MATURSKA PITANJA IZ BIOLOGIJE

I RAZRED

1. Građa ćelijeĆelija je elementarna jedinica građe i funkcije svih živih bića. Cjelokupna živa komponenta ćelije se zove protoplazma, a ona se sastoji od jedra i citoplazme. Protoplazma svake ćelije ima na svojoj površini ćelisku membranu ili opnu. Ćeliska membrana je sastavljena od tri sloja. Unutrašnji sloj je građen od lipida, dok su spoljašnji slojevi proteinske strukture. Ćeliski zid je omotač koji joj pruža zaštitu, daje joj čvrstinu i određuje oblik ćelije, a on se sastoji od ugljični hidrata. Robert Huk 1669.g.

2.Osnovna svojstva protoplazme, koloidi Cjelokupna živa komponenta ćelije naziva se protoplazma, a sastoji se od jedra i citoplazme. Sve materije koje sadrži protoplazma dijele se: organske (bjelančevine, ugljikohidrati, masti, hormoni, vitamini i nukleinske kiseline), neorganske ( voda, kiseline, baze-soli vezane sa organskim komponentama). Koloidi su smjese koje u osnovnoj tečnoj masi sadrže čestice (čvrste, tečne ili gasovite). Svi koloidi imaju sposobnost koagulacije-zgrušavanja. Mogu se podijeliti: hidrofolni koloidi su nestabilni lako koaguliraju a koagulacija njihovih čestica je nepovratna-ireverzibilna. Hidrofilni koloidi su stabilni, teže koaguliranju a koagulacija njihovih čestica je povratna-reverzibilna. Difuzija je kretanje čestica od više ka nižoj koncentraciji, pri čemu se one izjednačavaju. Do osmoze u ćelijama dolazi zbog toga što je njen sadržaj obavijen membranom kroz koju prolaze samo voda i male molekule. Proces selektivnog propuštanja tvari kroz polupropusnu membranuoznačava se kao “dijaliza”.

3.Biljna tkiva Skup istovrsnih ćelija sačinjava tkivo. Biljna tkiva se dijele na tvorna i trajna. Tvorna(meristemi)- tkiva sadrže sitne ćelije koje imaju dosta citoplazme, smještena su na vrhu korijena i stabljike. Razlikujemo: primarna, sekundarna, tvorna tkiva. Primarna nastaju iz klicinih ćelija i iz njih nastaju diferenciranjem ostala tkiva. Ćelije meristemskih tkiva raspolažu mogućnostšću neprestalne diobe. Sekundarna nastaju diferenciranjem pojedinih trajnih tkiva i to najčešće iz parenhemiskog tkiva i ona stiču sposobnost neprestalnog dijeljenja ćelija, nalaze se u stabljici i korijenu višegodišnjih biljaka. Njihovom aktivnošću biljka raste u širinu tj biljka deblja.Trajna tkiva nastaju diferenciranjem iz ćelija tvornih tkiva. Trajna tkiva su: kožna tkiva (nalaze se na površini biljnih organa čija je uloga zaštita od isušivanja, povreda i ulaska štetnih mikroorganizama. Postoje dvije vrste kožnog tkiva primarno i sekundarno. Epiderma je primarno kožno tkivo, sastavljeno je od ćelija priljubljenih

jedna uz drugu. Kod kopnenih biljaka, u epidermi nadzemnih organa nalaze se parovi ćelija s otvorom između njih što se zajedno označava kao stoma, mogu se otvarati i zatvarati te tako regulisati ulazak i izlazak plinova CO2, O2 i vodene pare. Osima stoma u epidermi se nalaze i različite dlake koje štite od pretjeranog isparavanja biljke, neke vrše upijanje vode sa mineralima. Kod višegodišnjih biljaka epiderma je zamjenjena peridermom. Periderma nastaje aktivnošću sekundarnog meristemskog tkiva.Osnovno tkivo- tijelo zeljaste biljke je izgrađenjo od osnovnog ili parehinskog tkiva. Ćelije ovog tkiva su žive, a između njih se nalaze manje ili veće međućeliski prostori. Parenhim u listovima je bogat hlorofilom te vrši fotosintezu.Mehanička tkiva- imaju ulogu da štiti tijelo od mehaničkih povreda te služi za učvrsćivanje biljnog organizma. Kolenhim je mehaničko tkivo koje je smešteno ispod epiderme ili periderme. Dublje u stanici smješteno je maehaničko tkivo sklerenhim.Provodna tkiva- imaju ulogu u provođenju vode s mineralima od korijena prema vrhu stabljike i organskih tvari u suprotnom smijeru. Voda s mineralnim supstancama se kreće kroz ksilem a ulogu prevođenja u ksilemu imaju “traheje i traheidi” dok se organske tvari kreću kroz floem, a ulogu prevođenja sitaste cijevi sa ćelijama pratilicama. Tkiva za lučenje i izlučivanje- u odnosu na to gdje se vrši odlaganje supstanci koje su nastale kao proizvod biohemiskih procesa biljke, postoje tkiva za lučenje i izlučivanje. Žlijezdane ćelije i tkiva svoj sadržaj izbacuju aktivno u spoljašnost, dakle izlučuju ga. U nekim ćelijama postoje proizvodi lučenja i smola, kapljice ulja.

4.Biljni organi-korijen stablo, listKorijen je organ koji se nalazi nasuprot izdanku. Korijen vrši učvrsćivanje biljke Korijen je jedan od tri osnovna organa kopnenih biljaka.Služi učvrščivanju izdanka i opskrbljivanju biljke vodom i mineralnim tvarima iz tla.Razvija se iz klicinog korijenka, prilikom klijanja sjemenke. Pri vrhu korijena su korijenove dlačice – žive stanice koje služe upijanju vode iz tla. Taj se proces naziva osmoza. Trajnost korijenovih dlačica je nekoliko dana, a na mjestu stare uvijek se razvija nova.Korijen raste u dužinu pomoću tvornog staničja koje se nalazi na vrhu korijena. To su vrlo nježne tvorne stanice koje zaštićuju stare, već obamrle stanice koje čine korijenovu kapu. Gradja: tkiva su raspoređena u koncentričnim krugovima. Na površini je rizoderma u zoni provođenja rizoderma izumire i zamjenjuje je egzoderma. Najveću masu čini parenhimsko tkivo, gdje se prema površini nastavlja rizoderma a prema unutrasnjosti endoderma. Uz endodermu se nalazi sloj ćelija pericikl.

Stablo je u presjeku načešće okruglo, prestavlja vezu između lista i korijena. Javljaju se nadzemna i podzemna stabla. Podzemni izdanci se razvijaju u tlu (lukovica, gomolj-krtola i rizom-podanak) na samnom vrhu nalazi se zona tvornog tkiva. Ispod ove zone je zona u kojoj se oblikuju razna brojna tkiva. Prilikom obrezivanja ovih tkiva stablo raste u širinu t.z.v. Primarno debljanje. Drvenaste biljke (drvo,grm i polugrm) imaju mogućnost rasta u širinu-sekundarno debljanje, floem je prema periferiji stabla a ksilem prema unutrasnjojsti i tako stablo deblja. Uloga ksilema je

da provodi vodu učvrsćuje biljku i spremišna uloga.

List se razvija iz lisnih zametaka koji se pojavljuju na vegetaciskom vrhu stabiljke. Uloga lista je proizvodnja organskih tvari u procesu fotosinteze. Sastoji se iz plojke, peteljke i lisne osnove. Vrste listova su: supke (kotiledoni), donji (ljuskasti), pravi (zeleni) i gornji (cvjetni). Kad se pravi listovi na istoj biljci razlikuju po obliku i veličini to je pojava koja se naziva heterofilija. Na poprečnom presjeku list je s obje strane zaštićen epidermom. Između gornje i donje epiderme je mezofil koji se sastoji od dva sloja: -polisadno tkivo je od produženih ćelija bogatih hloroplastima; -spužvasti parenhim od ćelija s malo hloroplasta. Listovi se dijele na bifacijalne (imaju lice i naličje) i unifacijalne (nemaju lice i naličje)

5.Životinjska tkiva

Epitelna tkiva su najmanje diferencirana. Ćelije imaju pločast, cilindričan i kockast oblik. Štite organizam od štetnih uticaja spoljašnje sredine, a kroz njih se vrši razmjena materija između organizma i spoljašnje sredine. Epitelne ćelije mogu biti žljezdaste ćelije od kojih su građene žlijezde sa unutrašnjim i spoljašnjim lučenjem (znojne,lojne, mliječne, crijevne...). Poseban tip epitelnog tkiva je trepljasti epitel, koji na površini ima trplje ili bičeve te ima ulogu u kretanju, disanju i ishrani.

Vezivna tkiva obuhvataju vezina: vlaknasto, hrskavičavo i koštano. Vlaknasto vezivno tkivo ima čvrsta elastična vlakna koja su grupisana u snopove i grade žile koje povezuju druge organe, mišiće , skeletne organe. Hrskavičavo tkivo ima homogenu masu koja se sastoji od velikog broja tankih niti, te od posebne materije- kolagena. Hrskavica je čvrsta i elastična. Koštano tkivo je čvrsto a osnovna masa se sastoji od organske materije oseina, prožetog mineralnim solima koje joj daju čvrstoću. Krv je tečno vezivno tkivo a sastoji se od krvne plazme ( sastavljena od bjelančevina) i krvnih ćelija ( eritociti-crvena krvna zrnca, leukociti-bijela k.z., trombociti (krvne pločice). U eritrocitima se nalazi hemoglobin koji je prenosilac O2

od organa za disanje do svih dijelova tijela. Leukociti imaju zaštitnu ulogu a trombociti imaju ulogu u zgrušavanju krvi. Mazenhim je embrionalno vezivno tkivo.

Mišićna tkiva su građena od ćelija koje imaju sposobnost kontrakcije ( grčenja i opuštanja). Postoje dvije vrste mišićnog tkiva: glatko ( građeno od dugih vretenastih ćelija) i poprečno-prugasto građeno od mišićnih vlakana.

Nervna tkiva imaju funkciju u prenošenju nadražaja koji nastaju pod djelovanjem različitih draži spoljašnje sredine. Građena su od nervnih ćelija- neurona, imaju sposobnost da primaju, sprovode nadražaje od receptora do efektora. Kratki nastavci-dendriti prenose nadražaj u samu ćeliju, a dugi nastavci-neuriti prenose nadražaj od ćelije do odgovarajućeg organa.

6. Bespolno razmnožavanje

Bespolna reprodukcija obuhvata razne oblike vegetativnog razmnožavanja i razmnožavanja pomoću spora. Potomke stvara samo jedan roditelj. Vrste bespolnog

razmnožavanja su: dioba (bakterije i praživotinje), pupanje (žarnjaci i kvasci), spore (gljive, paprati i mahovine), vegetativnim organima (korijen, stabljika i list). Vegetativno razmnožavanje se odnosi na pojavu da od dijelova diploidnog roditelja direktno nastaju novi organizmi. Obuhvata diobu jednoćeliskih organizama gdje dioba može biti: jednostruka (poprečna i uzdužna kod kod papučica i bičara) i vižestruka (kod jednoćeliskih biljaka i životinja (ameba). Višećelisko vegetativno razmnožavanje je gdje potomstvo nastaje iz višećeliskih dijelova roditeljske individue. Kalemljenje je oblik vegetativnog razmnožavanja u voćerstvu. Razmnožavanje sporama-sporulacija. Spore se obrazuju u reprodukciskim organima koji se zovu sporangije. Mogu biti pokretne koje se aktivno kreću-zoospore i nepokretne koje se raznose vjetrom i vodom.

7.Polno razmnožavanje

Polna reprodukcija vrši se pomoću specijalnih polnih ćelija-gameta. Kod svih vrsta živih bića sa ovakvim razmnožavanjem gameti su diferencirani na muške (spermatozoidi) i ženske (jaja). Kod jednostavnijih biljaka gameti oba pola su morfološki jednaki i zovu se izogameti. Kod većine višećeliskih organizama muške i ženske polne ćelije se razlikuju i zovu se heterogameti. Polni organi višećeliskih životina su sjemenici i jajnici a kod višećeliskih biljaka su anteridije (muške) i arhegonije (ženske). Stranooplodnja je pojava da svaki ženski gamet jedne jedinke može biti oplođen muškim gametom bilo koje druge individue. Gametogeneza je proces stvaranja gameta. Kod višećelijskih životinja ona se vrši u gonadama (polnim žlijezdama). U suštini ovog procesa je mejotička dioba u kojoj se diploidni broj hromosoma (2n) reducira na haploidni (n). Spermatogeneza je proces nastajanja spermatozoida koji se odvija u sjemenicima.Pored mejoze obuhvata i obrazovanje spermatozoida. Spermatozoid ima glavu, vrat i rep. U glavi se nalazi jedro spermatozoida, dok je rep bogat mitohondrijama i služi za aktivno kretanje u tečnoj sredini. Oogeneza je proces nastajanja jajnih ćelija koji se odvija u jajnicima. Pored mejoze obuhvata i obrazovanje jajeta.Jaja su uvijek veća od spermatozoida. Sadrže veće količine žumanjka (vitelusa) koji predstavlja rezervnu tvar i smješten je u donjem kraju jajeta. Taj dio se označava kao vegetativni pol, a suprotni je animalni pol, gdje se nalazi protoplazma. Oplodnja nastaje spajanjem muškog i ženskog gameta u jedinstvenu ćeliju –zigot.Pri tom se haploidne (n) hromosomske garniture roditeljskih ćelija spajaju u jednu diploidnu (2n) garnituru zigota. Tako da je pola nasljednog materijala od majke, a pola od oca. Konjugacija je razmjena jedara 2 jednoćeliska organizma. Od 4 nastala jedna 3 se razgrađuju a 4 se podijeli na dva muški i ženski (trepljasti org i bakterije. Autogamija je pojava kada ista jedinka nakon mejoze obrazuje dva polna jedra muški i ženski, gdje njihovim spajanjem nastaje zigot (papučica).

Polno razmnožavanje višećelijskih organizama. -Alge i gljive pri razmnožavanju formiraju heterogamete ( muške i ženske polne ćelije se razlikuju po obliku, veličini i pokretljivosti). -Mahovine, kod njih gametofit sa listićima stvara muške i ženske gamete.

8.Individualno razviće životinja-embriologija

Embriologija je znanost koja se bavi proučavanjem zametka i njegovog razvitka. Razvoj životinja obuhvata embrionalnu i postembrionalnu fazu. Embrionalno razviće počinje prvom diobom zigota a završava rođenjem ili izlaskom iz jajeta. Brazdanje oplođenog jajeta teče od prve diobe do formiranja cikličnih listova. U prvoj diobi zigota nastaju dvije blastomere, a dalje njihov se broj umnožava. Brazdanje završava stupnjem koji se zove blastula. Formiranje klicinih listova je naredna faza embrionalnog razvoja u kojoj nastaje gastrula procesom gastrulacije. Postembrionalni razvoj višećeliskih životinja obuhvata period poslije izlaska embrija iz jajeta. Kod mnogih životinja embrionalni razvoj se završsava rađanjem mladih jedinki koje liče na svoje roditelje, to je direktno razviće bez preobražaja. Kod nekih životinja postembrionalni razvoj počinje stupnjem larve-to je indirektno razviće sa preobražajem.

9.Prokarioti-bakterije

Prokarioti su stanična živa bića jednostavne građe koja imaju staničnu stijenku(tvorevina nastala radom protoplasta) i membarnu ali nemaju jezgru ni organele osim ribozoma. To su organizmi sa prokariotskim ćelijama i u njih spadaju bakterije različitog oblika. Na površini se nalaze bičevi ( za kretanje) i fimbrije (za prijanjanje na podlogu). Bakterije se razmnožavaju dijeljenjem ćelija. Ćelija majka se podijeli na dvije ćelije kćerke. Bakterije su rasprostranjene svuda. Bakterije mogu biti: -saprofitske ( koriste organske tvari uginulih organizama), -parazitske ( koriste organske tvari zivih biljaka, životinja i čovjeka), -simbiotske ( vode život s nekim drugim organizmom), - aerobne (koriste O2) i anaerobne (ne koriste O2). Na temperaturi većoj od 100oC uništavaju se bakterije i to se koristi pri sterilizaciji. Oblici bakterija su: koki, diplokoki, streptokok, stafilokok, bacili, treponema...

10.Talofite

To su biljke koje nemaju ni jednog biljnog organa. Kod biljaka na nižoj razvojnoj razini čitavo tijelo vrši sve životne funkcije. Takvo tijelo se označava kao talus , a biljke sa talusom se zovu talofite. Tu spadaju alge. Kod crvenih algi talus je nitast, listast ili korast. Unutarnja građa talusa je složena što je posljedica sraštavanja i prepletanja niti. Razmnožavaju se vegetativno, polno i sporulativno. Kod smeđih algi talus je končast, pločast ili grmolik. Razmnožavaju se kao i crvene alge. Kod zelenih algi talus je zelen. Razmnožavaju se vegetativno, polno, bespolno, konjugacijom i heterogamijom.

11.Kormofite

Kod biljaka na višem razvojnom nivou tijelo se sastoji od organa i takvo tijelo se zove kormus a biljke s kormusom kormofite. Kormofite posjeduju dvije vrste organa: -vegetativne (korijen, stablo i list), -generativne ( služe za razmnožavanje). Tu spadaju mahovine paprati i sjemenjače. Mahovine žive na stijenama, na kori drveća, na tlu i rijeđe u vodi. Razmnožavaju se vegetativno, bespolno i polno. Dijele se na jetrenjarke i listićave mahovine. Paprati se razmnožavaju bespolno i polno. Dijele se na: prečice (paprati sa nadzemnom stabiljkom) i predice ( imaju člankovitu stabljiku sa malim listovima). Sjemenjače su igličaste golosjemenjače ( borovi, čempresi i tise) i skrivenosjemenjače (skriveno sjeme unutar ploda)

12.Skrivenosjemenjače-cvijet, oprašivanje

To su drvenaste ili zeljaste biljke.Većina vodi samostalan život i ishranjuje se procesom fotosinteze, ali postoje i parazitske i saprofitske forme. Značaj skrivenosemenica za kopnene ekosisteme je ogroman, jer one su te koje u većini slučajeva čine najveću biomasu u ekosistemu i svojim izgledom i brojnošću određuju izgled i strukturu ekosistema. Značaj za čoveka je takođe velik, jer skoro sve biljke koje čovek gaji radi sopstvene i ishrane domaćih životinja pripadaju skrivenosemenicama. Na tijelu se razlikuju vegetativni organi: korijen, stablo, list i generativni organ cvijet. Cvijet se sastoji od čaške koju grade čašični listići-lapovi, vjenčić koga grade latice, prašnici muski dio cvijeta i tučak ženski dio cvijeta. Prije oplodnje peludna zrnca iz prašnice treba da stignu na žig tučka tj cvijet treba da bude oprašen. Oprašivanje se vrši vjetrom, vodom i životinjama.

13.Radijata (zračno simetrične životinje)

Zračno simetrične životinje žive pričvršćene za podlogu. Imaju peharast oblik tijela. Sastoji se iz dva sloja a to su ektoderm i endoderm. Ovde spadaju sunđeri i dupljari. Sunđeri- spongia su višećelijske životinje, đive u vodenoj sredini pričvršćeni za podlogu. Iumeđu dva sloja nalazi se pihtijasta masa mezogleja. Razmnožavaju se pupljenjem i polno. Dijele se na krečnjačke, staklaste i silikatne sunđere. Dupljari-celenterata javljaju se kao dva oblika: polipi (pričvršćeni za podlogu) i meduze (slobodno plivajuće) razmnožavaju se polno i bespolno. Između endoderma i ekoderma nalazi se srednji sloj mezoderm. Pretežno žive u morima. Dijele se na hidroze, prave meduze i koralje.

14.Protostomija

Kod protostomija u toku embrionalnog razvića iz primarnog otvora-blastoporusa, nastaju prava ili primarna usta. Tu spadaju pljosnate gliste-dvobočne simetrije, tijelo je pljosnato, nervni sistem je vrpčast, organi za izlučivanje-protonefridije. Dijele se na metilje, pantljičare i treplaste gliste. Oble gliste-cilindrično tijelo, ekskrecioni sistem-pseldocelom, razdvijenih su polova. Najpoznatije su čovječija i rudarska glista. Člankovite gliste- člankovito tijelo, nervni sistem je ljestvičast, ekskrecioni organi su metanefridije a razmnožavanje je polno i bespolno. Zglavkari-tijelo člankovito, organi za izlučivanje su nefridije, organi za disanje su škrge i traheje. Tijelo se sastoji od glave, grudi i trbuha. U ovu grupu spadaju rakovi, pauci stonoge i insekti. Mekušci- tijelo ljigavo i meko, organi za disanje su škrge i pluća a nervni sistem vrpčast, razmnožavaju se polno. Obuhvataju hitone, puževe, školjke i glavonošci.

15.Deuterostomija

Kod deuterostomija nastaje analni ili izmetni otvor. Ovde ubrajamo: bodljokošce- imaju zračnu simetriju. Razlikujemo donju-oralnu i gornju-apikalnu stranu. Na donjoj su usta a na gornjoj analni otvor. Nervni sistem je vrpčast, cirkulatorni sistem je otvoren, organi za disanje su škrge, razdvojenih su polova. Žive na morskom dnu. Dijele se na: morske krinove, morske krastavce, morske ježeve, morske zvijezde i

zmijolike zvijezde. Hordati-bilateralno simetrični, CNS je cijevast, organi za disanje su škrge i pluća, tijelo se sastoji iz tri sloja: ektoderm, endoderm i mezoderm. Dijele se na: poluhordate, plaštaše, bezlubanjce i kičmenjake.

16.Poikilotermi (predstavnici, građa, način života)

Poikilotermi organizmi su bez stalne temperature tj, njihova temperatura zavisi od vanjske sredine. Tu spadaju gmizavci i vodozemci. Kod gmizavaca tijelo je pokriveno krljuštima, srce se sastoji od jedne komore i dvije predkomore, dišu na pluća, žive na kopnu, moru i vazduhu. Obuhvataju: haterije, kornjače, krokodile i gmizavce prekrivene krljuštima. Kod vodozemaca koža je gola, dišu na pluća. Srce se sastoji od jedne komore i dvije pretkomore. Tu spadaju: beznogi, repati i bezrepi vodozemci. Oni naseljavaju slatke vode.

17.Homotermi (prestavnici, građa, način života)

Homotermi organizmi imaju stalnu tjelesnu temperaturu. Njihova temperatura ne zavisi od vanjske sredine. Tu spadaju ptice i sisari. Tijelo ptica prekriveno je perjem, pluća su dobro razvijena i postoje tzv vazdušne kese i duplje. Koža je suha srce je sastavljeno od dvije komore i dvije pretkomore. Neke ptice se stalno zadržavaju na istom prostoru a neke se sele u određenim godišnjim dobima. Dijele se na: trkačice, plivačice i letačice. Svi sisari su pokriveni dlakom, kičma je sastavljena od pršljenova. Dijele se na niže i više sisare. Srce im se sastoji od dvije komore i pretkomore, imaju stalnu temperaturu tj homeotermne su životinje.

18.Biosistematika-Karl Line, binarna nomeklatura

Biosistematika je grana biologije koja se bavi klasifikacijom (svrstavanjem ili grupisanjem) živih bića na osnovu njihove sličnosti i srodnosti. Sistematske kategorije su: vrsta, rod, porodica, red, klasa i tip. Osnovu naučne sistematike postavio je švedski biolog Karl Line u 18 vijeku. On je u sistematiku uveo dvojno imenovanje tj binarna nomenklatura, gdje svaka vrsta u prirodi dobiva dva imena. Prvo ime je ime roda a drugo vrste i to na latinskom.

II RAZRED

1.Biologija ponašanja: društveno ponašanje, porodični život i tritorijalnost životinja. Instiktivno ponašanje i orijentisanje u prostoru, nasljedno i stečeno ponašanje, socijalne veze koperacija i agresija

2.Čula kao informativni sistemi. Vrste receptora i proces primanja draži. Kodiranje u neuronima.Čula su organi koji imaju sposobnost da primaju energetske draži iz unutrašnje ili vanjske sredine i da ih prenosi do centara u mozgu. Čulni aparat se sastoji iz: čulnih ćelija-receptora, senzitivnih vlakana i motornih nervnih vlakana. Prema funkciji i građi čula možemo podijeliti na: -nespecifična čula koja mogu reagovati na više draži u isto vrijeme; -specifična čula reaguju na određenu vrstu draži. Vrste receptora: fotoreceptori (svjetlosna čula), mehanoreceptori (mehanička čula), hemoreceptori (hemiska čula), termoreceptori (toplotna čula). Draži su sva fizička i hemiska djelovanja spoljne sredine ili unutrašnje sredine koja izazivaju promjenu-nadražaj. Primanje draži obavljaju čulne ćelije, a za njegovo provođenje služi nervni sistem. Kodiranje u neuronima obuhvata dva oblike prenošenja nervnih podsticaja: bioelektrično (duž nervnih vlakana) i hemisko ( preko neurotransmitera). Sistem kodiranja u neuronu i realizacija koda obuhvataju: ulazni signal-informaciju; transformaciju-proces kodiranja; transmisiju-prenošenje šifriranog kanala; interpretaciju-tumačenje prispjelog signala.

3.Nervni sistem- organizacija i funkcionalna podjela (somatske i vegetativne funkcije). Neuron, sinapsa i neurosekcija. U procesima informiranja organizma i održavanja njegove funkcionalne cjelovitosti u različitim uvjetima spoljne i unutartjelesne sredine, nervni sistem ima ulogu provođenja, obrade i analize primljenih obavjesti. Osnovna organizaciona i funkcionalna jedinica nervnog sistema je neuron, koji se sastoji iz nervnih nastavaka, kratki-dendriti i dugi neuriti. Veza između dendrita jedne ćelije sa neuritom druge ćelije zove se sinapsa. Prema funkciji nervni sistem dijelimo na:-somatski koji regulira voljne aktivnosti mišića, glave i udova te kretanje u prostoru-vegetativni-autonomni nervni sistem upravlja radom unutrašnjih organa, radi bez uticaja volje

4.Endokrini sistem-funkcija, integracija čulnog, nervnog i endokrinog sistema kao sistema informacijeEndokrini sistem čine žlijezde sa unutrašnjim lučenjem. Imaju sposobnost fiziološkog djelovanja na druge ćelije tkiva i organizam u cjelini. Hormoni su produkti enokrinih žlijezda. Osobine su: lučenje i aktivnosti su u malim količinama, djelovanje je van mjesta postanka, specifično djelovanje na određene procese. Hipofiza je centralna žlijezda endokrinog sistema, sastoji se od adenohipofize koja luči somatotropni hormon, gonadotropni hormon, tireotropni hormon, kortikotropni hormon, prolaktim, dok neurohipofiza luči vazopresin i oksitocin. Štitna žlijezda luči tiroksin i trijodtironim. Smanjeno lučenje tiroksina dovodi do gušavosti usljed nedostatka joda, dok prekomjerno lučenje dovodi do Bazedovljeve bolesti. Nadbubrežne žlijezde

građene su iz srži i kore. Srž luči adrenalin-regulacija šećera u krvi, noradrenalnin-djeluje na sužavanje krvnih sudova. Kora luči kortikosterioide, mineralokortikoide i glikokortikoide. Polne žlijezde luče hormone koji utiču na razvoj sekundarni polni karakteristika. Muške polne žlijezde su testisi-luče testosteron a ženske su jajnici-luče progesteron.

5.Ishrana organizma i varenje hrane. Varenje kod jednoćeliskih, višećeliskih organizama i čovjeka. Rasorpcija hranjivih sastojaka. Regulacija varenja. Proces unošenja hrane u organizam označava se kao ishrana. Procesi koji vrše razlaganje složenih sastojaka hrane na jednostavnije oblike naziva se varenje hrane. Jednoćeliski organizmi građeni su od 1 ćelije, pa se varenje odvija unutar ćelije-organizma. To je unutarćelisko varenje. Kod jednoćeliskih organizama hranjive čestice uvlače se u protoplazmu, oko njih formira hranjiva vakuola u kojoj djeluju fermenti varenja hrane. Pod uticajem fermenta hrana se razlaže te korisni sastojci prelaze u protoplazmu a ostatci se izbacuju iz ćelija organizma.Kod višećeliskih organizama varenje se odvija izvan ćelija pa se naziva vanćelisko varenje. Kod prostih beskičmenjaka sistem za varenje se sastoji od crijeva i javlja se predje, srednje i zadje crijevo. Kod složenijih beskičmenjaka formiraju se usni otvor, ždrijelo, želudac, crijevo i probavne žlijezde.Kod kičmenjaka sistem za varenje se sastoji od: usta, ždrijela, jednjaka, želudca, tankog i debelog crijeva, pččjuvačne želudčane te crijevne žlijzde te jetre i pankreasa.Probavni sistem kod čovjeka čine: -usta- su početni dio, šupljina koju čine gornja i donja usna, obrazi, tvrdo i meko nepce. Donji zid usne šupljine čini jezik, zubi koji su koštani organi i sastoje se od krune i korijena. Osnovna masa zubi je dentin koji daje čvrstinu zubima. U obje vilice ima po 16 zubi: 4 sjekutića, 2 očnjaka, 10 kutnjaka. -ždrijelo, jednjak; -želudac-hrana se vari pod uticajem želudčanog soka, vode, minerala, HCL-a i fermenata. -tanko crijevo-sastoji se od dvanaestopalačnog-duodendum, prazno crijevo-jejunum i usukano crijevo,ileum. U tankom crijevu učestvuju pankreasni sok koga luče ćelije pankreasa. Alkalne je reakcije a sadrži i proteolitičke fermente amilazu, maltazu i lipazu. Crijevni sok-bazne reakcije sadrži: saharazu, maltazu, laktazu i nukleazu. Žuč je proizvod funkcije ćelija jetre i on vari masti. -debelo crijevo se sastoji iz slijepog crijeva, okvirno debelo crijevo i pravo čmarno crijevo. 4-5 sati nakon obroka hrana dolazi do debelog crijeva i zadržava se 8-12 sati nakon čega se nepotrebne materije iz hrane izbacuju kroz rektum.Pod resorpcijom se podrazumjeva se prelazak svarenih sastojaka hrane i vose iz šupljine probavnog sistema u tjelesne tečnosti krv i limfu. Najveći dio resorpcije odvija se u tankom crijevu. Resorpcija masti prestavlja razgradnju na glicerin i masne kiseline, dok resorpcija bjelančevina vrši se u obliku aminokiselina koje su rastvorljive u vodi. Ugljikohidrati se resorbuju u obliku monosaharida. Rad probavnog sistema reguliše periferni nervni sistem a uzimanje i mehanička obrada hrane su voljni pokreti koje regulira centralni nervni sistem.

6.Tjelesne tečnosti. Uporedni pregled tjelesne tečnosti bezkičmenjaka i

kičmenjaka. Sastav i funkcija tjelesne tečnosti. Ćelije tjelesne tečnosti.Tečnost koja okružuje i obliva ćelije višećeliskih organizama te obavlja funkcije razmjene je tjelesna tečnost. Hidrolimfa je tečnost spoljašnje sredine u kojoj organizam živi. Hemolimfa cirkuliše sudovima, međutkivnim prostorima. Sadrži leukocite i bjelančevine. Hemolimfu imaju gliste, mekušci i zglavkari. Kod kičmenjaka moguće je razlikovati: -krv-je tečno tkivo organskog i neorganskog sastava koja neprekidno kruži, sastoji se od krvne plazme, uobličenih krvnih elemenata (eritrociti, trombociti i leukociti) i vode; -limfa-se formira od tkivne tečnosti i cirkulira limfotok.Funkcija tjelesnih tečnosti:-prenos resorbiranih hranjivih materija,-prenos metaboličkih produkata,-prenos ekskretornih produkata,-prenos respiratornih plinova,-prenos toplote i pritiska,-prenos hormona i-odbrambena funkcija. Hidrolimfa ne sadrži ćelije tjelesne tečnosti, hemolimfa sadrži leukocite kao i limfa, dok u krvi postoje: -eritrociti crvene krvne ćelije koje se sastoje od hemoglobina, masti i bjelančevina. Eritropoeza je stvaranje eritrocita u koštanoj srži. Hemoglobin je nosilac funkcije razmjene respiratornih plinova koji se sastoji od globulina i Fe. -leukociti-bijele krvne ćelije dijele se na granulocite i agranulocite. -trombociti krvne pločice nastaju u koštanoj srži. Najvažnija uloga trombocita je u homeostazi tj u procesu zaustavljanja krvarenja tj zgrusavanja krvi.

7.Odbrambena funkcija tjelesne tečnosti. Imunitet organizma, koagulacija tjelesnih tečnosti.Odbrambena funkcija tjelesnih tečnosti ostvaruje se pomoću leukocita. Strane materije koje dospijevši organizam izazivaju njegovu imunološku reakciju su antigeni. Antitijela su specifične materije usmjerene ka elimiaciji datog antigena. Organizam izgrađuje otpornost što se naziva aktivni stečeni imunitet. On se može postići unošenjem gotovih antitijela i to je pasivni imunitet. Prirodni imunitet se stiče stvaranjem antitijela. Kada dođe do većih oštećenja krvnog suda uključuje se vrlo složen mehanizam zgrušavanja krvi ili koagulacije. Koagulacija je prestavlja proces zgrušavanja krvi. U osnovi procesa leži pretvaranje neaktivne forme-protrombina u aktivnu formu-trombin, koji katalizira prelazak u plazmi rastvorenog proteina-fibrinogena u nerastvorljivi fibrin. Niti fibrina tvore mrežu u koju se zapliću krvne ćelije i tako nastaje ugrušak-koagulum, koji zatvara oštećenje i sprečava isticanje krvi.

8.Respiratorni pigmenti i transport gasova. Transport ostalih materija. Uloga tjelese tečnosti u homoestazi.

Respiratorni pigmenti su: -hemocijanin sadrži bakar, nalazi se u rastvoren hemolimfi (kod mekušaca i zglavkara)-hemoritrin sadrzi željezo, susreće se kod beskičmenjaka-hlorokruorin sadrži željezo, rastvoren u hemolimfi, posjeduju ga polihete-hemoglobin sadrži željezo i globulin i susreće se kod kičmenjaka

Prenošenje respiratornih gasova obavlja se vezivanjem željeza u hemoglobinu i oksigena pri čemu nastaje oksikohemoglobin. Krvlju se hranjive materije transportiraju od organa za varenje, nakon resorpcije, do svih ćelija organizma. Putem krvi prenose se hormoni koji nastaju u žlijezdama sa unutrašnjim lučenjem i krvlju se prenose do mjesta djelovanja ali i na druge aktivne materije. Karakteristika homeostaze je sposobnost biološkog sistema npr ljuskog organizma da do izvjesne mjere brani svoje redovno stanje, da održava tjelesnu temperaturu u granicama normale. Homeostaska reakcija se ostvaruje uz potrošnju energije. Indikatori homeostaze su: ph krvi 7,3-7,4; temp. 36-37oC; eritrociti kod muškarca 4,2-5,3 miliona, kod žene 3,6-4,8 miliona.

9.Cirkulacija tjelesne tečnosti. Tipovi sistema cirkulacije kod beskičmenjaka i kičmenjaka. Regulacija u cirkulaciji.Cirkulacija tjelesnih tečnosti odvija se kroz srce i krvne sudove. Otvoreni sistem za cirkulaciju zastupljen je kod beskičmenjaka (crvi, rakovi, mekušci). Tjelesna tečnost u ovom sistemu dijelom cirkulira kroz posebne sudove a dijelom izlazi iz tih sudova kroz posebne tjelesne šupljine-lakune. Zatvoreni cirkulatorni sistem karakteriše kretanje tjelesne tečnosti kroz sudove od srca do tkiva i obratno. Regulacija cirkulacije krvi može biti:-autoregulacija odvija se na nivou tkiva. Glavni faktor je koncentracija oksigena u tkivu-nervna regulacija odvija se tako što nervi utiču na širinu krvnih sudova, najveći uticaj ima nervus simpatikus.-humoralna regulacija čine je adrenalin i noradrenalin

10.Pulsativni organi-građa i zalisci. Krvni pritisak.Pulsativni organi su srce i krvni pritisak. Srce je šuplji poprečno prugasti mišićni organ koji se nalazi u grudnoj duplji između lijevo i desnog plućnog krila. Na uzdužnom presjeku vide se dvije pretkomore i komore. Na otvorima između komora i pretkomora nalaze se elastične opne-zalisci, koji osiguravaju proticanje krvi kroz srce u jednom pravcu. U desnoj polovini srca nalaze se tri a u lijevoj dva zaliska. Miokard je najveća masa srca. Preko dvije šuplje vene krv iz tijela dolazi u desnu pretkomoru a zatim u desnu komoru, iz nje krv plućnim arterijama dolazi u pluća gdje se vrši razmjena gasova a krv obogaćena O2 plućnim venama dolazi u lijevu pretkomoru. Ovaj tok se naziva mali krvotok. Iz lijeve komore preko aorte, krv se putem arterija

razvodi po čitavom tijelu. Kapilari se spajaju u venule i veće vene da bi pomoću njih krv dospjela u desnu pretkomoru i to je veliki krvotok. Pritisak koji nastaje usljed kretanja krvi u krvnim sudovima a manifestuje se na zidovima krvnih sudova je krvni pritisak. Povišena vrijednost krvnog pritiska je hipertenzija a snižena je hipotenzija. Normalan sistolni (gornji) je 120-140 a dijastolni(donji) 60-90. a puls 60-80 u minuti.

11.Disanje. Disanje u vodi i zraku. Regulacija disanja. Način razmjene gasova između organizma i spoljašnje sredine i razmjena gasova između tjelesnih tečnosti i tkivaDisanje je razmjena gasova organizama i spoljašnje sredine. Načini razmjene gasova su različiti i razlikujemo disanje u vodi i zraku. Za disanje u vodi značajna osobina gasova O2 i CO2 je njihova rastvorljivost. Razlikujemo disanje preko kože, škrga, traheja i pluća. Disanje putam kože javlja se kod kišne gliste, preko škrga kod beskičmenjaka koji žive u vodi (crvi, rakovi, ribe), za disanje u zraku karakteristično je disanje preko traheja (insekti). Disanje preko pluća karakteristično je za organizme koji ćive na kopnu (čovjek, ptice, sisari i gmizavci). O2 se putem krvi transportira do tkiva. Smjer kretanja je iz sredine sa većom koncentracijom prema manjom koncentracijom. CO2 (ugljendioksid) iz tkiva prelazi u krv a onda se transportira u pluća. Nerva regulacija disanja vrši se preko centa za disanje koji se nalazi u produženoj moždini. Centar za disanje je pod uticajem impulsa iz kičmene moždine.

12.Ekskrecija. Opšta fiziološka ekskrecija. Ekskrecija jednoćelijskih organizamaIzbacivanje suvišnih ili štetnih materija iz organizma zove se ekskrecija ili izlučivanje. Iz organizma se izlučuju CO2, amonijak, urea, mokraćna kiselina. Izlučivanje kod jednoćeliskih organizama odvija se putem čitave ćeliske površine, hranjive vakuole i kontraktilne vakuole. Kontrakilna vakuola neprekidno pulsira, njeni kanaliči se pune i prazne suvišnom vodom.

13.Ekskrecija kod višećelijskih organizama i tipovi ekskratornih organa: nefron, bubrenje. Regulacija ekskrecija.Turbelarije posjeduju protonefridije, člankovite gliste metanefridije, insekti imaju malpigijeve kanaliće. Kod rakova je antenalna žlijezda, a kod mekušaca i kičmenjaka su eksretorni organi bubrezi. Bubrezi su parni organi. Njihova osnovna morfološka jedinica je nefron. Regulacija osmotskog pritiska vrši se ekskrecijom ili reapsorpcijom vode. Regulacija bubrega se ostvaruje putem nervnog sistema i humoralnog sistema. Nervi regulišu količinu mokraće kao što oni djeluju na protok krvi kroz bubrege, a najjači humoralni uticaj ima antidiuretični hormon hipofize-ADH.

14.Fiziologija kretanja. Ameboidno, cilijarno i mišićno kretanjeAmeboidno kretanje je karakteristično za amebe. Kretanje se odvija tako što se ispusti lažna noga-pseudopodija. Ovako se kreću leukociti. Cilijarno kretenje je pomoću cilija ili treplji. Kretanje se vrši sa naglim zaveslajem prema smijeru kretanja

kroz vodu. Potreban je energija, Ca, i Mg joni. Mišićno kretanje. Kod zglavkara postoje poprečno-prugasti mišići a mekušci i bodljokošci imaju spoljašnji skelet pomoću kojeg se kreću. Kičmenjaci imaju unutrašnji skelet za koga su vezani poprečno-prugasti mišići.

15.Promet toplote i termoregulacija. Proizvodnja toplote i energetski metabolizam.Prema odnosu tjelesne temperature i temperature okoline, sve životinje se dijele na poikilotermne (bez stalne temperature) i homeotermne ( sa stalnom temperaturom). Termoregulacija je funkcionalni mehanizam koji osigurava održavanje tjelesne temperature u fiziološkim granicama. Prosječna temperatura čovjeka je 36-37 oC. Pod hemiskom termoregulacijom podrazumjeva se stvaranje toplote koja nastaje tokom metabolički procesa u organizmu. Faktori toga su bazalni metabolizam, mišićna aktivnost i djelovanje hormona. Pod fizičkom termoregulacijom podrazumjeva se gubljenje toplote a djeluje kao:-radijacija (zračenje)- gubljenje toplote putem zračenja;-kondukcija (provođenje)- gubljenjem toplote izravnim provođenjem toplote sa tijela na predmeta i -evaporacija- gubljenje toplote isparavanjem tj znoj sa površine kože. Ukupni promet energije u organizmu može se izraziti kao energetski metabolizam, to je odnos energije unesene u tijelo i potrošene u aktivnostima organizma.

16.Voda i njen promet u biljci: apsorpcija, transport i transpiracija.Biljka usvaja vodu iz vodene, zračne sredine i zemljišta. Mahovine usvajaju preko listova, suhozemne biljke preko površinskih ćelija korijena, posebno korijenskim dlakama, a rijeđe listovima i izdankom. Forme vode u zemljištu:-gravitaciona (lako pristupačna za biljke)-kapilarna ( lako pristupačna za biljke)-opnena (teško pristupačna)-higroskopska vlaga (nepristupačna za biljke)iz korijenskih dlačica voda se kreće u rizodermne ćelije, pa u korteks, endodermis, pericikl do ksilemskih sudova. Transpiracija je proces isparavanja vode preko listova. Ona može biti:-stomatarna putem stoma -kutikularna putem kutikule-lenticelarna preko otvora na stablu-lenticelaNa proces transpiracije utiče svjetlost, temperatura vlažnost, vjetar...

17.Mineralna ishrana biljaka i pregled organske ishraneMineralnu ishranu biljaka čine razni hemiski elementi i jedinjenja koji se usvajaju iz spoljne sredine. Usvajanje azota se vrši iz zemljišta tj humusne materije. Autotrofija je karakteristična za biljke koje samostalno sintetiziraju hranu i iskorištavaju je kao

gradivne supstance. Heterotrofija karakteristiše organizme kojima su za ishranu neophodne gotove organske materije. Paraitizam je oblik međuodnosa organizma gdje parazit ima koristi, hrani se na račun svog domaćina. Simbioza je suživot dva organizma različitih vrsta gdje oba partnera imaju koristi. Mikoriza je zajednički život gljive i korijena viših biljaka.

18.Fotosinteza: pigment-građa, funkcija i fizičko hemiske odobine. Svijetla faza (fotosintetička fosforizacija), tamna faza (kalavinov ciklus)Fotosinteza je proces stvaranja organskih materija iz neorganskih uz prisustvo sunčeve energije. Pigment fotosinteze je hlorofil koji ulazi u sastav hloroplasta. Hlorofil može biti A i B s tim da je hlorofil A plavozelene boje a hlorofil B žutozelene . Hlorofil ima sposobnost da primi sunčevu energiju koja se koristi za proces fotosinteze. Najveći sadržaj hlorofila je u listovima biljaka.Fotosintetička fosforizacija je primarni proces pretvaranja svjetlosne energije u hemisku. Ona može biti ciklična koja se karakteriše cikličnim kretanjem elektrona i neciklična fotofosforizacija.Taman faza se odvija u stromi hloroplasta. Reakcije tamne faze čine Kelvinov ciklus i dijeli se u 4 podfaze: karboksilacije, redukcija, regeneracija i produkcija.

19.Respiracija biljke- aerobno i anaerobno disanje.Anaerobno disanje (glikoliza) odvija se u citoplazmi, pri čemu se glukoza razlaže do dvije molekule pirogrožđane kiseline. Nastala kiselina u anaerobnim uvijetima pri fermentaciji podvrgava se alkoholnom ili mliječnom vrenju. Alkoholna fermentacija počinje karboksilacijom uz pomoć enzima karboksilaze, gdje nastaje acetaldehid. Nastavlja se dehidrogenacijom kad nastaje alkohol etanol. Aerobno disanje kod viših biljaka odvija se u ćelijama parenhima krompira, te u plodovima. Proces aerobnog disanja odvija se u mitohondrijama koje prestavljaju energetske transformatore biljne ćelije. Polazna supstanca u krebsovom ciklusu je pirogrožđana kiselina i nastaje acetil-koenzim koji se spaja sa oksalsirćetnom kiselinom te daje limunsku kiselinu.

20.Fiziologija rasta i razvoja pojedinih biljnih organa. Fitohormoni, auksilni giberelini, citokinini i inhibitori rastenja.Rast biljaka zasnovan je na rastu ćelija i organa. Prva faza u rastu je embrionalni rast- proces nastanka nove ćelije diobom ćelija tvornog tkiva. Druga faza je izduživanje i povećanje volumena kada se ćelije udaljavaju od meristema. Zadnja faza je diferencijacija u kome ćelija dobije strukturnu specifičnost. Individualni razvoj obuhvata životni tok od stvaranja zigota do smrti.Faze razvoja su:-faza mirovanja-faza klijanja-vegetativna faza-reproduktivna faza

Fitohormoni su biljni hormnoni i svrstavaju se u dvije grupe:-stimulatori(podsticajni): auksini, giberelini i citokinini-inhibitori (koji koče određene procese): etilen i apscisinska kiselinaAuksini djeluju na diobu ćelije, formiranje korijena, rast ploda i on određuje rast u visinu. Gliberini utiču na rast i dužinu, obrazovanje cvijeta. Citoknini podstiču diobu ćelija ili citokinezu, sprečavaju opadanje listova. Apscisinska kiselina negativno utiče na proces rasta, inhibira cvjetanje, dok etilen izaziva poremećaje u rastu i razviću, sprečava kretanje auksina, podstiče opadanje listova i plodova.

21.Pokreti kod biljaka.Pokreti kod biljaka mogu biti inducirani i autonomni. Inducirani su izazvani uticajem spoljašnjih faktora te dijele se na tropizme i nastije. Tropizmi su nadražaji koje izaziva jednostrani nadražaj, mogu biti: -fototropizmi ( ispoljavaju se u savijanju biljke ili njenih organa u toku rasta); -geotropizmi (je pojava porilagođavanja pravca rasta biljnog organa pod uticajem sile zemljine teže); -hemotropizmi (djelovanje hemiskih draži).Nastije su pokreti nezavisni od pravca draži a mogu biti: -termonastije pokreti izazvani promjenom temperature-fotonastije pokreti izazvani različitim intenzitetom svjetlosti-sejmonastije izazvanemehaničkim nadražajem.Autonomni pokreti su izazvani uticajem unutrašnjih mehanizama.

22.Proteini, hemiska struktura, klasifikacija, uloga, promet i razgradnja proteina u organizmu.Osnovna uloga proteina u organizmu je gradivna. Osnovna osobina proteina je da sa vodom grade koloidne rastvore. Proteini imaju sledeću ulogu u organizmu:-kolagen čini vezivno tkivo mišića-hemoglobin gdje krv prenosi O2 -keratin od koga su građeni kosa i nokti.Proteini se dijele na proste (izgrađuju ih samo aminokiseline to su -albumini, histoni) i složene (pored aminokiselina sadrže još neku nebjelančevinastu grupu- fosforproteidi, glikoproteidi, lipoproteidi).

23.UgljikohidratiUgljikohidrati su organske supstance u prirodi. Građeni su od C, H i O(ugljenik vodonik kiseonik). U biljnom organizmu služe kao gradivni materijal (celuloza) ili rezervna hranjiva supstanca (škrob), dok su kod životinja gradivni (hitin). Dijelimo ih na:-monosaharidi-jednostavni šećeri obuhvataju glukozu (grožđani šećer), fruktozu (voćni), manozu i galaktozu. Osnovni monosaharid je glukoza koji se nalazi u plodovima i u krvi.-disaharidi-nastaju spajanjem 2-10 molekula monosaharida i tu spadaju maltoza, laktoza i saharoza.

-polisaharidi-izgrađeni su od većeg broja monosaharida i u njih ubrajamo škrob kod biljaka, glikogen kod životinja, heparin u jetri i pektin u plodovima jabuka, krušaka...

24.LipidiLipidi su nerastvorljivi u vodi a rastvorljivi u organskim rastvaračima, osnovu čine glicerol i više masne kiseline. Lipide dijelimo na proste (voskovi, holesterol, žučna kiselina i steroidni hormoni) i složene (fosfolipidi i glikolipidi). Glicerin i masne kiseline se resorbuju iz crijeva u krv a putem krvi dolaze do svih organa i tkiva. Masti služe kao regulatori toplote, masne kiseline se razlažu u ćeliji pri procesu okidacije pri čemu se oslobađa energija.

25.Značaj i uloga enzima, hormona i vitamina u organizmuHormoni su biološki aktivne supstance koje izazivaju promjene u drugim ćelijama i tkivima. Mogu biti biljni-fitohormoni (auksin, giberelin, citokinin) i životinjski-zoohormoni (steroidi, bjelančevine)Enzimi imaju katalitičku funkciju oni su proteini. Osnovnu komponentu čini apoenzin dok drugu čini koenzim. Dijele se na liaze, izomeraze, transferaze, hidrolaze i ligaze. Vitamini učestvuju u izgradnji enzima, u organizmu se nalaze u malim količinama. Mogu biti:-vitamini rastvorljivi u mastima A, D, E, K-vitamini rastvorljivi u vodi B1 B2 B3 B12 C

26.BioelementiBioelementi su elementi koji ulaze u sastav živih bića i dijelimo ih na:-makroelemente (O, H, C, S, N, P, Cl, Na i Mg)-mikroelemente (Cu, Fe, Zn, Co)-ultra-mikroelementi koji se javljaju u tragovima ( Hg, Pb, Al)

III RAZRED

1.Ekologija-definicija i podjelaEkologija je nauka o životnoj okolini koja proučava odnose između živih bića, sredine u kojoj živa bića žive te čime se hrane. Potiče od grčke riječi oikos-dom i logos -nauka. Ekologija pokušava da nađe riješenje i odgovor brojnim problemima okoliša koji nas okružuju . Ekologija proučava odnose živih bića prema njihovoj spoljašnjoj sredini. Dijeli se na idioekologiju ( proučava odnose jedinke organizma i uslova sredine) i sinekologiju ( proučava odnose populacija, biocenoza i ekosistema i uslova sredine).

2.Geobiosfera životne sredine i životne oblastiGeobiosfera prestavlja onaj dio na planeti zemlji u kojem su nastanjena živa bića. U geobiosferi se vrši transformacija sunčeve svijetlosti u hemisku toplotnu energiju, kiseonik u atmosferi je proizvod geobiosfere. Geobiosfera stalno učestvuje u stvaranju sedimentnih sfera. Geobiosfera obuhvata dvije životne sredine ( vodena i vazdušna) i tri životne oblasti ( kopnena oblast, oblast slatkih voda, mora i okeana). Geobiosfera obuhvata dio zemljine kore, cjelokupni vodeni omotač i dio vazdušnog omotača.

3.Ekološki faktori-podjelaEkološki faktori su pojedinačni elementi djelovanja spoljašnje sredine na živa bića. Dijelimo ih na.-abiotičke koji potiču iz nežive prirode a to su: edafski (faktori tla i litosfere), orografski (faktori položaja-nadmorska visina) i klimatski (svjetlost, temperatura, vlažnost)-biotički potiču od živih bića a to su virogeni (virusi), fitogeni (biljke) i zoogeni (životinje)-antropogeni koji potiču od čovjeka (uništenje prirodnih resursa, ravojem naselja i sl)

4.Toplota, vazduh, voda i svjetlost kao ekološki faktoriZa rast i razviće svake biljne i životinjske vrste neophodna je određena minimalna količina toplote, a ukoliko ona nedostaje osnovni fizološki procesi se prekidaju i nastaje smrt organizma. Temperatura je jedan od najznačajnijih faktora sredine. Voda također ima ogromni značaj jer se osnovni životni procesi ne mogu zamisliti bez vode. Svijetlost je neposredni izvor energije za proces fotosinteze kod biljaka a na životinje utiče posredno (karakter ishrane ponašanje). Vazduh djeluje na živa bića svojim fizičkim i hemiskim osobinama. Hemiske osobine vazduha zavise od sastava (78% azota, 21% kiseonika, 0.03% ugljendioksida i tragove vodonika). Od fizičkih osobina važnih za živa bića su vlažnost i vazdušna strujanja.

5.Populacija-definicija i karakteristikePopulacija prestavlja skup jedinki iste vrste koje žive na određenom prostoru u određenom vremenu. Karakteristike populacije:-gustina pokazuje brojnost jedinke unutar populacije i izražava se brojem jedinki. Najbolja metoda za određivanje veličine populacije je metoda prebrojavanja jedinki-natalitet je broj rođenih jedinki u jedinici vremena-mortalitet je broj umrlih u jedinici vremena-rast populacije zavisi od odnosa nataliteta i mortaliteta i prestavlja se pomoću sigmoidne krive u koordinatnom sistemu.

6.Biocenoza- definicija i karakteristikeBiocenoza ili životna zajednica je skup organizama različitih vrsta koje žive na istom prostoru u istom vremenu i istim ekološkim uslovima. Karakteristike biocenoze:

-kvalitativan i kvantitativan sastav- kvalitativan sastav prestavlja prisustvo i kombinaciju zastupljenih vrsta, a kvantitativan sastav prestavlja brojnost populacija u biocenozi. Najbrojnije populacije se zovu dominantne.-vremenska struktura- (periodične i sukcesivne) sezonske promjene biocenoze su pod uticajem godišnjih doba te promjene dana i noći, dnevno noćne promjene.-odnosi ishrane-oni čvrsto povezuju sve vrste članova biocenoze i oni uzajamno čine metabolizam biocenoze (biljojedi, mesojedi, saprofiti-hrane se ostatcima uginulih organizama, to su bakterije i gljive i one tim vrše mineralizaciju)-prostorni raspored- biocenoza se sastoji od velikog broja izmješanih prirodnih populacija različitih vrsta čiji je prostorni raspored na biotopu (staništu) različit za svaku vrstu.

7.Ekosistem-sastav, struktura, dinamika i evolucija, promet materija i promet energije u ekosistemu, biološki produktivitetEkosistem prestavlja prostorno i vremenski ograničenu jedinicu biosfere koja obuhvata živu i neživu materiju. Sastoji se od biotopa i biocenoze. Svaka životna zajednica u prirodi mora zauzimati neki prostor u kome članovi te zajednice zadovoljavaju svoje potrebe kreću se, uzimaju hranu, dišu... taj prostor je biotop a njega naseljavaju pripadnici odgovarajuće biocenoze.Dinamika ekosistema se ogleda u interakciji što se ostvaruje u međudjelovanju njegovih komponenti u vidu:-akcije, djelovanje abiotičkih faktora (klimatski edefatski i orografski)-reakcije, djelovanje živih organizama-koakcijom, djelovanje između samih organizama.Evolutivna skala vodi nas do najprimitivnijih nano-ekosistema, preko mikro, mezo i makrosistema do najsloženijih mega-ekosistema. Stvorena organska materija sadrži hemisku energiju koja predstavlja osnovni izvor energije koja se koristi za disanje biljaka i životinja. Sunčeva energija se transformira u hemisku i u tom obliku se zadržava u ekosistemu, a potom u vidu toplotne energije napušta ekosistem i kaže se da energija protiče kroz ekosistem.Organske materije se nalaze u zemljinoj kori, vodi i atmosferi odakle ih producenti koriste. U procesu sinteze neorganskih elemenata i jedinjenja C (ugljik), H (vodonik), P (fosfor), N (azot) sa drugim mineralima se preobraćaju u složene organske materije,, a ovako stvorena organska materija koja čini biljna i životinjska tkiva, nakon njihove smrti podliježe raspadanju te nastaju minerali koje biljke mogu koristiti i tako materije stalno kruže u ekosistemu. Stvaranje organske materije zove se biološki produktivitet..

8.Prirodne zakonitosti: distribucija zemlje, klime i biocenoza na zemljiKomponente geobiosfere su ekoklima, biocenoza, tlo i matični supstrat. Biocenoza nema razvijeno zemljište, nego ima klimu. Ekoklima je rezultanta međudjelovanja zemaljskih zakonitosti s jedne strane i biocenoze zemljišta i matičnog supstrata s druge strane. Biocenoa je rezultanta djelovanja ekoklime, zemljišta i matičnog

substrata, a zemljište je rezultanta međudjelovanja ekoklime, biocenoze i matičnog supstrata.

9.Kopneni ekosistemi na horizontalnom i vertiklanom profilu zemljeNa horizontalnom profilu zemlje izdvajaju se zonalni ekosistemi:-u tropskoj zoni kišne šume, vlažne i suhe savane-u vantropskoj zoni visoke pustinje i polupustinje-u ekstratropskoj zoni maglovite pustinje i hladne šume.Ekosistemi na vertikalnom profilu ponavljaju zonalne i to da najniži pojasni ekosistem čini dio zone u kojoj se nalazi planinski masiv a svaki sledeći na vertiklanom profilu odgovara svakom sledećem na horizontalnom. Kopno na zemlji zauima 3/8 ukupne površine. Na kopneni ekosistem najviše utiče klima, glavni kopneni ekosistemi su: vlažne tropske šume, bjelogorične šume umjerenog pojasa, tajge, tundre, travnjaci, savane, stepe, pustinje i polupustinje.

10.Vodeni ekosistemi: rijeke, bare, jezera mora i okeaniU okviru rijeke moguće je izdvojiti 3 zone:-izvorišna zona (krenon) koju karakteriše mala količina vode, veća brzina, kamenita podloga i voda je bistra.-središnja zona (ritron) količina vode je veća a dno šljunkovito-zona donjeg toka (potamon) velika količina vode, smanjena brzina toka i sedimentno tlo. Jezero je stajaća voda sa sledećim karakteristikama: dno je prekriveno sedimentima, dubina vode je je velika. Imamo površinsku (heterotermnu do 20m dubine) i dubinsku (homotermnu) zonu. Bare su prirodna ili vještačka udubljenja nepravilnog oblika, plitke vodene mase gdje žive razne biljke i životinje. Od močvara se razlikuju zbog toga što svjetlost sunca dopire do dna.Na horizontalnom profilu mora i okeana moguće je izdvojiti neritsko područje od obale do 200m dubine i okeansko koje obuhvata okean. Na gustoću mora utiče toplota i slanost. Specifičnost ekosistema morskih voda je u slanitetu vode koja iznosi oko 35 promila i ona ovisi o dotoku kopnenih voda, isparavanju i količini padavina. Najbrojniji i najraznovrsniji živi organizmi se nalaze u dubini 50-100m

11.Primarni klimatogeni ekosistemi: led, polarne pustinje, polupustinje, listopadne šume, tropske i suptropske šume, savane i stepeLed je voda u čvrstom agregatnom stanju. Minimalna temperatura leda se spušta ispod -100.Polarne pustinje su prostori sa godišnjom količinom padavina manjom od 250 mm i srednjom temperaturom najtoplijeg mjeseca manjom od 10oC. To su većinom ravnice s kamenom ili šljunkovitom podlogom.U tundrama ja rast drveća onemogućen zbog niskih temperatura koje max dostižu između 5 i 15 oC. Srednja godišnja temperatura je između -16 i +4. Godišnje padavine su do 300mm. Slaba je vegetacija.Tajge su zimzelene sjeverne šume maksimalne temperature do 25oC. To su tamne

četinarske šume koje čine različite vrste jele i smreke i u kojima žive mrki medvjed, vuk, lisica, polarni zec, srna dabar...Listopadne šume rastu u umjerenom pojasu gdje su ljeta topla, zime blage i ima dosta padavina. Razlikujemo vertikalnu spratovnost-sprat visokog drveća-srednjeviskog drveća-niskog drveća-šibova-zeljasti biljakaŽivotinje ovih šuma su zec, jež, kuna, jelen, slavuj...Zemljište suptropskih šuma bogata su hranjivim solima. Srednja godišnja temperatura je 15oC.Tropske šume se nalaze na ekvatorskom dijelu zemlje, srednja godišnja temperatura je 25-30 stepeni ima duboko vlažno i hranjivo tlo za razne vrste biljki a to su banane, kivi, kafa, ananas a ovde stanuju papagaji, gorile, lavovi, tigrovi... Savane nastaju kao posljedica duge ljetne suše koja traje od kasnog proljeća do rane jeseni. Tu spadaju visoke trave i trnoviti žbunovi.Stepe se nalaze između polupustinja i pustinja a to su trave livadarke. Tlo u polupustinjama ne postoji, životinjska naselja su rijetka a sreću se zmije i gušteri.

12.Antropogeni ekosistem: sekundarni i tercijalniSekundarni antropogeni ekosistemi su rezultanta međudjelovanja prirodnih ekoloških prilika. Livade i pašnjaci su stvoreni u cilju proizvodnje hrane za životinje. Tercijalni ekosistemi nastaju degradacijom antropogenih sekundarnih ekosistema a to su ugaženi travnjaci, naselja i smetljišta. Antropogeni sistemi su: gusto i rijetko naseljena područja (sela i gradovi), agroekosistemi (pašnjaci i površine pod biljnom proizvodnjom), pošumljena područja, divlji ekosistemi.

13.Nukleinske kiseline- DNKNukleinske kiseline su makromolekule koje sudjeluju u pohrani, prenosu i ekspresiji genetske informacije. Sastoje se od različitih nukleotida poredanih u genetski predodređenom redu koji je nositelj njihove uloge informaciskih makromolekula. Deoksiribonukleinska kiselina DNK je nukleinska kiselina oblika dvostuke spirale, dva nukleotidna lanca. Sastavljena je od adenina, guanina, citozina i timina (adenin-timin, guannin-citozin). Smještena je u staničnoj jezgri . Dnk je osnovna molekula na kojoj se temelji nasljeđivanje i odgovorna je za prenošenje nasljednog materijala i osobina (od boje kose do sklonosti prema nekim bolestima). Nalazi se u hromozomima i ima šećer dezoksiribozu. DNK molekule su međusobno povezane vodikovim vezama.

14.Ribonukleinske kiseline RNK

RNK nastaje transkripcijom DNK pomoću enzima koji se nazivaju RNK polimeraze a dalje se procesira preko drugih enzima. Nalazi se u citolazmi.Uloga RNK u sintezi bjelančevina je nezamjenjiva. Ona prenosi informacije sadržane u vidu aminokiselina sa DNK na ribozome. RNK se razlikuje od DNK u tome što se RNK sastoji od jednostrukog lanca a DNK od dvostrukog, RNK čine riboza i uracil a DNK dezokiriboza i timin.

15.Duplikacija DNKProces duplikacije DNK počinje pucanjem poprečnih vaze usljed čega se dva polulanca odvoje a na svaki se vezuju slobodni nukleotidi obrazujući nove polulance. Helikaza odmotava molekulu DNK tako što njeni enzimi kidaju vodikove veze između dva lanca u molekuli DNK.

16.Biosinteza proteinaBiosinteza proteina se zove još i translacija ili prevođenje. Ovaj proces se odigrava u ribozomima i jedan je od najsloženijih biosintetičkih puteva. U ćelijama se svakog momenta sintetiše na stotine i hiljade proteina. U DNK se nalazi i čuva informacija o strukturi bjelančevina. Transkripcija je prepisivanje informacije sa molekula DNK na molekul RNK. Molekule DNK se nalaze u jedru. Pošto makromolekule DNK ne mogu zbog svoje veličine izaći kroz pore jedra, potrebno je do ribozoma poslati informaciju o strukturi proteina koja je zapisana i čuva se u DNK. To se ostvaruje pomoću RNK i tako se informacija sa DNK prepisuje na RNK i ovo je informaciona RNK jer nosi info o sastavu bjelančevina u ribosome. Molekul iRNK se pomoću enzima odvaja od DNK, prolazi kroz pore jedra i kreće se prema ribozomima. U ovom prenosu se prenose i aminokiseline i to su transportne RNK. Translacija. Informacija o strukturi proteina je zapisana u iRNK i prevodi se dalje u obliku aminokiselina i to je proces translacije.

17.HromosomiHromosomi su nosioci nasljednosti u ćeliji. To su strukture koje se nalaze u jezgri eukariotske stanice. Građeni su od DNK i bjelančevina a pod mikroskopom se najbolje uočavaju za vrijeme mitoze i mejoze. Vlaknaste su građe. Broj hromosoma može biti haploidni u polnim ćelijama i diploidni u somatskim ćelijama. U hromosomima su smješteni geni-cjelokupna genetička informacija nekog organizma. Glavni dio hromosoma je dvostruka nit DNK koja je dijelom ravna a dijelom namotana oko bjelančevina.

18.Hromosomska determinacija polaHromosomska garnitura čovjeka sastoji se od 22 para autosoma i 1 para heterosoma . Heterosomskom paru pripada x hromosom i y hromosom kod moškarca a kod šene su dva x hromosoma. Determinacija se događa pri oplodnji. U normalnim uslovima među spermatozoidima je jednak broj x odnosno y hromosoma i zato je podjednaka vjerovatnoća nastanka muškog odnosno ženskog zigota.

19.Mutacije: strukturne, numeričke i mutacije genaMutacije su promjene nasljedne informacije jednog organizma uzrokovane promjenom redoslijeda heterocikličnih baza ili broja hromosoma. Mutacijom dolazi do promjene nasljedne informacije DNK. Strukturne mutacije su odstupanja u građi hromosoma a odsupanja u njihovom broju su numeričke mutacije. Mutacije gena su promjene koje iznenada nastaju u finoj strukturi gena.

20.Mutageni faktori Mutageni su faktori koji izazivaju mutacije ili odstupanja. Oni mogu biti:-hemiski (pesticidi, baktericidi, herbicidi)-fizički (visoke i niske temperature, ultraljubičasto zračenje, jonizirajuće zračenje) -biološki (virusi)

21.MitozaMitoza je ćeliska dioba putam koje nastaju sve ćelije organizma osim gamete. Nju čini udvostručavanje hromosoma i tako se stvara po jedna kopija svakog hromosoma. Sve ćelije nastale mitozom imaju diploidan broj hromosoma 2n jer su porijeklom od zigota a zigot postaje spajanjem dva gameta. Gameti imaju haploidan broj hromosoma. U svakom paru jedan hromosom je iz spermatozoida a drugi iz jajne ćelije.

22.MejozaMejoza je poseban tip ćeliske diobe tokom koje se diploidni hromosomski broj reducira na haploidni. Mejoza je uključena u proces stvaranja gameta. Haploidni gameti su proizvod mejoze. Mejoza se sastoji od dva uzastopna dijeljenja hromosoma kojima predhodi jedna duplikacija. Hromosomi se udvajaju prije mejoze, zatim se međusobno sljube i nastaju tetrade. U prvoj diobi svaka tetrada se razdvaja na diade dok u drugoj dijade se dijele.

23.Geni i osobineGen je osnovna jedinica nasljedne informacije i svaki dio molekule DNK koji se prepisuje RNK. Sastoji se od 1000 nukleotida. Geni su nosioci nasljednih osobina svakog živog organizma. Sadrže sve upute za izgradnju i održavanje organizma. Skup svih gena nekog organizma zovemo genotip.

24.Integracija genaOblici su dominantnost i recesivnostDominantnost se ispoljava u sposobnosti gena da vrši funkciju koja mu je namjenjena (normalan vid, tamna kosa,ravna kosa). Recesivnost se karakteriše odsustvom njegove funkcije ( kratkovidnost, svijetla kosa, krvna brupa 0).

25.Genetsko, monogenesko i poligenesko nasleđivanjeSva svojstva organizma uslovljena su međusobnim djelovanjem gena i spoljašnje sredine. Osobine se ne nasljeđuju od roditelja nego od gena koji te osobine determišu. Rekombinacijom gena u gametogenezi roditelja i spajanjem dvije različite garniture gena od oca i majke obezbjeđuje se varijabilnost osobina potomka. Ako je jedna osobina određena jednim parom gena na istom lokusu na paru homolognih hromozoma onda je to monogensko nasleđivanje, a ako jednu osobinu određuje veći broj različitih gena pri čemu i sredina utiče na ispoljavanje ove osobine onda je to poligensko nasljeđivanje.Monogenske osobine proizilaze iz prostog odnosa jedan gen, jedan enzim jedna osobina. Monogensko nasleđivanje se vrši po Mendelovim pravilima. Oboljeli fenotip se javlja kao posljedica mutacija. Ono može biti: autozomno-dominantno, autozomno-recesivno, dominantno i recesivno nasleđivanje vezano za X hromozom. Najčešće je gen dominantan u heterozigotnom stanju (žuta boja cvijeta zavisi od prisustva jednog aktivnog alelogena). Poligenske osobine se nasljeđuju pod uticajem većeg broja nasljednih gena. Različita boja kože zavisi od tri gena A, B, C od kojih svaki ima 2 alelne forme A i a, B i b, C i c.

26.Genetička ravnotežaOsnovna genetička struktura populacije se ponavlja iz generacije u generaciju kako to opisuje genetička ravnoteža i ona je stanje pri kojem nema promjena u genetičkoj strukturi populacije. Uslovi su da je populacija dovoljno velika, da je ukrštanje jedinki slučajno, da odsustvuju faktori koji remete genetičku ravnotežu populacije (mutacije, migracije i sl.). Faktori koji remete genetičku ravnotežu su: neslučajna ukrštanja, genetički drift, migracije, mutacije, prirodna selekcija.

27.Humana genetikaHumana genetika je grana genetike koja se bavi proučavanjem pojava biološkog nasleđivanja kod čovjeka. Metode humane genetike su:-geneaološka, praćenje predaka i potomaka;-metoda blizanaca, njom se utvrđuje u kolikom stepenu geni a u kolikom spoljašnji faktori utiču na određene osobine ili oboljenja;-citogenetička metoda se zasniva na izradi preparata hromozoma i njihovoj analizi pod mikroskopom, može se utvrditi postojanje neke hromozopatije;-populaciono-statistička kojom se ispituju nasljedne osobine u velikim grupama ljudi.

28.Nasljedne bolestiTo su bolesti izazvane promjenom nasljedne osnove. One nastaju usljed anomalije jednog ili više hromozomskih gena. One se istražuju porodično tj mogu se rano dijagnosticirati ako se prati porodično stablo i način na koji se neka oboljenja prenose. Ovde spadaju Tarnerov sindrom, Daunov sindrom, albinizam, hemofilija, distrofija, dijabetes, bolesti srca...

29.BiotehnologijaBiotehnologija povezuje prirodne i tehničke znanosti da bi se postigla primjena organizama stanica i njihovih dijelova u dobivanju prozivoda za dobrobit čovječanstva. Ona se bavi pronalaženjem puteva za veću prozivodnju hrane, lijekova i rješavanje energeskih potreba zamjenom skupe proizvodnje.

30.Genetičko inžinjerstvogenetičko inžinjerstvo je naučna grana koja obuhvata istraživanje i metode u oblasti direktnog manipuliranja nasljednim materijalom. To je svrsishodno djelovanje na molekule- nosioce genetičke informacije radi mjenjanja nasljednih osobina organizma. Genetičko inžinjerstvo je skup biohemsikih postupaka kojima se izrezuju cijeli geni, njihovi dijelovi iz DNK jednog organizma a koji se umeću u unaprijed određeno mjesto u DNK drugog organizma. Pomoću ovih postupaka upoznata je građa i organizacija velikog broja gena različitih organizama, mogućnost industriske proizvodnje bjelančevina pomoću mikroorganizama (inzulin, hormon rasta, cjepiva)

31.Primjenjena genetika (Medicinska genetika)Za medicinu genetika ima veliki značaj jer su mnoga odstupanja od normalnog i bolesti čovjeka nasljedne. Oplemenjivanje je način stvaranja sorti i pasmina kulturnih biljaka i životinja uz primjenu određenih metoda i postupaka. Aminocenteza je postupak za otkrivanje nenormalnosti u toku embriogeneze kao i genetičko savjetovalište za sprečavanje rađanja nenormalne djece.

32.Evoluciona teorijaEvolucione teorije govore o promjenjivosti među živim bićima. Prvu teoriju je dao Lamark i on je smatrao da dijelovi tijela usljed upotrebe ili neupotrebe se mijenjaju ( preci žirafe su imali kratak vrat i noge iste dužine a da bi dohvatile grane stalno se istežu i tako se vrat sve vise razvija). Lamarkova teorija ima tri principa:-princip potrebe, nema novog organizma bez nove potrebe-princip navike, nema novih adaptacija bez potreba u sredini-stepen promjene se se bilježi u naslijeđe i prenosi na narednu generaciju.

Darvinova teorija objašnjava da u borbi za opstanak jedinke sa dužim vratom i prednjim nogama imale su na raspolaganju više hrane dok su one sa kraćim bile eleminisane. Po njemu faktori evolucije su:-naleđivanje-promjenjivost-prirodna selekcija-borba za opstanak-hiperprodukcija potomaka.

33.Porijeklo životaPostoji više teorija o porijeklu života-vječnost života, život je oduvijek postojao-život je došao s druge planete-život je nastao od nežive prirode u toku evolucije materija preko prostih jedinjenja ka složenim

34.Faktori evolucije-nasljeđivanje omogućava kontinuitet života na zemlji-promjenjivost omogućava različitost među živim bićima-prirodna selekcija je dejstvo ma kojeg faktora sredine koji izaziva usmjerene promjene iz generacije u generaciju-izolacija je prekid razmjene gena među grupama jedinki-genetički drift remeti genetičku ravnotežu

35.Proces hominizacijeProces hominizacije je proces nastanka čovjeka. Tekao je od naprimitivnijih hominida preko raznih prestavnika homo. Najstariji fosilni hominid nađen je u Africi i star je oko 3.5mil godina. Homo sapiens je razuman čovjek sisar i kičmenjak. Hominizacija obuhvata prehumanu i humanu fazu.

36.Predhumana faza-antropogenezaAntropogeneza istražuje revoluciski razvoj čovjeka. Ona nastoji da postanak čovjeka rastumači filogenetskim stupnjevima hominida i njima sličnim bićima u geološkoj prošlosti. Fosilni ostatci govore o razvoju čovjeka i njegovih davnih predaka. Predhumana faza obuhvata evolucioni razvitak predljudi i tu spadaju:-ramapitacine nazvane po prvom otkrivenom fosilu ramapiteku u Africi i Aziji-australopitacine nazvane po južnom majmunu australopiteku i on je bio sličniji čovjeku nego majmunu.

37.Humana faza antropogenezeHumana faza počinje pojavom prvih pripadnika homo, razlikujemo 3 grupe:-anhantropi-praljudi tu spadaju homo habilis sposoban čovjek koji je proizveo oruđe za rad i hodao uspravno, i homo erektus uspravan čovjek visine 150-160cm, kosog čela i isturenog lica-paleontropi-stari čjudi koji su prestavljeni grupom neandretalci, oni su bili niski i vješti lovci-neantropi-novi ljudi koji su prvi prestavnici homo sapiens.

IV.RAZRED

1.Nasljeđena i nenasljeđena promjenjivostPromjenjivost ili varijabilnost je postojanje razlika među jedinkama ili grupama jedinki. Nasljedna promjenjivost rezultat je mutacija i rekombinacija. Mutacije mogu biti sitne koje su nekad neuočljive i krupne koje su štetne i izazivanju ugibanje organizma. Rekombinacije nastaju usljed nezavisnog raspoređivanja hromozoma za vrijeme mejoze.Nasljedna promjenjivost može biti individualna-rezultat je razlika među genotipovima, i grupna- rezultat genetičkih i negenetičkih faktora.Nenasljedna promjenjivost asniva se na mogućnosti spoljašnje sredine da djeluje na formiranje genotipa. Genotip određuje kakve se osobine mogu razviti ali kakve će se razviti zavisi od spoljašnje sredine. Nenasljedne razlike među organizmima su modifikacije.

2.Biohemiska i fiziološka svojstva čovjekaFiziologija se bavi organima i tkivima. Promatra tijelo kao skupinu sistema sa međusobnom inetakcijom, svaki sa vlastitom kombinacijom funkcija i svrhom. Fiziologija čovjeka je bliska fiziologiji životinja pa je mnogo spoznaja dobiveno eksperimentima na životinjama. Fiziologija proučava funkcije a preovladavajuća tema je o homeostazi (održavanje biološkog sistema i njegove unutarnje sredine u okviru fizioloških uvijeta).

3.Morfološka svojstvaMorfološke osobine čovjeka su takve osobine koje se mogu odgovarajućim instrumentom izmjeriti i izraziti mjernim jedinicama, opisuju oblik i velicinu tijela i nasleđuju se poligeno.

4.Mentalna svojstva

5.Prenatalni period rasta i razvojaPrenatalni razvoj čovjeka je period od začeća do rođenja. Prenatalni period ili unutarmaterični traje 10 lunarnih mjeseci tj 280 dana ili 40 sedmica. Do začeća dolazi spajanjem spermija i jajne ćelije. Nastaje oplođeno jajašce koje ima 46 hromozoma Ovo razdoblje prolazi kroz:-germinalnu fazu koja karakteriše ubrzani rast broja ćelija i neprimjetan porast ukupne mase. Do kraja prve sedmice završava se grupisanje zametnih ćelija po budućim funkcionalnim cijelinama i plod se pričvršćuje za zid maternice.-embrionalna faza traje sledećih 7 dana i traje do kraja 8 sedmice. Ona obuhvata rast i razvoj do uočljivih znakova regionalizacije i organogeneze tj jasne prepoznatljivosti glavnih tjelesnih regiona i organa.-fetalna faza traje od početka trećeg mjeseca do rođenja. U ovom razdoblju razvija se organis sustav rast i diferencijacija organa. Rođenje razgraničava prenatalni i postnatalni period u životu.

6.Ontogenetske promjenjivostOntogenetsko razviće prestavlja složen ciklus razvića koji se može podijeliti u dva perioda prenatalno i postnatalno. Ontogenetsko razviće obuhvata niz stupnjevitih kvalitativni i kvantitativnih promjena ogranizma označenih kao rast, diferencijacija i morfogeneza.Rast prestavlja povećanje određene tjelesne mase, može biti + i -. suština rasta je u duplikaciji genetičkog materijala i unutarćeliskom prometu materije i energije.Diferencijacija je proces povećanja složenosti i raznolikosti u cilju formiranja osobene građe i funkcije jedinke.Morfogeneza obuhvata oblikovanje i formiranje pojedinih organa i tjelesnih regiona.

7.Postnatalni period rasta i razvoja.Postnatalni rast i razvoj počinje rađanjem a dijeli se na:-predadolescentni rast i razvoj obuhvata period od rođenja do 10te godine. Ovaj period obuhvatanovorođenče (od rođenja do 2 sedmice), dojenče (od 2 sedmice do 2 godine) i dijete ( od 2 godine do 10 godina);-adolescentno doba kod djevojčica počinje između 11-13 godine a traje do oko 18-21 godine, a kod dječaka počinje između 12-14 a traje do oko 20-24. To je prelaz iz djetinjstva do potpune biološke, mentalne i socijalne zrelosti. U adolescenciji razlikujemo predpubertet koji traje oko 1 godine i to je uvod u pubertet, pubertet u kojem se desavaju promjene (težinske skeletne) sazrijevanje polnih žlijezda, i postpubertet se odlikuje neznatnim rastom tjelesnih dimenzija.-postadolescentni rast počinje prestankom adolescentnog i odvija se u toku ontogeneze i označava se kao mladost, zrelost i starost.

8.Reparacija i regeneracijaReparacija molekula DNK ima različite oblike ali se uvijek ostvaruje u biokataličkim reakcijama u prisustvu naročitih reparaciskih enzima. Najprostiji način reparacije DNK otkriven je proučavanjem djelovanja ultra violetnih zraka na ešeriju koli. Nakon izlaganja uv zračenja u bakteriskoj DNK dolazi do međusobnog vezivanja 2 susjedne heterociklične baze istog polinukleotidnog polulanca. Određeni enzim prepoznaje takva mjesta ona bivaju izbačena iz molekula DNK i uspostavi se normalan prvobitni redoslijed i povezanost nukleotida.

9.Karakteristike ljudske populacije-osnove ekologijeČovjek je živo biće koje ima visoko razvijen mozak sposoban za apstraktno razmišljanje, riješavanje problema, introspekciju i sl. Smatra se da se današnji čovjek razvio prije oko 200 000 godina na prostoru afrike. Ljudska populacija je premašila brojku od 7 miliona. Jedino mejsto na zemlji gdje čovjek živi je Antartika.Ljudi ne žive izolirano jedan od drugog već su povezani odnosima međudjelovanja čineći ljudsku populaciju. Karakteristike ljudske populacije su:-veličina i rast ljudske populacije, veličina populacije je rezultat rađanja i umiranja, brzina rasta se izračunava brojem rođenih (natalitet) a brzina a brzina umiranja brojem umrlih (mortalitet). Razlika između nataliteta i mortaliteta je prirodni prirast stanovnika. Veličina populacije može biti optimalna koja omogućava normalan standard življenja, minimalna omogućava prostu reprodukciju i maksimalna gdje svako povećanje vodi negativnom standardu življenja.-struktura ljudske populacije može biti spolna (odnos spolova u populaciji), dobna (odnos dobnih skupina), obrazovna (pismenost) i socijalno ekonomska (zanimanje).-migracije stanovništva su manje ili više masovni pokreti stanovnika sa jednog na drugo podrućje. U ovisnosti od smijera razlikujemo emigracije-iseljavanje i imigracije useljavanje u neko područje.

10.Ekološka valencija čovjeka u odnosu na osnovne ekolološke faktoreEkološka valenca je amplituda (širina) variranja nekog ekološkog faktora u čijim granicama je moguć opstanak. Prilikom nedostatka kiseonika čovjek može živjeti najduže 3 minute. Veliki značaj ima i alotropski modificirani kiseonik ozon koji je rasprostranjen na visini od 20-40km u atmosferi i apsorbuje ultravioletne zrake sunca štiteći čovjeka od malignih oboljenja kože i oštećenja vida. Toplota je značajna za procese rasta, dužinu života, razmnožavanje i razvoj. Kad tjelesna temperatura čovjeka dostigne vrijednost iznad 42oC hipertermija i smrt. Dužim izlaganjem na niskim temperaturama dolazi do pada tjelesne teperature na 30-25 stepeni pri čemu nastaje hipotermija i smrt. Voda je sastavni dio čovjekovog organizma i čovjek teško podnosi veći gubitak vode. Gubitak vode veći od 10% tjelesne mase može da izazove smrt. Hrana treba da sadrži dovoljno ugljiko hidrata, proteina, vitamina soli, minerala koji su neophodni za ast i razvoj organizma.

11.Degradacija životne sredinePod procesom degradacije podrazumjevamo uništavanje prirodnih klimatogenih ekosistema na nekom prostoru. Ona se vrši od strane čovjeka na različite načine:-strukturni procesi (degradacija požarom, sječom,gaženjem, urbanizacijom, zagađivanjem zraka, vode)-materijalni procesi (čvrste supstance, gasovi tečnosti) energetski procesi (zračenje, toplina, svjetlost)Zagađivanje vode može biti direktno i indirektno. Direktno je bacanje štetnih otpadaka, tvorničkih otpadnih voda, otrovnih materija ili materija koje sadrže kiseline i kanalizacijom. Indirektno zagađivanje vrši se putem padavina obogaćenih štetnim materijama (kisele, radioaktivne kiše...)Zagađivanje vazduha vrši se motorizacijom, dimnjacima i isparavanjem štetnih materija bačenih na tlo ili u vodu. Zagađivanje tla vrši se skidanjem površinskih slojeva, sječom šuma, odlaganjem štetnih materija...

12.Zdravlje kao ekološki faktorZdravlje je odustvo bolesti, sposobnost normalnog funkcioniranja i samoregulacije organizma te dobro fizičko i psihičko stanje. Bolesti koje nastaju kao posljedica kontakta sa med opremom, ljekarima i lijekovima su hospitalne bolesti. Endemske bolesti su posljedica nedostatka određenog elementa u životnoj sredini. Infektivne bolesti zahvataju skupine skole porodice a zovu se još i epidemiske, uzročici su bakterije virusi i gljivice. Direktan uticaj na zdravlje imaju u ekološki uvjeti u čovjekovoj radnoj sredini i to su profesionalna oboljenja. Uzroci su fizički, hemiski biološki i tehnološki.

13.Zaštita prirodne životne sredineZaštita životne sredine podrazumjeva skup različitih postupaka i mjera koji sprečavaju ugrožavanje životne sredine s ciljem uočavanje biološke ravnoteže. Pod zaštitom životne sredine se podrazumjeva zaštita života i zdravlja ljudi, biljne vegetacije i životinjskog svijeta. Ciljevi zaštite životne sredine su zaštita očuvanja zdravlja i života ljudi, kvaliteta ekosistema, zaštita biljnih i životinjskih vrsta i kulturnih dobara čiji je tvorac čovjek, očuvanje ravnoteže i ekološke stabilnosti prirode, racionalno i adekvatno korišćenje prirodnih resursa, itd. Svaka eksploatacija prirodnih resursa može dovesti do poremećajaekološke ravnoteže, jer su prirodna bogatstva kvantitativno ograničena i mogu apsorbovati zagađenja i neutralisati štetna dejstva samo do izvjesnog nivoa.