MAPEH 3 SAMBAL COMPRESS

DEPED COPY

3Kagamitan ng Mag-aaral

Sambal

Ang aklat na ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa [email protected].

Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon

Republika ng Pilipinas

Health

YUNIT 1

All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means - electronic or mechanical including photocopying – without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.

DEPED COPY

Music, Art, Physical Education and Health – Ikatlong BaitangKagamitan ng Mag-aaral sa SambalUnang Edisyon 2014ISBN: 978-621-402-030-0

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.

Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay sa isang kasunduan ng Kagawaran ng Edu-kasyon at Filipinas Copyright Licensing Society (FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kumakatawan sa paghiling ng pahintulot sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng tagapaglathala (publisher) at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Inilathala ng Kagawaran ng EdukasyonKalihim: Br. Armin A. Luistro FSCPangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, PhD

Inilimbag sa Pilipinas ng Rex Book Store, Inc.

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)Office Address: 5th Floor Mabini Bldg., DepEd Complex

Meralco Avenue, Pasig CityPhilippines 1600

Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072E-mail Address: [email protected]

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaralMga Manunulat: Music – Amelia M. Ilagan, Maria Elena D. Digo, Mary Grace V. Cinco, Fely A.

Batiloy, Josepina D. Villareal, Ma. Teresa P. Borbor, Fe V. Enguero, Josephine Chonie M. Obseñares, Arthur M. Julian; Art – Cynthia T. Montañez, Adulfo S. Amit, Benjamin M. Castro, Vi-Cherry C. Ledesma, Larry Canor, Nelson Lasagas; P.E. – Voltair V. Asildo, Rhodora B. Peña, Genia V. Santos, Ma. Elena Bonocan, Urcesio A. Sepe, Maribeth J. Jito, Lorenda G. Crisostomo, Virginia T. Mahinay, Sonny F. Meneses Jr.; Health – Rizaldy R. Cristo, Minerva C. David, Aidena Nuesca, Jennifer E. Quinto, Gezyl G. Ramos, Emerson O. Sabadlab

Mga Konsultant: Music – Myrna T. Parakikay; Art – Charo Defeo-Baquial; P.E. – Salve A. Favila, PhD, Lordinio A. Vergara, Rachelle U. Peneyra

Mga Tagasuri: Music – Chita E. Mendoza, Victorina E. Mariano, Narcie Fe M. Solloso; Art – Rosel Valenzuela, Juan Gepullano; P.E. – Francisco J. Gajilomo Jr., Sonny F. Meneses Jr.; Health – Mark Kenneth S. Camiling

Mga Tagasalin: Music and Art – Carol Q. Doyanan; P.E. and Health – Emylda D. KumarMga Tagaguhit: Fermin M. Fabella, Eric S. de Guia, Gerardo G. Lacdao, Raemon C. Dela Peña Mga Tagatala: Music – Phoebe Kay B. Dones; Art – Arvin Fernandez; P.E. – Bryan Simara, Leo

Simara; Health – Danica Nicole G. Baña Mga Tagapamahala: Marilyn D. Dimaano, PhD, Marilette R. Almayda, PhD;

Music – Maria Blesseda Alfonso Cahapay; Art – Marilou Gerero-Vispo; P.E. – Jenny Jalandoni Bendal; Health – Nerisa Marquez Beltran


DEPED COPY

vii

HEALTH

YUNIT 1 – Nutrisyon ............................................................... 389

Liksyon 1: Mahampat o Alwan Mahampat ya Malnutrisyon .......................................................... 390

Liksyon 2: Agka Nayi Ampangan? ............................................ 393

Liksyon 3: Baw Bitamina Pampakara Biyay ............................. 396

Liksyon 4: Maw Mineral para Mabiyay ..................................... 398

Liksyon 5: Agka-oberbahan ka Nayi ha Pamamangan? ...... 401

Liksyon 6: Mangan Bungat nin Tama! ...................................... 403

Liksyon 7: Hamlay ha Maw Masustansiyay Pamamangan ... 406

Liksyon 8: Masustansiya no Malinis boy Ligtas ya Pamamangan ...................................................... 410

Liksyon 9: Panatiliyen ya Malusog ya Pamimiyay ................. 414


DEPED COPY

YUNIT 1Nutrisyon

Panimula:

Tama ya nutrisyon ay ma-alagà ha nawini. Hati ya modyul ay manambay komo emen maintindiyan ya ka-alagà-an nin balanced diet. Hati simpri dayi ay makatambay komo nin makapili nin masustansyay pamamangan boy mapanatili ya maayos ya pamimiyay. Kaya hapaeg, maghanda matuto boy mag-in malusog. Tandaan, ma-alagà ya pamangan boy mabiyay nin mahampat.

HEALTH


DEPED COPY

390

Biliwen ya law litrato.

Rod Lee Romy

• Hino konla ya ma-in maganday nawini? Anta?

• Hinoy ma-in alwan maganday nawini? Anta?

Hubuken Tamo!

LIKSYON1

Mahampat o Alwan Mahampat ya Malnutrisyon


DEPED COPY

391

Pikumparahen hila Rod, Lee, boy Romy. Biyan tobay ya tsart.

Paw Pastang Lee Rod Romy

1. Anyay itsura na?

2. Anya ha palagay moy angkatanam na?

3. Anya ha palagay moy kaya nan gaw-en?

4. Anya ha palagay moy agna kayan gaw-en?

Komplitowen ya pangungusap.

Hay malnutrisyon ay __________________.

Gaw-en Tamo!

Tandaan Tamo!


DEPED COPY

392

• Anyay labay tutulen no inilgo tamon malusog ya anak?

• Ha sarili mon halita, anyay itsura nin malusog ya anak?

Anya ya malnutrisyon?

Tobayen gamit ya word map:

Malnutrisyon

Tsiken Tamo!


DEPED COPY

393

Gawain 1: Kwento nin Loway Anak

Bahawen ya kwento nin loway anak ya anti ha 8 taon: M boy K.

M

Hi M ay ayin ganan mangan, hiya ay na-ebeng. Hiya simpri ya pinakamayamo ha klase la. Angkahuyot ya simprin mimata boy pirmin ampag-apora palakon iskwilawan. Pirmin agya ampangan nin almuhal. Makara ya an-uwakowen na palako ha iskwilawan kaya pagkapakil na panlumateng. Ampakakatuloy ya boy agna angka-intindiyan ya liksyon. Ha bali la, kanen boy ahin boy lanom ya ampangudtuwan na bana hay pamilya na ay ma-irap. Hi M ay nagkahakit. Hay doktor ha barangay health center la ay inilgo ya hiya ay ampagdanas nin malnutrisyon.

Tobayen ya paw pastang:

1. Anyay itsura ni M?

2. Anyay angkatanam na?

3. Anyay angkanen ni M?

4. Anyay hakit ni M?

5. Anyay kulang ha angkanen ni M?

LIKSYON2 Agka Nayi Ampangan?

Hubuken Tamo!


DEPED COPY

394

K

Napu-ol ya gamet ni K kaya nahospital nin ungnoy linggo. Hiya boy ali na ay nagdagaw nin posporo ya ingkapu-ol nin bali la. Agya nin maka-ikan. Angka-rapan ya nin mangatgat boy mangi-itlen nin pamamangan. Nabaw-ahan ya nin timbang kaya nag-in yan sobran ebeng.


1. Anyay itsura ni K?

2. Anyay angkatanam na?

3. Anyay agna kayan kanen?

4. Anyay maari mangyari koy K? Anta?

Gawain 2: Panggulit Mo Ko nin Litrato

Igulit mo ya litrato ni M boy K.

Kumplitowen ya paw pangungusap aypa nin litrato mo.

1. Protein-energy malnutrisyon ay klasi nin________.

2. Ha protein-energy malnutrisyon, ma-in kulang ha sustansyay _______boy______ha aw angkanen.

3. Hay anak ya ma-in protein-energy malnutrisyon

ay itsuran ___________________.

ay ampakatanam nin _____________.

ay ahe nin ___________________.

Tandaan Tamo!


DEPED COPY

395

Iholat ya Tama no hay pangungusap ay peteg, iholat ya Mali no hay pangungusap ay alwan peteg.

________ 1. Hay anak ya ampangan nin aamo ay overnutrition.

________ 2. Hay anak ya ampangan nin malake ay malnutrition.

________ 3. Hay anak ya kulang ha protein-energy malnutrition ay bansot.

________ 4. Hay anak ya ma-in protein-energy malnutrition ay ahe ampakatuto nin mahampat.

________ 5. Hay anak ya ma-in protein-energy malnutrition ay kulang ha protein boy carbohydrates ha pamamangan la.

Tsiken Tamo!


DEPED COPY

396

Pag-aralan ya law litrato.

Anyay mahalita moyo ha law litrato?

Gawain: Tandaan ya Bitamina Mo

I-eteb ya maw masakit ha tama ya bitamina. Biyan nin gulit. Iholat hay bilang ha notbuk.

A B

1. Scurvy A. Bitamina A

2. Beri-beri B. Bitamina B

3. Rickets C. Bitamina C

4. Night blindness D. Bitamina D

E. Bitamina E

LIKSYON3

Baw Bitamina Pampakara Biyay?

Hubuken Tamo!


DEPED COPY

397

Hay baw bitamina ay pamamangan ya ampanambay emen humkaw ya nawini tamo. Hay tawoy kulang ha bitamina ay magdanas nin kulang ha nutrisyon.

Anyay mangyari no kulang tamo ha bitamina?Halita-en no anyay bitamina ha saw sitwasyon. Iholat bayti ha

notbuk.

1. Angka-irapan mamaha ni Jane. Anggumate ya mata na.

2. Naklang boy ampaghikhik ya katat ni Francis. Angkapakil ya nin tampol.

3. Pirmi nin ampandaya ya gilagid boy balungoh. Ahe angkabawo tampol ya haw hugat na.

4. Ahe ka-ireng boy ka-uwako nin mahampat hi Greg kasi makapey ya baw bot-o na.

Mamili nin bitamina. Manggawa slogan no pangno ma-iwasan ya kakulangan ha bitamina.

Tandaan Tamo!

Anlamanen: 5 puntosPagkagawa: 3 puntosPagkamalikhain: 2 puntos

10 puntos

Tsiken Tamo!


DEPED COPY

398

I. Iholat ya saw sinyales boy sintumas ha balang masakit.

Iholat ha tama ya hanay.

Pagka-ulaw Mahakit ya Mabagal ya

paw pilpu-an panhumlay

Maputla Malutong ya Ma-irap mangi-itlen

kaw kuko

Nabanel Ahe ampakakatuloy Mabagal mangintindi

Kulang ha Iron Kulang ha Iodine Kulang ha Calcium

Tsiken Tamo!

LIKSYON4 Maw Mineral para Mabiyay


DEPED COPY

399

II. Anyay minerals ya ma-in bayri ha paw pamamangan? Iholat ya tobay ha notbuk.

gatas seaweeds keso

ikan bulong marunggay karne nin manok

ulang alukapi balihara


DEPED COPY

400

III. I- eteb ya maw masakit ha Hanay A ha maw masustansyay pamamangan ha Hanay B. Biyan nin gulit emen mapitumpang.

A B

Rickets

Iron-deficiency/ Anemia

Bawok


DEPED COPY

401

Gawain 1: Holat Ibat ha Amigo

Bahawen ya holat ha aypa.

Nilabi koy Amigo,

Kumusta kay na? Ma-igit mihay linggo kaynan ampagpalta. Nangingat ako ha bali moyo. Hinalita nin tatay mo ya mapara ka kanon mapakil boy angka-irapan kan manginanawa. Pinastang ko ya no maari tan magdahgaw pangayari aral pero wana ay ahe. Wana simpri ay agmo labay pumahok ta agmo labay masura nin mataba ya anak. Paki-ingat ako emen ma-igwa ko komo ya taw takdang-aralin tamo. Dayi ay makapahok kayna.

Ampanlabi,

Amigo mo


1. Anta hay amigo ay ahe ampumahok ha iskwilawan?

2. Anyay itsura nin amigo?

3. Anyay angkatanam nin amigo?

4. Anya-anyay angkanem nin amigo ya namakataba kona?

Gawain 2: Mangan Hanggat Kaya Mo

Igulit mo ya paw paborito mo ya pamamangan.

LIKSYON5

Angka-obserbahan Ko Nayi ha Pamamangan

Hubuken Tamo!


DEPED COPY

402

Kumplitowen ya paw pangungusap:

1. Hay obesity ay mihay uri nin _____________________.

2. Ha obesity, ma-in kakulangan ha ______________ boy sobra ________________ ha pamamangan.

3. Hay anak ya ma-in hakit ya obesity ay itsura ______.

tanam __________________.

ahenin__________________.

Iholat ya Tama no peteg, iholat ya Mali no alwan peteg. Iholat bayti ha notbuk.

________ 1. Hay anak ya ampangan nin pagkalake ay ampagdanas nin undernutrition.

________ 2. Hay anak ya ampangan nin aamo ay ampagdanas nin obesity.

________ 3. Hay anak ya ampagdanas nin obesity ay skinny.

________ 4. Hay anak ya ma-in obesity ay limitado bungat ya angkagawa ya physical activities.

________ 5. Hay anak ya ma-in obesity ay kulang ha protein boy carbohydrates ha angkanen kanen la.

Tandaan Tamo!

Tsiken Tamo!


DEPED COPY

403

Anyay paw paborito mo ya pamamangan no almuhal, pangudtowan boy pangapunan.

Idrowing mos ha paw plato.

• Pampakhaw nayi bayti?

• Ayos bungat nayi nin mangan pagkalake o kaya aamo? Anta?

Almuhal Pangapunan

Pangudtowan

Hubuken Tamo!

LIKSYON6 Mangan Bungat nin Tama!


DEPED COPY

404

Gawain: Manggawa Ka nin Sarilin Menu!

Gaw-en Tamo!

Kanen madalang

Kanen paminghan-minghan

Kanen mabetbet


DEPED COPY

405

Gamit ya food pyramid guide, emen ma-iplano ya balanse ya almuhal, pangudtowan, boy pangapunan.

Iholat ha lale nin notepads.

II. Kumplitowen ya paw pangungusap. Iholat ya tobay ha notbuk.

No mangan akon aamo, hiko ay ____________________________.

No mangan ako nin malake, hiko ay ________________________.

Mangan akon tama, hiko ay ________________________________.

Tsiken Tamo!

Almuhal Pangudtowan

Pangapunan


DEPED COPY

406

Angkakit mo nayi ya naw nakatago ya ngalan nin maw masustansyay pamamangan?

Tikapen bayo iholat ha notbuk.

P I T S A Y X V

K A L O B A H A

P U B E N M E W

A K A M O T E A

Y F B A Y A B A

A G A T A S K H

K A N G K O N G

D M A N G A K U

K A M O T E R N

L H A A B N A Y

LIKSYON7

Homlay ha Maw Masustansiyay

Pamamangan

Hubuken Tamo!


DEPED COPY

407

Gawain 1: Ikumpara Mo Ko!

Anyay makwa tamo no mangan nin maw masustansyay pamamangan?

Pikabiten ya litrato ha tama ya tobay. Iholat hay litra ha papel.

1. a.

2. b.

3.

c.

4.

d.

Gaw-en Tamo!

Carbohydrates

Calcium

Vitamins

Minerals


DEPED COPY

408

Gawain 2: Allo-allloy Pamamangan

Anya-anya ya kanayon ya paw pamamangan ya kailangan tamon kanen allo-allo?

Magdrowing nin carbohydrate-rich food.

Magdrowing nin vitamin-rich food.

Magdrowing nin mineral-rich food.

Umpisa

Igolit ya vitamin-rich food.

TIME OUT!Minom tamo nin gatas

Igolit ya mihay baso ya gatas

Balanse boy Malusog ya Hika


DEPED COPY

409

• Anta kailangan tamo nin mangan paw pamamangan ya mayaman ha protein?

• Anta kailangan tamo nin iwasan mangan nin maw maalat boy maw mataba ya pamamangan?

Iholat no anta.

Awo ha Protein!

No mangan ako nin pamamangan ya mayaman ha protein, hiko ay

____________________________________

____________________________________

Ahe ha ma-alat boy mataba

ya pamamangan!

No mangan ako nin maw maalat boy maw mataba ya pamamangan, hiko ay

_________________________________________

_________________________________________

Tsiken Tamo!


DEPED COPY

410

Kantawen ya kanta ha tono nin “Row, Row, Row Your Boat.”

Mangan, malinis ya pamamangan

Ha allo-allo

Magligha, magligha, magligha, magligha

Emen nin gumana

Gawain 1: Anyay Mali?

Biliwen ya litrato.

LIKSYON8

Masustansiya no Malinis boy Ligtas ya Pamamangan

Gaw-en Tamo!

Hubuken Tamo!


DEPED COPY

411

Gawain 2: Mamili boy Halita-en!

Pagdesisyunan no hay litrato ay ampangipakit nin tama ya pangihanda nin malinis boy ligtas ya pamamangan.

No ahe, anya ya dapat gaw-en.

1

3

5

4

2


DEPED COPY

412

Gawain 3: Anpumayag Ka o Ahe?

Anyay gaw gawa ya labay mo boy agmo labay?

Tsiken () ya kolum.

Payag Gaw GawaAhe

Anpumayag

Anlinisan ko ya kaw kabinit ya pambiyanan nin pamamangan.

An-uyahan ko ya gaw gulay boy paw prutas nin lanom.

An-ibalag ko ha planggana ya gaw ginamit mayari mangan.

An-ipa-amot ko ya taw tila ya paw pamamangan.

An-igwa ko ya pamamangan ha malinis ya plato.

Mangan ako nin pangutowan ha mayangat ya kalsara.

Mangan ako nin expired ya pamamangan.

Manggamit ako nin malinis ya kaw kaldero emen maluto nin mahampat.


DEPED COPY

413

A. Igwa ya impikatak ya halita ha gulit.

Mag-uyah nin _____________ bayo ____________

boy bayo mayari mangan.

Itago hay _________________ ha malay-ep boy

maayos ya lugar.

_______________ ya pamamangan emen ahe

mayangatan nin __________.

B. Kumplitowen ya paw parirala:

1. Agko mangan nin ayin hakeb ya pamamangan kasi __________________________________________.

2. Uyahan ko ya paw prutas boy gaw gulay bayo iluto boy kanen emen ________________________________.

Tsiken Tamo!


DEPED COPY

414

Gawain 1

Bahawen ya kwento ya inggawa kumuyo.

Kwento A

Hi Kaka Ramon ay pirmi nin anpinom nin alak ha tindawan. Mayari ya nin minom, pirmi ya nin ampitalatal no murong ya. No minghan ampakapiki-away ya. No minghan ahe labay nin kanayon ya maki-inom kona. Angkalimo ya pamilya na no ampaka-inom ya kasi ampamahang boy angkapakakhitan na ya aw anak na. Kapan-uumbeng nayna kasi agya ampangan mahampat boy pirmi halos alak ya an-inomen na.


1. Anyay mahalita mo tungkol koy Kaka Ramon?

2. Habayti nayi ya paminom alak ay maganda ha kalusugan? Anta?

3. Anyay dapat gaw-en ni Kaka Ramon?

Kwento B

Ampanigarilyo ya tatay ni Susan. Ampanigarilyo ya ha lale nin bali. Anti ha ihip na ya ahe itaman ma-apiktuwan ya aw anak na ta ayin hila man. Ma-in kokó ya halos ahe ana nin anhumampat bayo pabirabira et. Hin gintan ha doktor hi Susan, namastang

LIKSYON9

Panatiliyen ya Malusog ya Pamimiyay

Gaw-en Tamo!


DEPED COPY

415

ya doktor no ma-in ampanigarilyo konla ha bali. Inpalinaw na ya ahe itaman ampanigarilyo ya ahawa no anti ha bali ya aw anak na. Inpalinaw nin doktor tungkol ha third-hand smoke. Ahok nin sigarilyo ay andomikit ha kaw kurtina boy gaw gamit ha bali. Angkalanghap simpri nin aw anak ya amoy nin sigarilyo ya ampantan chemicals ha kaw kurtina boy gaw gamit ha bali.


1. Anyay mahalita mo ha tatay ni Susan?

2. Maganda nayi ya panigarilyo ha kalusugan? Anta?

3. Anyay dapat gaw-en ni Susan?

Gawain 2

Pil-en ya gaw gawain ya maganda ha kalusugan tamo.

Iholat ya bilang ha notbuk.

1. 2. 3.

4. 5. 6.

7. 8. 9.

10. 11. 12.


DEPED COPY

416

Kopyawen boy tsiken () ha hanay ya tama ya tobay.

Gaw Gawa Pirmi Paminghan-minghan Ahe

1. Minom nin gatas allo-allo.

2. Mangan pirmi nin almuhal.

3. Mangan junk food ha mirinda.

4. Mamantay telebisyon mikaka-allo.

5. Minom 3 bote nin softdrinks ha mihay allo.

6. Mino malake ya natural juice.

7. Minom 8 – 10 baso nin lanom.

8. Dumani ha tawo ya ampanigarilyo.

9. Makidagaw nin maw maligha ha aw amigo tebe Sabado.

10. Magdagaw computer games anggan botlay yabi.

Tsiken Tamo!


DEPED COPY

417

Anyay malusug ya pamimiyay?

Igwa ya ampikatak ya titik emen mabuo ya halita.

1. Pamamangan nin tama o balanced diet.

B L N D

D E

2. No anggaw-en mo bayti, makhaw ya nawini mo, madalang nin maghakit boy tama ya timbang.

E E R I S O

3. Ampangibatan nin cancer ha baga, impeksyon, allergies, boy eyek.

S G R I O

4. Aw-inomen ya alwa nin maganda ha nawini.

L C H L

Gaw-en ha Bali!


Documents

MAPEH 3 SAMBAL COMPRESS