materiału spoza naszej strony "Chrześcijańska medytacja ...digital.fides.org.pl/Content/1532/medytacje_internet.pdf · Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu bp Andrzej Siemieniewski

de fratrum nostrorum consilio

Chrzecijaskamedytacja

monologiczna

bp Andrzej Siemieniewski

de

frat

rum

nos

tror

um

con

sili

o

Ktry zamieszkuje wiato niedostpn (1 Tm 6, 16)

Papieski Wydzia Teologiczny we Wrocawiu

bp Andrzej Siemieniewskiks. Mirosaw Kiwka

Chrzecijaskamedytacja

monologicznarda i aktualne pytania

Wrocaw 2013

I M P R I M A T U RKuria Metropolitalna Wrocawska

L.dz. 1249/2013 z 25 wrzenia 2013 r.

Jzef KupnyArcybiskup Metropolita Wrocawski

Prace redakcyjne Boena Sobota

Projekt okadki Boena Sobota

Przygotowanie do druku Andrzej Duliba

Copyright by bp Andrzej Siemieniewski, ks. Mirosaw Kiwka, Wrocaw 2013

ISBN 978-83-7454-255-5

Drukarnia Tumska Wrocaw, zam. 167/2013

SPIS TRECI

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Cz I. Z historii medytacji monologicznej: Biblia, Katechizm Kocioa katolickiego, mnisi

Rozdzia 1. Medytacja w Biblii i w Katechizmie Kocioa katolickiego 13 1.1. Medytacja w Starym Testamencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

a. Medytujcy m Boy (Ps 1,2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 b. Starotestamentalna medytacja sowa Boego . . . . . . . . . 14

1.2. Ewangeliczne rozwaanie i rozmylanie . . . . . . . . . . . . 16 1.3. Medytacja i kontemplacja w Katechizmie Kocioa katolickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

a. Katechizmowa medytacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 b. Kontemplacja w Katechizmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Rozdzia 2. Medytacja monologiczna w staroytnym Kociele . . . . 23 2.1. Biblijna medytacja staroytnych mnichw . . . . . . . . . . . . . 23

a. Przeuwanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 b. Modlitwa monologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.2. Tradycja modlitwy Jezusowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 a. Werset monologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 b. Panie Jezu Chryste, ulituj si nade mn . . . . . . . . . . . . 28 c. Modlitewne strzay w. Augustyna . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Rozdzia 3. Mistrz staroytnej medytacji monologicznej: Jana Kasjana Rozmowy z abba Izaakiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 3.1. Jak wej na gr medytacji? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

a. cieka Modlitwy Paskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Spis treci6

b. Czy Kto mnie syszy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 c. Jak to si naprawd robi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3.2. Moc medytacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 a. Moc sowa Boego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 b. Co z tego wyniknie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 c. Benedyktyska kontynuacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Rozdzia 4. Moesz Go kocha, ale nie poj: Obok niewiedzy . . 44 4.1. Nieco wiedzy o Oboku niewiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

a. Biblijne rda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 b. Trzynastowieczna kontynuacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 c. Jak wej w Obok, by si w nim nie zgubi . . . . . . . . . . 47 d. Co tak naprawd dzieje si w Oboku? . . . . . . . . . . . . . . 49 e. Modlitwa strzelista przebija oboki . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

4.2. Czy Kto tam jest? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Rozdzia 5. Zoty wiek mistyki: mniej monologii, wicej wyobrani 55 5.1. wita Teresa: medytacja w dobrym towarzystwie . . . . . . . 55 a. Postaraj si, crko, o towarzystwo . . . . . . . . . . . . . . . . 55

b. Doskonao kontemplacji doskonaej . . . . . . . . . . . . . . 59 5.2. Medytacja z mistrzem: w. Jan od Krzya . . . . . . . . . . . . . 61 5.3. Medytacja wyobrani: w. Ignacy Loyola . . . . . . . . . . . . . 67

Cz II. Wspczesna mantryczna medytacja chrzecijaska

Rozdzia 6. Mantryczna Medytacja Transcendentalna (TM) . . . . . . 73 6.1. Medytacja monologiczna wschodnie pocztki wspczes- nego renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

a. Medytujc sta si Bogiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 b. Maharishi Mahesh Yogi i jego program TM . . . . . . . . . . 76

6.2. Ponadreligijna mdro wszechczasw . . . . . . . . . . . . . . . . 78 a. Jak uprawia TM? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 b. Bogosawione skutki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 c. Ponadreligijna mdro wszechczasw? . . . . . . . . . . . . . 80

Spis treci 7

Rozdzia 7. Chrzecijaska mantryczna medytacja monologiczna (MMM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 7.1. Rok przeomu: 1975 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 7.2. wiatowa Wsplnota Medytacji Chrzecijaskiej i jej pro- pozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 7.3. Co mam czyni, aby osign zbawienie? . . . . . . . . . . . . . 91

Rozdzia 8. Mantra w tradycji chrzecijaskiej duchowoci? . . . . . . 95 8.1. Argument historyczny mantrycznej medytacji monologicznej 95

a. Mantra zakorzeniona w Biblii? Pierwsze problemy . . . . . 97 b. Patrystyczny wzorzec mantry? Kolejne kopoty . . . . . . . 100

8.2. Historii cig dalszy: redniowieczne precedensy? . . . . . . . . 105

Cz III. Watykaskie wiato

Rozdzia 9. Watykaski dokument Orationis formas . . . . . . . . . . . . 111 9.1. Unika pospiesznych rozwiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 9.2. Chrzecijaskie kryteria oceny duchowoci . . . . . . . . . . . 113 9.3. Niezawodny w. Augustyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 9.4. Czym nie jest ocena wspczesnej mantrycznej medytacji chrzecijaskiej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

a. Chrzecijaska medytacja czy chrzecijaska medytacja? 117 b. Godne zauwaenia duchowe owoce modlitwy w medytacyjnych wsplnotach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 c. Pogbione rozumienie Ewangelii w rozwaaniach zaoy- cieli szk medytacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120d. Mantryczny aspekt medytacji monologicznej: punkty dys- kusyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

Rozdzia 10. Medytacja monologiczna dzi: Mantryczna historia du-chowoci relatywizacja chrzecijastwa? . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 10.1. Problemy z mantryczn histori duchowoci . . . . . . . . . . . 121

a. Medytacja chrzecijaska: historyczne korzenie w hindu- izmie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 b. Ile hinduizmu w medytacji? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

Spis treci8

10.2. Relatywizacja chrzecijastwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 a. Reinterpretacja biblijnej duchowoci . . . . . . . . . . . . . . . 127 b. Relatywizacja wartoci chrzecijaskich . . . . . . . . . . . . . 131 c. Siedem sakramentw czy siedem czakr? . . . . . . . . . . . . . 134 d. To ju byo... Th omas Merton, gobica i ptaki dzy . . . 139 e. Co robi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Analogia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Co z ycia, czyli medytacja chrzecijaska w terenie . . . . . . . . . 152Przechadzaj si z Panem Bogiem po raju . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

WSTP

Zdarza si spotyka ludzi, ktrzy znostalgi myl oczasach, gdy w staroytnym Konstantynopolu przekupki na targu spieray si o znaczenie dogmatw. Ludzie ci pytaj: Czy dzi jeszcze kogo pasjonuj problemy teologiczne?

Sam przekonaem si, e teologiczne pasje towarzysz nam na szcz-cie take dzisiaj. Niedawno napisaem kilka stron na tak ezoteryczne zdawaoby si tematy, jak medytacja staroytna iwspczesna. Inatych-miast rozptaa si burza! Emocjom wyraanym na pimie, wykrzykni-kom podwjnym ipotrjnym nie byo koca. Spotkay mnie nawet tak intrygujce zarzuty, jak: autor uwaa, e medytacja chrzecijaska jest blisza hinduizmowi ni chrzecijastwu. Ikto powiedzia, e teologia nie moe by pasjonujca ie nie wzbudza emocji?

Wejdmy wic wsam rodek tej emocjonalnej wymiany myli. Zaj-mijmy si zagadnieniem teologicznego znaczenia medytacji. Poznajmy rodowisko pasjonatw medytacyjnej praktyki imedytacyjnych debat. Spotkamy tam wiadectwa sprzed wiekw, zawarte wBiblii iwpismach ojcw Kocioa. Poznamy pisma autorw wspczesnych, ktrzy powta-rzaj jak mantr: Powtarzaj mantr! Ale take tych, ktrzy medytuj jak staroytni mnisi imantry odmawia nie chc. Oraz takich, ktrzy nawet nie wiedz, co to takiego mantra.

Czy warto podj taki trud? Mog zarczy na podstawie wasnego dowiadczenia, e trud ten opaci si stukrotnie. Ja sam dziki debatom na ten temat po raz pierwszy wyciu nawizaem kontakt zniezwykle ciekawymi ludmi ze wiatowego Stowarzyszenia Medytacji Chrzeci-jaskiej oraz zanimatorami iczonkami rozmaitych modlitewnych grup medytacyjnych. Ico najwaniejsze odkryem urzekajc moc medyta-cyjnej modlitwy monologicznej, jakiej uczyli staroytni mnisi zJanem Kasjanem na czele. Kademu polecam!

O czym wic bdzie w trzech czciach tej pracy? Najpierw nieco wiadomoci na temat tego, jak opisano medytacj wBiblii zarwno Sta-

Wstp10

rego, jak iNowego Testamentu. Dla uzupenienia troch przykadw zKatechizmu Kocioa katolickiego, by dowiedzie si, czego na temat medytacji uczy dzisiejsze Magisterium Kocioa. Najwicej miejsca zajmie nam tu jednak zanurzenie si wmedytacyjnej atmosferze Kocioa daw-nych wiekw. Czego uczy na temat medytacji najwikszy zapewne wtej dziedzinie staroytny mistrz, Jan Kasjan? Co na temat medytacji zapisano wtajemniczym dziele pnego redniowiecza Obok niewiedzy? Jakie zmia-ny nastpiy wpodejciu do medytacji wzotym wieku mistyki, awic wHiszpanii wXVI wieku? Cay czas, zgodnie zaspektem zaanonsowanym wtytule (Chrzecijaska medytacja monologiczna), nasze zainteresowanie postaramy si zawa do takiego typu medytacji, ktra posuguje si krt-kim, powtarzajcym si modlitewnym wezwaniem, aco wanie nazywa si medytacj monologiczn. To wszystko wczci pierwszej.

Potem za w czci drugiej przejdziemy ju do wspczesno-ci. A poniewa zagadnienie medytacji jest nad wyraz szerokie, take tu zajmiemy si odrodzeniem medytacji monologicznej wrd chrze-cijan wnaszych czasach. Zaczniemy od obrzey, awic od Medytacji Transcendentalnej (TM). Nie brak chrzecijan, ktrzy na tej drodze prbuj przeywa swj medytacyjny renesans. A potem przejdziemy do centrum, czyli do ywioowo rozwijajcych si od lat 70. XX wieku wsplnot medytacyjnych wonie Kocioa katolickiego.

Na ile udane s te najnowsze prby? Czy pozwalaj odkrywa gbi obecnoci Boga w codziennoci? Czy czasem nie zawieraj pewnych tendencji do synkretyzmu i do znieksztacania historii duchowoci chrzecijaskiej na swoje potrzeby? To bdzie temat trzeciej czci naszej pracy, agwn pomoc doktrynaln stanie si na tym etapie rozwaa dokument Kongregacji Nauki Wiary Orationis formas.

Cao pomylana jest jako gos wdyskusji na temat medytacji. Jeli wstaroytnym Konstantynopolu oteologii mogy debatowa przekupki, to my pewnie te moemy. Ijak to wdyskusji bywa: kady mdrzejszy gos jest wyczekiwany

Na wstp tyle wystarczy. Teraz czas nieco pomedytowa, apotem zabra si do tej ztekstu Chrzecijaska medytacja monologiczna. Wszak przede wszystkim chodzi ospotkanie zTym jak mwi Pismo wite ktry zamieszkuje wiato niedostpn, ktrego aden zludzi nie widzia ani nie moe zobaczy (1 Tm 6,16).

AS

Cz I

Z HISTORII MEDYTACJI MONOLOGICZNEJ:

BIBLIA, KATECHIZM KOCIOA KATOLICKIEGO,

MNISI

de

frat

rum

nos

tror

um

con

sili

o

Rozdzia 1

MEDYTACJA W BIBLII I KATECHIZMIE KOCIOA KATOLICKIEGO

1.1. Medytacja w Starym Testamencie

Polskie sowo medytacja wywodzi si od aciskiego rzeczownika meditatio oraz czasownika meditari. Waciskiej wersji Biblii (Wul-gata) sowa te pojawiaj si wielokrotnie, anajbardziej charakterystyczne miejsce to pocztek Ksigi Psalmw1:

Szczliwy m,ktry nie idzie za rad wystpnych,nie wchodzi na drog grzesznikwinie siada wkole szydercw,lecz ma upodobanie wPrawie Pana,nad Jego Prawem rozmyla dniem inoc (Ps 1,1-2).

a. Medytujcy m Boy (Ps 1, 2)

Rozmyla dniem inoc mona odczyta waciwie jako: medy-tuje dniem inoc [meditatur die ac nocte]. Ta biblijna fraza stanie si punktem wyjcia dla zrozumienia, jakie skojarzenia mg mie czytelnik aciskiego tumaczenia Biblii, gdy sysza sowa medytowa i me-dytacja. W hebrajskim oryginale uyte w tym miejscu sowo (hagah) moe oznacza nie tylko medytowanie, rozwaanie czy obmy-lanie czego, ale nawet mruczenie. Oczywicie niuanse jzyka hebraj-skiego byy owiele mniej wane dla historii duchowoci, ni skojarzenia wywoane wersj acisk, ewentualnie greck (Septuagint). Wwersji greckiej fragment: ma upodobanie wPrawie Pana,nad Jego Prawem

1 Por. ks. R. Pietkiewicz, Biblia szko medytacji chrzecijaskiej, ycie konsekro-wane 5(103) 2013, s. 4653; ks. J. Misiurek, Modlitwa. Medytacja. Kontemplacja. Mistyka. Dzieje problematyki, Lublin 2011, s. 223264; S.T. Zarzycki SAC, [haso:] Medytacja, w: Leksykon duchowoci katolickiej, red. M. Chmielewski, LublinKrakw 2001, s. 501515.

Cz I. Z historii medytacji monologicznej14

rozmyla dniem inoc, zawiera sowo , czyli medytowa, rozwaa2.

Zarwno dla czytelnika tekstu polskiego, aciskiego, jak igreckiego skojarzenie jest jednoznaczne: medytacja to rozwaanie Prawa Boego, zapewne spisanego wBiblii, ewentualnie tego samego Prawa, oile wzy-wa nas do konkretnych postaw yciowych iczynw3.

b. Starotestamentalna medytacja sowa Boego

Oczywicie miejsc wStarym Testamencie zawierajcych tumaczenie hebrajskiego sowa wpostaci meditatio jest wicej. Spjrzmy na kilka reprezentatywnych przykadw. WKsidze Jozuego czytamy:

Niech ta Ksiga Prawa bdzie zawsze na twych ustach: rozwaaj [medi-taberis, ] j wdzie iwnocy, aby cile spenia wszystko, co wniej jest napisane (Joz 1,8).

Medytacja w tym kontekcie to rozwaanie konkretnego tekstu zawierajcego sowo Boe. Bg kieruje swoje ordzie do czowieka, aczowiek medytuje wanie nad tym ordziem.

W Ksidze Psalmw takie samo pojcie medytacji, z jakim spo-tkalimy si w Ps 1, 1-2, wraca w kolejnych miejscach. Czytamy na przykad:

wspominam Ci na moim posaniu i myl [meditabar, ] oTobie podczas moich czuwa (Ps 63,7 [62,7]).

Czy te wkolejnych, prawie identycznych sformuowaniach:

Rozmylam [meditabor, ] owszystkich Twych dzieachiczy-ny Twoje rozwaam (Ps 77,13 [76,13]).

2 , .

3 Do wersetu Ps 1,1-2 odnosi si w. Tomasz z Akwinu wswoim komentarzu do Ewangelii w. Jana (VIII, 4, 1: 1195), uywajc sowa meditatio wznaczeniu rozwaa-nia tekstu dla wzmocnienia wiary: dicitsi manseritis, scilicet per fi dei stabilitatem, per continuam meditationem, Ps. I,2:in lege eius meditabitur die ac nocte.

1. Medytacja w Biblii i Katechizmie Kocioa katolickiego 15

Rozmylam [meditabar, ] owszystkich Twych dzieach,roz-waam dzieo rk Twoich (Ps 143,5 [142,5]).

WKsidze Przysw medytacja charakteryzuje czowieka rozwane-go, ktry wwietle Boej nauki zastanawia si nad swoimi reakcjami, w odrnieniu od czowieka nieroztropnego, dziaajcego bez takiej medytacji:

Prawe serce rozwaa [meditatur, ] odpowied,zoci buchaj usta wystpnych (Prz 15,28).

Jednak wposzukiwaniu znaczenia pojcia medytacja nie moemy wlekturze Starego Testamentu zatrzyma si tylko tam, gdzie waci-skim tumaczeniu znajdziemy sowo meditatio (czy czasownik medi-tari). Rwnie wane s liczne sceny, ktre opisuj medytacj innymi sowami.

Oto wKsidze Izajasza czytamy, e prorok zapewne modlcy si wwityni jerozolimskiej ujrza Pana siedzcego na wysokim iwy-niosym tronie, atren Jego szaty wypenia wityni (Iz 6,1). Do-znana wwczas wizja to rozwijajcy si dynamicznie dialog, wktrym wany jest najpierw gos niebiaskiego otoczenia Boga (serafi nw), potem odpowied proroka, awreszcie wkulminacyjnym momencie gos samego przemawiajcego Boga: Kogo mam posa?, irwnie decydujca odpowied: Oto ja, polij mnie! (Iz6,1-8). Medytacja prowadzi do usyszenia Boego sowa, do zrozumienia go ido udzie-lenia egzystencjalnej odpowiedzi. Cho opisana jest innymi sowami, to jednak jej fundamentalne znaczenie pozostaje takie samo, jak wPs1,2.

Podobny sens medytacji odkryjemy, czytajc Ksig Jeremiasza. Rozwaanie okazuje si nie tyle spokojnym zanurzeniem w agodn powiat nieokrelonej duchowoci, co raczej gwatownym zmaganiem zordziem Boga:

Sowo Paskie stao si dla mnie codzienn zniewag i pomiewi-skiem. Ipowiedziaem sobie: Nie bd Go ju wspominaani mwi wJego imi!Ale wtedy zacz trawi moje serce jakby ogie,nurtujcy wmoim ciele.Czyniem wysiki, by go stumi,lecz nie potrafi em (Jr 20,8-9).


Na zakoczenie signijmy po jeszcze jeden przykad, tym razem zKsigi Daniela. Opis rozwaania sowa Boego (czyli medytacji nad nim) wywiera piorunujce wraenie: Ja, Daniel, dociekaem wPismach liczby lat, ktre objawi Pan prorokowi Jeremiaszowi, e ma si dopeni siedemdziesit lat spustoszenia Jerozolimy. Zwrciem wic twarz do Pana Boga, oddajc si modlitwie ibaganiu wpostach, pokucie ipo-piele. A skutkiem tego, gdy jeszcze wymawiaem (sowa) modlitwy, m Gabriel, przyby do mnie lecc pospiesznieokoo czasu wieczornej ofi ary; przyby irozmawia ze mn (Dn 9,2-3.21-22). Medytacja nad znaczeniem sowa Boego koczy si tu, podobnie jak wpoprzednich przypadkach, usyszeniem tego sowa: nie tylko intelektualnym zrozu-mieniem jego zawartoci treciowej, ale przede wszystkim przyjciem caym sercem tego, wjaki sposb stanowi ono wezwanie dla mnie, tu iteraz.

1.2. Ewangeliczne rozwaanie i rozmylanie

Idc podobnym jak poprzednio tropem, tym razem take najpierw znajdmy te miejsca, gdzie wNowym Testamencie wystpuje czasownik , ktry by wczeniej uywany do wyraenia starotestamento-wego znaczenia medytacji.

W Dziejach Apostolskich pogaskie narody rozmylaj (a nawet knuj) orzeczach prnych: Dlaczego burz si narody iludy knuj [meditati sunt, ] rzeczy prne (Dz 4, 25). Ale take Aposto wzywa ucznia do regularnego rozwaania swoich obowizkw: Wtych rzeczach si wicz [meditare, , czyli jakby: otych rzeczach medytuj] cay im si oddaj, aby twj postp widoczny by dla wszystkich (1Tm 4,15).

Podobnie jak poprzednio, take itym razem koniecznie trzeba od-woa si do scen opisowych, aby lepiej uchwyci, c mogaby znaczy wNowym Testamencie medytacyjna modlitwa wewntrzna. WKazaniu na grze Pan Jezus wzywa: gdy chcesz si modli, wejd do swej izdebki, zamknij drzwi imdl si do Ojca twego, ktry jest wukryciu, aprzy tym na modlitwie nie bdcie gadatliwi jak poganie (Mt 6,6-7). Jak ma zatem wyglda taka medytacyjna modlitwa wewntrzna? Wy za-tem tak si mdlcie:Ojcze nasz, ktry jeste wniebie (Mt 6,8-9).


Wierny ucze Jezusa, Aposto Piotr, idzie rano na osobist modlitw. Jej skutkiem jest zrozumienie, wjaki sposb nakazy Starego Przymierza naley stosowa w nowych warunkach objawienia Jezusa Chrystusa (Dz10,9-13).

Inny Aposto, w. Pawe, zachca zkolei swoich uczniw do osobistej modlitwy medytacyjnej prawdziwie ekstatycznymi sowami: My wszyscy zodsonit twarz wpatrujemy siwjasno Paskjakby wzwierciadle; za spraw Ducha Paskiego, coraz bardziej janiejc, upodabniamy si do Jego obrazu (2Kor 3,18). Jak dowiemy si zpoprzedzajcych wersetw, to wpatrywanie si jest modlitewn lektur Biblii; to Pismo wite jest zwierciadem, zktrego bije blask. Jeli kto ma twarz zakryt welonem niewiary, sam pozostanie wmroku. Jeli kto wierzy wJezusa, wwczas blask Boego sowa bdzie go wewntrznie rozjania.

Jeszcze jeden Aposto, Jan, relacjonuje nam swoj modlitewn przygo-d: Ja, Jan, wasz bratiwspuczestnik wucisku ikrlestwie [] dozna-em zachwycenia wdzie Paskiiposyszaem za sob potny gos (Ap 1, 9-10). Medytacyjna modlitwa prowadzi do usyszenia gosu Chrystu-sa, gdy modlitwa Apostoa to suchanie tego, co Pan ma do powiedzenia.

Najwaniejsza w Nowym Testamencie jest oczywicie wzmianka o medytacyjnej postawie Maryi. Pamitamy, e istot Jej ewangelicz-nej reakcji na te sowa byo rozwaanie, co miayby znaczy, gdy Matka Jego chowaa wiernie wszystkie te wspomnienia w swym ser-cu (k1,29 i2, 51). Cho uyte s tu aciskie terminy cogitabat iconservabat verba, to jednak jasne jest, e maj znaczenie rozwaania Boego sowa, czyli medytowania nad nim.

1.3. Medytacja i kontemplacja w Katechizmie Kocioa katolickiego

a. Katechizmowa medytacja

Katechizm Kocioa katolickiego to dokument precyzyjny i syste-matyczny, podzielony na tematyczne dziay iponumerowane kanony. Ajednak przeledzenie jego nauczania na temat medytacji okazuje si spraw trudniejsz, ni mona by zpocztku przypuszcza. Szczeglnie za jak zobaczymy jeli uwzgldni jego rne wersje jzykowe.

2 Chrzecijaska medytacja monologiczna


Pierwsza katechizmowa wzmianka omedytacji odnosi si do reli-gijnoci naturalnej. Fakt, e Wcigu historii, a do naszych czasw, ludzie w rozmaity sposb wyraali swoje poszukiwanie Boga przez wierzenia i akty religijne (modlitwy, ofi ary, kulty, medytacje itd.), wskazuje, i czowiek moe by nazwanyistot religijn (KKK 28). Medytacja naley wic do oglnoreligijnej tradycji ludzkoci i jest przejawem otwartoci na spotkanie zBogiem, gdyby Ten zechcia si kiedy objawi (gdy czowiek jest zdolny do usyszenia Boga, ac. homo capax Dei).

Potem jednak Katechizm ogranicza si ju wyranie do medytacji chrzecijaskiej. Iod razu spotykamy zasygnalizowan wczeniej trud-no: nie wystarczy odnosi si do tekstu polskiego, aby znale katechi-zmowe wzmianki omedytacji. Oryginalnym jzykiem Katechizmu jest francuski, aznajdujce si wnim sowo mditation zostao przeoone rozmaicie wwersji polskiej: czasem jako medytacja, czasem rozwaa-nie lub jeszcze inaczej.

Biorc wic pod uwag francuski orygina, znajdujemy wKatechi-zmie pierwsz wzmiank omedytacji chrzecijanina wtakim kontekcie: Symbol ten [czyli modlitwa Credo] jest pieczci duchow, jest roz-waaniem [la mditation] naszego serca izawsze obecn obron; zca pewnoci jest skarbem naszej duszy (KKK 197). Ten cytat ze staroyt-nego ojca Kocioa, w. Ambroego, wprowadza nas na nowo wbiblijne znaczenie medytacji: jest to przyjcie sercem objawionego sowa, wtym wypadku streszczonego wSymbolu Wiary (tak wanie rozumieli Credo ojcowie Kocioa: jako streszczenie nauki caej Biblii).

Wprost do Biblii odnosi si nastpna wzmianka. Przy okazji oma-wiania duchowego znaczenia Pisma witego mwi si wKatechizmie opsalmach medytacyjnych (psaumes de mditation) (por. KKK 1154). Awic znowu medytacja jest rozumiana jako spotkanie zBogiem prze-mawiajcym wswoim Sowie. Do tego samego odnosi nas inny kanon mwicy o rozmylaniu mdrociowym (mditation sapientielle), do ktrego okazj s psalmy (por. KKK 2588); albo podobny tekst mwi-cy wprost omedytacji sowa Boego wliturgii (por. KKK 1162).

Wpodsumowaniu nauki na ten temat Katechizm przypomina trady-cyjny podzia modlitwy na trzy jej rodzaje: modlitwa ustna, rozmyla-nie [la mditation], kontemplacja. Wniosek ztego jest jasny: medytacja


chrzecijanina to wejcie wrytm: lectiomeditatio. Zanurzenie wBoym sowie (lectio, czyli czytanie) jest pocztkiem, a medytacja nad tym sowem jest dopenieniem duchowego dziea (por. KKK 2699). Jeszcze wyraniej wida to wssiadujcym kanonie Katechizmu:

Mistrzowie ycia duchowego [] w ten sposb streszczaj dyspozycje serca karmionego sowem Boym wczasie modlitwy: Szukajcie czytajc [en lisant ac. lectio], aznajdziecie rozmylajc [en mditant ac. meditatio]; pukajcie modlc si [en priant ac. oratio], abdzie wam otworzone przez kontemplacj [la contemplation ac. contemplatio] (KKK 2654).

Wpeni zdamy sobie spraw ztrudnoci jzykowych wkwestii usta-lenia nauki Katechizmu na temat medytacji, kiedy zajrzymy do dziau Rozmylanie (kanony 27052708). Polski tytu okazuje si odpowiada francuskiemu mditation (a take hiszpaskiemu meditacin i an-gielskiemu meditation). Wnaszej wersji jzykowej skojarzenie zme-dytacj jest jednak zupenie niedostrzegalne. Pamitajmy otym, czytajc te fragmenty Katechizmu: na nasz uytek sprbujmy je zmodyfi kowa, zmieniajc centralny termin rozmylanie na medytacj:

Metody medytacji [mditation] s tak zrnicowane, jak mistrzowie ycia duchowego. Chrzecijanin powinien dy do medytowania [mditer] wsposb regularny; wprzeciwnym razie bdzie podobny do trzech pierwszych rodzajw gleby zprzypowieci o siewcy (por. Mk 4, 4-7. 15-19) (por. KKK 2707).

Medytacja [La mditation] polega przede wszystkim na poszukiwaniu. Duch szuka zrozumienia pyta dlaczego i jak ycia chrzecija-skiego, aby przylgn do tego, oco Bg prosi, iudzieli na to odpo-wiedzi. Potrzebna jest do tego trudna do osignicia uwaga. Zazwyczaj pomagaj wtym ksigi, ktre chrzecijanie maj do dyspozycji: Pismo wite, zwaszcza Ewangelia, wite obrazy, teksty liturgiczne zdnia i danego okresu liturgicznego, pisma mistrzw duchowych, dziea z zakresu duchowoci, wielka ksiga stworzenia oraz ksiga historii, karta Boego dzisiaj (por. KKK 2705).


Medytacja [Mditer] nad tym, co si czyta, prowadzi do przyswojenia sobie treci przez odniesienie jej do siebie samego. Tu otwiera si inna ksiga: ksiga ycia. Przechodzi si od mylenia do rzeczywistoci (por. KKK 2706).

Jedno zniewielu miejsc Katechizmu, gdzie mwi si ojakim rodza-ju techniki pomagajcej w medytacji, dotyczy raca: Rozmylanie [La mditation] pobudza myl, wyobrani, uczucie, pragnienie []. Modlitwa chrzecijaska chtnie podejmuje rozmylanie [ mditer] omisteriach Chrystusa, na przykad w lectio divina lub wracu (KKK 2708).

Jaki z tego wniosek? Wedug nauki Katechizmu Kocioa katolic-kiego medytacja chrzecijanina to wejcie w tajemnice planu Boego objawionego wBiblii, wliturgii oraz whistorii. Utosamiane wnaszych czasach z medytacj wprowadzenie si w stan uwagi samo w sobie nie jest jeszcze medytacj: jest przygotowaniem do niej. Medytacj jest natomiast konfrontacja ze sowem Boym docierajcym do nas na rne sposoby.

b. Kontemplacja w Katechizmie

Trudnoci terminologiczne, na jakie natknlimy si, prbujc pozna nauczanie Katechizmu Kocioa katolickiego na temat medytacji, zwielo-krotni si jeszcze, gdy nasz uwag skierujemy na pokrewne zagadnienie na kontemplacj. Zasadniczy blok kanonw katechizmowych, ktre odnosz si do tego tematu, zawarty jest w dziale KKK 27092119. Tak przynajmniej jest wpolskiej wersji jzykowej, gdzie ten dzia nosi po prostu tytu Kontemplacja. Prawie identyczne wyraenie znajdziemy w wersji hiszpaskiej La oracin de contemplacin, i angielskiej Contemplative prayer (co wobu przypadkach dosownie znaczy: mo-dlitwa kontemplacyjna). Jednak tam, gdzie wpolskim Katechizmie: w. Teresa odpowiada: Kontemplacja mylna nie jest, wedug mnie, niczym innym jak gbokim zwizkiem przyjani, wktrym rozmawiamy sam na sam zBogiem, wprzekonaniu, e On nas kocha (KKK 2709), tam wwersji francuskiej ta sama wita mwi omodlitwie mylnej (loraison mentale). Podobnie Katechizm wydany w jej rodzimym jzyku, hisz-


paskim, nie mwi wtym miejscu ani okontemplacji, ani ooracin de contemplacin; uyte wyraenie brzmi oracin mental.

Tu obok whiszpaskim Katechizmie znajdziemy jednak sowo contemplacin (podobnie te wersja polska mwi o kontem-placji), cho Francuzi w oryginalnej wersji Katechizmu zechcieli wszdzie tam zachowa terminologi modlitwy i modlenia si (loraison, faire loraison). Pozostajc wic przy naszym rodzimym tumaczeniu, zauwamy, jak wiele aspektw tej kontemplacji to ce-chy wspczenie przypisywane medytacji (na przykad w tekstach wiatowej Wsplnoty Medytacji Chrzecijaskiej, do ktrych wr-cimy pniej):

Wejcie w kontemplacj [oraison] jest analogiczne do wejcia w litur-gi eucharystyczn: jest nim skupienie serca; poddanie caej naszej istoty tchnieniu Ducha witego; zamieszkanie w domu Paskim, jakim jestemy; pobudzenie wiary, by wej wobecno Tego, ktry nas oczekuje (KKK 2711).

Kontemplacja [loraison] jest modlitw dziecka Boego, grzesznika, ktremu przebaczono, ktry zgadza si na przyjcie mioci, jak jest kochany, i chce na ni odpowiedzie, jeszcze bardziej kochajc. Jest on jednak wiadomy, e jego odwzajemniajca mio jest t mioci, ktr Duch rozlewa wjego sercu (KKK 2712).

Kontemplacja [loraison] jest milczeniem, symbolem wiata, ktry nadchodzi, lub milczc mioci. Sowa wkontemplacji (loraison) nie maj charakteru dyskursywnego, lecz s niczym iskry, ktre zapa-laj ogie mioci. Wtym milczeniu, nieznonym dla czowieka ze-wntrznego, Ojciec wypowiada do nas swoje Sowo, ktre przyjmuje ciao, cierpi, umiera izmartwychwstaje, aDuch przybrania za synw pozwala nam uczestniczy wmodlitwie Jezusa (KKK 2717).

Podobne cechy maj wypowiedzi Katechizmu zawarte take win-nych jego czciach, jak np. z powodu swej transcendencji Bg nie moe by widziany takim, jaki jest, dopki On sam nie ukae swojej tajemnicy dla bezporedniej kontemplacji [la contemplation] ze strony czowieka i nie uzdolni go do niej (KKK 1028). Co ciekawe, kon-


templacja skojarzona jest zyciem konsekrowanym, azwaszcza zjego rdem wmonastycyzmie egipskim:

Wieluzakonnikwpowicio cae swoje ycie modlitwie. Ju na pu-styni egipskiej pustelnicy, mnisi imniszki powicali swj czas uwiel-bianiu Boga iwstawianiu si za Jego ludem. ycie konsekrowane nie moe istnie ani rozwija si bez modlitwy; jest ona jednym zywych rde kontemplacji [de la contemplation] iycia duchowego wKocie-le (KKK 2687).

* * *Skorzystamy teraz ze zwrcenia naszej uwagi przez Katechizm na

staroytnych mnichw pusty egipskich. Najbardziej zainteresuje nas Jan Kasjan, synny mistrz medytowania krtkim, powtarzanym modli-tewnym wezwaniem, czyli medytacji monologicznej. Piszcy po acinie Kasjan wiele lat spdzi wrd mnichw egipskich ido koca ycia po-zosta zdecydowanym entuzjast ich nauczania omedytacji.

Rozdzia 2

MEDYTACJA MONOLOGICZNA W STAROYTNYM KOCIELE

2.1. Biblijna medytacja staroytnych mnichw

Cytowany wczeniej fragment Katechizmu Kocioa katolickiego przypomnia nam rol mnichw egipskich wrozwoju medytacji ikon-templacji (por. KKK 2687). To zEgiptu od III wieku poczwszy wywo-dzia si monastyczna duchowo chrzecijaska, ktra wniebywaym tempie rozprzestrzenia si wcaym Kociele wwieku IV iV.

Najbardziej autentycznym rdem monastycyzmu bya Ewan-gelia rozumiana wsensie dosownym przez prostych ludzi. Wida to wyranie u patriarchy tego nurtu duchowego, w. Antoniego (ok. 250355). ywot w. Antoniego zpoowy IV wieku autorstwa w. Ata-nazego (295373) opisuje syna rodziny koptyjskiej rozwaajcego tekst Ewangelii owyrzeczeniu si wszystkiego ipodaniu za Chry-stusem:

Wszed do domu Boego, gdzie wtedy wanie czytano Ewangeli, iusysza gos Pana, ktry mwi bogaczowi: Jeli chcesz by dosko-nay, id, sprzedaj wszystko, co masz, irozdaj ubogim (Mt 19,21). [] wyszedszy wic natychmiast, ca posiado odda chopom ze swojej wsi isprzeda wszystkie ruchomoci, auzyskane pienidze da biednym4.

wity Antoni po przeyciu tego przeomu duchowego wczy si w nurt starochrzecijaskiej tradycji ycia monastycznego, stajc si

4 w. Atanazy, ywot w. Antoniego. Pisma, Warszawa 1987, 2.


anachoret. Zgodnie zpanujcym wczenie zwyczajem odda si kie-rownictwu starszego ascety, ktry mieszka nieopodal jego wsi5.

a. Przeuwanie

Modlitwa uczniw i naladowcw w. Antoniego bya karmiona Pismem witym iwzorowana na Pimie. Opisy takiej modlitwy znajdu-jemy na wielu miejscach Apoftegmatw (s to zbiory relacji zycia mni-chw zIVVI wieku). Polegaa ona na nocnych czuwaniach wypenio-nych lektur Pism Boych. Okrelano to pniej mianem ruminatio, czyli przeuwanie sowa: w czasie czuwa nocnych i odpowiednich godzin dziennych mnich poyka cae fragmenty Pisma, co wspoma-gano psalmami ikrtkimi modlitwami dla lepszego ich przyswojenia, aprzez reszt dnia przeuwa powracajce fragmenty, szczeglnie pod-czas pracy fi zycznej. Tak wygldaa medytacja mnichw.

Praktykowano uczenie si na pami wszystkich tekstw, poczynajc od Psaterza, by mc do nich powraca, np. podczas wyplatania lin. [Antoni] by tak uwany, kiedy czytano Pismo, e ani jedno sowo nie pado na ziemi; wszystko zapamitywa, tak e wkocu pami zast-powaa mu ksigi6.

Podobne pochway moemy znale na temat innych mnichw zIV wieku: Ammonios zna na pami Stary iNowy Testament oraz prze-czyta 600 tysicy wersetw z dzie wybitnych uczonych7. Palladiusz wspomina, e mnisi zTebaidy ucz si na pami caego Pisma wi-tego8. Podobnie nauczali omodlitwie inni wielcy ojcowie, zaoyciele monastycyzmu: Niech nie bdzie nikogo, kto by nie nauczy si czyta inie zna na pami czego zPisma witego, przynajmniej Nowy Testament iPsalmy9.

5 W Egipcie nie byo jeszcze tak wielu klasztorw, ani aden mnich nie zna wielkiej pustyni, kady wic, kto chcia zaj si sob, oddawa si ascezie wpobliu wasnej wsi (tame, 3).

6 w. Atanazy, ywot w. Antoniego, 3. 7 Palladiusz, Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca), (= rda Monastycz-

ne 12), tum. S. Kalinkowski, Krakw 1996, XI, 4. 8 Tame, XXXII, 12. 9 Pachomiusz, Polecenia, 139.

2. Medytacja monologiczna w staroytnym Kociele 25

To wanie uwaano powszechnie w staroytnoci monastycznej za medytacj: powtarzanie, czsto gono, jakiego biblijnego tekstu wmiar moliwoci przez cay dzie. Na przykad wswojej Historii mi-styki zachodniochrzecijaskiej B. McGinn rozumie medytacj wokresie staroytnego chrzecijastwa zawsze jako rozwaanie konkretnej treci10. Natomiast przez kontemplacj (albo modlitw duchow) rozumiano skutek takiej medytacji: bya nim nieustanna wiadomo obecnoci Boga, ekstaza ducha ludzkiego wyrywajcego si ku swojemu Stwrcy.

b. Modlitwa monologiczna

Oprcz medytacji polegajcej na przebieganiu myl zmieniaj-cych si co dnia fragmentw Biblii ojcowie pustyni iich nastpcy mwili take omedytacyjnej modlitwie monologicznej, co niektrzy tumacz dzi jako modlitwa jednosowna. Waciwsze jednak jest tumaczenie modlitwa jedn myl. Przemawiaj za tym zarwno wzgldy fi lo-logiczne11, jak ihistoryczne rozumienie istoty tego rodzaju modlitwy. We Wstpie do dziea Filokalia. Teksty omodlitwie serca J. Naumowicz, piszc o modlitwie monologicznej, stwierdza: zazwyczaj stosowano jeden wiersz psalmu, werset Ewangelii lub innego tekstu biblijnego, ktry zawiera skondensowan w kilku sowach prob o pomoc czy miosierdzie12. Inna nazwa uywana na okrelenie tej samej prak-tyki to modlitwa czysta [oratio pura] lub wewntrzna medytacja: uegipskich ojcw pustyni rozwina si praktyka wewntrznej medy-tacji [krypt melte]. Chodzio omedytacyjny uytek zkonkretnego izrozumiaego zdania zBiblii: Oznaczaa ona ustawiczne rozwaanie czy recytacj zpamici inajczciej szeptem lub jedynie wmyli

10 B. McGinn, Obecno Boga. Historia mistyki zachodniochrzecijaskiej, t. 1: Fun-damenty mistyki (do V wieku), tum. T. Dekert, Krakw 2009. Np. medytacja porzdku wszechwiata (s. 22); roli Logosu (s. 107); tekstw Ewagriusza (s. 209); krtkich tek-stw biblijnych (s. 319, s. 342); natury modlitwy (s. 406).

11 F. Montanari, Vocabolario della lingua greca, Torino 2008, wyd. II, s. 1377 podaje etymologi sowa jako zoenie dwch sw: oraz iokrela jego znaczenie jako di un singolo pensiero, czyli jedn myl.

12 J. Naumowicz, Wstp, w: Filokalia. Teksty omodlitwie serca, tum. ioprac. J.Na-umowicz, Krakw 1998, s. 22.


wybranych sw. Byy to teksty zPisma witego, ktrego uczono si na pami13. Dlatego nazywano to te ukrytym rozwaaniem, gdy zewntrzny obserwator nie zauwayby, e mnich rozwaa jaki fragment Pisma.

Analogi modlitwy monologicznej chrzecijastwa wschodniego jest wchrzecijastwie zachodnim od czasw w. Augustyna modlitwa aktami strzelistymi (ac. actus iaculatoriae). Dlatego wnaszym krgu kulturowym ta druga nazwa jest bardziej powszechna. Idc za staroyt-n myl Jana Kasjana, B. McGinn nazywa modlitw monologiczn aciskim okreleniem formula i rozumie przeze biblijn form medytacji polegajc na staym powtarzaniu pojedynczego, krtkiego wersetu14.

Niezalenie od takiej, czy innej nazwy, ten rodzaj modlitwy cieszy si przez wieki duym powaaniem. Zobaczmy, jak wielk warto modlitwie monologicznej przypisuje jeden z wielkich autorytetw wczesnoredniowiecznego monastycyzmu, Hezychiusz zSynaju (ok. 800 roku):

Modlitwa monologiczna zabija i obraca wproch podstpy zych du-chw []. Poprzez cig modlitw przestworza myli oczyszczaj si zmrocznych chmur izduchowych powieww za. Kiedy za przestrze serca zostanie oczyszczona, niemoliwe jest, aby nie wiecio wnim boskie wiato Jezusa15.

2.2. Tradycja modlitwy Jezusowej

a. Werset monologiczny

Monastyczna tradycja medytacji monologicznej przekazywana zpokolenia na pokolenie to jak moglimy si ju zapozna zwyczaj modlenia si krtkim biblijnym wersetem. Podkrelmy: nie jednosow-

13 J. Naumowicz, Wstp, w: Filokalia, s. 21.14 B. McGinn, Obecno Boga, s. 319;15 Hezychiusz zSynaju, Oczujnoci imodlitwie, 174175, w: Filokalia, s. 185

186.


n mantr16, czyli wyrazem, wktrym istotne byoby zwracanie uwagi jedynie na brzmienie dwikw. Chodzi tu ozdanie, ktrego istot jest tre niesiona przez sowa. Jaka to tre? Historycznie rzecz biorc, wybr by spory. Poniewa zawsze najbardziej warto uczy si od najlepszych, signijmy po zestaw zaproponowany przez synnego egipskiego mnicha, w. Jana Klimaka ( ok. 650 roku):

Niektrzy spord tych, ktrzy weszli na drog wyciszenia, nieustannie maj przed sob te sowa: Widz zawsze Pana mego przede mn (Ps 16,8); inni Przez sw wytrwao ocalicie wasze ycie (k 21,19); inni Czuwajcie imdlcie si (Mt 26,41); inni: Przygotuj swoje dzieo na czas mierci (Prz 24,27); ainni: Byem uniony, aOn mnie wybawi (Ps 116,6); jeszcze inni: Cierpie teraniejszych nie mona stawia na rwni zchwa, ktra ma si wnas objawi (Rz 8,18); inni za rozwaali zawsze ten werset: Aby was nie porwa, a nie bdzie nikogo, aby was wybawi (Ps 50,22)17.

Jan Klimak, bdc jednym z fi larw monastycznej duchowoci, wtakim oto kontekcie wspomnia modlitw nazwan przez niego mo-nologiczn:

Niech zawsze zasypia ztob iztob si budzi pami omierci, atake powtarzanie modlitewnych wezwa do Jezusa [monolgistos Iesou eu-che], bo nie znajdziesz lepszej pomocy we nie18.

Modlitwa monologiczna nie jest wic modlitw jednowyrazow, ale modlitw jednozdaniow. Jeli niekiedy przyjmowaa posta jednego

16 Skojarzenie monologiczna a wic jednowyrazowa jest tak silne, e gdy wtekcie artykuu o. A. de Vog [Od Jana Kasjana do Johna Maina, Style icharak-tery zeszyt Medytacja, nr 4(2013), s. 1823] pojawio si wyraenie modlitwa monologiczna tumaczka dodaa od siebie wyjanienie dla polskiego czytelnika: mo-dlitwa jednego sowa, cho woryginale tego nie ma, azcaoci artykuu jasno wynika, e chodzi ocae, do dugie zdanie (s. 20).

17 w. Jan Klimak, Drabina do nieba, 27, w: Filokalia, s. 159160.18 Tame, 52, w: Filokalia, [wyd. 2004], s. 185.


sowa, to nie byo to jakie sowo, ale imi umiowanej Osoby imi Jezus. Z oczywistych znowu wzgldw: wane byo wtedy, do kogo imi to si odnosi, anie tylko, jak brzmi. Wypowiedzenie imienia to przywoanie Osoby wraz ze wszystkimi skojarzeniami, jakie Osoba ta budzi.

Zdarzao si stosowanie jeszcze innych fragmentw Biblii, niekiedy bardzo krtkich. Ostarcu Filemonie (ok. 700 r.) zapisano:

Liturgia witego starca [Filemona] bya nastpujca: wnocy recyto-wa on cicho cay psaterz ihymny, atake jeden fragment zEwangelii. Potem siada wskupieniu mwic: Panie, zmiuj si. Sowa te po-wtarza tak dugo iintensywnie, a nie mg wydoby zsiebie gosu19.

Czasami jednak ten sam mistrz duchowy stosowa inne sowo jako materia do medytacji:

Oabba Filemonie, anachorecie, mwiono, e zamkn si wmaej gro-cie [] iwid ascetyczn walk, powtarzajc wmyli te same sowa, ktre mwi wielki Arseniusz: Filemonie, po co wyszede20.

Zdecydowanie najwiksz karier podczas medytacji mnichw zro-bi jednak inny werset zaczerpnity zEwangelii. Wcigu historii wybi si na pierwsze miejsce izdominowa wmodlitewnej tradycji wszystkie inne. Byo nim zawoanie lepca Bartymeusza: Jezusie, Synu Dawida, ulituj si nade mn (k 18,38).

b. Panie Jezu Chryste, ulituj si nade mn

Zobaczmy, z jak rozmaitymi modyfi kacjami ten wanie werset po-jawia si na przestrzeni tysica lat medytacyjnej modlitwy monastycznej. Podane niej przykady pochodz zwiekw od IV do XV, s wic wia-dectwem nieprzerwanej tradycji duchowoci monastycznej przekazanej od staroytnoci a do progu nowoytnoci:

19 Mowa bardzo poyteczna oabba Filemonie, w: Filokalia, s. 137.20 Tame, s. 134.


Makary Wielki ( 390 roku): Myl jedynie owezwaniu: Mj Panie, Jezu Chryste, zmiuj si nade mn. Zachowujc wewntrzny pokj, ujrzysz Jego Bstwo, spoczy-wajce wtobie. Rozproszy On mroki namitnoci, ktre s wtobie ioczyci czowieka wewntrznego na wzr czystoci Adama wraju. Sprawi to owo bogosawione Imi, ktre wzywa Jan Ewangelista, mwic wiato wiata (J 8,12) []. Ustawicznie to Imi rozwa-aj: przeuwaj, jak czyni to owca21.

Barsaniusz (VI wieku, Gaza):Wzywaj na pomoc witego Imienia Boga, mwic: Panie Jezu, chro mnie iprzybd na pomoc mojej saboci22.

Dosyteusz (VI wieku):Dosyteusz zachowywa cig pami oBogu, poniewa wity Doro-teusz przyzwyczai go mwi nieustannie: Panie Jezu Chryste, zmiuj si nade mn, aczasem Synu Boy, wspom mnie23.

Praktyka abba Filemona (ok. 700 roku): [Na pytanie pewnego brata] co mam czyni, ojcze?, odpar: Odejd, a bdziesz mia wtwym sercu wewntrzne rozwaanie [gr. krypt me-lte], ktre moe oczyci [] twj umys. Brat, nie wiedzc otym, co mwiono, rzek do starca: Ojcze, co to jest wewntrzne rozwaanie? Ten odrzek: Id, bd uwany itrzewy wswym sercu izachowujc czujno zbojani idreniem powtarzaj wswym umyle: Panie Jezu Chryste, zmiuj si nade mn24.

Symeon Nowy Teolog ( 1022):Gdy pewnego dnia sta imwi bardziej wmyli ni ustami: Boe, zmiuj si nade mn, grzesznikiem, nagle zgry obfi cie zajania Boy blask, ktry napeni cae pomieszczenie25.

21 Cnoty w. Makarego Wielkiego, w: Filokalia, s. 8586.22 Barsaniusz, Ksika najbardziej poyteczna dla duszy, 659, w: Filokalia, s. 131.23 Doroteusz, ywot Dozyteusza, w: Filokalia, s. 132.24 Mowa bardzo poyteczna oabba Filemonie, w: Filokalia, s. 138139.25 w. Symeon Nowy Teolog, Katecheza, 22, w: Filokalia, s. 202.


Nicefor Pustelnik (ok. 1275 roku):Wpiersi kadego czowieka znajduje si zdolno rozumowania []. Ztego orodka rozumu pozbd si zatem wszelkich myli. Potrafi sz to uczyni, jeli bdziesz chcia. Podaj mu wwczas wezwanie: Panie Jezu Chryste, Synu Boy, zmiuj si nade mn.Przymuszaj go, aby zawsze woa je w twym wntrzu, jednoczenie wyczajc wszelk inn myl. Jeli wtym wytrwasz przez pewien czas, to otworzy ci si wejcie do serca []. Sam to poznaem zwasnego dowiadczenia26.

Grzegorz zSynaju ( 1346):Woaj wytrwale wmyli lub duszy: Panie Jezu Chryste, zmiuj si nade mn. Nastpnie przenie swj umys do drugiej czci formuy imw: Synu Boy, zmiuj si nade mn. [] Nie powiniene nieustannie zmienia sw wskutek niedbalstwa lub beztroski, bowiem roliny stale przesadzane nie zapuszczaj korzeni27.

Niektrzy ojcowie zalecali mwi wcaoci Panie Jezu Chryste, Synu Boy, zmiuj si nade mn, inni jedynie wczci: Jezu, Synu Boy, zmi-uj si nade mn co jest atwiejsze ze wzgldu na sabo umysu28.

w. Maksym Kausokalybos ( 1365):Boski Grzegorz mwi do niego [do Maksyma]: Powiedz mi, wity oj-cze, czy zdarzyo ci si, e wwczas, kiedy modlie si wezwaniem Panie Jezu Chryste, Synu, Boy, zmiuj si nade mn, niekiedy zaznae Boego uniesienia albo ekstazy czy te jakiego innego daru Ducha witego?Boy Maksym odpowiedzia mu: Ojcze, po to udaem si na miejsce pustynne, [] by cieszy si skutkami modlitwy!29

Kalikst iIgnacy Ksantopuloi (XIV wieku):Powiniene pamita otym, by od momentu, gdy twj umys znajdzie si wsercu, nie pozostawa milczcym ibezczynnym. Wci natomiast miej wpamici irozwaaj to wezwanie: Panie Jezu Chryste, Synu Boy,

26 Nicefor Pustelnik, Oczujnoci istray serca, w: Filokalia, s. 245.27 Grzegorz zSynaju, Oduchowym wyciszeniu idwch sposobach modlitwy, w: Fi-

lokalia, s. 250251.28 Tene, Wytrwao wmodlitwie wewntrznej, w: Filokalia, s. 255.29 ywot naszego witego ojca Maksyma Kausolibosa, w: Filokalia, s. 278.


zmiuj si nade mn! Niech umys nigdy nie ustanie wtakim dziaa-niu! []Umys czyni postpy wwalce dziki asce Boej: otrzymuje j przez stae [monologiczne], czyste ipene skupienia wzywanie Jezusa Chry-stusem, czynione zwiar wsercu30.

Usid wcichej celi ibez wiata, skup swj umys [...]. Kieruj go po-woli do wntrza serca wraz zoddechem, icile trzymaj si wezwania Jezu Chryste, Synu Boga, zmiuj si nade mn! Rwnoczenie zod-dechem wprowadzaj sowa modlitwy [] wraz zmodlitw zachowaj pami oSdzie izapacie za dobre ize czyny31.

w. Symeon zTesalonik ( 1429):Boska modlitwa, czyli wzywanie naszego Zbawcy sowami: Jezu Chryste, Synu Boy, zmiuj si nade mn, jest prob, oddaniem siebie iwyznaniem wiary32.

Przeskoczymy teraz okilka wiekw, a do naszych czasw. Bo oto czeka nas mia niespodzianka: tytularny metropolita ekumenicznego patriarchatu prawosawnego wWielkiej Brytanii, arcybiskup Kalli-stos (Timothy Ware, ur. 1934), zapytany, czy medytuje, odpowiada: Moj medytacj jest modlitwa Jezusowa. [] Lubi tak jej posta: Panie Jezu Chryste, Synu Boga ywego, zmiuj si nad nami. Wyja-nia te sens tej modlitwy, dokadnie tak samo, jak czyniono to ptora tysica lat wczeniej: Najlepiej jest da naszemu wiecznie aktywne-mu umysowi bardzo proste zadanie: tym zadaniem jest nieustanne wzywanie imienia naszego Pana, Jezusa Chrystusa. Jaki jest sens tej modlitwy? To modlitwa skierowana bezporednio do naszego Zba-wiciela, Jezusa Chrystusa; to bardzo osobista modlitwa, skierowana ku okrelonej boskiej Osobie. Taki styl modlitwy nie jest bynajmniej odosobniony wdzisiejszym prawosawiu, zaznacza ksidz arcybiskup: wiele prawosawnych parafi i dba oto, by wcigu tygodnia parafi anie

30 Kalikst iIgnacy Ksantopuloi, Centurie, 18.24, w: Filokalia, s. 284285.31 Tame, 25, w: Filokalia, s. 286.32 w. Symeon zTesalonik, Owitej iprzebstwiajcej modlitwie, w: Filokalia,

s. 293.


spotkali si na p godziny czy na godzin iwsplnie odmwili Mo-dlitw Jezusow33.

c. Modlitewne strzay w. Augustyna

Jeszcze waniejsze od naszych obecnych impresji na temat mo-dlitwy staroytnych mnichw egipskich jest wraenie, jakie odnosili im wspczeni. Staroytni chrzecijanie mieli przecie wiksze szanse dobrego zrozumienia nauk chrzecijaskich mistrzw modlitwy z Egiptu ni my, ktrzy yjemy prawie ptora tysica lat pniej. Oto co myla o tej metodzie modlitwy w. Augustyn (354430). Pamitajmy, e jako czowiek yjcy prawie dokadnie wtych samych latach co synni mnisi stojcy upocztkw monastycznej tradycji mo-nologicznej medytacji, mia zapewne lepsze warunki do zrozumienia rodowiskowych i kulturowych uwarunkowa modlitwy mnichw zEgiptu. y przecie wtym samym co oni pastwie oraz wtej samej kulturze i posugiwa si na co dzie tym samym jzykiem co Jan Kasjan.

Bracia w Egipcie odmawiaj czsto modlitwy, ale bardzo krtkie iniejako wpopiechu, tak aby naleyte skupienie, niezbdne na mo-dlitwie, na skutek upywu czasu nie osabo i nie zaniko zupenie. Wten sposb pouczaj, e nie naley wymusza skupienia, kiedy si nie potrafi duej utrzyma, ani te przerywa rycho modlitwy, kiedy uwaga umysu trwa dalej34.

Najlepiej mona to zrozumie, przywoujc posta Diadocha z Fotyki (400485), niewiele tylko modszego od w. Augustyna, greckiego nauczyciela tego typy modlitwy. Warto przy tym zauway, e wszyscy trzej Jan Kasjan, Augustyn iDiadoch yli praktycznie wtym samym czasie. Diadoch by zwolennikiem niezwykle krtkiej modlitwy serca. Proponowa wezwanie Panie Jezu Chryste, Panie Jezu lub Abba, Ojcze. Skd ta zwizo? Gdy Imi Jezusa (lub

33 Kto jest wciszy? Zarcybiskupem Kallistosem rozmawia Piotr ak, Style icharak-tery zeszyt Medytacja, nr 4(2013), s. 89.

34 w. Augustyn, List do Proby, List 130,9.


Ojca niebieskiego) miao wywoa bardzo serdeczne iosobowe zwiza-nie si zTym, ktry to imi nosi35.

Dusza posiada t ask, ktra pomaga jej rozwaa iwoa Panie Jezu Chryste; zachowuje si jak matka, ktra uczy wasne dziecko imienia ojciec ipowtarza je znim dotd, a zamiast dziecicego szczebiotu bdzie wstanie wyranie wymawia, nawet we nie, ojcze36.

Na tym przykadzie najlepiej wida sens modlitwy strzelistej: wpowtarzajcych si wezwaniach czowiek formuuje myl, ktra jak strzaa wzlatuje ku Bogu.

Tak te opisuje zalety swojej medytacji monologicznej wspczesny w. Augustynowi wielki pisarz staroytnego monastycyzmu, Jan Kasjan. Zaraz zajmiemy si obszerniej jego nauk omedytacji, tutaj za, tytuem wstpnego przygotowania, niech wystarczy nam jeden cytat:

Nka mnie pokusa akomstwa? woam wtedy: Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu; Panie, pospiesz ku ratunkowi memu. Zwielk trudnoci umiem dostosowa si do skromnej miary posi-kw klasztornych? woam wtedy: Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu; Panie, pospiesz ku ratunkowi memu. Podczas czytania Biblii ogarnia mnie nieprzeparty sen? woam wtedy: Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu; Panie, pospiesz ku ratunkowi memu37.

Dlaczego przy kocu zwrcilimy szczeglniejsz uwag na Kasja-na? Whistorii medytacji monologicznej odegra on tak ogromn rol, e jego imi do dzi pojawia si wdebatach na ten temat. Dlatego te nastpny rozdzia wcaoci jemu wanie zostanie powicony.

35 Diadochus of Photike seems to be the fi rst in the East [] to recommend asingle prayer called monologistos, one which consists of asingle formula (L. Bouyer, Th e Chris-tian Mystery: From Pagan Myth to Christian Mysticism, Edinburgh 1990, s. 234).

36 Diadoch zFotyki, Odoskonaoci, 5969, Filokalia, [wyd. z2004], s. 130132.

37 Jan Kasjan, Konferencje X, 10.


Rozdzia 3

MISTRZ STAROYTNEJ MEDYTACJI MONOLOGICZNEJ:JANA KASJANA ROZMOWY Z ABBA IZAAKIEM

Mnich Jan Kasjan (360435) to przybysz zrzymskiego Zachodu, ktry spdzi wiele lat wmonastycznym rodowisku Palestyny iEgip-tu. Mia te obszerne dowiadczenie Kocioa powszechnego, zarwno greckiego, jak i aciskiego, skoro przebywa pewien czas wKonstan-tynopolu iwRzymie. Wostatniej fazie swojego ycia zaoy klasztory koo Marsylii, wwczesnej Galii. To wanie wtedy, wlatach 426428, napisa swoje synne dzieo Rozmowy zOjcami (Collationes Patrum)38. Tytuowi ojcowie to egipscy mnisi wczesnego, pionierskiego okresu ito wanie ich dowiadczenie duchowe zostao wten sposb przenie-sione i upowszechnione w zachodnim, a wic aciskim rodowisku monastycznym, zwaszcza wnieco pniejszej tradycji benedyktyskiej. Teksty Jana Kasjana sprzed szesnastu wiekw stay si wanym argu-mentem za istnieniem dugiej, katolickiej tradycji medytacji dla zwolen-nikw wspczesnych form medytacyjnych, do ktrych nale midzy innymi czonkowie wiatowej Wsplnoty Medytacji Chrzecijaskiej. W tym kontekcie niezwykego znaczenia nabiera dokadne poznanie wiadectwa Kasjana omedytacji monastycznej przeomu IV iV wieku.

Zdecydowanie najwaniejsze w tym wzgldzie s dwie rozmowy zabba Izaakiem, mistrzem monastycznej duchowoci egipskiej. Jest to dziewita i dziesita konferencja w zbiorze Collationes Patrum. Obie

38 Jan Kasjan, Collationes, PL 49, 4771328; wpolskim tumaczeniu nosz tytu Konferencje. Obszerne omwienie zagadnienia medytacji uKasjana, azwaszcza Kon-ferencji IX iX znajduje si wcytowanym ju wczeniej dziele B. McGinna, Obecno Boga, s. 310325, ametody medytacji omwiono zwaszcza na s. 315 oraz 319320.

3. Jana Kasjana Rozmowy z Abba Izaakiem 35

maj literack szat dialogu na temat dokadnie taki, jaki nas tutaj in-teresuje: ucze imieniem Germanus pyta opraktyczn metod dojcia do doskonaej medytacji, amistrz czyli abba Izaak udziela bardzo konkretnej iszczegowej odpowiedzi.

3.1. Jak wej na gr medytacji?

a. cieka Modlitwy Paskiej

Jak naleao si spodziewa po chrzecijaskim mnichu, abba Izaak sporo miejsca (sze rozdziaw) powici najpierw czterem rodzajom modlitwy wspomnianym przez w. Pawa: modlitwie proby, wstawien-nictwa, bagania i dzikczynienia (1 Tm 2, 1)39. Rwnie wana rola (siedem rozdziaw) przypada modlitwie Ojcze nasz, jako podstawowej wduchowym yciu chrzecijanina40.

Dopiero na tym tle mona zrozumie nauk abba Izaaka, e modli-twa Ojcze nasz podnosi chrzecijanina do wyszego stanu ducha (ad praecelsiorem statum) iprowadzi do pomiennej iniewysowionej mo-dlitwy [ad illam igneam, immo ineff abilem orationem]41. Ten wanie stan ducha jest upragnionym celem mnicha i jego najwyszym szczciem. Izaak zaczyna od jego opisu, aby potem wskaza, jak go osign.

Wspomniana modlitwa pomienna wyrnia si nie jakim dwikiem, poruszeniem jzyka lub sowem (sono vocis, lingae motu, verborum pronun-tiatione). Umys, ktry dowiadczy tego stanu, jest owiecony wlaniem niebiaskiego wiata (mens infusionis coelestis illius luminis illustrata)42.

Pozostaje pytanie: Jak osign w stan, kiedy to umys rozpomieni si irozpali (infl ammata mens atque succensa), izostanie porwany do czystych inajgorliwszych modlitw (ad orationes puras ac ferventissimas)? Okazuje si, e jest cakiem sporo drg, ktrych moe uy aska Boa, aby wten sposb rozpali serce czowieka: czasem jest to zasyszany werset ktrego zpsalmw, niekiedy porywajca melodia piewana przez braci, innym razem mog to by sowa kazania czy wygoszonej konferencji. Mog to te by wydarzenia yciowe, jak na przykad konieczno roz-

39 Jan Kasjan, Konferencje IX, 914.40 Tame, 1824.41 Tame, 25.42 Por. tame, 25.


stania wobliczu mierci43. Mnich moe otrzyma ask poruszajc serce na tak rne sposoby irne te mog by jej widoczne skutki.

Czasem skutkiem staje si nawet wybuch niekontrolowanych okrzy-kw radoci (in clamores intolerabilis gaudii immensitate) ito taki, e sycha go wssiednich celach braci! Innym razem moe to by wejcie wtajemnic dojmujcej ciszy (intra secretum profundae taciturnitatis), aduch ludzki poraony nagym owieceniem (stupor subitae illumina-tionis) albo trwa przed Bogiem wciszy, albo wyraa to tajemniczymi dwikami. Abba Izaak uywa tu okrelenia w. Pawa (Rz 8, 26): bagania, ktrych nie mona wyrazi sowami [desideria sua gemitibus inenarrabilibus efundat]. Innym razem za widzialnym skutkiem tej czystej modlitwy s strumienie ez (lacrimarum evaporatione)44.

Skd zy? Czasem wskutek tak arliwego oczekiwania chway przy-szego zbawienia, e otwieraj si wprost rda ez spowodowanych wtedy nieopanowan radoci inieograniczonym entuzjazmem (lacri-marum fontes de intolerantia gaudii et alacritatis immensitate). Mogy te by spowodowane uwiadomieniem sobie swoich grzechw lub win innych ludzi, albo bojani przed wiecznym potpieniem45.

Wyglda na to, e wchrzecijaskiej staroytnoci zdarzay si ita-kie monastyczne modlitwy, ktre swoim ywioowym emocjonalizmem bardziej przypominay spotkanie wspczesnej odnowy charyzmatycz-nej, ni zastyge wbezruchu medytacyjne sesje.

b. Czy Kto mnie syszy?

Uywany przez nas do tej pory jzyk opisu modlitwy jako pewnego stanu jeszcze nie do podkreli to, co wniej wedug abba Izaaka, bohatera Kasjanowej Konferencji najwaniejsze. Modlitwa jest dialo-giem osobowym, czowiek rozmawia zBogiem, co Bogu komunikuje, aBg przekazuje wniej co modlcemu si czowiekowi. Bez tego per-sonalistycznego aspektu modlitwa staroytnego monastycyzmu wogle

43 Jan Kasjan, Konferencje IX, 26.44 Tame, 27. Warto pamita, e gemitibus inenarrabilibus oznacza dosownie

niewymownymi jkami, wskutek czego ten sam werset wtradycji duchowoci odno-wy charyzmatycznej sta si jednym zuzasadnie modlitwy jzykami, awic modlitwy gonej iczsto wsplnotowej.

45 Tame, 29.


nie istnieje! Nastpny, cakiem spory fragment konferencji abba Izaaka dotyczy najwaniejszego problemu: Czy Kto syszy moj modlitw? Czy moja modlitwa skutecznie dociera do Boga (preces nostras ad Deum effi caciter penetrasse)? Ijak mog by tego pewny?46 Nie chodzi oto, aby wprawi si wjaki stan ducha. Chodzi oto, czy ten stan ducha otwiera mnie na osobow relacj zBogiem ywym iprawdziwym; czy Bg mnie syszy iczy ja sysz Boga.

Jake czsto uentuzjastw bezosobowej medytacji bywa dzi nad-uywane zdanie z Ewangelii: Gdy chcesz si modli, wejd do swej izdebki, zamknij drzwi imdl si (Mt 6,6). WPimie witym nie jest to jednak zachta do zamknicia si wswoim wasnym wntrzu, tak jakby medytujcy chrzecijanin mia do czynienia albo ze sob samym, albo po prostu z nikim. Jezus koczy to ewangeliczne zdanie nad wyraz jasno: Mdl si do Ojca swego, ktry jest wukryciu; aOjciec twj, ktry jest wukryciu, odda tobie (Mt 6,6). Ajak interpretuje to zdanie abba Izaak? Oczywicie, jak wzorowy chrzecijanin: jeli modlimy si wciszy, to dlatego, aby nie przeszkadza braciom na modlitwie, aby de-mony nie usyszay naszych prb kierowanych do Boga inie usioway im przeszkodzi, aby wten sposb nasza modlitwa dotara przed oblicze Boga jak dym ofi ary kadzida47.

c. Jak to si naprawd robi?

Czas na najwaniejsze: docieramy do kulminacji przekazanej nam wkonferencji Kasjana nauki abba Izaaka, ktry zniecierpliwionym ju nieco suchaczom opisze wdetalach, jak praktycznie medytowa. Teraz oto dowiemy si, co znaczy sawetna medytacyjna formua (ac. formula) iczy rzeczywicie jest to mantra staroytnego chrzecijaskiego mona-stycyzmu?

Abba Izaak najpierw nauczy swoich uczniw, e trzeba oderwa si od wyobrae na temat Boga. Ale co mia przez to na myli? Czy zach-ca do wprawienia umysu wstan pozapojciowego trwania osignitego brzmieniem mantry? Jego cel by zdecydowanie inny. Ten mistrz staro-ytnego monastycyzmu cakiem po prostu musia zmaga si zherezj antropomorfi zmu (haeresis Anthropomorphitarum). Okazuje si, e

46 Jan Kasjan, Konferencje IX, 3234.47 Por. tame, 3536.


niektrzy mnisi tamtych czasw uwaali, e skoro czowiek jest stwo-rzony na obraz ipodobiestwo Boga (Rdz 1,27), to logicznie rzecz biorc iBg musi by podobny do czowieka. Musi wic mie podobne rce, nogi ioczy. Inawet wzrostem Bg powinien by podobny do ludzi. Jednym sowem by to obraz Boga analogiczny do tego, jaki wyznaj iza naszych czasw np. niektrzy mormoni.

Abba Izaak oczywicie usilnie zwalcza ten bd, co doprowadzio nawet jednego zmnichw do kryzysu wiary. Wpierwszej chwili zde-sperowany mnich woa: Nieszczsny ja czowiek! Zabrali mi mojego Boga! Inie mam do kogo si zwraca48.

Izaak cierpliwie uczy, e Bstwo samo wsobie jest poza wszelkim ksztatem i form, amnich, ktry to zrozumie, bdzie mg duchowo ujrze Jezusa, majcego jak najbardziej ksztat iform: po pierwsze tak, jak mia podczas ycia ziemskiego, awic pokorn i cielesn (Jesum humilem); po drugie za tak, jak ma po zmartwychwstaniu i jaka ukae si podczas Jego przyjcia wchwale (Jesum glorifi catum). Takie widzenie jest moliwe tylko dziki wewntrznemu wzrokowi duszy (in-ternis obtutibus animae)49. Jest to konsekwencja chrzecijaskiej wiary we Wcielenie: Syn Boy sta si ina zawsze pozostaje czowiekiem.

Wobec takiej obietnicy stawania na modlitwie wobec Bstwa wnieuchwytnej chwale ponad wszelkim ksztatem iform, oraz wobec Jezusa wJego chwale niebiaskiej uczniowie suchajcy abba Izaaka dopytuj si coraz konkretniej: to wszystko jest bardzo zachcajce, ale jak mona to osign? Chodzi im onajbardziej fundamentalne wska-zwki. Jak zacz? Jak pozna pierwsze literki tej wspaniaej duchowej ksigi, aby potem mc studiowa j w caej okazaoci?50 Abba Izaak zaczyna wic:

oto wska wam drzwi prowadzce do sali takiej wanie modlitwy51; oto wska wam formu takiej modlitwy (orationis formula). A jest to formua, za pomoc ktrej kady mnich ma nieustannie

medytowa, powtarzajc j wswoim sercu (incessabili volutatione cordis

48 Jan Kasjan, Konferencje X, 3.49 Tame, 6. Jak zauwaa McGinn, to rozrnienie na ogldanie Jezusa wJego po-

nionej, cielesnej postaci oraz uwielbionego iprzychodzcego wchwale swego majesta-tu oparte jest na biblijnym opisie Przemienienia; B. McGinn, Obecno Boga, s. 318.

50 Jan Kasjan, Konferencje X, 8.51 Tame, 9.


meditari); to ona wanie usunie zjego serca mnogo wszelkich innych myli (omnium cogitationum varietate).

Po tym wprowadzeniu nastpuje uroczyste przekazanie pustynnej tradycji modlitwy monastycznej, prawdziwe wtajemniczenie wmedyta-cj chrzecijask, udzielenie formuy modlitwy (formula pietatis). Jest to tak gboko brzmice zdanie, e zapoznajmy si znim wcaej jego okazaoci:

Erit itaque ad perpetuam memoriam Dei possidendam haec inseparabiliter proposita vobis formula pietatis:

Deus, in adiutorium meum intende;Domine, ad adiuvandum me festina52.

Abycie posiedli sta pami oBogu,Ta oto formua modlitwy niech zawsze bdzie zwami:

Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu;Panie, pospiesz ku ratunkowi memu (Ps 70,2).

3.2. Moc medytacji

a. Moc sowa Boego

Po udzieleniu formuy modlitwy nastpuje istny hymn zachwytu nad moc tych wspaniaych sw Biblii. Icay czas, zauwamy, nacisk pooony jest zca oczywistoci na znaczenie tych sw. Kasjan jako pierwszy w Kociele zachodnim zaleca modlitw zwan monologistos, ktra skadaa si tylko zjednej formuy powtarzanej nieustannie, dlate-go e zawieraa wszystko co najwaniejsze53. Kasjan podkrela to zca moc, mwic, e z caego Pisma witego nieprzypadkowo ten wa-nie werset zosta wybrany jako narzdzie (excerptus est instrumento). Powodem jest wanie tre tej biblijnej proby, ktra zawiera wsobie wszystkie uczucia (omnes adfectus), jakie czowiek moe skierowa do Boga. Kasjan wdugiej litanii wymienia, jakie to stany modlitewne zawiera w werset Psalmu 70,2: pokor, czujno, ufno, wiadomo wasnej saboci iwiele innych.

52 Jan Kasjan, Konferencje X, 10.53 L. Bouyer, Th e Christian Mystery, s. 234.


Medytacyjna formula to zdanie zawierajce prob. Amoc iskutecz-no tej proby abba Izaak opiewa takimi oto sowami:

Nka mnie pokusa akomstwa? woam wtedy: Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu; Panie, pospiesz ku ratunkowi memu.Zwielk trudnoci umiem dostosowa si do skromnej miary posikw klasztornych? woam wtedy: Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu; Panie, pospiesz ku ratunkowi memu.Podczas czytania Biblii ogarnia mnie nieprzeparty sen? woam wtedy: Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu; Panie, pospiesz ku ratunkowi memu.Walcz zgrzesznymi pokusami ciaa? albo po pokusach martwi si, aby nie powrciy? albo nka mnie pycha izarozumiao? woam wtedy: Boe, wejrzyj ku wspomoeniu memu; Panie, pospiesz ku ratunkowi memu54.

Litania tych przykadw jest wtekcie Kasjana owiele dusza idaje bardzo jasny obraz sensu uywania modlitewnej formuy (formula pie-tatis): formua ta przywouje pomocn obecno osobowego Boga we wszelkiej sytuacji ycia chrzecijanina. Ma przepoi cae mylenie, ma instynktownie pojawia si wpomylnoci iwprzeciwnoci, wdzie iwnocy, przy przebudzeniu iprzy zasypianiu; jednym sowem nie-ustannie. Kasjan zdaje si tu czyni aluzj do fragmentu z Listu do Efezjan w. Pawa, gdzie czytamy o Boym wojowniku, ktry walczy ze zem duchowym orem wiary imodlitwy: obleczcie pen zbroj Bo (Ef 6,14; uKasjana jest to niezwyciona zbroja impenetrabilis lorica); bierzcie wiar jako tarcz (Ef 6,16, uKasjana jest to potna tarcza munitissimus clypeus).

Zdobyta t metod medytacja nazwana jest przez Kasjana po prostu medytacj tego wersetu [huius versiculi meditatio], ktra ma obraca si nieustannie wewntrz twego serca. WRozmowie X Kasjana jest ona traktowana synonimicznie z modlitw tym wersetem [huius versiculi oratio], awic woaniem do Boga t wanie treci55.

54 Jan Kasjan, Konferencje X, 10.55 Oczywicie winnych miejscach Kasjan mwi omedytacji nad caym bogac-

twem Biblii: wrozmowie XIV,10 Kasjan uywa obrazu cigej medytacji nad Pismem, ktra ma ostatecznie utworzy wduszy Ark Przymierza, auyte przez niego sowa wyranie cz duchowe czytanie Biblii (lectio) zrozwaaniem przeczytanego sowa Bo-ego (meditatio): assiduum te ac potius jugem sacrae praebaes lectioni, donec continua meditatio imbuat mentem tuam et quasi in similitudinem sui formet, arcam quodammodo ex ea faciens Testamenti, habentes in se scilicet duas tabulas lapideas: [] urnam auream,


b. Co z tego wyniknie?

Kasjan zapewnia, e wten sposb, ta jedyna myl wsercu bdzie ci niosa zbawienie [tibi salutaris eff ecta]. To ona doprowadzi ci do niewypowiedzianej ipromiennej modlitwy, ktrej dowiadczenie maj tylko nieliczni56.

Kilkakrotnie powraca on do okrelenia formua: jest to techniczna nazwa modlitewnego tekstu uytego do medytacji. To wanie jest for-mua, do ktrej umys powinien przylgn bez ustanku. Przez jej po-wtarzanie umys osignie ubstwo ducha, usuwajc bogactwo wszelkich myli (cunctarum cogitationum divitias), ograniczajc si do ubstwa tego jednego biblijnego wersetu (versiculi huius paupertate). W ten wanie sposb dotrze do ewangelicznego bogosawiestwa: Bogosawieni ubo-dzy wduchu, albowiem do nich naley krlestwo niebieskie (Mt 5,3)57.

Nie jest to ubstwo abstrakcyjnego braku wszelkiej myli. Jest to ubstwo jednej myli ito bardzo konkretnej, polegajce na przeywaniu duchowej zalenoci od osobowego Zbawiciela.

Jakie wiksze iwitsze moe by ubstwo ni tego, kto wie, e nie ma adnej obrony ani adnej wasnej mocy, ale prosi ocodzienn pomoc bogactwa kogo Innego [de aliena largitete]58.

Takie duchowe ubstwo otworzy czowiekowi krlestwo Boe, mianowicie pozwoli rozumie Bibli, a zwaszcza psalmy. To przecie psalmami modlili si mnisi codziennie, to one byy ich duchowym po-karmem przez dugie godziny kadego dnia. Apokarm monologicznej medytacji przyniesie taki skutek:

Obfi tujc nieustannie na tym pastwisku, mnich posidzie wszystkie myli psalmw izacznie piewa je wtaki sposb, e bdzie je wypo-wiada znajgbszym uczuciem serca, tak jakby byy uoone ju nie

hoc est memoriam puram [] nec non etiam virgam Aaron, id est [] Jesu Christi salutare vexillum, por. B. McGinn, Obecno Boga, s. 316. Tak samo pisze L. Bouyer: Kasjan ukazuje kontemplacj jako skutek medytacji nad Pismem w. [contemplation as arising from meditation on the Scriptures], L. Bouyer, Th e Christian Mystery, s. 232.

56 Jan Kasjan, Konferencje X, 10.57 Tame, 11.58 Tame, 11.


przez psalmist, ale raczej jakby byy jego wasnymi sowami i jego wasnymi modlitwami. I rozpozna, e sowa psalmu speniy si nie tylko dawno temu na osobie proroka, ale e speniaj si te codziennie wjego wasnym yciu59.

Wten wanie sposb umys osignie stan nieskalanej modlitwy (ad illam orationis incorruptionem), zapewnia abba Izaak60. Nie tylko nie od-woujc si do adnego obrazu Boga, ale nawet nie wypowiadajc ju ad-nych sw, umys kierujc si tylko wewntrznym ogniem (ignita mentis intentione), bez adnej pomocy zmysw oddaje si Bogu wbaganiach, ktrych nie mona wyrazi sowami [gemitibus inenarrabilibus]61.

Uczniowie jasno zrozumieli to, co zostao im przedstawione. Opisae nam, ojcze, nie tylko przekaz duchowej dyscypliny, oktr prosilimy, ale take jej cel, jakim jest doskonao. Adoskonaoci t jest nieustanna pa-mi oBogu (Dei memoria) oraz wyjcie zogranicze rzeczy widzialnych dziki jednemu tylko biblijnemu wersetowi (unius versiculi); wjego krt-kim sowie (brevi sermone) zawieraj si uczucia wszystkich modlitw.

Uczniowie maj ju tylko jedn dodatkow prob owyjanienie, jak praktycznie utrzyma skarb tego jednego wersetu, ktry otrzymali jako formu (versucilum vice formulae tradidisti). Po otrzymaniu stosow-nych wyjanie suchacze zachwyceni izdumieni t wiedz zpodziwem zaakceptowali nauk omedytacji przekazanym im wersetem (versicu-lum meditatione), ktry pozwala utrzyma jasne imocne skierowanie umysu na Boga62.

c. Benedyktyska kontynuacja

Na zakoczenie wypada doda jeszcze jeden motyw. Waga naucza-nia Jana Kasjana nie wyczerpuje si tylko wkrgu wiadkw jego ycia. Synna Regua w. Benedykta (ok. 480547)63 sprawia, e przez cae

59 Jan Kasjan, Konferencje X, 11.60 Modlitwa psalmami uKasjana tak, jakbymy sami byli ich autorami, przyta-

czana jest przez McGinna jako przygotowanie do modlitwy czystej; B. McGinn, Obec-no Boga, s. 321.

61 Jan Kasjan, Konferencje X, 10.62 Tame, 14.63 w. Benedykt zNursji, Regua. wity Grzegorz Wielki, Dialogi. Ksiga druga,

tum. Awiderkwna, Krakw 1994.


stulecia wskazwki Kasjana zalecano kolejnym pokoleniom mnichw Zachodu. Wprawdzie Regua nie wspomina Kasjana zimienia, ale przy jej kocu znajdziemy wyrane odniesienie do znanego nam ju dziea Rozmowy zOjcami: Czyme s Konferencje Ojcw [Collationes Patrum]iUstawy [Instituta], iich ywoty, czyme Regua witego ojca naszego, Bazylego, jeli nie narzdziami, zktrych pomoc mnisi, dobrzy ipo-suszni, buduj swoje cnoty?64.

Regua w. Benedykta uywa te aciskiego sowa meditatio (lub meditare). Jak naleao si tego spodziewa, kontynuuje przy tym tradycj rozumienia medytacji jako rozwaania przeczytanego tekstu sowa Boego: Jeeli za po Wigiliach zostanie troch czasu, ci, kt-rzy tego potrzebuj, powic go na rozwaanie [meditatio] psalmw iczyta65.

* * *Czy to koniec wielkiej przygody zmedytacj wKociele zachodnim?

Nic podobnego, poniewa tekstw o medytacji w kolejnych wiekach nigdy nie brakowao. Nie moemy wspomnie ich tu wszystkich nawet ztytuw, ac dopiero omwi ich treci! Trzeba by na to caych obszer-nych tomw. Dlatego przeniesiemy si od razu do pnego redniowie-cza, do wieku XIV. To wtedy powstaa pewna zachwycajca ksieczka. Mierzona iloci stronic jest niewielka, ale jeli jej miar ma by wpyw na histori duchowoci katolickiej niezwykle wana. Jej oddziaywanie jest nawet dzi zdumiewajco due, zwaszcza wrd uczestnikw mo-dlitewnych grup medytacyjnych we wspczesnym Kociele. Mowa tu oOboku niewiedzy.

64 w. Benedykt zNursji, Regua, LXXIII, 56.65 Tene, Regua, VIII, 3. Wpodobnym kontekcie uyty jest czasownik medita-

re wRegule XLVIII, 23 oraz LVIII, 5.

Rozdzia 4

MOESZ GO KOCHA, ALE NIE POJ OBOK NIEWIEDZY

4.1. Nieco wiedzy o Oboku niewiedzy

a. Biblijne rda

Obraz tajemniczego oboku, wktrym kryje si boska rzeczywisto, by wielokrotnie wykorzystywany w historii duchowoci. Najgbsze rda tej tradycji mona znale w starochrzecijaskiej, alegorycznej interpretacji historii spotkania Mojesza zBogiem, opisanej wKsidze Wyjcia. Mojesz ijego lud potrzebowali najpierw oczyszczenia: Niech wypior swoje szaty (Wj 19,10). Potem przyszo duchowe owiece-nie: Ujrzeli dzieo zszafi rowych kamieni, wieccych jak samo niebo (Wj 24,10). Na koniec za objawio si im miejsce, gdzie mieszka Bg: Mojesz nie tylko zbliy si do ciemnego oboku (Wj 20, 21), ale nawet wszed wrodek oboku (Wj 24,18).

Ta seria biblijnych scen zinterpretowana w alegorycznym kluczu posuya jako prawzr drogi kadego pocztkujcego chrzecijanina. Rozpoczyna si ona od uwierzenia woczyszczajce sowo Boe (katechu-menat), prowadzi poprzez ugruntowan na oczyszczeniu decyzj dost-pienia owiecenia (przyjcie chrztu), acelem jest zjednoczenie zBogiem przez karmienie si Eucharysti isowem Boym66. Ta sama sekwencja biblijnych obrazw staa si te osnow porzdkowania duchowej drogi chrzecijan, zaawansowanych ju w modlitewnej drodze, za pomoc schematu trzech okresw ycia wewntrznego: oczyszczenie, owiecenie, zjednoczenie (purifi catio, illuminatio, unio).

66 Por. Pseudo-Dionizy, Teologia mistyczna, 13, w: Pseudo-Dionizy Areopagita, Pisma teologiczne, tum. M. Dzielska, Krakw 2005, s. 325327.

4. Moesz Go kocha, ale nie poj Obok niewiedzy 45

Piszcy przy kocu chrzecijaskiej staroytnoci Dionizy (VI w.) interpretuje dane biblijne oMojeszu jako prawzr drogi duchowej ka-dego chrzecijanina, lecz wkategoriach tzw. teologii negatywnej: [Moj-esz] nie spotyka si zBogiem samym, ajedynie ujrza nie Jego samego, gdy jest On niewidzialny ale miejsce, gdzie On zamieszkuje67.

b. Trzynastowieczna kontynuacja

Wtej wanie tradycji trzeba interpretowa wane dzieo na temat medytacji monologicznej, czyli pochodzc z XIV wieku ksieczk Obok niewiedzy anonimowego autora. Znajdujemy tam spisan wpo-rywajcy sposb wpnoredniowiecznym jzyku angielskim medyta-cyjn metod kontemplacji, polegajc na powtarzaniu jak najkrtszego sowa, na przykad Bg lub grzech: Musisz nieustannie powraca do owych sw, ito wtakiej kolejnoci: grzech iBg68.

Jaki jest powd zachcania do takiej wanie metody modlitwy? Wy-daje si, e jest to doprowadzona do ostatecznych konsekwencji izra-dykalizowana logika, znana nam ju zdzie Jana Kasjana. Pamitamy, e Kasjan relacjonowa nam znalezienie przez mnichw egipskich takiej formuy (czyli frazy biblijnej), ktra zawieraaby ca nauk Pisma wi-tego wskrcie. Znalaz j wwersecie Psalmu 70,2: Boe wejrzyj ku wspomoeniu memu, Boe pospiesz ku ratunkowi memu. Autor Ob-oku niewiedzy znalaz jeszcze bardziej radykalne wyjcie: niech formu bd ju nawet nie najkrtsze zdania biblijne, ale po prostu pojedyncze wyrazy.

Zewntrzne podobiestwo tej metody medytacji do stosowania mantry skonio nawet niektrych wspczesnych praktykw medytacji do interpretowania jej wanie wkluczu mantrycznym:

WOboku niewiedzy autor wielokrotnie zachca do wyboru sowa pe-nego znaczenia. Jeli jednak zdecydujemy si na nie, naley zapomnie otym, co ono znaczy, itylko wsuchiwa si wjego dwik69.

67 Pseudo-Dionizy, Teologia mistyczna, 1.68 Obok niewiedzy, 40, tum. W. Unolt, Pozna 1986.69 J. Main OSB, Chrzecijaska medytacja, Krakw 2012, s. 47. Wane w tej

kwestii wydaje si zdanie: Niewaciwe byoby dopatrywanie si zwizkw pomidzy bezpojciow modlitw prostoty Oboku niewiedzy atechnikami medytacyjnymi bud-


Wraenie to moe si pogbia, gdy wczternastowiecznym tekcie Oboku znajdziemy fragmenty, ktre bardziej pasuj do naszego wyobra-enia obuddyzmie ni do tradycji chrzecijaskiej. Na przykad podczas medytacji proponowanej wOboku niewiedzy czowiek nie zajmuje si rozwaaniem jakiego tekstu, ani te zagbianiem si wtre okrelo-nych prawd wiary. Wtym sensie zdaje si zajmowa niczym. Co ww-czas si dzieje? Opis tego niezwykego stanu ducha przybliaj poniej przytoczone fragmenty:

Twj naturalny umys [bodely wittes] teraz moe si ywi tylko ni-czym [nothing], sdzi bowiem, e ty czynisz wanie nic [nought], czy dalej owo nic ito zmioci do Boga []. Porzu wszdzie iwszystko [this everiwhere and this ought] wza-mian za nigdzie inic [this noghwhere and this nought] []. Kiedy czowiek dowiadcza wswym duchu owego nic wjego ni-gdzie [this nought when it is noughwhere wrought], jego usposobienie podlega najbardziej nieoczekiwanym zmianom70.

Albo:

Gdy zniknie ju pami owszystkich innych rzeczach iczynach, [...] wci bdzie tkwi midzy tob aBogiem wyrana wiadomo twe-go wasnego istnienia [afelyng of thin owne beyng]. Take iona musi znikn71.

Ten bowiem dowiadcza prawdziwego smutku, kto wie i czuje, nie tylko czym jest, ale e jest [not onli what he is, bot that he is]: czyni [to] dusz gotow na przyjcie takiej radoci, ktra odbiera czowiekowi wszelk wiadomo wasnego istnienia [felyng of his beyng]72.

Czy s to jednak najtrafniej wybrane fragmenty dla zilustrowania pogldw owego czternastowiecznego autora o sztuce medytacji?

dyzmu. [] Zawsze jest to spotkanie zKim kto si objawi, zesa Syna, sta si czowiekiem; W. Giertych, Wstp, w: Obok niewiedzy, s. 1415.

70 Obok niewiedzy, 6869, s. 37. Tekst oryginalny: Th e Cloud of Unknowing, ed. J. Gallacher, Kalamazoo, USMI 1997, dostpne na: www.lib.rochester.edu/camelot/teams/cloud.htm.

71 Obok niewiedzy, 43.72 Tame, 44.


W. Johnston w swojej pracy Mistycyzm Oboku niewiedzy podkrela bardzo wyranie, e technika oprniania umysu z myli i obrazw jest bezuyteczna, anawet niebezpieczna, oile tego umysu nie wypenia bardzo szczeglna mio do Boga. Tradycja, na ktrej opiera si Obok ido ktrej jego autor czsto si odwouje, mwi, e nikt nie moe doj do tego mistycznego odpoczynku, o ile nie spdzi dugiego czasu na zwykej medytacji nad tajemnicami Chrystusa, oddajc si pokucie i szlachetnym uczynkom. Co do chwili, wktrej wolno ju porzuci medytacj dyskursywn i pozwoli swemu umysowi i sercu napeni si ciemn modlitw milczenia, istniao wiele sprawdzianw rozpozna-jcych dane powoanie73.

Sprawdmy zatem, jakiej medytacji naucza autor Oboku niewiedzy, czytajc tekst nieco bardziej systematycznie. Wedug zawartej w tym dziele nauki omedytacji modlcy si chrzecijanin znajduje si jakby midzy dwoma obokami.

Pierwszy to obok niewiedzy, ktry rozpociera si ponad czowie-kiem, midzy nim aBogiem (this cloude of unknowyng is aboven thee, bitwix thee and thi God).

Drugi obok zapomnienia, znajduje si pod czowiekiem, czyli midzy czowiekiem a stworzeniem (acloude of forgetyng bineth thee, bitwix thee and alle the cretures)74.

rda tej nauki znajduj si w pismach Ryszarda od w. Wiktora (1173), ktry jako pierwszy pisa onubes ignorantiae (to wanie jest obok niewiedzy, ktry oddziela od Boga) oraz onubes oblivionis, oboku niepamici; ten drugi to obok zakrywajcy odpuszczone ju grzechy75.

c. Jak wej w Obok, by si w nim nie zgubi

Aby praktykowa medytacj, naley najpierw pozna samego siebie. Przez to poznanie autor rozumie jednak nie tyle tak modny dzi psycho-logiczny wgld wswj charakter czy swoje nastroje, ale raczej uznanie si za grzesznika, uwiadomienie sobie ndzy isaboci czowieka, wjakie

73 W. Johnston, Mistycyzm Oboku niewiedzy, tum. A. Gicala, Pozna 2001, s.55. 74 this cloude of unknowyng is aboven thee, bitwix thee and thi God; acloude of

forgetyng bineth thee, bitwix thee and alle the cretures; tame, 5.75 W. Giertych, Wstp, w: Obok niewiedzy, s. 13.


popad przez grzech76. Jednym sowem poznanie siebie to poznanie swojej grzesznoci.

Kontemplacja jest wyszym szczeblem duchowoci, aprowadzi do niej droga wiodca przez tradycyjne rozmylania:

aden czowiek nie moe marzy o kontemplacji, jeli nie ma fun-damentu w licznych, jake zachwycajcych rozmylaniach [...] a to owasnej ndzy, omce Paskiej, oagodnoci Boga, oJego wielkiej dobroci igodnoci77.

Bez takiego przygotowania medytacja nie tylko, e nie bdzie sku-teczna, ale przyniesie nieopisane duchowe szkody. Niektre niebezpie-czestwa autor opisuje jako wprost demoniczne:

[Czowiek] moe dowiadcza faszywego ciepa, zrodzonego przez szatana, duchowego wroga, [...] ten czowiek moe sobie wyobraa, i jest to pomie mioci, rozpalony ipodtrzymywany ask idobroci Ducha witego: ogrom za rodzi si ztego faszu78.

Bardzo dobitnie sformuowano przestrogi przed przeskakiwaniem etapw iwkraczaniem wopisan przez siebie medytacj od razu, zwasz-cza bez nieustannej konsultacji zkierownikiem duchowym:

Nazbyt wczenie, z zuchwalstwem i pewnoci siebie, jakie towarzysz przewrotnemu rozumowi, porzucaj pokorn modlitw ipokut ipodej-muj to, co wydaje im si duchow prac odpowiedni dla ich duszy awistocie, jeli naprawd j wykonuj, nie jest niczym ani cielesnym, ani duchowym [neither bodily ne goostly]. Mwic krtko: jest to rzecz nienaturalna, anade wszystko dzieo sza-tana. Jest te najkrtsz drog do mierci, cielesnej iduchowej, gdy bdc szalestwem, anie mdroci, wpdza czowieka wsza79.

Mona wten sposb wej wkontemplacj, ale odwodzc chrzeci-janina od Boga. Jest to wejcie wduchowe zwiedzenie:

76 Obok niewiedzy, 13.77 Tame, 7. 78 Tame, 45.79 Tame, 51.


Ludzie ci wyobraaj sobie, e wpokoju ducha kontempluj swojego Boga, wolni od rozprosze przez prne myli [...]. Teraz pracuje nad nimi diabe80.

Dlatego pierwszy etap tradycyjnych chrzecijaskich rozwaa jest ab-solutnie konieczny:

Lectio, meditatio i oratio lub te czytanie, rozmylanie i modlitwa: [...] rozmylanie nie jest moliwe, jeli wpierw nie odbyli czytania lub suchania [...]; [adla] tych, ktrzy oddaj si kontemplacji, to jest czy-telnikw tej ksiki: medytacja jest jak gdyby nagym rozpoznaniem iniejasn wiadomoci wasnej ndzy albo Boej dobroci [of theire owne wrechidnes, or of the goodnes of God]81.

d. Co tak naprawd dzieje si w Oboku?

Dopiero na takim fundamencie mona budowa modlitw polega-jc na czystej kontemplacji obecnoci Boga: miej wumyle tylko Boga samego, ktry stworzy ci iwykupi, iaskawie powoa do tego stanu ycia nie miej oNim adnej innej myli82. Jak wida, nie chodzi tu oto, aby nie mie adnej myli w ogle; idea polega raczej na tym, aby mie tylko jedn myl: oBogu itylko oNim, anie na przykad oJego dzieach czy ewentualnych aktach pomocy dla modlcej si osoby.

Medytacja za pomoc krtkiego sowa nie ma na celu oprnienia umysu zwszelkiej myli, jak dzieje si to wprzypadku mantry. Wrcz przeciwnie, suy podkreleniu irealizacji jednej myli:

Czysty zamiar [anaked entent] skierowany ku Bogu, itylko ku Niemu: [...] jeli pragniesz wyrazi ten zamiar w jednym sowie, by go tym atwiej zachowa, wybierz do tego celu sowo krtkie, najlepiej jedn sylab. Im krtsze sowo, tym lepsze, bardziej bowiem przypomina dziaanie Ducha: na przykad Bg albo Mio. Wybierz sobie kt-re znich albo jeszcze inne, byle tylko byo jak najkrtsze. Iprzytwierd je mocno do serca, by zawsze wnim byo, cokolwiek si stanie. Bdzie ci tarcz iwczni, tak wwalce, jak iwpokoju.

80 Obok niewiedzy, 52.81 Tame, 3536.82 Tame, 7.



Tym sowem przebija bdziesz obok iciemno ponad sob. Tym sowem zgnieciesz kad myl pod obokiem zapomnienia83.

Wbrew proponowanej dzi drodze na skrty, czcej modlitw Oboku niewiedzy zmedytacyjn mantr, trzeba stwierdzi, e podo-biestwo midzy nimi jest tylko zewntrzne. To prawda, e zarwno mantra, jak imodlitewny tekst Oboku s krtkie. Ale na tym podo-biestwo si koczy. Oile adept mantrycznej medytacji jest zachcany, aby zapomnie oznaczeniu mantry itylko wsuchiwa si wjej dwik, otyle znaczenie sw wypowiadanych womawianej tu redniowiecznej medytacji chrzecijaskiej jest jak najbardziej istotne. Podkrelmy to wyranie: wanie nie brzmienie, ale znaczenie.

Sowa grzech iBg oraz ich kolejno zostay wybrane ze wzgl-du na ich tre, anie na ich brzmienie:

Musimy modli si nie wwielu sowach, ale krtkim sowem najlepiej ojednej sylabie. Jakie to bdzie sowo? Zapewne takie, jakie odpowia-da naturze samej modlitwy [...]. Modlitwa jest pobonym zwrceniem naszej woli ku Bogu, zzamiarem uzyskania dobra iodepchnicia za. [...] Kiedy modlimy si wintencji usunicia za, powinnimy wyma-wia, myle irozumie tylko to jedno sowo: grzech. Jeli za modlimy si wintencji uzyskania dobra, mdlmy si ustami, myl czy pragnieniem tylko tym jednym sowem: Bg. Gdybym mg znale krtsze jakie sowo, ktre w peni ujmowaoby myl odobru iozu [...], wwczas uybym ich, tamte za porzuci84.

Znaczenie sowa grzech ma prowadzi do nawrcenia, a sowa Bg do odnalezienia Boej obietnicy spotkania zOdkupicielem. a-two zauway, e znajdujemy si tu wsamym centrum Pisma witego: Nawracajcie si iwierzcie wEwangeli (Mk 1,15).

[Rozmylaj] owasnej ndzy lub odobroci Boga tylko przez pojedyncze sowa: [...] Niech grzech oznacza cay ciar grzechu, bez wdawania si wszczegy: [...] to nieledwie instynktowna wiadomo grzechu,

83 Obok niewiedzy.84 Tame, 39.


ktry scalie wjeden nieznony ciar, iktry nie jest niczym innym, jak tob samym [none other thing than thiself]85.

Czowiek przestraszony niespodziewanym wybuchem ognia [...] od-czuwa potrzeb, by spiesznie woa opomoc [...]. Jak zatem to czyni? Zapewne nie przez wiele sw ani nawet nie jednym sowem owielu sylabach! [...] Podobnie krtkie sowo ojednej sylabie przenika uszy Wszechmocnego Boga szybciej ni jakikolwiek rozwleky psalm, bezmylnie odklepany. Dlatego wanie napisane jest: Krtka modlitwa przenika niebiosa [schort preier peersith heven]86.

Ciekawe jest skdind pochodzenie tego ostatniego skojarzenia. Krtka modlitwa przenika niebiosa to wariacja tekstu zKsigi Syra-cha Oratio humiliantis se nubes penetrabit (Syr 35,21 Vlg), chocia tam oznacza raczej, e niebiosa przenika modlitwa czowieka pokor-nego. Za jeszcze bardziej ciekawe, e wpodobnym jak autor Oboku niewiedzy (czyli krtkiej modlitwy) uy tego sformuowania w. Jan od Krzya87. aciska parafraza tego zdania zSyr 35,21 bya obiegowym powiedzeniem wpnoredniowiecznej Anglii: Brevis oratio penetrat celum. Iwtakiej wanie formie tekst trafi do Oboku. Ale wrmy do samego tekstu:

Cay twj duch winien by wypeniony treci tego jednego sowa grzech [synne] [...]. Wykrzykuj nieustannie w duchu to jedno Grzech! Grzech! Grzech!, Pomocy! Pomocy! Pomocy! [...] ciao idusza po rwni pene bd smutku iprzygniecione ciarem grze-chu [kumbryng of synne] [...] musisz nieustannie powraca do owych sw ito wtakiej kolejnoci: grzech iBg88.

85 Obok niewiedzy, 37.86 Tame, 37.87 w. Jan od Krzya, Droga na Gr Karmel, II, 14, 11. Warto zaznaczy, e Jan

umieszcza tu parafraz Syr 35,21 wnieco innym kontekcie, nie mwi bowiem okla-sycznej modlitwie monologicznej, lecz ospecjalnej asce Boej danej wmodlitwie kon-templacyjnej: Jest krtka, bo wolna od granic czasu. Przenika niebiosa, bo dusza ta jest zjednoczona wpoznaniu niebiaskim.

88 Obok niewiedzy, 6869.


Zbliajc si do Boga zpomoc tej metody, unie serce ku grze w lepym wzlocie mioci i rozwaaj na przemian: grzech i Bg. Boga chcesz mie, grzech pragniesz odrzuci89.

e. Modlitwa strzelista przebija oboki

Wspomniany wtekcie Oboku niewiedzy czysty zamiar [naked en-tent] to nic innego jak mio do Boga:

Nawet jeli dobrze jest czasem myle szczeglnie o Boej dobroci [...], jednak teraz wszelka taka myl musi zosta odsunita i okryta obokiem zapomnienia. Ty za masz wstpi ponad ten obok [...] zmioci gorejc ku Bogu: [...] przeszyj gsty obok niewiedzy ostr strza stsknionej mioci [ascharp darte of longing love]90.

Okrelenie modlitwy za pomoc metafory strzay nie jest dla nas nowoci, odnosio si przecie tradycyjnie do modlitwy strzelistej, zna-nej dobrze od czasw egipskich mnichw iod w. Augustyna. Jest to przede wszystkim strzaa mioci. Nawet jeli na modlitwie ciemno iobok [this derknes and this cloude] pozostaj midzy tob aBogiem, i jeli przeznaczone ci jest odczu Go albo ujrze w obecnym yciu jedynie wtym oboku iwciemnoci91, to przecie dusza przywrcona do pierwotnego stanu przez ask, zdolna jest wpeni poj Boga przez ask92; moliwe jest kocha Go, ale nie myle oNim [He may wel be loved, bot not thought]. By moe jeszcze lepiej mona by to odda innymi sowami: moesz Go kocha, ale nie poj.

To wanie dlatego przeszyj gsty obok niewiedzy ostr strza stsknionej mioci93. Iwoaj opomoc: Gdyby dusza grzeszna moga wykrzykn jedn krtk sylab zcaej wysokoci, gbokoci, dugoci iszerokoci ducha, Bg syszc ten krzyk udrczenia zawsze by j wysu-cha ijej dopomg94.

89 Obok niewiedzy, 42.90 Tame, 6.91 Tame, 3.92 Tame, 4.93 Tame, 6.94 Tame, 38.


4.2. Czy Kto tam jest?

Jedynym celem tak pojtej modlitwy medytacyjnej jest osobowe spo-tkanie zBogiem. Gdyby nie oczekiwanie, e Kto jest ukryty woboku niewiedzy, ie da nam pozna siebie samego, caa opisana tu medytacja nie miaaby adnego sensu.

Pracuj wytrwale izwielkim popiechem [...]. Czy nie widzisz, e On na ciebie czeka? [Seest thou not how He stondeth and abideth thee?]95.

Niech nas otym poucz kolejne fragmenty dziea:

Wkontemplacji Bg zostaje otoczony mioci do Niego samego, bar-dziej ni wszystkie rzeczy stworzone: praca ta jest nade wszystko czystym pragnieniem, jednomylnym zamiarem ducha skierowanym wycznie ku Bogu samemu [anakid entente directe unto God for Himself]96.

Przekroczenie dystansu midzy czowiekiem aBogiem jest moliwe tylko przez dar aski, na ktry waciw odpowiedzi jest mio: On moe ci zesa promie duchowego wiata [abeme of goostly light], ktry przeniknie obok niewiedzy pomidzy Tob zNim [...]. Poczujesz ww-czas, jak twoja tsknota wybucha pomieniem Jego mioci [Th an schalt thou fele thine aff eccion enfl aumid with the fi ire of His love]97.

Mio wzbudzona wten sposb wsercu czowieka jest najwysz ijedyn nagrod za trud medytacji: Niech ci wystarczy, e odczuwasz poruszenia mioci, cho nie znasz przyczyny, ie wwewntrznej tsk-nocie nie znajdujesz adnej myli oczymkolwiek mniejszym ni Bg, e ku Niemu zwracasz swoje pragnienie, proste iniezmienne [that thin entent be nakidly directe unto God]98. Jest to dar mioci doznawany wspotkaniu Boego dziecka ze swoim Stwrc iOdkupicielem: kto-kolwiek otrzyma ask wykonania tego, oczym mwi, wda si jakby wmi zabaw zBogiem, ktry niczym ziemski ojciec bawi si ze swoim dzieckiem, tulc je icaujc; iznajdzie wtym rado99.

95 Obok niewiedzy, 26.96 Tame, 24.97 Tame, 26.98 Tame, 34.99 Tame, 46.


* * *Cho ostatnie zdanie zacytowane zOboku niewiedzy si rzeczy

Documents

materiału spoza naszej strony "Chrześcijańska medytacja ...digital.fides.org.pl/Content/1532/medytacje_internet.pdf · Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu bp Andrzej Siemieniewski