrdr.

Evanjelizmin, Protestan Yahudi goriig harmanlamasrrun

bir sentezi olugu bir yana, konurnuzla ilgilisi kadarr ile ma-

hiyeti, Allah'rn birinci srnrf kullarrna ikinci srmf kullarrmn

kd,leliSinin Allatt'rn emri oldu$una inamlmasrdrr. Konumuz

itibariyle demigtim, bu anlamda deyinmek istedigimiz husus,

Nizami Alem' dir. Evanjelizm mtinasebeti ile andr$amrz Niza-

mi Alem Allah-rn kullarrna higbir dil, din, uk farkhh$r g6zet-

meksizin, onun emriyle, onun kullan olduklarr iEin eqit idare

ederek hizmet etrnektir. Bu uygulama do$aldu ki, Afrika, Or-

tado$"u ve Kafkasya'da olduSu gibi Balkanlarda da aym idi.

Bir gerge$ bilmek ile onu savunmak farkh geylerdir.

Tiirk stratejisinin en bUytik zaafi, hasmrn tiretti$ stratejiler-

le ne yapmak istedisini ve bu stratejilerin Ti.irklii$e ve Ti.irklere

h*gr noktada ne gekilde etki yapaca$rn:n hesaplayamamrg o1-

masrndadu. Daha dnemlisi ecdat h*gt haller kargrsrnda hangi

stratejileri iiretti, g0niimiiz itibariyle bunun anlamr nedir? Ko-

nusu giindemine almamrg olmasrdu. Balkanlarda Ttirk strateji-

lerininbelirlenmesl Balkanlarda; ABD ve israil oncelikli olmak

Da5 Oguz Elleri

i.izere AB, RF, Arap stratejilerininbilinmesi ile mi.imki.indiir.

Ortado$u'dan sonra, Tiirkliik-Stiper giig itEkilerini dah+

geniq bir alanda gdrebilmek adma Kafkasya'ya bakrlabilir.

Siiper Gtig Kafkasya'da, Azerbaycan topraklannrn Erme-

niler tarafindan iggal edilmip olduSu, Birlegmig Milleder-ce defalarca aErklanmasma ra$-men, Ermenistar{a yaphnmuygulamamrghr. Ermenistan'a demokrasiye en fazla hiz-met eden iilke unvaruru verirken, Azerbaycan'r terdrist iilkeilan e'bnigtir. Milli Meclisini basan ErmenistarLa de$il, uzunbir siire Azerbaycan'a ekonomik ambargo uygulamrghr.

Azerbaycan'rn % nispetinde ntifusa sahip olmasma ra$men

9 katr yardrm alabilen Ermenistan, Amerika direkt ve dolayh

yollardan da askeri yardrm almrghr. Her vesile ile ABD Parla-

mentosu Tehcir konusunu oylarken, iggal edilen Azerbaycan

topraklarrm giindeme getirme$i dahi di,igiinmemigtir. Bal-

kanlara gegmeden ABD'nin orta do$u ve Ka{kaslarda Tiirk ve

Tiirkiye'den de$il Ermeni, Kiirt ve Yahudi'den yana oldut-usdylenebilecektir. AB ve bu arada Balkanlarda durum devlet-

ler bazrnda ele aluunca farkh de$ildir.

Bu boliimt dzetleyerek diyebiliriz ki, orta dofudaKafkasya'da ulus devlet kargrtr etnisite yanh strateji izleyen

si.iper Sue, her iki bdlgede de Tiirkiye ve Tiirkltik yanh stra-

teji izlememiqtir izlememektedir. Bu gtinden geleceSi okuma

gerektiSinde siiper gtiq yarumrzda defildir. Di$er taraftan

iran boyutu farkh bir <inem arz etmektedir. Sonuca giderkenkoyaca$rmrz teghis iran-Ti.irk-Siiper giie iligkilerini de igerici

olacakhr.

Bize gore Ti.irkiye Balkanlarda ilk stratejik hatayr bolgede-

ki Ti.irkliigtin iki yakasrndan birisi olan Bulgar Ti.irklerini yok

145

Dr. YaSar KALAFAT

saylp Evladr Fatiha'na yo$unlagmakla yapmrghr. Ikinci ciddihatayr ise, Balkan TiirkliigiiLntin belini kuma pahasrna Evla-

dr Fatiha'na Anadolu kaprlarrm agmakla yapmrghr. Bu siyasi

siireg Tiirkleri Avrupa'ya misafir olarak gidip ev sahibi iste-

meyince geldikleri yere geri ddnen durumuna diigiirmiigttir.Oryantalizmin Anadolu Tiirklii$u iEin diigi.indti$ii de bun-dan farkh de$ildir. Asgari ynzy:d ewelinden siyasi ktilttirelve ekonomik kimligi belirlenen batrmn muhayyel Avrupa sr

iEin uyguladr$r stratejiyi Ti.irk stratejisti okuyamamrg, iE siyasi

parti qekigmelerinde ucuz hamaset konusu yapmrgtu. Bu ayru

zamanda AtatiirKiin tarih tezini anlayamamaktu. Bu konudaTtirklii$e yonelik stratejileri coSrafyaya veya muhatap iilkeyegdre alamazsntz. Tiirkltik bir biittindiir, onun menfaatleri ve

sorunlan da bir btttindtir. Bunun igindfu ki Balkan TiirkliigiiOrta DoSu veya Kafkasya Tiirklii$iinden baSrmsrz degildir.Siz farkrnda olmasaruz da hasrm bunun boyle olduf-unu bi-lir ve uygulamasrm buna gdre yapar. Balkan Tiirkliif,-o, ABTiirkltif"ii ile birlikte, ulus devletbazrnda de$il de, yani mu-hatap olarak b6lgenin ulus devletlerini alarak e$l de, Balkan

Tiirkltgii ile tammlanabilir. Balkan Tiirkliigfi bu iilkelerdenotaktan Tiirk kiiltiirlii halklarrn ve Tiirkiye Cumhuriyeti do-neminde bir gekilde bu co$rafuaya gitmig olan Tiirklerle ta-

rumlanabilir.

Balkanlarda Tiirk Stratejileri konusuna geqmeden ewelveya gegerken, yukarrda bahsetti $funiz gegmigten giiniimtizegelen birlikte i.iretilmig bir kimlik var mrdrr tiiriinden konula-ra gelmek istiyoruz. Bu miinasebetle Ttirk strateji gi.indemineiki konunun ahnmasr iizerinde durmak istiyoruz. Bunlardanbirisi Ttirkliisiin bir stratejik obje oldu$u gergefinde anlag-

Da5 Oguz Elleri

maktrr. Di$eri ise ktiltiir0n bir stratejik unsur olduf-u gerge-

E nde bulugabilmektir. Ti.irkliigiin bir stratejik obje oldugukonusu Tiirklii$iin tammrru gerektirir ki, Ti.irkliik bir rrk veya

kavim olmadan ewel ve sonra bir ktilttirel iiriindiir. Bu 6zel-

ligi Ttirklt$e ana dili ve dofma dini srmrlanrasuu getirmeyenbir ktiltiir toplumu dzelliSini kazandrrr. Tiirk kiilttirlU halk-larla bir anlamda Tiirkleri anlahrg oluyoruz. Tiirk kiiltiirco$rafyasr ile bu halklarrn paylaghklarr ortak tarihi geqmigi

olan bo$rafyayr kastediyoruz. Balkanlardaki Bognaklar gibiTiirk kiilttirlii halklarrn AB iilkeleri bu arada bolgenin gayriMtislim kesimi tarafindan drglanmalan, Ttirkiye nin Balkanstratejisi iEin bir gans olmugtur denilebilir.

Ktiltiiriin stratejik bir unsur olarak kabul edilmesi yetme-yecektir. Dtinya Ttirklii$iinii bir btittin olarak algrlayan bubiitinliik iEerisinde ktilti.ir merkezli bir Ti.irkliik stratejik obje

olabilir. Bu noktada Tiirk kiilti.ir co$rafyasr ki Uluf, Ti.irkistanKafkasya Orta do$-u Balkanlan kapsayan co$rafya bir biiti.inolarak ele ahnacak ve devlet politikasr olarak bir biittin olarakizlenilecek, bu co$rafyaya ydnelik farkh uluslara ait stratejile-ri izleyebilecek konuma getirilebilecektir. Maalesef bdylesi birarayr$ igin, Mrsu di$er Ortado$u ve kuzey Afrika iilkeleri iEin

geg kahnmrEhr. Arap islami ile Tiirk islam'rrun teorik muhte-va farkhh$r Nizami Alem'dedir.

Bu hareket klasik Tiirkgi.i hareketle tamamen ortiigen birhareket de$ldir. Bu algrlama bigiminde akraba toplumlarTi.irkliifiiin ktilttirel ortaklarr da vardu ki bizce bunlar Ttirklti-giinbir pareasr asli unsurlarrdrrlar. Bu formatta'Dili dilimdendini dinimden olEiisii drglanmamakla beraber gart olarak dagetirilmemigtir. Ortak udlli dilin ve Tiirkltik iEin islam'rn one-

147

148 Dr. Yagar KALAFAT

mi malumdur. Bu stratejik yaPilanma Tiirkiye'ye ebro kiiltti-rel yaprdan hareketle ycineltilmek istenilen tehdidi gtivenlik

faktoru olarak geliqtirilmesini saf,lamakla kalmaz, Tiirkiyemerkezli ktiltiirel anlamda Ttirkltifiin d4 agrhmrru da saSla-

yabilir.

. Bu hareketin Osmanh Ti.irk stratejik alanrndan birinci far-

kr, Osmanh coSr#yasrmn drgrnda kalmrg olan UluS Tiirkistan

gibi kesimleri de, mesela Krrgrzistar{r da kapsamasrdrr. Di$er

Husus Kiilttir coSrafyamtzrn geqmigte bir parEasr olmug iken,

bu giin itibanyla farkh bir ktiltiirel yaprlanma igerisinde olan

Yunanistan gibi iilkeleri kapsamamrg olmasldu' Oryantalizm

iqin Yunanistan dot-u olmadrsr iqin farkh bir anlam iEerir

Bir di$er husus, fikir, ideoloji, gorev, gdrevli baSlantrsr-

dr. Strateji, sadece biirokratlarrn masalarmda mesai saatleri

ile srnuh zaman dilimlerinde i.iretilip uygulamaya gegirilen

bir olgu de$ildir. Tiirkiye hala oryantalizmi onun misyoner-

lik ve emperyalizm ba$lanhsrm sezip Edzebilmig de$ildir.

Oryantalizm oteki durumuna soktuf-u Tiirkiye gibi i.ilkeleri

ydnlendirmeyi arhk sadece kendi elemanlarr tarafindan de$il,

yetigtirip yerleqtirdi$i iilkenin yerli elemanlarr vasrtasryla da

yapmaktadrr. Misyonerlik samldrSr gibi sadece ve muhakkak

din alamnda etkinlik g6steren bir hareket de$tdir. Biiti.in ku-

rumlarrmzdaki milli olmayan yaprsal de$igiklerde misyoner-

liSin baSlanhlarru arayabilirs iriz, atamahsmrz'

Tflrkiye nin Tiirkiye drgrndaki menfaatlerini, ki.iltiir strate-

jisi geligtirip uygulama durumunda olan bir takrm resmi ku-

rumlar, bize gdre yeterince bu donanrmda deSillerdir' Her qey

bitarafa sivil, yarr sivil, gok kere goniillii kuruluglarca destek-

lenemeyen higbir yaprlanma bagarrh olamaz. Ozelde Balkan-

Da5 Oguz Elleri

lardaki yaprlanma igin fazla ayrrnhh ve iddiah olamryoruz.

Ancak Ttirk ki,iltiir coSrafyasrmn bilhassa Asya co$rafyasrnda

stratejisizlik, siirekli yabancr stratejilere hizmetimiz qeklinde

geligmelere sebep olmaktadu.

Oryantalizm Tiirkiye'ye o derece hulul etmiEtir ki, Tiirkislam amacrru Balkanlar dAhil Ti.irkiye drqrnda temsil eden

korumlar bir Bagbakan tarafinda gdklere Erkarrlabilirken di-

$er Bagbakan ve Cumhurbagkaru tarafindan sug drgtiti.i konu-

munda de$erlendirilebilmiqtir.

Bize gdre bu hal Tiirk milliyetEili$inin heni.iz yeterince

kendi normlarrru geligtirememig olmasr ile izah edilebilir.

Tiirkiye'de aydrmn bdliinmeye tabi kilrnmasrnda ve kargrhk-

h ithamrnda adeta milli olmayan merkezler karar sahibi ola-

bilmektedir. En yakrn ve en bariz timeklerden birisi, zarnat:.

zarnarr faaliyetleri akamete uf,rahlabilen Tiirk Ocaklarr gibiTtirk milliyetEili$inde saygm bir yeri bulunan kurulugun du-

rumudur. Sizin strateji tarihinizde stratejik bir gablon olarak

dilde iqte fikirde birlik geligtirilmig ise, Tiirk okullarr zincirine

teghis koyarken kendi araghrmaruzr yapmak zorundasrmz. Bu

aqrklama di$erlerinde oldu$u gibi bir fikriyata veya yaprlan-

maya sdzciilflk yapmak iqin deSildir. 13.sti Kutlanan Diinya

Tiirk GenElik Kurultay{na da, randrmanh olmasr beklenilen

her kuruluE gibi dzelegtiri getirebilmelidir. ilkin adr konulma-

sr gerekecek olan husus bize gdre gudur. Kurultay kahhmcr-

larr Diinya Ttirklii$u ile ilgili fikir i.iretip uygulamaya geEiril-

mesi igin oneride mi bulunur? Uygulaylclrun gerqekleqtirdifionerilmig fikirlerin alanda tatbikahna mr yardrmcr olur? Ya-

prlsrn iEin tirettifi ortak Tiirkge gibi onerilerin yaygrn uygula-yrcrhSrru mr iistlenir? Ekonomik, siyasi, kiilttirel ve sair alan-

149

r50 Dr. Ya5ar KALAFAT

larda birli$ igin ugrag verilen diinya Ttirklfi$iinde giiphesizbu ve benzeri kuruluqlarrn da cilgtilebilir etkinliklerinin olma-sr beklenilmelidir. Her kurultayda tekrarlanan ortak TiirkEegibi yerinde ve onemli bir karara ra$men, brrakrn kurumlarrve kitleleri harekete gegirme$i delegeler kendi sahalanndabu konuda bir tekAmi.il gosteremiyorlar ise, bu hale yol agansebep aragbnlabilmelidir. Diinya TtirklUgAntin bir giie olu*turmasr istenilip beklenirken, geeen zaman iEerisinde, zana-run lehe mi aleyhe mi igledigi hesap edilebilmelidir. RF TtirkKolejlerini Ti.irkEiiltik yaplyor diye kapatabiliyor, Ozbekistanbu okullarda Ttirkiye Ttirkqiiliigii yaprhyor teghisini koyabi-liyor ise, Bir krsrm Ti.irk milliyetgiligi bu okullan Siiper gi.iciinemelleri ile dzdegtiriyor ise, bir yerde izaha muhtag bireylervar demektir. Bunun izahrm beklemek ise gok do$aldrr.

Birkaq ci.imle ile bu yaprlanma 500 ayn merkezde 1000 iniizerinde Tiirkge o$retim merkezi ve bunlara paralel olarakfarkh seviyede okullagmaya sahiptir. Bulunduiu iilkenin di-linin yaru sra Tiirkge de yayrn yapabilen gazete Erkarmaktave bu hizmetin mali cephesi iqin ig adamlarrm seferber ede-bilmektedir. Gciriinen ytizii ile igte dilde ve fikirde ortak varolmamn ga$daq veya kendi zeminindeki tezahiirtidiir. Bu ya-prlanma iEin Osmanhmn siyasi srrurlarr iginde yapmaya gahg-

hgml, siyasi srurlarr tagarak yapabilmek veya Nizami Alemikendi formahnda uygulamaya koyabilmek denilebilir.

Biittin bu uygulamalardan sa$hkh seEim yapabilmek veyaBalkanlar dAhil sa$hkh taktik ve stratejiler segememig olmakteorisizli$in acr sonuElarrdrr. Ana dili farkh da olabilen Bal-kanlann Pomak, Bognak, Torbeg, Qingene, Eok kere Arnavutgibi Mi.isliiman veya def,il halklarr Balkanlarrn Ttirk soylu di-

Da5 Oguz Elleri

Ser halklau ile birlikte saygrn etkinlikler sergileyebilmektedir-ler. Bu etkinli$i Osmanlrun teorik mirasrna borEluyuz. BizimTiirk kiiltiirlii halklar ve Ti.irk kiiltiir coSrafyasr algrlayrgrmrzBalkan Tiirk coirafyasmda bu Sosyo kfilttirel yaprya az-gokda olsa Mtisliiman olmayan bir krsrm halklan da almaktadu.

Ulu$ Tiirkistart'dan, Kafkasya, Balkanlar, Ortado$u Tiirksoyluluk merkezli bir arayrgta ayru dil grubuna girdi$ iEinFin_U$ur'lardan Mahun lara kadar kaprruzr aghsrmz bir ku-rultajrda bu co$rafyamn musikisini sizinle paylagan vatan-daglanmzr ana dili farkhh$r nedeniyle farkh yere koymah mr-slu:rrz? "Ben sizi drElamryorum gel ancak biitiin deSerlerindensryrrlarak onlan yok sayarak yani kendini inkAr ederek gey'demek bizim deyig tarzrmtz mr olmah?

TtirkEiiler veya bir krsrm TiirkEiiler hareketin merkezinesoy ve anadilden yola Erkarak dogma kimlik olarak Tiirkltigiibelirliyorlar. Ana dili farkhh$rndan yola Erkrp " farkh mua-mele yapmry oruz ki" demek " farkhmuamelenin mahiyetininagrklamasrm gerektirmez mi? Farkh muamele nedir. Farkhmuamele istemek modern veya Ea$da$ veya reel anlamdaTiirkEiilii$iin hayrrna mrdr?

Tiirkqiiler olarak diyoruz ki, "Gel sen de gel ne olursan olyine gel" ancak benim kalbimle, benim beynimle benim Fysi-lerimle gel." Bu noktada ne olursan ol yine gel demig olmuyo-ruz benlegerek gel demig oluyoruz. Briylesi bir Eafirr adil mi,gerEekqi mi, yaprcr mr?

Senden ben olmam isterken, biraz da senin benli$inden Er-krp ortak bende, ikimizde, bizde sen ve ben de bulugmamrzgerekmez mi?

r51

152 Dr. Ya5ar KALAFAT

Sen demig oluyorsun ki, ilahi olan, semai olan, deSigmez

olan yenilerunez olan, gekillerunez olary ozverisiz olan'ben'e gel. Senin dile getirdi$in bert'i ilkin'mutlaK krlahm. Sen de

ben de o ortak'ben' de bulugahm. O'ben'e uymada ortak me-

suliyetler tagryahm. Senin de ben kargrsrnda mesuliyetlerin o1-

sun. Hep sen, muhakkak sen, tamamen sen olmak adil, kahcr

ve gerEekEi bir birliktelik igermez. Balkanlarda veya bir bagka

yerde, bu tefekkiirtin temsilcileri tutunabilirlerken'ben'lerinigdksel paydada vazekniqlerdir. Balkan halklarrm farkh olan

dinlerine, dilerine ve vs. ne bakarak yok saymanug ve kendi'ben'lerini yahn hatde vaaz etmemiglerdir. Mevcudatr, ilahibenin veya benin ilahi boyutunun kapsamrna alabilmiglerdir.

Almanya ve Fransa'mn AB iilkeleri temsilen'ben' merkez-

li yaptrf,rmrz agrklamalar, ABD nin Evanjelist tutumu ile'ben'ini anlahrken aErklamaya gahEridr$r noktada, Tiirk'ben' i birkrcrm'TiirkEi.ilerin ag*ladrgr gibi mi olmah? Bir Ti,irkEi.i ola-

rak benim buna cevabrm hayrrdrr. Almanya'mn bana olan tu-tumuna tavrr aluken, benim birlikte yagadrfrm halklara ayru

tavn almam kendimi inkAr anlamrna gelir.

inanmak, tam inanmak gergekten inanmak, ilahi geligme-

ye gayret ederek sabula kanaat getirmek, daima hesaplanma-

sr mtimkiin olmayacak kadar gok si.irpriz getirir. Anadolu'dabinlerce yrhn yarathf,r ortak kimiik, miiqterek'ben' araya kan

davasr sokularak, bir ddnem iki kimlitik haline getirilmekistenildi. iki taraftan akan kanlar, analartn birlikte aSladrkla-

rr yeni bir etnosu doS-urdu. Bu, bir ashna ddnflg olgusu idi.Avrupa'da Tiirklti$'i.in drgrnda farkh Tiirkiyeli kimli$inin ara-

rulmasr, Tunceli veya Adryamanhmn da Avrupa segimlerinde

drqlanmasrra mani olamadr. Ortak kimligin yap^y etnolara

Da5 Oguz Elleri

bdltinemeyece$i Tuncelili ile Trabzonlu veya Trakyahmn Av-rupah nazarrnda dteki oldu$u gergeSini ortaya koymug oldu.Bu bizim olan bert'in yok edilemeyeceiinin gostergesi idi. Bi-zim davetini yapn$tmrz beru benlikten grkmrg biz olmug birbendir. Bizitrl davetimiz birlikte yagayan halklardan az saykh olan halkrn, gok sayrh halkrn beni iEerisinde yok sayrlmasrdeSildir. Bizim bize yaptr$rmrz davet birlikte oluqturulmugyapryl giiElendirme adrnadr. Balkanlarda miizikide, el sanat-larrnda halk tababetinde, halk mutfagtnda ehrografyamn heralamnda, halk oyunlarrnda 6 asrr boyunca birlikte yagayan in-sanlar olarak bu yaprlmrgtrr. Bu mirasm parEalanmak istenil-diginin bilinmesi ihtiyaE duyulacak stratejinin belirlenmesinisa$layacakhr.

Balkanlarda Tiirk skatejileri konusunda dzelde soylemekistediklerime geqmeden birkag krsa cizellikli agrklama da ABdenyapmak istiyorum. Fransa'mn Fransrz - Ermeni tarihi ka-der birli$inden do$an ayrrlmazhklart ve bunun Fransrz millistratejisine yansrmasmdan sonra, Almanya'mn Almanya' dakiTiirkler iEin uyguladr$r fagizme varan ve sadece Tiirkleri kap-sayan goven tutumundan sonra Tiirk stratejisti, Tiirkiye iEinAB kaprlarrmn kapatrlmrghgrru arhk anlayabilmelidir. Ti.irkaydrm bunu boyle okumah ve okudu$-unu, karqr oyunlarrnbozulabilmesi adrna agrk ehneden takip edebilmelidir. Esa-

sen Bulgaristan dan her L0 yrlda bir 1 milyon Miisliiman Tiirkhalkr planh bir gekilde Anadolu'ya ihraE eden Hrristiyan Av-rupa kuliibi.i, Almanya'daki iktisadi ve kiilttirel hayata inti-bak itibariyle de bir potansiyel oluqturmup 3-4 milyon TiirKekatlanamazdr. 100 yrl ewel Antep ve Antalya'da Ermenilerlekader birliSi yapmr$ ve onlarrn memleketlerini terk etmeleri-

r53

154 Dr. Yagar KALAFAT

ne sebep olmuE Fransrzlarrn farkh bir strateji izlemeleri bekle-nemezdi. Bize gcire sorun Almanlar veya Fransularda degflTiirkiye'de resmi devlet politikasr olarak uygulamla gelinenstratejilerin sivil kuruluglarla ihata edilmemig olmasrndadrr.Ttirkiye'de sivil kuruluElarrn gahsr alhnda yaprlan milliyetgi-lik biiyi.ik b6liimii ile yozlaghrrlmrEhr. Bu kurumlar ve men-suplan getirim vasatr ve getirim peginde olanlann faaliyetalaru olmugtur. Milliyetqilik, isim yapabilme, para kazana-bilme, siyaset yapabilme, tabnin olabilme ile dzdeglegmiqtir.Kurumlar Eok kere miitegallibe yuvasrna ddniigmiigtiir. $ahsiErkarlar milli grkarlarrn iizerinde tutulmaya baglarulmrg fikiriiretme, araqtrrma yapmak,inceleme iEin dzveride bulunmakadeta unutulmugtur. Bu geligme$e giiphesiz siyasi orgiitlerinmilliyetEiliSi araE olarak kullanmalarr ile baglanmrqhr. Slogandiizeyinde brakrlan ciddiyetten ve takipten yoksun birEok fi-kir, kargr hasmane hareketlerin dogrp geligmesine ve fatura-mn ise milliyetgilere Erkarrlmasrna yol aqmrghr.

Biz gdziimii MilliyetEi bilim adammrn organize cehtindebuluyoruz. Yukanda tarumladr$rmrz anlamda bir Tiirkliik an-layqr etrafrnda genig anlamda Tiirkoloji bu ihtiyacrn kargrla-nabilme merkezi olabilir. Ttirkoloji'nin Tiirk dili ve edebiyahsrnuhhS-rndan Erkanhp sosyal bilimlerin ilgili di$er dallarr iledonahlmasr ilgili konularrn do$al takipgisi kadrolarrn yetigiphizmete ddhil edilmelerini sa$layabilecektir.

Balkanlarda Osmanh, Balkan Tiirk kiiltiirliiltiS-ii diye, or-tak'ben' adma bir miras brakmrg mrdr? Ayrrnhya girmedensahamla ilgili bir iki misal vermekle yetineceSim,

1832 yrhnda Makedonya Kalkandelen'de Alaca Camii ya-prlr Caminin ig tezyinahnda Allah rn ismi ile baglahlan sii-

Da5 OQuz Elleri

recin albnda Hz. Aaem den baglayrp Hz.isa,yr da kapsayansiireg Hz Muhammed ile hitam bulmaktadr. Bu 6rnek Os-manlrrun temsilcili$ini yapbgr islam'n Muhammedi olma-yan Balkan halklanru da kapsadr$rm giisteriyordu. Bu isimlerKuran-r Kerim'de isimleri gegen peygamberlerdi. Caminin iqduvanna yansrblmakla o peygamhr, onlara gelenkitaplarveonlara inanan halku-r da kabul gdrdt$inii giistermig oluyor-du Bu gergegi 2006 yrhnda Ohri'de dile getiren bir bilim ada-mr'Allah butiin dilleri anhr' diyordu.

Anadolu'da oldu$u gibi Balkanlarda da birgok 'U"y"oBaba'vatdr. 'Uryuo geldik iiryan gidefiz'inanon bir sonucuolan bu anlayrg, Ury"tt babalann mezarLarrm ayarethalinegetirmigtir. Keza Aradoltrlda oldu$u gibi Balkarrlann birgokyerindeki farkh 'Kesik bag' ttirbeleri halkm nazannda ulukimselerdirler Balkanlarda San Salhk, Gtil Baba 6mekle-rinde oldu$'u gibi hem Hristiyan ve hem de Miisliiman halktarafrndan ziyaretedilen ulu kabirler vardrr. incelik getirilenteorik gerqevenin evrenselli$indedir. Bu inceli$i diirrya strate-ji tefekkiirti Tiirkliige borgludur.

Konusunda birlegince Muhammedi ulu ile isevi ulu adetahizmette birlegmig oluyor. Cemaat isevi de ols+ Muhammedide imamrn akaidindeki miigtereklik birlegme$e yol agabili-yordu.

Balkanlardaki Tiirk kiiltiir stratejileri itibariyle denilebilirki, Ecdadrn Balkan stratejisindeki teorik tavn, genel teoriktawrmn Balkanlardaki tezahtir gekli idi. Bu arayrym merke-zinde Allah adrna hareket ehnig olmak vardr. Bu arayrg ge-nig co$rafyalarda kabul gdnnesini, uzun Omiirlii olmasrm vegtiniimiize miras brakabilmig olmasrm bu teorik muhtevaya

r55

r56 Dr. YaSar KALAFAT

borgludur. Bu muhtevada adalet vardrr ve diinyanrn giinti-miizde en fazla ihtiyacrm gey adalettir.

Ecdattan Balkanlarda gtinitmtize kalan teorik ndrasmkahnblan Balkan Ttlrk kitlttlrlti potansiyetin oldu$u kadar,

Anadolu ve genel Tiirklti$itn de yok sayamayaca$ bir ger-qektir. Bu teorik Eergevenin Balkanlardaki bu konuda yeterikadar guurludurlar

Yeni stratejik agrhmlar tamamen bu rota tizerine ofurhrl-mayabilirler. Ancak bu miras yok sayrlamayaca$r grbi, drgla-yn Evanjelizm ve Tiirk kiiltiirlii halklara kargr ondan daha

farkh davranmayan bah Hrristiyan yaprlanmasrnrn kargrsrn-

da, Eok sayrda kargr altematifimiz de yoktur.

Balkanlarda Tiirkiye tarafrndan yaprlan ve yaphnlan hereser mtikemmel olmak durumundadu. Bu eserlerin kusursr.r.z-

lu$'u Osmanlr-Ttirk mimarisine devamhhk kazandnabilir.

Balkanlarda Ttirkiye tarafrndan yaprlacak her eser imkannispetinde Tiirkltigiin Balkanlardaki Ktilttir Akrabalarr ilebirlikte yaprlabilmelidir. Bu halklann ktilttiriine rakip ve diig-rnan olarak yaptrrlmasrna imkAn verilmemelidir.

Balkanlardaki geqmigin Tiirk ki.iltiir eserleri Tiirk kiiltiirl0halklardan Bognaklar tarafrndan ortak varis kimligi ile sahip-lenirken, bir krsrm Arnavutlara, Tiirklerle veraset ortakkf,,rhrlunmasrna rafmen rakip kiiltiir olarak gdsterilmekte, buhal Cumhuriyet ddneminde Balkanlarda yaprlan Tiirk eser-

lerine muanz olunmasrna ol agabilmektedir. Bu sorun gdzti-

lebilmelidir.

Osmanh Balkan asan Ttirk ve Arap islam algrlayqrndanhareketle bazr Arap tilkelerinin de rekabetine muhatap olabil-

Dag Oguz Elleri

rnektedir. Balkanlardaki Osmanh asanrun Araplarla birlikteAtlah n:zasr amaqh oldu$'u Araplara ve taassup iginde olnra-yan gayn Miislim kesime anlahlabilmelidir.

Balkanlardaki Ttirk kultur stratejileri ekonomik kUlttiraguhkh projelerle yer de$igtirerek gtigiin ydn de$igtirmesinisa$lamaya muhtagtrlar.

Bunlarrn bilincinde olmak, kargr stratejileri anlayarak stra-teji ilretebibne imkerunr sa$lar. Varsrn Stiper guC itci yrlduarahksrz her gi.in 50-60 IraKhnrn dliimtine sebep olmayr siir-diirtirken, Tiirkiye-iian dayamgmasr konusunda Ermenilerleilgili ash olmayan iddialarla Ttirkiye'yi tehdide devam etsin.Balkanlardan Ttirk gdEiinti durduramamrg olsak da, Din fark-lft$ndan do$an taassubu agmada zorluk gegiliyor olsa da,Balkan islam-Ttirk ktiltiir mirasr etrafinda varisler arasurdainkArcrh$a kadar varan ciddi ihtilaflar siiriiyor olsa d+ b{iyiikTiirk gairi Sabir'in dedi$i gibi, "iian tiziimtturdtir, iran'r virandziimiindiir". Ne var ki biz "A$lamasmr bilmeyen Oliisiintiinbettin salar" f ASlamasrm bilmedi$ igin yasa gelenlerinOliiye iiziilmesini d"Bil,6li.imii ile iyi oldu$'unu dedirtir/, du-rumuna dtigmeyelim.

Dedem Korkut seri kitap gahgmamrzaHtztr inancr igerikli"Tiirk Kiilttir CoSrafyasrndaHz. Hrzr ile ilgili Halk inang-lan" bildirimizi almayr yerinde bulduk zlr:al{uzv inancr De-dem Korkut kiiltitr co$rafyasmrn srnulanm da agan bir irnngcoSrafyasrna sahiptir ve Tiirk kiiltiirlti halklann ortak killtiirkodlarrndadrr. Bu co$rafyanrn ve halkrmn inancrrun anlagrl-masrnda Hrzrr olmazsa olmazlardandrr.

157

158 Dr.Ya;ar KALAFAT

Dizin

52 tag.................................1327 Boy Yufka .....................917 dere................................537 kardegler, Hz. Hr2r.....103

.AAd Toyu...........................15Adak beder .....................88Adryok ........67AS kdysek........................31A$ Siipiirge .....................nASaban/ag aba...............22A$g02...............................59ASzr kara canavar...........55Ahu Qobam .....................54Ahu...................................55Ak .....................................88

$ yemeni ........................90Alem .................................34Alemler .......31Anahtar ...... ......................76Arafat Tepesi...................91Ardrna bakmama... .........74Asil Beyli Deresi .............97Asina/agina.....................50Asma kilit ........................86A.germek...........................15Agure................................134Agure................................31Agure.......... ......................75

Agure.......... ..................-...nAt nah...............................61Ata basilmg ........ -............47Atay Dede........................85Atay Dede........................1004b0............. .87,9Ath....................................90Avucunu yala..................15Ay basmasr......................40Ayak Dedesi....................89, 100Ayana ...............................41Ayapara ...........................41Ayar..................................41Ayasun.............................41Ayahg .........41Ayatapan .........................41Ayaydeng ........................41Aya2ana...........................41Aya2an.............................41Aybahar ...........................41Aybebek...........................41Ayberdi............................41Aybibi...............................41Ayboran ..........................41Ayboy...............................41Aybiike .......41AybOttin...........................41Aycaana, .........................41Aycan ..........41Ayceren............................41Ayctice..............................41

160 Dr. YaSar KALAFAT

Aygaan.............................41Aygatal .............................41Aygerncn..........................41Ayehets ...........................41Aygffiem ........................41

AyEuha.............................41Ayg{guk...........................41Aydek...............................41Aydemir...........................41Aydmt .......41Aydile*Aydilet .......47Aydof,en .............41

Aydokuz ..........................41

Aydolm ...."......................41Aycerern............................41Aygemen...........................4LAyguEi.t.........-..................41Ayquha.............................41AyCiCeSr ...........................41Aygi$dem ........................41Aydenk .......41Aydek................................41Aydemir............................41Aydura..............................41Aysazak .............;...... .......41Ayserren..........-................41Aygu.................................41Aysiislif ......,.;..................41

Aysila ..........41Aysi1i19,.............. j.-.. ........4X

Aysimge .......,...;;..............41Aygnr, ..................... .........47Aydolu4 ......."..................41Ayduygu ..........................41Aydilek ....,...41Ay 2o1a..................,............41

Aysevda ...........................41Ayswen ............................41Aysevi ...............................41Aysevrg ........41Aysevik.............................41Ayseyhan..........................41Aysagak.............................41Ayyilzana .........................41Ayyii2li .............................41

Ayyrldrz ............................41Ayapara ............................41

Ayatag...............................41Ayasun..............................41Ayatapan..........................41Ayar...................................41Aynana ........47Aynangeg..........................41Aynedir.............................41Aynagtizel ........................41Ayverdi...... .......................47Ayctice ....,....41Aymutlu ...........................41Aygeldi ........41Aygdlge .......41Aygiizde ...........................41

Aygciren............................41Ayttire...............................41Ayboy................................41Ayparana..........................41Aytapma ..........................41Aytarana................ -..........41Ayazan ........41.Aya2ana............................41Aytapla ........4'tAytap$ ........4'1.Ay2rt..................................41Aynftay .......41.

Aysalana...........................41

Da;O$uz Elleri l6r

Aydrrynug ......................,41Aydilek ........41AyrS....,.............................41Ayptal,.............................41Ayeaana ............................{1Aygaan..............................41Aynur tay ....,.......... ..........47Ayrkana.............................41Ayll...................................41Ayrnliral............................41Aydolun............................41Ayduygu .........-................41

A;duyrrug ...............".......41

Ayece,......,.......................,.41hyerdem...........................41Aygeldi ...................,..,......41

Aygdlge ............................4t1

Aygdzde ...........................41Ay$irm..,...........,.............41AykryakAytagana..........-..........-.....41Aytayana ..........................41

Aytekano ..........................41Ayttire...............................41Aybby..:,.,...,....-.....,.:.........41Ayparana.,................-.......41Aytapm4 "...........,.......,,.....41Aytara1a .........,..,..............41

Aya4art ...,.......""..........,.....41Ayazarra,...,.:,........:..,.-.....41 .

Aytapfa,,...:,......,...............41Aytaplg..r.;-.............,....,....41Ayatt..;.,............ -.....,. -......41Ayzrltay ............................dlAysalana...-.......................41Ayduymup.. .. . .. .....41Ailprgo*,........................41

.1 ":i :..,, l

Ayparga*r.. -.............".........41Aypaga ..............................41

Aypege .........41Ayperi...............................414ypinar,............................41AyttE..................................41Aysagak.............................41Aysalana .................."........41

Aysazak .......81Aysemen...........................41Aysevda............................41Aysevi...............................41Aytogoz .......{1Aytof,ta ........41

Aytolun........................,....41Aytoqa ..................... ........17Aytoran.............................41Ayttire .........,...... "..............41Ayturung ...........,..............41Aytuvat............................41Aytu2lu.............................41Aytiil .................................41

Aytiire.....,.........................41Ayumry ............................41

AFie€ .........41Ayiin .................................41

Ayverdi .......47

Ayyrldr2 ............................41

Ayyurdu ...........................41Ayyiizana ..'....................,.41

Ayyiizli" ............................41

Ayat............................,.....41Ayzrttay .......41

Ay2ola...............................11

BBaba Finge. .................".....97

Dr.YaSar KALAFAT

Bad.....................................85Balaban, ...........................28Bag yarma.........................31Bag Yiyen... -......................278ah11ama...........................19Bayburtlu Latif Hoca ......100Bayrak vurmak...... ..........nBentgiler..... .-....................57Berdel......... .......................37Bemek Da$ ......................104Bo$a basan .......................47

c-qCadr ........-..........................60Cehennem ategi ...............89Cem Evi .......104Crbrl Dede.........................94Crbrl Dede.. .......................94Cin tutan...........................50Cin .....................................56

Qa1rna......... ..67,09

Cavug ...........29

Qeribagr.............................90qHlr .......... .......................6

Qingene.............................57

DDant Dede.......................9{Denci .................................39, g8

Dere Taglama ...................98Deste..................................31Deve hmafr......................53Devettiyii..........................53Dilenme .......20Dig Toyu ......130Dit......................................130

Dielik/hedik .....................2'tDohol.................................28Dolu baSlama...................56Don deSigtirme................51Dut a$acr.... .......................&Dtit Dede .....84, 100

E-FE$rice ...........85Ehli gubur.. ................ -......74Ejderha....... ..65,65Ejderha..............................68Ekleme .........14El almak..... .......................1nEbna ..................................6181o91u................................14Ersin ........... .......................70Evrtice Giint....................85Ezan da$r..........................10Fabina ..........1UFinge, Bolca Nine, ..........100

GGanel Deresi......... ............94Gaygr makas......... ............19Gelin Alayr .......................129Gelin BayraSr ...................nGelin hamamr ..................136Ge1in........... ..25,87Gelinlik parasr.......... ........1?2G6bek adr .........................16Gdbek kesme......... ...........129Gdbek parg.rsr ........ ..........732G6$tin perdesi .................77Gdk kugaf-r .......................137Gdnlt gekmek..................14

Da5 O$uz Elleri 163

Gdnlii istemek....... ...........14G6,z aqmak........................36Giizii agrk..........................36Giil a$acr...........................88Gtil Baba ......155

HHacr Firuz.. -......................nHalveti Tekkesi....... .........725Hamile kadrn ...................85Hamza Ta$r ............. .........99Hasani...............................133Hasil ........... .......................92Haglama............................130Haydar..............................20Hedik ...........90Hedikleme........................21HeIva.................................132Heydar ..............................20Hrdrhk Da$r....................86Hrdrhk Mevkii ....-..........101

Hrdrhk Tepesf ................101Hrdrhk ........93

Hrdrellez Akgamr ............101Hrdrellez Duasr................!bHrdrellez Gecesi ..............*1,

1001

Hrdrellez Giinti................94 101

Fldrellez PiIavr................%, 101

Hrdrellez Suyu........... ......94, l:0'1.

Fhdrellez Su5ru, ...............101Hzr Ategi. ..90,101Hrzu Ab............................101Hrzr Baba.........................91Hrzr Cem.........................&4Hrzrr Cemi........................84Hrzr Duasr ..98,101

Hrzr 81i.............................lMHrtnr i2i.............................101HrzrOrucu .84,100Hrzu PiLavr .......................90Hrzu Sadakasr..................104Hurr........... ..8,87Hrzry'rn izi .................,......95Ht2ry'rn..............................95Horoz ...........63Htiseyin Gazi ...................100

Hiiseyniye ........................34

Hz. AIi........ .......................76

Hz. Hrzu'dan .,.................76

iilk sagr ...............................19

it atan ...........u/itin iyesi............................51

KKagamak ...........................130

Kahveci ...... .......................724Kakava ..............................97

Kalakay .............................98Kalp giizii aqrk.................36Kan akrha ....-.-................nKan davasr........................122Kan kokusu .........-.-.........17Kan ............. ..................-....76

Kam ...................................61Kanlama..... .......................76Kara bayrak .... -................U,nKara iye.............................17Kara kedi ..........................63Kara koyun.......................0nKara tag.............................53

t& Dr. Yagar XALAFAT

Kara yii2lii........................61Kara............ ..87,88Karagi ................................57Karadonlu.. .......................57Karahisar Kale .................85Kebin kesme.....................61Kedi hrnagr ......................53KekIik ................................53KeI......................................89Kelle ..................................64

Kerebi Gazi, ...................100Ke9kek........ ..n,96Kegkek...............................%Kete ...................................96Krna gecesi .......................136Krna............ ..9,74,%Krk suyu... ..39,4Krz kagrma ......................14Krz Kavram a ....................722Ktz -Kulesi........................86KilitAgma ...36 85Kilit Agma ........................85Kirvelik...... .......................729Kol Qekmek......................53Korku dttkmek...... ...........27Korkurd .......50Korkuyu yenme...............76Kosa...................................25Kov Kalesi ........................97Koyun Baba,.....................100Kdme.................................98Kdpiik ..........90Kiise adam........................59Kcise Beyleri .....................25Kumbara.... .......................729Kur'an ...............................135

Kurdu DdktIdu...............53Kurdun Tanrur ................51Kurt A$hmasr .................51Kurt bagr ...........................55Kurt ci$eri.........................52Kurt Dili............................50Kurt eli $ekmek ..............53Kurt figiirlti mezar ..........55Kurt Krary ......................47Kurt Tepe.............:............91Kurt ytirekIi......................S2Kurt .............................."....54Kurt ............................,......55KurtaSzr ba$Iana............55Kurttan diinme ................51Kugluk vakti......,..............%Kutlu kurt'........................50Kiirek.................................55

LLokma daSrhmt, .............101Lokma ...............................85

MMamule.............................20Mani giiveci......................89Manika2aru......................90 .

Mani Kurma.....................94Mani Testisi................... ...94 ..

Mara].................................68Mayasrz stit ......................88lvl,tyasrzsiit ......................89,'Mevlit...........,....................16Mezarhk..... ..nMezhebi giin ............. .......nMog,r.................................69 "

Da; Oguz Elleri r65

Molla Fa2h........................133Muharrem Gtirmeai ........mMuharremIik....................133Milhiir...............................105

NNefes .......... ........,..............127Nevru2..............................133Ney, ..................................2tNe2irPuIlarr.....................3trNezir Pulu .................:......1MNiyet Atacr ......................91Niyet Qdmle$i..................W

o-oOlympos DaF..................87Orhan Ulusoy ..................85Orug Neziri ......................105Oymakdzge oglu .........................14

PPak gahrs.... .......................79Pak,....................................105Perde ............8,

33,y,35,36,76Perdeli koyun yiireli......58Perdeli ...............................105Perdeyi yrhak....... ........nPeri Krdan Tepesi ..........%Peykqi................................84Pilav Gilrnii ............,..........125Piri BalalDiri 8a1a...........105Pit85Posna.............;................:..133Rufai Tekkes i .......:........ : "..127,Riiya ........... .................. -....74

Rt29tr...............................55

sSag Ayak ...........................98

Sag Ne2iri..........................37Sag......................................19,

m,27,22Sahnca$...... ..E8,89Salmca$a...........................89Salmcak...... .......................87

Sar............... .......................79San Salhk,.........................155Savalan dafr.....................10'$r............... ..n,7MSrga/ kiipe .......................19Siganisa...........-,................135Sinan Paqa Emin Paga.....132Sinani Tekkesi..................126SinaniSinC........-..........................34Sofra agma............,...,.......75So$an bahgesi........ ...........87So$an yapra$r ......."..........88So$an.................................89Su iyesi..............................53Su............... .:#,70Siinnet.............."..:...-.........129SiipiirgeSiiptirgeci..........................84Siit hakkr..............:.....,.-...136siit......................................82

89,90Siitanne ...................,.........136St$ardesliti .....:..........*..135

s$abeh Merasimleri ..........31

16 Dr. Ya5ar KALAFAT

$adl* vermek ..................15

$amrgariban .....................34

$amrgariban .....................34

$eker........... .......................37

$eytan Deresi ...................y7

$rh Vasrl, $rh Hatim,.......103

$imgek........ .......................22

$tiktir Duasr .....................84

TTandrr................................87Tavaf

7 4,87,97,95,9,101,7?5,Tavuk kanadr ...................51.

Tavuk ................................6,3Tebil...................................34Trrnak......... ..70,\3'1.Tilki ...................................62Toprak...............................137TUE ....................................34Tuma.................................62Tu2.............. .......................27,

fi,70Tuzlu Glik ........................%Tuzlu Kavurga..... ............92Tiirke gareler, ...................40Tiirke dermanlar, ............40Tiirke gifalar.....................40

u_uUlumak .............................14Ummak...... '14,15Ummak .............................15Un88,92Uryan baba.......................155

vVergi........... .......................23

YYa$r basan ........................48

Yafmur Duasr..................84Ya$mur duasrna..............131Yastan qrkma.......... ..........74Yedi Qifte Su ....................76Yedi tag ........95Yel ba$Iama......................56Yelboga .............................65Yer di91e9i.........................65Yeriklemek ......................14Yegil bayrak ......................nYegil be2..... .......................nYilan beyni .......................68Yr1an........... ..65,55Yilan ........... .......................6Yiiz yrrtrra. .......................74Yiize qrkmak.....................n

z

Zain nama.........................57Zeytim tanesi.....................8t|Ztuma,.....................,.,........28Ziilcenah...........................31

Kaynaklar

Y. F. Cavadi Abdullaho$lu, Tiirkge insan Adlan, Ad.ve Soyad, Ur-miyer 2fi)r3

Mehmet gerif Fnat, Dogu itleri ve Varto Tarihi, Etimoloii-Din-Etnografya ve Ermeni Mezalimi, 5. Baskr, Tiirk Ktiltiirti AragbrmaEnstittisii, Ankara 1983, Sf205-221

H.M. Giineyli,Dede Qorqut Boylan, Mtiassir Agrk Edebiyah, Gti-gitren Muhammed Muhammedhani Tehren 2007

Kamil Hiiseyinotlu, "Dede Qorkud Tarihi $ahsiyet Kimi", OrtakTiirk Kegmiginden Ortak Ttirk GeleceSine" V. Uluslar arasrFolklor Konferansr Metariallan, Bakr 2007, st 322-326.

Siyamek Hiiseyinzade, "Sayrngala Afgarlannrn Diyalekti" BakiiDevlet Universitesi Filoloji Fakiiltesi Bakii 2007

Yagar Kalafat Balkanlardan Uluf Tiirkistan'a Tiirk Halk inanglan,CIX-X Ankara 2007 5.65-82

Yagar Kalafat,'Antalya Ytiresi Ornekleri ile Ttirk Kiiltiir Co$rafya-smda Siiptirge Inancl", 20. Ytiryrlda Antalya Sempozyunu,22-23Kasrm 2ffi2 Akdeniz Universitesi Atattirk ilkeleri ve int<mp TarihiAraghrma ve Uygulama Merkezi

Yagar Kalafat, Kafkasya Gdzlemleri, Ankara 2007 (baskrda)

Yagar Kalafat, "Aybash Yer adr ve Tiirk Halk inanqlar{',11. Aybas-h KabataE Kurultap Ordu, 17-18 Temmuz2A01,, Ankara 2002, sf.39-4't

Yagar Kalafat, "Orta Toroslar'da Kargllagbrmah Halk inanglanndaAt'', Tiirk Diinyasr Tarih Dergisi, Mart 199& s. 135, sf. ?27-247

168 Dr. YaSar KALAFAT

Yagar Kalafat 'Kurban lnsandan Kurban ve Ttirklerde Kurbaninancr' Uluslar arasr Tilrk Kiiltiirtinde Otttm

Yagar Kalafat" DoSu Anadolu'da Eski Ttirk inenglan, Ankara,2006

Yagar Kalafat "Nogay Tiirklerinde Halk inanglar/' TURKSOY Ni-san 2001 S.3 sh.31-33

Yagar Kalafat, Tiirk HaIk irfamnda Kurt, Ankara 2007

Yagar Kalafat Sivas Ydreei Ornekleri ile Turk Halk inanglanndaAgermek / Yeriklemek'Tilrkliik Bilimi Aragtrrnalan 2002 S. 10s.1.69-173

Yagar Kalafat, lran Tiirklti$ii feoktiltlirel Boyut, Yeditepe, istanbul2005

Yagar Kalafat, Gtiney Kafka;ya Sosyal Antropoloji Areghrmalan,Avrasya Stratejik Araghrmalar Merkezi, Ankara, 2000

Yagar Kalafat "Bulgaristan'da Tiirk Halk Folkloru Semporyumu veBulgaristan Gezi Notlarri' Prof. Dr. Haluk Karemafardr Arma$amAnkara 2N2s.153-1E4

Yagar Kalafat " Halk inanglannda Hususiyle Tahtacrlarda Ayna' 1.Akdeniz Ydresi Tiirk Topluluklan Sosyo -Ktiltiirel Yaprsr (Iah-tacrlar) Sempo4rumu (26-27 Kasrm 1993 Antalya) Ankara 1995 s.

75-107

Yagar Kalafat "Balkesir ve Ydresi Ornekleri lte Hatt inanglannaBasmak Kavramlarr ve Mahiyetleri" Birinci Dahkesir Ktiltltr AraE-trrmalan Sempozyunu Bildtrileri, 07-02 Haziran 1998, Bahkesir1998 ef. 412- 418

Yagar Kalafat "Kurban insandan Kurban ve Tiirklerde Kurban inan-cr" Uluslar aresr Tiirk Kfflttirilnde Olttm Sempozyumu (istanbul?3-26Kaslla:t20A4

M. Qrpgaq-E. Esger,"Buqut Abidesine Dair Qaideler", Dede Qor-qu[2C./l2" sf .42-71

M Murato$lu C TiirkeroSlu Y Kalafat, Ozbekistan Anadolu Kargr-laEtrrmah Tiirk H.lk inanglan, istanbul, 1996 f

Da5 O$uz Elleri

Ebdiileli Miicazi " Azerbaycan ve Giiney Mrnhkalannrn Folklorun-dan Ornekler" Ortak Tlirk Gegmiginden Ortak Ttirk Gelece[ine,V. Uluslar arasr Folklor Kongresinin Materyalleri, Bakr 2007, sf .

35-3

Ocal O!'ua Ttirkiye'de 2fi)5 Yrhnda Yagayan Geleneksel Kutla-malar, Gazi Universitesi, THBMER yayrm, Ankara 2005 Sf. 11

Ahmet Yagar Ocak Osmanh imparatorlu$unda Mariinal S0fililcKalenderiler (XIV- XV[. Yiizyrllar, Tiirk Tarih Kurumu Ankara,1992

Mehebbet Pagayeva,"$ahda$ Halklarrnda Pir inan glar{',Yom, TiirkDilnyasr Medeniyet Dergisi, Bakr, 20A7

Dr. Hiiseyin Penahi, "Kurt Mifik Diigiincede ve YagayrEta" Dilmag,Tebriz 2005 S. 25- 26-27 Folklor Ozel Sayr, sf. 69-74

Xeliyeddin Xelilov "Dede Qorqut Kitabr'nda 'Eway Qurd' ve'BozOf,tan' Anlayrglarl Haqqrnda", Dede Qorqut 2004 / 2, s.17 -24

Hilmmetova Xuraman Yunus Emre, Bakr, 2006

M. Seyidov, Azerbaycan'da Mifik Tesewtiriin Qaynaklan, BakS1983

Faruk Stimer, $ahrs Adlan I,II, Ttirk Diinyasr Aragbrmalarr, istan-bul 1999

Enver llzun, iran Tiirk Folkloru, Trubzon2007.

A.B.Tiirk, "Tebriz'de Korku Gtitiirme Deplerinde $aman izleri",Ortak Ttirk Kegmiqinden ftak Tiirk Gelecepine V. Uluslar arasrFolklor

169