Upload
others
View
15
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Manulat Tamoy Na Panlekan Panulat nin
Sambal Botolan
(A Guide in Writing Sambal
Botolan Language)
Botolan Sambal Spelling Guide
MANULAT TAMOY NA
Panlekan Panulat nin Sambal Botolan
First Edition, 2017
Management Staff
Arnold C. Montemayor, M.Ed. Regional IPED Focal Person
Elizabeth M. Perfecto, Ed.D.
CLMD Chief
Malcolm S. Garma, CESO V Director
DepEd Region-III
Training Workshop Team:
CHITSE MAGASPAG, M.A. Language and Education Consultant
LEVI CIRILO CRUZ, M.A.
TAP Language Documentation Specialist
MANSUETO CASQUITE, M.A. Independent Consultant
MARCIANA E. RAMOS
TAP Language Development Specialist
ROGER STONE, M.A.
SIL Philippines, Linguist
RYN JEAN FE V. GONZALES SIL Langauge Assessment Specialists
XINIA SKOROPINSKI, M.A. SIL Co-Coordinator for Language, Education and
Development in the Philippines
DEPARTMENT OF EDUCATION – Region 3 City of San Fernando, Pampanga
SIL PHILIPPINES PO Box 2270 CPO
1099 Manila
These materials are the intellectual property of the Ayta Mag-Indi communities, Department of
Education and SIL Philippines but permission is granted for use or adaptation by any individual or
organization, provided that the owners are acknowledged and that the materials are not sold for
profit.
MANULAT TAMOY NA Writers
CAROL D. SARIBAY
T-I, LAKAS High School
Villar, Loob Bunga, Botolan,
Zambales
LINDA D. GAMBOA
MT-I Baquilan Resettlement
School-I, Baquilan
Resettlement Area, San Juan,
Botolan, Zambales
FE D. BALBIN
Tribal Chieftain & LAKAS
Chairperson
LAKAS Villar, Botolan, Zambales
ROBERTO P. COSME
IP ELDER
Villar, Loob,Bunga, Botolan,
Zambales
Rita Opo
Social Woer
JOYCE D. LIM
T-I Bihawo Elementary School
Bihawo, Botolan, Zambales
as, Porac, Pampanga
ANALIZA D. SABIAN
IP Leader
Malomboy, Botolan,
Zambales
MARIBEL M. DELA CRUZ
T-I San Juan Elementary
School San Juan, Botolan,
Zambales
PEPITO P. COSME
IP ELDER LAKAS Villar,
Botolan, Zambales
ELIZABETH B. DELOS SANTOS
T-I, Baquilan Resettlement
School-I
Baquilan Resettlement Area, San
Juan, Botolan Zambales
RONALD A. DELA CRUZ
T-I Asian Development Bank
Spouses Association Ayta
School , Iba, Zambales
With assistance from the DepED Staff
JOY P. CORTEZ NIDA BLANCA L. FISCO
Senior Education Program Specialist AP Education Program Supervisor
Division IPED Focal Person
JOHNSON E. CABANGAN Principal-I Division IPED Alternate Focal Person
Illustrators:
George P. Gamboa
SIL International Illustrations
Republic of the
Philippines
DEPARTMENT OF
EDUCATION
REGION III
Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga
Website: www.deped3.net + Email: [email protected] + Telefax:
(045) 961-7825
MESSAGE
Department of Education Region III
SCHOOLS DIVISION OF ZAMBALES
IBA, ZAMBALES
ACKNOWLEDGEMENT
Hikayi ya aw-ayta ni Botolan ay leseb ya nakem nin ampasalamat boy ampamalay ha tawtawo’y nag-in katambay ha pamu-o boy pami-aep nin katandaan ni kawkatutubo tungkol ha Katutubong Katandaan boy Kultura.
Koy Apo Namalyari, ya namalsa nin kaganawan boy taw tawo ha babon lota. Hay mawmanuro boy tawtawo ha Departamento nin Edukasyon, ha Rehiyon III, kalamo nin Dibisyon ni Zambales ha pamikimiha nin komunidad, tawtua boy mawmanuro ha kawkomunidad nin Ayta Botolan ya nangipakit nin katibayan boy pamitalaga la nin sarili para ha kinabukahan nin aw-anak ha komunidad.
Ha grupo nin SIL, ha tiknikal ya pagsuporta ha pangalalay boy pangwa nin dawdatus, panambay ha pamiki-ilgo, pamikilamo boy panggawa nin disisyon no pangno ihulat ya haw halita tamo. Malake ya salamat po!!!
Table of Contents Alpabitu boy Ortograpiyan Sambal Botolan .............................................................................................. 1
Paunan Halita sa Sambal Botolan .......................................................................................................................... 1
Paunan Halita ha Panulatlat Sambal Botolan ......................................................................................................... 5
Introduction to Sambal Botolan Orthography ....................................................................................................... 9
Law Litra nin Sambal Botolan ................................................................................................................. 13
Hay Alpabito nin Sambal Botolan ........................................................................................................... 15
Listaan nin Haw Halita ............................................................................................................................ 18
Parti nin Nawini (Parts of the Body) ............................................................................................................... 18
Maw Mimbro nin Pamilya (Members of the Family) ..................................................................................... 18
Kaw katambay Ha Komunidad (Community Workers) ................................................................................... 19
Baw Bagay (Common Objects) ....................................................................................................................... 19
Aw Ayup (Common Animals) .......................................................................................................................... 21
Taw Tanêm (Common Plants)......................................................................................................................... 21
Daw Dogal ha Bali, Iskwilawan boy Komunidad (Common places in the House, School, and Community) .. 22
Kaw Kanayon et ya Baw Bagay (Other Common Nouns)................................................................................ 23
Kaw Kulay (Colors and Color Qualifiers) ......................................................................................................... 24
Haw Hugis (Shapes) ........................................................................................................................................ 24
Daw Dadêp boy Lasa (Smell and Taste) .......................................................................................................... 24
Naw Numiro (Numbers from 0 to 100) .......................................................................................................... 24
Haw Halita panukat (Measurement Words and Expressions) ........................................................................ 26
Kanayon et ya Aw Ilgo Ha Adjective (Other Common Adjectives) ................................................................ 27
Halita Ha Oras (Time Concepts) ...................................................................................................................... 28
Aw Allo Ha Mihay Dominggo (Days of the Week) .......................................................................................... 28
Baw Buwan Ha Mihay Taon (Months of the Year) ......................................................................................... 28
Paw Pana-on (Weather Conditions) ............................................................................................................... 29
Aw Ilgo nin Galaw (Verbs)............................................................................................................................... 29
Haw Halita para sa Filipino boy English (Vocabulary for Filipino and English Subjects) ................................ 30
Haw Halita Para sa Math (Vocabulary for Math) ........................................................................................... 31
Haw Halita para sa Edukasyon sa Pagpapakatawo (Vocabulary for Edukasyon sa Pagpapakatao) ..................
Haw Halita para ha Araling Panlipunan (Vocabulary for Araling Panlipunan) ...................................................
Haw Halita para ha Physicial Education (Vocabulary for Physical Education) ....................................................
Haw Halita para ha Musika (Vocabulary for Music) ..........................................................................................
Haw Halita para ha Health (Vocabulary for Health) ..........................................................................................
Haw Halita Ha Pamastang (Question Words) .....................................................................................................
Daw Dogal boy Diriksyon (Direction/Location) ..................................................................................................
Haw Halita Ha Pamati boy Taw Tobay ................................................................................................................
Aw- Istorya .........................................................................................................................................................
9
Paw pamamaraan Panulat ha Sambal Botolan
Hay Sambal Botolan ay ampanggamit nin 20 ya litra ay ambo-u-en nin 15 katinig boy 5 patinig.
Hay panalahtah ni kaw katinig ha Sambal Botolan ay kapariho ha halita Filipino. Hati ya haw halita ya
ma-in katinig:
B b – baya (charcoal on fire)
D d – dikot (grass)
G g – gigang (spider)
H h - ha-a (banana)
K k – kaging (bat)
L l – lapa (gabi)
M m – manok (chicken)
N n – nebneb (chest)
NG ng – ngipen (tooth)
P p – pahinga (frog)
R r – radyo (radio)
S s – suso (snail)
T t – talom (eggplant)
W w – waweng (forehead)
Y y – yawo (arrow)
Hay panalahtah nin paw patinig ha Sambal Botolan aykapariho ha panalahtah nin paw patinig ha
Sambal Botolan pwira bungat ha litran e ya antalahtahen kaparihon wen ha Ilokano. Hati ya haw
halita ya ma-in patinig.
A a – aya (ant)
E e – eyat (root)
I i – ikoy ( tail )
Oo – okoy (egg)
U u – uhay
Para ha paw patinig ya ma-in makara ya tunoy ay an-ihulat nin loway bisis.
Alimbawa:
deem ( dark)
leem (cloud)
dee (string of guitar)
teek (deaf, ear)
daan ( road)
baan (isn’t it)
boo (variety of bamboo)
10
Giyah ha Taman Paraan ha Panulat Sambal Botolan
Giyah 1: Katinig ya Glottal stop
Hay pagtegen ha paghalita ay an-ingaten ha English nin glottal stop.
(a) Hay glottal stop ya anti ha pigitna-an ninkatinig boy patinig ay an-ihulat nin ma-in gitling.
Alimbawa:
da-an (old)
ha-a (banana)
la-ab (loud cry)
le-ey (neck)
to-ol (knee)
(b) Hay glottal stop ya anti ha pigitna-an nin loway patinig ya alwan magkapariho ay an-ihulat nin
ma-in gitling pwira do ha ma-in makara ya tunoy ha unawan nin halita.
Alimbawa:
ba-in (that)
ha-in (that)
ma-in (there is/are)
pa-en (bait)
gi-ek (thresh)
ta-en (fish trap)
Pwira:
aem ( share food using one plate)
aep ( organize)
(c) Hay glottal stop ya anti ha pigitna-an nin katinig boy patinig ay an-ihulat nin ma-in gitling.
Alimbawa:
tag-ay (up/height)
hal-ak ( symbol used in upland farming)
beg-ang (molar)
pag-ong (turtle)
bot-o (seed, bone)
(d) Hay glottal stop ya anti ha pigitna-an nin unlapi ya mag, nag boy pag boy salitang ugat ya
ampag-umpisa ha patinig ay an-ihulat nin ma-in gitling.
Alimbawa:
mag-ilba ( to wash)
man-angaw (to cry)
pag-ilgo (speak)
(e) Hay glottal stop ya anti ha huyotan nin halite ay an-ihulat nine men kudlit ha patinig ya anti
ha huyotan.
Alimbawa:
ayâ (ant)
bigâ (gabi)
Giyah 2: Patinig ya /E/
Hay panalahtah nin taw titik ya /a/, /i/ boy /o/ ha Sambal Botolan ay kaparihon panalahtah ha Filipino.
Hay panalahtah nin titik /e/ ha Sambal Botolan ay kaparihon panalahtah nin /e/ ha halita ni Ilokano ya
11
wen.
elek (snore)
ngipen (tooth)
ebeng (thin)
ahem (sour)
Giyah 3: Katinig ya /H/
Hay litran /h/ ay anggamiten ha kanayon ya halita ya ampagyari ha pawpatinig ya pwidin lapi-an
emen makabu-o ni panibayoy halita.
Alimbawa:
ipeh (cockroach) ipeh+en= ipehen(to be infested by cockroaches)
gahgah (brush) gahgah+an= gahgahan (to brush )
pehpeh (lemon) pehpeh+en=pehpehen (to squeeze)
balah (river) balah+en=balahen (to make the river dry in order to get the
fish in it
Giyah 4: Indam ya Halita
(a) Ha kawkatinig ya ahe masyadon anggamiten ha hawhalita ha Sambal, diritsahan yan an-edamen.
Alimbawa:
Manuel L. Quezon
Facundo
Cagayan de Oro
Xavier
Malacañang
(b) Para ha hawhalita o tirminolohiyay anggamiten ha bawbayoy gamit bilang ha cellphone,
Xerox, chemotheraphy, CT scan, boy kanayon et ya kaparihon hawhati , ay ahe anhagilyan o
ambayuwen ha anyo nin panulat.
(c) Ha panulat nin ngalan ni allo boy buwan, hay anggamiten ya pamamaraan nin Sambal Botolan.
Alimbawa:
Dominggo (Sunday)
Wibis (Thursday)
Iniro (January)
Siptimbri (September)
(d) Hay hawhalita ya indam ha English boy Filipino ya pirmin anggamiten ha Sambal ay an-ihulat
no pangno manulat ya Sambal.
bolpin (bolpen)
radyo (radyo)
lapis (lapis)
panyo (handkerchief)
kutsara (spoon)
Giyah 5: Taw tanda ha Panulat
12
Hay tawtanda ya anggamiten ha Sambal Botolan ay kapariho ha Filipino.
(a) (.) Tuldok – hati ay anggamiten ha huyotan nin pangungusap, ampag-istorya o
ampangihugo.
Alimbawa:
Hay anak ay ampahan libro.
(Nagbabasa ng aklat ang bata.)
Toto , mangahoy ka pon lanum.
(Toto, umigib ka muna ng tubig.)
(b) (?) Tandang pananong – hati ay anggamiten ha huyotan nin pangungusap ya ampamastang.
Alimbawa:
Makano ka mog-ali?
(Kailan ka aalis?)
Ono sa ya ngaran mo?
(Ano’ng pangalan mo?)
(c) (!) Tandang Padamdam – hati ay anggamiten no ampangipakit nin matindi ya angkatanam
ha nakem alimbawa nalimo, nalimwan, ampamahang o bapan ligha.
Alimbawa:
Awteh! Ma-in nangeret kongko.
(Awteh! May nangurot sa akin.)
Awteh! Ma-in utan!
(Awteh! May sawa!)
(d) ( “ ” ) Panipi – anggamiten ha panulat nin pami-i-ilgo nin tawo.
Alimbawa:
Wana ni nanay ko, “Agka nagtala-an no yabi.”
(Ang sabi ni nanay, “Wag kang laging naglalakad tuwing gabi.”)
(e) ( , ) Kuwit – anggamiten ha pamihiyay ni haw halite.
Alimbawa:
Manaliw kan taba, toyo, paminta boy ahin.
(Bumili ka sa tindahan ng mantika, tuyo, paminta at asin.)
( f) ( : ) Tutuldok – anggamiten no ma-in lowa o malake et ya halita ya pamiha-miha.
Alimbawa:
Habayti ya rawrikado ha panggawa nin human: maraliket, ungot, ahin boy bolong ungot ya pamotot.
(Ito ang mga sangkap sa paggawa ng suman: malagkit, niyog, asin at dahon na pambalot.)
Giyah 6: Panulat nin Malhay ya Litra
Ha panulat nin Sambal Botolan, hay panggamit ni malhay ya litra ay emen simpri ha giyah ha
panggamit nin English boy Filipino. Anggamiten simpri nin malhay ya litra ha umpisa nin pangungusap.
Alimbawa:
Hay dolo na ay bayo.
(Bago ang damit niya.)
13
Anggamiten simpri ya malhay ya litra ha umpisa nin ngalan nin tawo, dogal, allo, buwan boy kanayon
et.
Alimbawa:
Toto
Palis
Lunis
Marso
Anggamiten simpri ya malhay ya litra ha panulat nin pamagat nin libro, tula, istorya boy pangyayari.
Alimbawa:
Hay Bayoy Pilipino (The New Filipino)
Pistan Ina Po-onbato (Feast of Ina Po-onbato)
Hay Bakil Pinatubo ( The Mount Pinatubo)
Giyah 7 : Contraction
No ampa-ipeken ya loway halita ay anggaw-en bayti nin mihay halita .
Alimbawa:
habayto = hayto (iyon)
tamo nin = tamon (tayong)
hila nin = hilan (silang)
wana ni = wanin ( sabi ng )
alwa nin = alwan (hindi)
Hay makara boy ma-ipek ya halite ay parihon ay parihon anggamiten.
Alimbawa:
hana = ana (na)
hako = ako (ako, ko)
Introduction to Basic Grammar
I. Markers boy Clause Structure
Tatloy halita ya anggamiten ya pampirsonal boy pang-impirsonal ha Sambal Botolan.
1 2 3
A ya (ang) na, ka (ng) ka (sa)
B hi (si) ni (ni) koni, koy (kay)
Hay ya ay anggamiten ha pamabalay nin baw bagay, dogal boy pangyayari.
Alimbawa:
Malawang ya bakil.
malawak 1 gubat-(topic)
‘Malawak ang gubat.’
14
Hay hi ay anggamiten ha pamabalay nin tawo.
Alimbawa:
Maganda hi Linda
maganda 1 Linda
‘Maganda si Linda.’
Hay ya boy nin ay anggamiten ha pambalay nin bagay, dogal boy pangyayari ya antukoyen.
Alimbawa:
Malhay ya bali nin lalaki.
malaki 1 bahay 2 lalaki.
‘Malaki ang bahay ng lalaki.’
Nangan ya bake nin ha-a.
Kumain 1 unggoy 2 saging.
‘Kumain ang unggoy ng saging.’
Kinan nin bake ya ha-a.
Kinain 2 unggoy 1 saging.
‘Kinain ng unggoy ang saging.’
Nangan hi Toto nin human.
Kumain 1 Toto 2 suman
‘Kumain si Toto ng suman.’
Kinan ni Toto ya human. Kinain 1 Toto 2 suman.
‘Kinain ni Toto ang suman.’
Hay ha ay anggamiten ha pamabalay ni bagay ya tinanggap, pinambyanan o inggawa boy nin dogal o
dogal nin pinambyanan, pinangibatan o nilako.
Alimbawa:
Inggawa ni Toto ya kona ha aho.
Ibinigay 2 Toto 1 ulam 3 aso.
‘The viand was given by Otò to the dog.’
Impatong ni Toto ya libro ha lamisa.
Inilagay 2 Toto 1 libro 3 mesa.
‘Toto put the book on the table.’
Hay koni ay anggamiten ha pamabalay nin tawo ya ambyanan o ampananggap nin bagay.
Alimbawa:
Inggawa ni Toto ya bulaklak koni Nini.
Nagbigay 1 Toto 2 bulaklak 3 Nini.
‘Toto gave a flower to Nini.’
‘Toto gave Nini a flower.’
15
2. Halita ya anggamiten ha Ampanukoy nin Malake boy Para ha Pawpastang
A. Hay aw ay an-ipahan ha unawan nin halita ya ampag-umpisa ha patinig emen ipakit ya halita ay
malake-an. Anggitlingan ha pigitna-an nin aw boy salitang ugat.
Alimbawa:
aw-abaw (mga salagubang)
aw-etak ( mga itak)
aw-ipeh (mga ipis)
aw-oyap (mga bugtong)
aw-uyha (mga usa)
B.Ha halita ya ampag-umpisa ha katinig, angkopyahen ya unan litra nin salitang ugat boy ampahanan
nin aw.
Alimbawa:
bawbaka (mga baka)
dawdamuwag (mga kalabaw)
kawkeren (mga kaldero)
mawmanok (mga manok)
tawtawo ( mga tao)
A. Hay nayi ay ampangipatanda nin pastang.
Inggawa nayi ni Toto ya baw bulaklak koni Nini?
Nagbigay tanong 1 Toto 2 plural bulaklak 3 Nini? ‘Did Toto gave (some) flowers to Nini.’
3. Hawhalita ya anggamiten ha Pamastang
Hino (Sino)
Alimbawa:
Hino ya nanay mo?
(Sino ang nanay mo?)
Anya (Ano)
Alimbawa:
Anya ya ngalan mo?
(Ano ang pangalan mo?)
Ayri (Saan)
Alimbawa:
Ayri ka mako?
(Saan ka pupunta?)
Makano (Kailan)
Alimbawa:
Makano ka murong?
(Kailan ka uuwi?)
Mani ungno (Magkano / Ilan)
Alimbawa:
Mani ungno ya dolo mo?
(Magkano ang bili mo sa damit?)
Ungno ya pawpatel ?
16
(Ilan kayong magkakapatid?)
Pangno (Paano)
Alimbawa:
Pangno ka ampanluto kanen?
(Paano ka nagsasaing?)
4. Pawpanghalip
Unan Grupo
Mihawan
Singular
Malake-an
Plural
1st person
inclusive - Kitamo/hitamo
(táyo)
1st person
exclusive
hiko (akó) hikayi (kamí)
2nd person ka, hika
(ka, ikáw)
hikawo (kayo)
3rd person hiya (siyá) hila (silá)
Pangalawan Grupo
Mihawan
Singular
Malake-an
Plural
1st person
inclusive -
tamo(nátin)
1st person
exclusive
ko (ko) nawen
(namin)
2nd person mo (mo) moyo (ninyó)
3rd person na (niya) la (nilá)
17
Pangatlon Grupo
Mihawan
Singular
Malake-an
Plural
1st
person
inclusive
-
kontamo
(sa átin)
1st
person
exclusive
ikon
ko/ikongko
(sa akin)
ikon
nawen/konnawen
(sa ámin)
2nd
person
Ikon mo/
komo
(sa iyó)
Ikon moyo/
komoyo
(sa inyó)
3rd
person
Ikon na/
kona
(sa kaniyá)
Ikon la/ konla
(sa kanilá)
18
Tuntunin para sa Tamang Paraan ng Pagsulat ng Sambal Botolan
Tuntunin I: Ang Katinig na Glottal Stop
Ang antala sa pagsalita o impit na tunog ay tinatawag sa English na glottal stop.
(a) Ang glottal stop na nasa pagitan ng katinig at patinig ay isinulat na mayroong gitling.
Halimbawa:
da-an (luma)
ha-a (saging)
la-ab (palahaw)
le-ey (leeg)
to-ol (tuhod)
(b) ang glottal stop na nasa pagitan ng dalawang patinig na hindi magkapareho ay isinusulat ng may
gitling, maliban doon sa mga may mahabang tunog sa simula ng salita.
Halimbawa:
ba-in (yan)
ha-in (yan)
ma-in (meron)
pa-en (pain)
gi-ek (giik)
ta-en (pain)
Maliban:
aem ( magsalo )
aep ( iayos)
( c ) Ang glottal stop na nasa pagitan ng katining at ng patinig ay isinusulat ng may gitling.
Halimbawa:
tag-ay (taas)
hal-ak ( tanda, pananda sa lugar na gagasakan)
beg-ang (bagang)
pag-ong (pagong)
bot-o (buto)
(d) Ang glottal stop na nasa pagitan ng unlaping mag, nag, at pag at ng salitang ugat na nagsisimula
sa patinig ay isinusulat na mayroong gitling.
Halimbawa:
mag-ilba ( maglaba)
man-angaw (umiyak)
19
pag-ilgo (magsalita)
(e) Ang glottal stop na nasa hulihan ng salita ay sinusulat na parang kudlit sa itaas ng huling patinig.
Halimbawa:
ayâ (langgam)
bigâ (gabi)
Tuntunin 2: Ang Patinig na /E/
Ang pagbigkas ng mga titik na /a/, /i/, at /o/ sa Sambal Botolan ay katulad din ng pagbigkas nito sa
Filipino. Ang pagbigkas ng titik /e/ sa Sambal Botolan ay katulad ng pagbigkas ng titik /e/ sa salitang
(wen)sa wikang Ilokano.
elek (hilik)
ngipen (ngipen)
ebeng (payat)
ahem (maasim)
Tuntunin 3: Ang Katining na /H/
Ang letrang /h/ ay ginagamit sa ilang pagkakataon sa mga salita sa nagtatapos sa mga patinig na
maaaring lapian upang makabuo ng panibagong salita.
Halimbawa:
ipeh (ipis) ipeh+en= ipehen (ipisin)
gahgah (isis) gahgah+an= gahgahan (is-isan )
pehpeh (dalayap) pehpeh+en=pehpehen (pigain)
balah (ilog) balah+en=balahen (patuyuin ang ilog upang makuha ang mga isda)
Tuntunin 4: Mga Hiram na Salita
(a) Sa mga katinig na hindi gaanong ginagamit sa mga salita sa Sambal, tuwiran natin itong hinihiram
gaya ng sumusunod:
Halimbawa:
Manuel L. Quezon
Facundo
Cagayan de Oro
Xavier
Malacañang
(b) Para sa mga salita o terminolohiyang ginagamit sa mga bagong kagamitan tulad ng cellphone,
laptop, Xerox, chemotherapy, CT scan at kahalintulad ng mga ito, hindi pinapalitan o binabago ang
anyo sa pagsusulat ng mga ito.
20
(c) Sa pagsusulat ng pangngalan ng araw at buwan, ginagamit ang pamamaraan ng pagbaybay ng mga
Sambal Botolan.
Halimbawa:
Dominggo (Linggo)
Wibis (Huwebes)
Iniro (Enero)
Siptimbri (Setyembre)
(d) Ang mga salitang hiram sa English at Filipino na palagiian nang ginagamit ng mga Minamanwa ay
isusulat sa paraan kung paano sumulat ang mga Sambal Botlan.
Halimbawa:
bolpin (bolpen)
radyo (radyo)
lapis (lapis)
panyo (panyo)
kutsara (kutsara)
Tuntunin 5: Mga Pananda sa Pagsusulat
Ang mga pananda na ginagamit sa Sambal Botolan ay katulad din ng sa Filipino.
(a) ( . ) Tuldok (period) - ito ay ginagamit sa dulo ng pangungusap o pahayag na nagkukuwento o
pagbibigay ng utos.
Halimbawa:
Hay anak ay ampahan libro.
(Nagbabasa ng aklat ang bata.)
Toto , mangahoy ka pon lanum.
(Toto, umigib ka muna ng tubig.)
(b) ( ? ) Tandang Pananong (question mark) - ito ay ginagamit sa dulo ng pangungusap o pahayag na
nagtatanong.
Halimbawa:
Makano ka mog-ali?
(Kailan ka aalis?)
Anyay ngalan mo?
(Anong pangalan mo?)
(c) ( ! ) Tandang Padamdam (exclamatory point) - ito ay ginagamit sa dulo ng pahayag katulad kung
ang kaibigan mo ay natakot, nagulat, nagalit, or sobrang saya.
Halimbawa:
21
Awteh! Ma-in nangeret kongko.
(Awteh! May nangurot sa akin.)
Awteh! Ma-in utan!
(Awteh! May sawa!)
(d) ( “ ” ) Panipi (quotation marks)
- ginagamit sa pagsusulat ng pag-uusap ng mga tao.
Halimbawa:
Wana ni nanay ko, “Agka nagtala-an no yabi.”
(Ang sabi ni nanay, “Wag kang laging naglalakad tuwing gabi.”)
(e) ( , ) Kuwit (comma) - ginagamit sa paghihiwalay ng mga salita.
Halimbawa:
Manaliw kan taba, toyo, paminta boy ahin.
(Bumili ka sa tindahan ng mantika, tuyo, paminta at asin.)
(f) ( : ) Tutuldok (colon) - ginagamit kapag mayroong dalawa o higit pang mga salitang nakatala nang
paisa-isa.
Halimbawa:
Habayti ya raw rikado ha panggawa nin human: maraliket, ungot, ahin boy bolong ungot ya pamotot.
(Ito ang mga sangkap sa paggawa ng suman: malagkit, niyog, asin at dahon na pambalot.)
Tuntunin 6: Pagsulat sa Malaking Titik
Sa pagsusulat sa Sambal Botolan, ang paggamit ng malaking titik ay katulad din ng tuntunin sa
paggamit nito sa English at Filipino. Ginagamit rin ang malaking titik sa simula ng pangungusap.
Halimbawa:
Hay dolo na ay bayo.
(Bago ang damit niya.)
Ginagamit din ang malaking titik ang simula ng tanging pangalan ng tao, lugar, araw, buwan at iba
pang mga tanging ngalan.
Halimbawa:
Toto
Palis
Lunis
Marso
22
Ginagamit din ang malaking titik sa pagsusulat ng pamagat ng aklat, tula, kwento at pangyayari.
Halimbawa:
Hay Bayoy Pilipino (The New Filipino)
Pistan Ina Po-onbato (Feast of Ina Po-onbato)
Hay Bakil Pinatubo ( The Mount Pinatubo)
Tuntunin 7: Contrcation
Kapag pinapaikli natin ang dalawang salita ay ginagawa natin itong isang salita.
Halimbawa:
habayto = hayto (iyon)
tamo nin = tamon (tayong)
hila nin = hilan (silang)
wana ni = wanin ( sabi ng )
alwa nin = alwan (hindi)
Ang mahaba at maikling salita ay parehong ginagamit.
Halimbawa:
hana = ana (na)
hako = ako (ako, ko)
Introduction to Basic Grammar:
1. Markers at Clause Structure
Tatlong salitang ginagamit na pampersonal at pang-impersonal sa Sambal Botolan.
1 2 3
A ya (ang) na, ka (ng) ka (sa)
B hi (si) ni (ni) koni, koy (kay)
Ang ya ay ginagamit sa pagpapakilala ng mga bagay, lugar at pangyayari.
Halimbawa:
Malawang ya bakil.
malawak 1 gubat-(topic)
‘Malawak ang gubat.’
Ang hi ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao.
Halimbawa:
Maganda hi Linda
23
maganda 1 Linda
‘Maganda si Linda.’
Ang ya at nin ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay, lugar at pangyayari na tinutukoy.
Halimbawa:
Malhay ya bali nin lalaki.
malaki 1 bahay 2 lalaki.
‘Malaki ang bahay ng lalaki.’
Nangan ya bake nin ha-a.
Kumain 1 unggoy 2 saging.
‘Kumain ang unggoy ng saging.’
Kinan nin bake ya ha-a.
Kinain 2 unggoy 1 saging.
‘Kinain ng unggoy ang saging.’
Nangan hi Toto nin human.
Kumain 1 Toto 2 suman
‘Kumain si Toto ng suman.’
Kinan ni Toto ya human.
Kinain 1 Toto 2 suman.
‘Kinain ni Toto ang suman.’
Ang ni ay ginagamit sa pagpapakilala ng taong tinutukoy.
Halimbawa:
Makodpaw ya habot ni Berto.
makapal 1 buhok 2 Otò.
‘Berto has thick hair.’
Ang ha ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay o bagay na tinanggap, pinaglagyan o ibinigay; at ng
lugar o lugar na pinaglagyan, pinanggalingan o pinuntahan.
Halimbawa:
Inggawa ni Toto ya kona ha aho.
Ibinigay 2 Toto 1 ulam 3 aso.
‘The viand was given by Otò to the dog.’
Impatong ni Toto ya libro ha lamisa.
Inilagay 2 Toto 1 libro 3 mesa.
‘Toto put the book on the table.’
24
Ang koni ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao na binigyan o tumanggap ng isang bagay.
Halimbawa:
Inggawa ni Toto ya bulaklak koni Nini.
Nagbigay 1 Toto 2 bulaklak 3 Nini.
‘Toto gave a flower to Nini.’
‘Toto gave Nini a flower.’
2. Salitang Ginagamit sa Pagsasaad ng Marami at Para sa mga Katanungan
A. Ang aw ay idinadagdag sa unahan ng salitang nagsisimula sa patinig upang ipakita ang salita ay
maramihan. Ginigitlingan ang pagitan ng aw at salitang ugat.
Halimbawa:
aw-abaw (mga salagubang)
aw-etak ( mga itak) aw-ipeh (mga ipis)
aw-oyap (mga bugtong)
aw-uyha (mga usa)
B. Sa salitang nagsisimula sa katinig, kinokopya ang unang letra ng salitang ugat at dinadagdagan
ng aw.
Halimbawa:
bawbaka (mga baka)
dawdamuwag (mga kalabaw)
kawkeren (mga kaldero)
mawmanok (mga manok)
tawtawo ( mga tao)
C. Ang nayi ay nagpapahiwatig na may katanungan.
Inggawa nayi ni Toto ya baw bulaklak koni Nini? Nagbigay tanong 1 Toto 2 plural bulaklak 3 Nini? ‘Did Toto gave (some) flowers to Nini.’
3. Mga Salitang Ginagamit sa Pagtatanong
Hino (Sino)
Halimbawa:
Hino ya nanay mo?
(Sino ang nanay mo?)
Anya (Ano)
Halimbawa:
Anya ya ngalan mo?
(Ano ang pangalan mo?)
Ayri (Saan)
Halimbawa:
Ayri ka mako?
(Saan ka pupunta?)
25
Makano (Kailan)
Halimbawa:
makano ka murong?
(Kailan ka uuwi?)
Mani ungno (Magkano / Ilan)
Halimbawa:
mani ungno ya dolo mo?
(Magkano ang bili mo sa damit?)
Ungno ya paw patel ?
(Ilan kayong magkakapatid?)
Pangno (Paano)
Halimbawa:
Pangno ka ampanluto kanen?
(Paano ka nagsasaing?)
4. Mga Panghalip
Unang Pangkat
Mihawan
Singular
Malake-an
Plural
1st person
inclusive - Kitamo/hitamo
(táyo)
1st person
exclusive
hiko (akó) hikayi (kamí)
2nd person ka, hika
(ka, ikáw)
hikawo (kayo)
3rd person hiya (siyá) hila (silá)
Pangalawang Pangkat
Mihawan
Singular
Malake-an
Plural
1st person
inclusive -
tamo(nátin)
1st person
exclusive
ko (ko) nawen
(namin)
26
2nd person mo (mo) moyo (ninyó)
3rd person na (niya) la (nilá)
Pangatlong Pangkat
Mihawan
Singular
Malake-an
Plural
1st
person
inclusive
-
kontamo
(sa átin)
1st
person
exclusive
ikon
ko/ikongko
(sa akin)
ikon
nawen/konnawen
(sa ámin)
2nd
person
Ikon mo/ komo
(sa iyó)
Ikon moyo/
komoyo
(sa inyó)
3rd
person
Ikon na/
kona
(sa kaniyá)
Ikon la/ konla
(sa kanilá)
27
The Way of Writing Sambal Botolan
Sambal Botolan uses 20 letters – 15 consonants and 5 vowels.
The pronunciation of consonants in Sambal Botolan is like the pronunciation in Filipino. These are
examples of words that have consonants.
B b – baya (charcoal on fire)
D d – dikot (grass)
G g – gigang (spider)
H h - ha-a (banana)
K k – kaging (bat)
L l – lapa (gabi)
M m – manok (chicken)
N n – nebneb (chest)
NG ng – ngipen (tooth)
P p – pahinga (frog)
R r – radyo (radio)
S s – suso (snail)
T t – talom (eggplant)
W w – waweng (forehead)
Y y – yawo (arrow)
The pronunciation of vowels in Sambal Botolan is like the pronunciation in Filipino except for the
letter e which is pronounced like the e in the English word roses.
A a – aya (ant)
E e – eyat (root)
I i – ikoy ( tail )
Oo – okoy (egg)
U u – uhay (comb)
For vowels with lengthened sound, the vowel symbol is written twice. For example:
deem ( dark)
leem (cloud)
dee (string of guitar)
teek (deaf, ear)
daan ( road)
baan (isn’t it)
boo (variety of bamboo)
28
Rules for the Correct Way to Write Sambal Botolan
Rule 1: The glottal stop consonant
A short stop in saying a word is called a glottal stop.
(a) A glottal stop between two vowels that are the same is written with a hyphen symbol.
For example:
da-an (old)
ha-a (banana)
la-ab (loud cry)
le-ey (neck)
to-ol (knee)
(b) A glottal stop between two vowels that are not the same is also written with a hyphen, except
for the those with lengthened sound at the beginning of a word. For example:
ba-in (that)
ha-in (that)
ma-in (there is/are)
pa-en (bait)
gi-ek (thresh)
ta-en (fish trap)
Exceptions:
aem ( share food using one plate)
aep ( organize)
kaen ( food)
(c) A glottal stop between a consonant and a vowel is written with the hyphen symbol. For
example:
tag-ay (up/height)
hal-ak ( symbol used in upland farming)
beg-ang (molar)
pag-ong (turtle)
bot-o (seed, bone)
(d) A glottal stop between a prefix which ends with a consonant and a root word which begins
with a vowel is written with the hyphen symbol. For example:
mag-ilba ( to wash)
man-angaw (to cry)
pag-ilgo (speak)
29
(e) A glottal stop at the end of a word is written like an accent on top of the vowel.
For example:
ayâ (ant)
bigâ (gabi)
Rule 2: The vowel /E/
The pronunciation of the letters /a/, /i/, /o/and /u/ in Sambal Botolan are like the pronunciation in
Filipino. The pronunciation of the letter /e/ in Sambal Botolan is like the /e/ in the Ilokano word
wen.
For example:
elek (snore)
ngipen (tooth)
ebeng (thin)
ahem (sour)
Rule 3: The consonant /H/
The letter /h/ is used in some words that end with a vowel that can add suffix to form another
word.
Examples:
ipeh (cockroach) ipeh + en = ipehen (to be infested by cockroaches)
gahgah (brush) gahgah + an = gahgahan (to brush )
pehpeh (lemon) pehpeh + en = pehpehen (to squeeze)
balah (river) balah + en = balahen (to make the river dry in order to get
the fish in it)
Rule 4: Borrowed words
For consonants that are not prominent in Sambal Botolan, borrow the symbols used in Filipino and
English (c, f, j, ñ, q, v, x, z) to spell borrowed words, mostly nouns, as in the following:
(a) In writing names of people and places, they should not be changed.
For example:
Manuel L. Quezon
Facundo
Cagayan de Oro
Xavier
Malacañang
Zamboanga
(b) Words about new objects such as a cellphone, laptop, Xerox, chemotherapy, CT scan and
others like that do not change when writing them.
(c) In writing names of days and months, follow the way to write Sambal Botolan.
30
For example:
Dominggo (Sunday)
Wibis (Thursday)
Iniro (January)
Siptimbri (September)
(d) Words which are borrowed from English and Filipino and which already are now everyday
words used by Sambal Botolan can be written following the way to write Sambal Botolan.
For example:
bolpin (ballpen)
radyo (radio)
lapis (pencil)
panyo (handkerchief)
kutsara (spoon)
Rule 5: Marks used in writing
Marks which are used in writing Sambal Botolan are like Filipino.
(a) ( . ) A dot (period) is used at the end of a complete statement as when you tell a story or give a
command.
For example:
Hay anak ay ampamahan libro.
(The child is reading a book.)
Toto, mangahoy ka pon lanum.
(Toto, first fetch some water.)
(b) ( ? ) The mark for asking a question (question mark) is used at the end of a complete statement
which is a question.
For example:
Makano ka mog-ali?
(When are you leaving?)
Anyay ngalan mo?
(What is your name?)
(c) ( ! ) The mark of strong emotion
(exclamation point) is used at the end of a complete statement such as when afraid, surprised, angry,
or very happy.
For example:
Awteh! Ma-in nangeret kongko.
(Ouch! Somebody pinched me.)
Awteh! Ma-in utan!
(Yay! A large snake!)
31
(d) ( “ ” ) Two small-lines (quotation marks) are used above what someone else has said which you
have borrowed.
For example:
Wana ni nanay ko, “Agka nagtala-an no yabi.”
(My mother said, “Don’t be continually out walking at night.”)
(e) ( , )The small-stroke (comma) is used in separating words.
For example:
Manaliw kan taba, toyo, paminta boy ahin.
(Buy some oil, soy sauce, pepper and salt.)
(f) ( : ) Two dots (colon) are used if there are two or more words which are listed one by one.
For example:
Habayti ya raw rikado ha panggawa nin human: maraliket, ungot, ahin boy bolong ungot ya pamotot.
(These are the ingredients for preparing suman: glutinous rice, coconut, salt and leaves for
wrapping.)
Rule 6: Using a Capital Letter
In writing Sambal Botolan the function/use of a capital letter is the same as in English and Filipino.
When writing a complete statement, the first letter is a capital.
For example:
Hay dolo na ay bayo.
(Her dress is new.)
When writing the name of people, places, days, months and other words like that, the first letter
should be a capital.
For example:
Toto
Palis
Lunis
Marso
A capital letter is also used in writing the title of books, poems, stories and important events.
For example:
Hay Bayoy Pilipino (The New Filipino)
Pistan Ina Po-onbato (Feast of Ina Po-onbato)
Hay Bakil Pinatubo ( The Mount Pinatubo)
32
Rule 7: Contraction
When we contract two words, we make it into one word. For example:
habayto = hayto
tamo nin = tamon
hila nin = hilan
wana ni = wani
alwa nin = alwan
Both the long form and the short form of a word are accepted. For example:
hana = ana
hako = ako
Introduction to Basic Grammar:
1. Markers and Clause Structure
Three impersonal markers and three personal markers are used to mark nominal in Sambal
Botolan.
1 2 3
A ya (ang) na, ka (ng) ka (sa)
B hi (si) ni (ni) kan (kay)
Ya is used to mark impersonal nouns. (things, places, events and the like).
Example:
Malawang ya bakil.
wide 1 forest-(topic)
‘The forest is wide.’
Hi marks personal nouns.
Example:
Maganda hi Linda.
beautiful 1 Linda-(topic)
‘Linda is beautiful.’
Na and ka mark possessor in a noun phrase.
Example:
Malhay ya bali nin tawo.
Big 1 house-(topic) 2 man-(possessor).
‘The house of the man is big.’
Hay bake ay nangan nin ongnoy ha-a.
monkey-(agent) 1 ate 2 banana-(object)
33
‘The monkey ate some banana.’
Kinan nin bake ya ha-a.
ate 2 monkey-(agent) 1 banana-(object).
‘The monkey ate the banana.’
Nangan hi Toto nin human.
ate 1 Toto-(agent) 2 suman-(object)
‘Toto ate a piece of suman.’
Kinan ni Toto ya human.
ate 2 Toto-(agent) 1 lidgid-(object)
‘Toto ate the suman.’
Ni marks possessor in a noun phrase.
Example:
Makodpaw ya habot ni Bertò.
thick 1 hair-(topic) 2 Bertò-(possessor)
‘Bertò has thick hair.’
ha generally marks impersonal nominals in verbal clauses that are in semantic roles (including
object, location, recipient, beneficiary, or instrument)
Example:
Ingwa ni Totò ya sobray kuna ha aho.
gave 2 Otò-(agent) 1 fish-(object) 3 dog-(recipient) ‘The leftover food was given by Otò to the dog.’
Impatong ni Toto ya libro ha lamisa.
put 2 Toto-(agent) 1 book-(object) 3 table-(recipient)
‘Otò put the book on the table.’
Koni marks personal nominals in verbal clauses that are in semantic roles (including recipient,
beneficiary, or instrument) : Inggawa ni Totò ya bulaklak koni Nini.
Gave 1 Totò I-(agent) 2 flower-(object) 3 Ninì-(recipient)
‘Totò gave a flower to Ninì.’ / ‘Otò gave Ninì a flower.’
2. Plural and Question Indicator
‘Aw’ is used to indicate plurality. It is pronounced as ‘manga’. ‘nayi’ is a question indicator.
Example:
Inggawa nayi ni Totò ya baw bulaklak koni Ninì?
gave question 1 Totò-(agent) 2 plural flower-(object) 3 Ninì-(recipient)
‘Did Totò gave (some) flowers to Ninì.’
3. Question Words
Hino (Who)
Example:
Hino ya nanay mo?
(Who is your mother?)
34
Anya (What)
Example:
Anya ya ngalan mo?
(What is your name?)
Ayri (Where)
Example:
Ayri ka mako?
(Where are you going?)
Makano (When)
Example:
Makano ka murong ?
(When are you going home?)
Mani ungno (How much)
Example:
Mani ungno ya dolo mo?
(How much did you spend for your dress?)
Ongno ya pawpatel mo?
(How many siblings do you have?)
Pangno (How)
Example:
Pangno mo iluto yaboya ?
(How do you cook rice?)
4. Pronouns
Set 1
Mihawan
Singular
Malake-an
Plural
1st person
inclusive - Kitamo/hitamo
(táyo)
1st person
exclusive
hiko (akó) hikayi (kamí)
2nd person ka, hika
(ka, ikáw)
hikawo (kayo)
3rd person hiya (siyá) hila (silá)
35
Set 2
Mihawan
Singular
Malake-an
Plural
1st person
inclusive -
tamo (nátin)
1st person
exclusive
ko (ko) nawen
(namin)
2nd person mo (mo) moyo (ninyó)
3rd person na(niya) la (nilá)
Set 3
Mihawan
Singular
Malake-an
Plural
1st person
inclusive - kontamo
(sa átin)
1st person
exclusive
Ikon ko/
kongko
(sa akin)
Ikon nawen/
konnawen
(sa ámin)
2nd person Ikon mo
/komo
(sa iyó)
Ikon moyo /
komoyo
(sa inyó)
3rd person Ikon na/
kona
(sa kaniyá)
Ikon la / konla
(sa kanilá)
36
Lawlitra nin Sambal Botolan
Hay Alpabito
The Alphabet
Initial
Middle
Final
Sambal Botolan
English Sambal
Botolan
English Sambal
Botolan
English
A a
awo yes ha-a
banana bi-a, (bayangyang) A variety of bamboo
allo Sun, day amak
mat abaya shoulder
aho dog Ma-amot, na-omot
Hot, warm mata Eyes
abaw beetle wanan
right baya Charcoal on fire
aya ant Ma-amey
Shady Boya,beya rice
B b
Bake Monkey Abaw
beetle lanab flood
Beyek piglet kebel
cold nebneb chest
Bilawo Winnowing mat kibit
Small bite Ta-ib A variety of grass
boo Variety of bamboo hubol
spring Lo-ob inside
buhoy full kubug Small container of
fishmade of bamboo
K k
kamat follow laka old utak bolo
Kimat lightning bakil mountain etek brain
keyekey eel Takel knot kikik
Small bird of a witch
kolmog Chicken lice okoy egg ahok Smoke
kuto lice tuku gecko uwak crow
D d
Damuwag Carabao padta paste tamlad lazy
Dee String of guitar ledeg deep tiked Back of knee
dikot grass hilid room
Dogal place Padta Paste alulod gutter
duwi thorn Andirit dragonfly
Ê ê
ehad Upland farming elek snore lebe Chance target
emen like etek brain Ku-e(bisukol) Kind of snail
ebeng Mucus from the
nose ilek mosquito tebe every
engey Mucos from the
nose takel knot gate scratch
eleng Low energy nebneb chest take hug
G g
gigang spider Dagaw Game damuwag Carabao
gihgih scrub pegpeg shiver peleg while
37
tige movement Lig-lig Side part of a place lawig Rope used to tie a horse or carabao
golot old Og-og shake lombog sink
guma bolo case pugta guess
Hh
habon soap ahin Salt balah river
hepey narrow ehad Traditioinal way of planting in upland Peh-peh lemon
Hi-il Floor made of bamboo
ahe no palih Rice plant
hobol spring Paliyan Field, farm
hubang A secret passageway
of animals etc. Ta-ib Kind of grass
Ii
ikoy tail paibat Eversince, from babayi Girl, woman
ipeh cockroach paliyan field pali Palay grain
ihip think Ta-ib A kind of grass biti Foot,feet
ilgo word biklat A kind of snake babayi girl
ilek mosquito litep confuse nawini body
L l
Lanom Water allo Sun, day alal fence
Le-ey neck delep dive takel rope
linta leech ilgo word bitil hungry
Lo-ong Bog To-ol knee tampol hurry
lubot hole hulboy Young leaves of coconut
Ha-ul cheat
M m
Matag-ay high tambal Medicine kayam tickle
memel stammer anem Six Leem cloud
miha one Ma-imot selfish Tim-tim to taste
moli climb lomot moss talom eggplant
muhang A kind of cat tamuro Point finger minum to drink
N n
nawini body Wanan Right ikan Fish
nebneb chest emen like Te-en nape
nikatak lost minum to drink apin mattress
no kung honda tricycle taon year
nuboka tomorrow lunto Carry over the head
uran rain
Ng ng
Nga-nga Open mouth bungaw Cliff bolang ankle
ngenget smile lengew miss tuleng Not paying attention
ngipen teeth Ling-ling Wall of a nipa hut kaging bat
38
ngongo Can’t speak well or clearly
Lu-ong bog Bag-ong Fish sauce
nguho Protruding mouth or lips
u-ung mushroom
Oo
okoy egg bo-ok owl bawo widow
oyha deer po-ol fire botno knot
oybon calf To-ol knee allo Sun,day
omok ripe apoy fire aplo Gall bladder
obak Bark of a tree lopi peeling lango fly
Pp
pahinga Frog apli not strong Alap To go after and bring back
Peh-peh Cat ipeh cockroach kirep eyelashes
Pih-pih Hair on the side of ear
Pi-pi To press hilip peep
poha cat lopi Bark, peeling akop To gather all using your both hands
puhel navel luta soil lahar Volcanic debris
Rr
Rahrah scratch uran Rain
tarek post tarek post hagir grate
iram borrowed karit scythe
tarok Top part of a plant tamuro Point finger
runot Rot
Ss
sapot Spider web asa hope langkas boastful
seke belittle Ase No
sisiw chicks asiti oil patis Fish sauce
Posporo match labanos Soursop
suso snail asukal sugar kaktus cactus
Tt
talek Dance tata father Yamot,eyat root
Te-en nape patel Brother or sister katat skin
tiked Back of the knee bitil hungry kelet curly
To-ol knee habot hair pilit insist
Tuko gecko butno knot lubot hole
Uu
uwe blanket hubol spring limampu fifty
uwel Worm ubul Middle part of the upper trunk of a
coconut tree
utan snake bakul A basin made of
bamboo luwampu twenty
39
- Ww
waweng forehead Baw-a Take away abaw Beetle
weywey stir oweh blanket lengew miss
witiwit Handle of the plow baniwit Fishing rod agiw Cob web
bawok goiter yawo arrow
Yy
yawong bowl gayaman centipede aya Ant
Yege shake keyekey eel Le-ey neck
Yiro Galvanized iron nothing bayi Bow
yoro Cassava starch korokoy Lice like on the sand okoy egg
yuma Brief, supporter
44
Listawan Nin Hawhalita
PARTI NIN NAWINI (Parts of the Body)
MIMBRO NIN PAMILYA (Members of the Family)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Papo lalaki, bapa, akay, apo, apo lakay
lolo Grandmother, grandfather
Papo babayi, indo, lola Grandmother
Tatay, tatang,bapa tatay Fathers
Dawokap, dalipapa, gemet
palad Palm
Kemkem kamao Fist
Galamay daliri Fingers
kuko kuko Finger nails, toenails
Layod,layog galamay hinlalato Middle finger
palahinghingan palasingsingan Ring finger
tanggigini kalingkingan Small finger
Nebneb,pagaw dibdib chest
nuno suso Breast
puhel pusod Navel
Tiyan,bituka tiyan Stomach
buli puwit buttocks
awak baywang Waist
balakang balakang Hip
ahel hita Thigh
Tu-ol tuhod Knee
ahel binti Calf
biti paa Leg
tiked Alak-alakan Back of knee
biti paa Foot
Dawokap biti talampakan Sole
Bu-e sakong Heel
bolang Bukong-bukong Ankle bone
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
ulo ulo head
habot buhok Hair
Waweng,dampal noo forehead
mata mata Eyes
kilay kilay Eyebrow
kirep Pilik-mata Eyelashes
Hakeb mata Talukap mata Eyelid
Balungo Ilong Nose
labi labi Lips
pingi pisngi Cheek
lopa mukha face
Toil,teek malateek
Tenga Malaking tenga
Ear Big ear
leey leeg Neck
teen batok Nape
Ngipen, gogot ngipin Teeth
dila dila Tongue
Bebey bibig Mouth
Takel ngipen,gogot gilagid Gums
Buklaw, halu, hala lalamunan Throat
Ngawo, ngalo ngalangala Palate
abaya balikat Shoulder
bukot likod Back
kilikili kilikili Armpit
hiko siko Elbow
baraso braso Arm
baraso braso Forearm
baraso braso Upper arm
gemet kamay Hand
45
Nanay, inang, indo nanay Mother
ananambal, doktor, midiko Duktor, manggagamot
Doctor
Maistra, manunuro guro Teacher
Mangolbot ngipen dentista Dentist
Drayber, magmaniho Drayber, tsuper Driver
Manggawa plano arkitekto Architect
mangidipinsa abugado Lawyer
Manggagawa tinapay, manluto tinapay
panadero Baker
Mangangakot demek, mamomowet demek
basurero Garbage collector
mamomowat kargator porter
manggahak Taong nagtatanim ng mga gulay sa mataas na lugar
Farmer in the upland places
BAWBAGAY (Common Objects)
KAWKATAMBAY HA KOMONIDAD (Community Workers)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Maglalako, magtinda
Tindero, tindera
Vendor, seller
Mamaliyan magsasaka farmer
Manggagawa bali karpintero Carpenter
Mangongona, manlapet mangingisda Fisherman
Manggagawa lanom tubero Plumber
Mamare po-ol bumbero fireman
Pulis, hondalo pulis Policeman
nars nars Nurse
Kaka lalaki, kabaya kuya Brother
Kaka babayi, kabaya
ate Sister
Poto, nInI,totoy bunso Younger sibling
kolaw sanggol Baby, infant
lakay Asawang lalaki Husband
baket Asawang babae wife
Anak ya lalaki,totoy Anak na lalaki Son
Anak ya babayi,nini
Anak na babae Daughter
Ama,tata tiyo Uncle
Dara, nana tiya Aunt
pinghan pinsan Cousin
Angken, kaanakan pamangkin Nephew, niece
Bayaw , ayro Bayaw o hipag Brother-in-law Sister-in-law
manuyang manugang Son-in-law Daughter-in-law
partidos Kamag-anak Relatives
Kapapopapo-oan ninuno ancestor
bapa Tatay ng lolo ng isang bata
ancestor
ali Batang babae,lalaki na kapatid
Younger sister or brother
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
pisara pisara Blackboard
libro aklat Book
nutbuk kwaderno Notebook
lapis lapis pencil
pambura pambura Eraser
pantasa pantasa Sharpener
kolor pangkulay Crayons
bag bag Bag
ruler ruler Ruler
gamit gamit Supplies
payong payong payong
kapoti kapote Raincoat
papil papel Paper
kula pandikit Paste
gunting gunting Scissors
karton kahon box
dikorasyon dekorasyon Decoration
Hilag, kingki, hasag ilaw Light, lamp
tsok yeso Chalk
etak itak Big knife
20
Etak,utak itak Big knife
Kuya,keya kutsilyo knife
kawali kawali Frying pan
kaldiro kaldero rice
tadtaran sangkalan Chopping board
handok sandok ladle
Sansi sanse Food turner
mankok mangkok Bowl
baso baso Drinking glass
Kalan, abo, bange kalan Stove
Banggira, pangoyahan paminggalan Dish rack
plato plato Plate
bandihado bandehado Serving plate
kasirola kaserola casserole
salaan pansala Strainer
Keren,buyon, koren palayok Clay pot
banggira Lababo sink
bandihado bandehado Serving tray
dulang Mesang kainan Low table
bato bato Stone
Kapati-an buhangin sand
21
AW-AYUP (Common Animals)
TAWTANAMAN (Common Plants)
BOTOLAN SAMBAL FILIPINO ENGLISH
kato santol santol
bayaba bayabas guavas
suha suha pomelo
kaymito kaimito Star apple
kalapati kalapati Dove
aya langgam Ant
tiki butiki lizard
baki daga Rat
ipeh ipis Cockroach
Palo-palo Paru-paro Butterfly
ilek lamok Mosquito
Kolahlah, dowi-dowi
kuliglig
Lango, langew langaw Fly
o-ang, tawowa uwang Beetle
Balin-duron, doron balaing Locust
gigang Gagamba Spider
owel ouod Worm, caterpillar
kabayo kabayo Horse
Kuniho kuneho Rabbit
kulalaniw putakti wasp
daranon bangaw Botfly
gayaman alupihan centipede
hobok Kobung-kobung Ant lion
kaliteptep alitaptap firefly
barak bayawak dragon lizard
Bo-aya buwaya Crocodile
Bakaw-, kanaway bala
tagak heron
Kuna, ikan isda fish
manok manok chicken
Ayop bagbag, mahilib ya ayop
Hayop sa gubat Animals (wild)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Manganak, mangokoy, to-an
manok
Manok, inahing manok hen
aho aso dog
poha pusa cat
pato bibe duck
baboy baboy pig
damuwag kalabaw carabao
kanding kambing goat
baka baka cow
Utan Ahas snake
Pag-ong pagong turtle
pahinga palaka Frog
gansa Gansa goose
bake matsing Monkey
Manok-manok ibon Bird
22
okra okra okra
antak sitaw String bean
kalubaha kalabasa Squash
monggo monggo Monggo
kangkong kangkong Water cabbage
radis labanos radish
kama singkamas turnip
ripolyo repolyo Cabbage
pipino pipino Cucumber
kundol upo Bottle gourd
patola patola Sponge gourd
lara sili Chilli pepper
La-iya luya Ginger
paminta paminta Black pepper
sayoti sayoti Chayote
marunggay malunggay malunggay
DAWDOGAL HA BALI, ISKWILAWAN BOY KOMONIDAD (Common Places in the House, School and Community)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Sala,tonda sala sala
Hilid pangatuluyan Silid-tulungan Bedroom
Pamalyu-an paliguan Shower room
Kubita, panak-an, kasilyas
palikuran Comfort room
Pama-imalmalan, balkon balkonahe porch
dorwangan bintana window
polta pinto door
panganan Silid kainan Dining room
Pag-ilbahan labahan Laundry room
Panlutu-an lutuan kitchen
mangga mangga mango
Ha-a saging banana
tsiko tsiko chico
lomboy duhat Black plum
ungot ya nalago buko Coconut
sampalok sampalok tamarind
makopa makopa Wax apple
aratilis aratiles Aratiles
mansanitas mansanitas Jujube plum
papaya papaya papaya
kamastili kamatsile guamachili
pinya Pinya pineapple
katimon pakwan watermelon
milon melon melon
piyas kamias camias
dalanghita dalanghita Orange
mabolo mabolo mabolo
yangka langka Jackfruit
sampagita sampaguita sampaguita
rosas rosas Rose
santan santan santan
abokado abokado avocado
kamya camia camia
katangkoy kundol
Ilang-ilang Ilang-ilang Ilang-ilang
Kalamansi kalamnsi kalamansi
kamati kamatis tomato
lansonis lansones lanzones
atis atis atis
labanos guyabano soursop
pitsay petsay Pechay
sibuyas sibuyas Garlic
talom talong eggplant
Ongot-ongot ampalaya Bitter gourd
23
KANAYON ET YA BAWBAGAY NOUN (Other Common Nouns)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Pakpak manok manok
Pakpak ng ibon Bird’s wing
ikoy buntot tail
Habot manok balahibo feather
Balat ng kahoy Tree bark
Poon kayo Punong kahoy tree
bulong dahon leaf
Bungan kayo prutas fruit
Bot-o buto seed
Uyat,eyat ugat root
bulaklak bulaklak flower
luta lupa ground
Kakayuhan, gubat Jungle ,bush
Paliyan, panamnan,gahak
Sakahan,bukid field
usok smoke
Po-ol, ulam Apoy, nasunog ahok
abo Abo ashes
Dolo, takop damit clothes
langit Langit, kalawakan Sky, heavens
buwan buwan moon
Bitu-en bituin star
Leem,owep ulap cloud
Amog, deyang hamog fog
angin hangin Wind(Air)
Lanom,lanem tubig water
dagat dagat sea
bala ilog river
ihip isip Thought, idea
taba mataba Fat, grease
lubot butas hole
Poste,tarek haligi post
Pag-aralan Silid aralan classroom
Pagdagawan palaruan playground
Panaliwan pamanganan
kantina canteen
Pamatambalan, pagpatambalan
klinika clinic
Pamahawan Silid-aklatan library
Panamnan hardin garden
Balin panuru-an Gusaling pantahanan
Home Economics building
Istids entablado stage
Opisinan prinsipal Tanggapan nh Punung-Guro
Principal’s Office
Dyim, pagdagawan gym gym
Himba-an simbahan church
Panaliwan palengke market
palasa plasa plaza
banowa bayan town
ibali siyudad city
probinsya lalawigan province
Rihiyon rehiyon region
munisipyo munisipyo Municipal hall
Panabunan sementeryo cemetery
iskwilawan paaralan School
bali bahay house
ospital ospital hospital
Istasyon nin polis Istasyon ng pulis Police station
Bali nin madri, pari kumbento convent
pasyalan parke park
daan daan pathway
Pirisuhan kulungan Jail, prison
Istasyon nin nin mamare po-ol
Istasyon mamare po-ol
Fire station
24
kudrado parisukat sqaure
pakara parihaba rectangle
DA-EP BOY LASA (Smell and Taste)
KAWKULAY (Colors and Color Qualifiers)
NAWNUMIRO (Numbers from 0 to 100)
KAWKORTI (Shapes)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Nalembe-ey, nabekel bilog Round, circle
Tatsulok, howib tatsulok traingle
tawo tao person
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Ma-ahem maasim sour
Napa-it mapait bitter
Matam-i,na-ayara. Ma-ayang
matamis sweet
Mayang-ang, maayang-ang, maapak
maanghang Spicy
Ayin lasa,ayin lahap matabang blunt
Ma-alat maalat salty
Da-ep, angot amoy Smell, odor
nabango mabango fragrant
Nabawo,na-anto, nabata mabaho stinky
malanghit malansa Foul odor
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
asul asul blue
Na-orit pula red
naputi puti white
Nangitit, na-uyang itim black
Grin, birdi berde green
naholyaw dilaw yellow
Kulay sokolati, nasikulate Kulay tsokolate brown
Kulay abo Kulay abo gray
Rosas rosas pink
Orins dalandan orange
Ubi lila violet
Orit-oritan Medyo mapula reddish
Midyo mapohiyaw, na-obog
Medyo maputi whitish
Naheyem Medyo maitim blackish
Midyo rosas Medyo rosas pinkish
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
ayin wala zero
miha isa One
lowa dalawa Two
tatlo tatlo Three
apat apat Four
lima Lima five
anem anim six
pito pito Seven
walo walo Eight
siyam Siyam nine
mapu sampu ten
Labin-miha Labing-isa eleven
Labin-lowa Labing dlawa twelve
Labin-tatlo Labing tatlo Thirteen
Labin-apat Labing apat fourteen
25
Apatapu Apatnapu Forty
Apatapu boy miHa Apatnapu’t isa Forty one
Apatapu boy lowa Apatnapu’t dalawa
Forty two
Apatapu boy tatlo Apatnapu’t tatlo
Forty three
Apatapu boy apat Apatnapu’t apat
Forty four
Apatapu boy lima Apatnapu’t lima Forty five
Apatapu boy anem Apatnapu’t anim
Forty six
Apatapu boy pito Apatnapu’t pito Forty seven
Apatapu boy walo Apatnapu’t walo Forty eight
Apatapu boy siyam Apatnapu’t siyam
Forty nine
limampu limampu Fifty
Limampu boy miha Limampu’t isa Fifty one
Limampu boy lowa Limampu’t dalawa
Fifty two
Limampu boy tatlo Limampu’t tatlo Fifty three
Limampu boy apat Limampu’t apat Fifty four
Limampu boy lima Limampu’t lima Fifty five
Limampu boy anim Limampu’t anim Fifty six
Limampu boy pito Limampu’t pito Fifty seven
Limampu boy walo Limampu’t walo Fifty eight
Limampu boy siyam Limampu’t siyam Fifty nine
Anemapu Animnapu Sixty
Anemapu boy miha Animnapu’t isa Sixty one
Anemapu boy lowa Animnapu’t dalawa
Sixty two
Anemapu boy tatlo Animnapu’t tatlo Sixty three
Anemapu boy apat Animnapu’t apt Sixty four
Anemapu boy lima Animnapu’t lima Sixty five
Labin-miha Labing-isa eleven
Labin-lowa Labing dlawa twelve
Labin-tatlo Labing tatlo Thirteen
Labin-apat Labing apat fourteen
Labin-lima Labing lima fifteen
Labin-pito Labing pito seventeen
Labin-walo Labing walo eighteen
Labin-siyam labingsiyam nineteen
lowampu dalawampu twenty
Lowampu boy miha Dalawampu’t isa Twenty one
Lowampu boy lowa
Dalampu’t dalawa
Twenty two
Lowampu boy tatlo Dalampu’t tatlo Twenty three
Lowampu boy apat Dalampu’t apat Twenty four
Lowampu boy lima Dalampu’t lima Twenty five
Lowampu boy anem Dalampu’t anim Twenty six
Lowampu boy pito Dalampu’t pito Twenty seven
Lowampu boy walo Dalampu’t walo Twenty eight
Lowampu boy siyam Dalampu’t siyam Twenty nine
Tatlompu Tatlumpu Thirty
Tatlompu boy miha Talumpu’t isa Thrity isa
Tatlompu boy lowa Tatlumpu’t dalawa
Thrity two
Tatlompu boy tatlo Tatlumpu’t tatlo
Thrity three
Tatlompu boy apat Tatlumpu’t apat Thrity four
Tatlompu boy lima Tatlumpu’t lima Thrity five
Tatlompu boy anem Tatlumpu’t anim
Thrity six
Tatlompu boy pito Tatlumpu’t pito Thrity seven
Tatlompu boy walo Tatlumpu’t walo Thrity eight
Tatlompu boy siyam Tatlumpu’t siyam
Thrity nine
Sixty one
26
Walumpu boy pito Walumpu’t pito Eighty seven
Walumpu boy walo Walumpu’t walo Eighty eight
Walumpu boy siyam Walumpu’t siyam Eighty nine
Siyamnapu Siyamnapu Ninety
Siyamnapu boy miha Siyamnapu’t isa Ninety one
Siyamnapu boy lowa Siyamnapu’t dalawa
Ninety two
Siyamnapu boy tatlo Siyamnapu’t tatlo Ninety three
Siyamnapu boy apat Siyamnapu’t apat Ninety four
Siyamnapu boy lima Siyamnapu’t lima Ninety five
HAWHALITA NIN PANUKAT (Measurement Words and Expressions)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
dingan dangkal Hand span
korang hakbang step
Dawokap biti talampakan Foot long
mitro metro meter
kilomitro kilometro kilometer
sintimitro sentimetro centimeter
pulgada pulagada inch
Mihay dingan Isang dangkal 1Hand span
Mihay dawokap biti Isang hakbang 1 hand span
Mihay korang Isang hakbang 1 step
Ma-ipek maikli Short
Mas ma-ipek Mas maikli Shorter
Pinakama-ipek pinakamaikli Shortest
Makara mahaba long
Mas makara Mas mahaba Longer
Pinakamakara Pinakamahaba longest
Matag-ay matangkad Tall
Matag-ay mataas High
Anemapu boy anem Animnapu’t anim Sixty six
Anemapu boy pito Animnapu’t pito Sixty seven
Anemapu boy walo Animnapu’t walo Sixty eight
Anemapu boy siyam Animnapu’t siyam Sixty nine
Pitumpu Pitumpu Seventy
Pitumpu boy miha Pitumpu’t isa Seventy one
Pitumpu boy lowa Pitumpu’t dalawa Seventy two
Pitumpu boy tatlo Pitumpu’t tatlo Seventy three
Pitumpu boy apat Pitumpu’t apoat Seventy four
Pitumpu boy lima Pitumpu’t lima Seventy five
Pitumpu boy anem Pitumpu’t anim Seventy six
Pitumpu boy apat Pitumpu’t apat Seventy four
Pitumpu boy lima Pitumpu’t lima Seventy five
Pitumpu boy anem Pitumpu’t anim Seventy six
Pitumpu boy apat Pitumpu’t apat Seventy four
Pitumpu boy lima Pitumpu’t lima Seventy five
Pitumpu boy anem Pitumpu’t anim Seventy six
Pitumpu boy pito Pitumpu’t pito Seventy seven
Pitumpu boy walo Pitumpu’t walo Seventy eight
Pitumpu boy siyam Pitumpu’t siyam Seventy nine
Walumpu Walumpu’t isa Eighty one
Walumpu boy miha Walumpu’t isa Eighty one
Walumpu boy lowa Walumpu’t dalawa
Eighty two
Walumpu boy tatlo Walumpu’t tatlo Eighty three
Walumpu boy apat Walumpu’t apat Eighty Four
Walumpu boy lima Walumpu’t lima Eighty five
Walumpu boy anem Walumpu’t anim Eighty six
Walumpu boy pito Walumpu’t pito Eighty seven
27
Halos ayin laman Halos walang laman
Almost empty
mimiha Nag-iisa Alone, only one
sakto sakto enough
litro litro liter
Mihay tasa ya puno Isang tasang puno cupful
Baso ya puno Basong puno glassful
Mihay garapon Isang garapon One jar
Mihay tasa Isang tasa One cup
Miha bongat Isa lang Only one
Makara ya lapis Mahabang lapis Long pencil
KANAYON ET YA HAWHALITA HA ADJECTIVE (Other Common Adjectives)
SAMBAL
BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
maganda maganda beautiful
mahampat mabuti good
Ma-etek marunong wise
Mala-et, ma-alay Masami, pangit Bad, ugly
Pino, malino Pino, makinis smooth
Nikamomorokol nikamorokol
Baku-baku bumpy
matya matigas hard
mapita malambot soft
Mayangat, marawak marumi dirty
malinis malinis clean
mairap Dukha, mahirap poor
Kanayon, kahalako kakaiba different
Main kaya, mayaman mayaman wealthy
Maetek, matalino Matalino Smart, clever
mataba mataba Fat
Na-ebeng payat skinny
malawang malawak wide
Makitil, mahepey makitid narrow
Mas matag-ay Mas mataas Higher, taller
Mas mabiyat Mas mabigat heavier
pinakamabiyat pinakmabigat heaviest
Ma-opaw magaan light
Mas ma-opaw Mas magaan Lighter
Pinakama-opaw pinakamagaan Lightest
gramo gramo Gramo
kilo kilo Kilo
puno puno Full
kagitna kalahati Half-full
malagapno Halos puno Almost full
Ayin laman Walang laman empty
Paniga(tersya) Gamit sa pagsukat ng palay
Mihay dipa Isang dipa
Pinakamatag-ay pinakamataas Highest, tallest
Penggek, ma-aypa pandak Short
mayamo maliit short
Mas mayamo Mas maliit shorter
pinakamayamo pinakamaliit shortest
Malhay malaki big
Mas malhay Mas malaki bigger
pinakamalhay pinakamalaki biggest
pagkahuhulay napakalaki Huge, enormous
manipi manipis Thin
Mas manipi Mas manipis thinner
Pinaka manipi pinakamanipis thinnest
Makobpaw, makodpaw makapal thick
Mas makobpaw, mas makodpaw
Mas makapal thinner
Pinakamakobpaw, pinakamakobpaw
pinakamakapal thinnest
madayo malayo far
Mas madayo Mas malayo farther
Pinakamadayo pinakamalayo farthest
mabiyat Mabigat heavy
Halos ayin laman Halos walang laman
Almost empty
mimiha Nag-iisa Alone, only one
sakto sakto enough
litro litro liter
28
anak bata young
Mato-a matanda old
tama tama correct
kanayon iba other
HAWHALITA HA ORAS (Time Concepts)
AW-ALLO HA MIHAY DOMINGGO (Days of the Week)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Lunis Lunes Monday
Martis Martes Tuesday
Mirkulis Miyerkules Wednesday
Wibis Huwebes Thrusday
Birnis Biyernes Friday
Sabado Sabado Saturday
Dominggo Linggo Sunday
BAWBUWAN HA MIHAY TA-ON (Months of the Year)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Iniro Enero January
Pibriro Pebrero February
Marso Marso March
Abril Abril April
Mayo Mayo May
Hunyo Hunyo June
Hulyo Hulyo July
Agosto Agosto August
Siptimbri Setyembre September
Uktubri Oktubre October
Nobimbri Nobyembre November
Disimbri Disyembre December
Alas dosi Alas dose Twelve o’clock
Ala una I midya Ala una y media One thirty
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
maghahawang Bukang liwayway
dawn
Nubuka Bukas tomorrow
Mahambak, bayombuka umaga morning
Ogti-allo tanghali Niin, midday
mahilem Hapon afternoon
miralemdem takipsilim twilight
yabi gabi Night, evening
allo araw day
Hin una’y pana-on Noong unang panahon
Far in the past
Kapipiyari bongat Katatapos lang Near past
Hin nakalwa kamakalawa Day before yesterday
Ha makalwa Sa makalawa Day after tomorrow
Hapa-eg ngayon now
Papinghan, papainghan,amehen
mamaya later
Marani hana Malapit na Near future
Maboyot et Matagal pa Far in the future
Ala-una Ala una One o’clock
Alas dos Alas dos Two o’clock
Alas tris Alas tres Three o’clock
Alas kuwatro Alas kwatro Four o’clock
Alas singko Alas singko Five o’clock
Alas sais Alas sais Six o’clock
Alas syiti Alas siyete Seven o’clock
Alas otso Alas otso Eight o’clock
Alas nwibi Alas nuwebe Nine o’clock
Alas dyis Alas diyes Ten o’clock
Alas onsi Alas onse Eleven o’clock
29
PAWPANA-ON (Weather Conditions)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Ma-oran maulan rainy
Ma-allo maaraw Sunny
Ma-amot mainit warm
Makebel, malay-ep malamig cold
Makileb, maleem, ma-owep
maulap Cloudy
Ma-angin mahangin windy
mabagyo bumabagyo stormy
abagat tagulan Rainy season
Ka-ingitan Tag init summer
HAWHALITA NIN GALAW (Verbs)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Dayuan, illagan
iwasan To avoid
puriyen purihin To praise
malele malungkot To be sad, unhappy
Maligha, magana masaya To be happy
honohen sundan To follow
Mamo-on mamuno To lead
gaw-en ayusin To fix
Minto-o maniwala To believe
Magkehep, magtago
magtago To hide
Manlek, manikap tumingin To look for
mangkaili tumawa To laugh
paltawen palutangin To float
Tumangoy lumangoy To swim
i-awa ibawal To forbid
magpeye umikot To turn
mangihip Mag-isip To think
Mag-ilgo magsalita To think
halitaen sabihin To tell
isopo ihagis To throw
Mag-ilba maglaba To wash clothes
Manalo, tumama manalo To win
magtarabaho magtrabaho To work
manlabi magmahal To love
pehpehen pigain To squeeze
Poolen sunugin To burn
mangkuku umubo To cough
Payagan,pa-olayan Pabayaan,payagan To allow
Tanuran, bantayan bantayan To look after
Liwawen,maalagaan mapangalagaan To take care
Biliwen, makit makita To see
malenge marinig To hear
Matalan, maoligtanan mahawakan To hold
mikno umupo To sit
mireng tumayo To stand
Tay-en tahiin To sew
Mamowangan, matandaan
malaman To know
Magmasakit, maghakit magkakasakit To be sick
Mag-in maligha, magkamain maganda’y nawini
Maging malusog To be healthy
ingaten tawagin To call
i-anana ibulong To whisper
Mangingat mihay kalamo
Tumawag ng isang kasamahan
To call someone
magkanta kumanta To sing
Magtalek, magbayli sumayaw To dance
Mag-ilgon ayin labay totolen
Magsalita ng walang kabuluhan
To talk nonsense
nabaya namamaga To swell
mira humiga To lie down
matoloy matulog To sleep
ituron itulak To push, shove
saksaken saksakin To stab
30
HAWHALITA PARA HA FILIPINO BOY ENGLISH (Vocabulary for Filipino and English Subjects)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
ngalan pangalan name
Ngalan nin tawo Pangalan ng tao Name of person
Ngalan nin bagay Pangalan ng bagay Name of things
Ngalan nin dogal Pangalan ng lugar Name of place
Ngalan nin ayop Pangalan ng hayop Name of animals
Gamit nin “hay” Gamit ng “ang” Use of “the”
Gamit nin “aw”, “daw”
Gamit ng “ang mga”
Use of “the(plural)”
Daw direksiyon Mga direksiyon directions
Pag istorya pagkukwwento storytelling
Kaparihon labay totolen
Kasing kahulugan Synonym
Parehon tunoy Mgkasing tunog Homonym
Pamu-o nin haw halita
Pagbuo ng salita Word construction
Pamalay nin haw halita
Pagkilala ng mga salita
Word recognition
Kanta ya ma-in galaw Awit na may galaw Action song
pantomina pantomina pantomime
tobayan balagtasan Poetical joust in verse
Paghalita, pag-ilgo pagsasalita speech
pabula Pabula, kwentong bayan
Fable, folktale
dagaw laro game
Panlenge nin istorya
Pakikinig sa kwento
Listening to a story
Pamihuhuno nin paw pangyayari
Pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari
Sequencing events
Pi-ilgohan, pitototolan natatalakay Talk about
halita Salita word
Ilgohen,halite-en sabihin tell
mapakahal magpakasal To marry
manlinis maglinis To clean
mangan kumain To eat
mangayat kumagat To bite
minom uminom To drink
Narahuyo,nag-isapanta
Nabighani, namangha
To be amazed
mita, naglako pumunta To go
lumateng dumating To arrive
nanggawa gumawa To make
namuto pumutol To cut
Makilaban, punitihen, buntalen
makipaglaban To fight
itakel itali To tie
alawahanen umani To harvest
mananem magtanim To plant
mangaho mangaso To hunt
Mangona, manlapet
mangisda To fish
magdagaw maglaro To play
malimo matakot To fear, to be afraid
manginanawa huminga To breathe
matata mahulog To fall
Gah-gahen, Gah-gahan
kuskusin To rub
guluyen hilahin To pull
nowayo tumakbo To run
Labay totolen kahulugan meaning
ilarawan nailalarawan describe
31
HAWHALITA PARA HA MATH (Vocabulary for Math)
HAWHALITA PARA HA EDUKASYON NIN PAGPAPAKATAO (Vocabulary for Edukasyon Sa Pagpapakatao)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
kakhawan kalakasan strength
kakapeyan kahinaan weakness
kakayawan kakayahan ability
Mapangiri,mabibi-ihen
Pagkabukas palad, mapagbigay
charitable
katapatan katapatan sincerity
kahampatan kabutihan goodness
mahonol masunurin obedient
paggalang paggalang respect
Pama-alaga pagpapahalaga value
pananggap pagtanggap acceptance
Labi, panlalabi pagmamahal love
Kalinisan kalinisan cleanliness
Apo Diyos Diyos God
pantompel paniniwala belief
Pag-asa Pag-asa hope
karapatan karapatan right
Peso sign Simbolo ng pera Peso sign
omanen ulitin repeat
iholat isulat write
pamahan pagdagdag Addition
Nomiroy ampilalamohen
Mga bilang na pangdagdag
addends
Pamaw-a, pangwa pagkuha Taking away
Natila, nabalag naiwan left
Bawha-an bawasan minus
kapariho katumbas equal
Kapariho ha Katumbas sa Equal
Alwan kapariho Hindi katumabs Not equal
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
mamilang magbilang count
Bilang bilang number
Tukuyen, balayen tukuyin identify
Kulang miha Kulang ng isa One less
Pahanan miha Dinagdagan ng isa One more
Place value Kinalalagyan ng bilang
Place value
malake marami many
amo kaunti few
Mas a-amo Mas kakaunti Fewer than
Kabu-uan kabuuan Sum, total
Pi-agemen, pilamohen pagsamahin Putting together
Simbolo ha pamipahan Pananda ng pagdagdag
Plus sign
pilamohen pagsamahin Join
Pamaw-a pagbawas subtraction
Numiroy an baw-ahan Mga bilang na binabawasan
subtrahend
Numiro ya an ibaw-a Mga bilang na binabawas
subtrahend
natila Sagot sa pagbawas difference
Kasinlake nin Kasindami ng As many as
Pinakamayamo, pinakaaamo
pinakamaliit least
pikomparawen paghambingin compare
pinakamalhay pinakamalaki greatest
Loktawan ya pamilang
Palukso-lukksong pagbilang
Skip counting
kowalta pera money
Manintimos, bariya barya coins
Kowalta’y papel Perang papel Paper bills
32
pamimimiha Pagkabuklod-buklod
unity
pamitatambay pagtutulungan cooperation
umpisa panimula beginning
pinangibatan pinagmulan origin
Angka-ipakit naipapakita show
Pangimodilo, panuwaran
pagmomodelo modeling
pakikilamo pakikitungo dealing
Ka-alagaan kahalagahan importance
Ipabalay ipakilala Introduce
kalamo kabilang including
HAWHALITA PARA
HA PHYSICAL EDUCATION (Vocabulary for Physical Education)
HAWHALITA PARA HA ARALING PANLIPUNAN (Vocabulary for Araling Panlipunan)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Kaugali-an kaugalian custom
Kaugali-an kaugalian Habit, custom
Kaugalian, pamiminto-o,
Mga kaugalian traditions
Saw simbolo Mga sagisag symbols
Kaw kailangan Mga kailangan needs
Kapangyarian kapangyarihan power
Kalamo, kasapi, mimbro
kasapi member
Baryo, tribo pamayanan Village, community
Pamikakahalako, pamihohoma,
pamikakanayon
pagkakaiba difference
ikumpara ihambing comapre
Paminto-o pagtitiwala trust
peteg totoo true
kaptegan katotohanan truth
Kalaspotan, kabongkokan
Salita na hindi totoo A lie
limo takot fear
Ahe pamiintindihan Hindi pagkakaintindihan
misunderstanding
Ma-alaga mahalaga valuable
responsibilidad tungkulin responsibility
pagkamakabayan pagkamakabayan nationalism
Panlalabi ha kalikasan Pagmamalasakit sa kalikasan
Concern for environment
Kalikasan,palitpit kapaligiran environment
matontawo magulang parent
pamilya Mag-anak, pamilya family
sarili sarili oneself
Allo nin kapanganakan Araw ng kapanganakan
birthdate
nangyari nangyari happen
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
parti Parte, bahagi parts
Galaw, tige galaw movemenet
korti hugis shape
Maggalaw, mabige gumalaw To move
balansi balanse balance
I-alsa ilipat transfer
ipakit ipakita Demonstrate
Grupo grupo group
ipakit ipakita perform
Tuwaden, tuwaren gayahen
gayahin imitate
Makilako, makilamo makisali participate
Pa-oki pakaliwa Turn left
pawanan pakanan Turn right
Gaw gamit kagamitan materials
martsa Lakad patakda march
tokpaw lumundag jump
Nawini, lawini katawan body
Pa-abanti, pasulong Lakad pasulong Forward march
33
HAWHALITA PARA HA HEALTH (Vocabulary for Health)
HAWHALITA PARA HA MUSIKA (Vocabulary for Music)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
simbolo simbolo symbol
bosis boses voice
awara Paawit na salita chant
hukat sukat measurement
Matag-ay mataas High
Ma-aypa mababa Low
Pantonggen karomali
Pansamantalang tigil pause
manugtug Tumugtog To play instrument
tono tono tone
Kaputo, kagitna kalahati half
Bu-o buo whole
ipakit ipakita demonstrate
gitara gitara guitar
tunoy tono sound
painawa pahinga rest
kanta Awit, kanta Sing, song
Makhaw, mahokaw
malakas loud
Timpa, palakpak palakpak clap
Manginanawan palale
Hingang papasok inhale
Manginanawan palikol
Hiningang papalabas exhale
Makala, mabantel mabagal slow
Bilis,likhi bilis bilis
Malikhi, mabilis Mabilis na mabilis fast
pagkanta Pag-awit singing
SAMBAL
BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Hakit, masakit Sakit, karamdaman Sickness, disease
Maganday tanam Maayos na pakiramdam
Good health
Maganda ya tanam kalusugan health
amot lagnat fever
huka pagsuka vomit
Taka-en pagtatae diarhhea
Hip-on sipon colds
Bayagen, hakit ulo Sakit ng ulo Headache
Bot-o buto bone
Pilay, lumpo lumpo crippled
Animik, ma-aypa ya daya
anemya anemia
Ahe kakatuloy Mahirap makatulog insomia
kuto kuto lice
katat balat skin
daya dugo blood
puso puso heart
agtay atay liver
Burog aho Galis aso scabies
trangkaso trangkaso flu
kuyape pigsa boil
Pipi, ahe ka-ilgo pipi mute
Taka tuli tutuli Ear wax
34
HAWHALITA HA PAMASTANG (Question Words)
DAWDOGAL BOY DAWDIRIKSYON (Direction / Location)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Ibat ha, obat ha Mula sa from
Ha babo nin Sa ibabaw ng Ontop of
Ha hilong Sa ilalim under
Ha lale Sa loob inside
Ha botlay, ha bonak Sa gitana In the middle
Ha unahan Sa unahan At the front end(first)
Ha hoyotan Sa hulihan At the back end (last)
Ha tag-ay Sa iatas Up, above
bokot likuran back
Ha aypa Sa ibaba below
Bayri, baydi dito here
baydo doon there
Ha kagmang, ha kapaka
Kabilang bahagi Other side , far side
ha sa at
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Anya? Hino? Ano? What?
Makano? Kailan? When?
Ayri? Aydi? Saan? Where?
Anya? Ayri Alin? Which?
Hino? Sino? Who?
Anta?Enta? Bakit? Why?
Mani-onggno? Onggno?
Magkano?Ilan? How much?How
many?
35
HAWHALITA HALITA HA PAMATI BOY TAWTOBAY (Common Phrases)
SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH
Maganda’y mahambak, Maganda’y bayumboka
Magandang Umaga. Good morning.
Maganda’y ogti allo, ugtoy allo Magandang tanghali Good noon.
Maganda’y mahilem. Magandang hapon. Goof afternoon
Maganda’y yabi Magandang gabi. Good evening.
Kumusta kawo po? Ayri kawo emen? Kumusta po kayo? How are you?
Angkatowa akon mabalayan kata. Masaya akong makilala ka. Glad to meet you.
Hali, mag-ali hako’y na. Mita ako’y na.
O sige na/aalis na ako/paalam Goodbye
Mahampat po itaman Mabuti naman po. I am fine
Hikawo po?,Hapa hika? Kayo po?/ Ikaw? How about you?
Ayri ka mako? Saan ka pupunta? Where are you going?
Malighay ka-allowan. Maligayang kaarawan. Happy birthday.
Maligha’y pasko. Maligayang Pasko. Merry Christmas.
Maligha’y bayon Ta-on Manigong Bagong Taon Happy New Year
Maligha’y Kapistahan Masayang Kapiyestahan. Happy Fiesta.
36
Ayin Kona (Kwento nin : Johnson Cabangon- Principal-I
Poonbato & Nacolcol Elementary School, Botolan, Zambales
“Kaka, kaka, anta hay amot, bigla nanguran?, pastang ni Totoy.”Agka mag-
ispanta ta biyaya ba-in ni Apo Apang”, wani ni kaka. Helken mo noboka, main
tamon kona. Nag-ispanta hi totoy ha inilgo ni kaka.
Kinabokahan, ampanganti hi totoy nin kona piro ayin et. ”Kaka, kaka,
mahilem hana ayin et kona”. “Wamoyto ma-in tamon ma-ikakakan?, pastang
oman ni Totoy.“Manganti ka bay totoy”, tobay ni kaka kona.Kinamahileman,
wani kaka kongko, “Mangwa ka nin pambiyanan ta ma-in tan lakwen”.
Ha dogal ya nilako nawen ay malake ya anlompad.Hato ya dinakep
nawen. Aw abaw awod, ya biyaya ya inggawa konnawen.
Kinamahileman, magana’y pamangan ta malake hana ya kona ya ma-
ikakakan.
Ha Balah
Kwinto ni: Linda D. Gamboa-MT-I
(Baquilan Resettlement School-I, Botolan, Zambales)
No allo nin Sabado, hikayin mipapatel ay ampaglako ha balah. Gitan-
gitan ya i-ilbahan,kalamo ya aho, hi kaka, hi Poto,boy hi Nini ay ampaglako kayi
nin balah.
Peleg ampag-ilba, ampaliyo itaman hi Poto boy hi Nini. Manlapet itaman
hi kaka emen ma-in pangugtuhan. Manampaw hako nin kanen kadumali ta
emen pangawoto ay ikakan itaman.
Hay gana nawen mangan. Pangayari mangan malyo kayin kaganawan.
Pamurong nawen malinis hana ya aw i-ilbahan. Makapi-urong et nin ma-ikakan.
Ha Sabado oman mako kayi na et maliyo boy mag-ilba ha balah.
37
Hay Bakil Owaog
(Kwinto: Carol Saribay-T-I)
LAKAS High School, Lakas,Villar, Botolan, Zambales
Hay Owaog ay mihay dogal ha banowa nin Botolan. Dogal ya ampa-iriyan
nin kaw katutubo. Habayti ya dogal ya hati ay mabakil. Mihay allo, nag-ilgo hi
sister Siony, mihay madre, “kailangan tamon maglista nin aw anak ya mag-aral
ha an-ipaireng tamo’y iskwilawan. “Awo po sister”, wani Carol.
Kinamahambakan, hi Carol, hi Daisy, mihay manuro ya ampa-iri ha
Owaog, bot lowa’y anak ya lalaki ay nako ha mani bali-bali, emen maglista nin
aw anak ya mipag-aral. Tinanggap kayi itaman nin maayos nin balang bali ya
nilako nawen.Amo mabuyot, nag-ilgo hi Daisy, wana, “Ma-in tamo et lakwen
Kaka ya bali , kaya bongat ay madayo bayto.” “Ay hali lakwen tamo”, wani
Carol. Agko makwan ihipen ya hato’y madayo ay bapan dayo awod. Tatlo’y
matag-ay ya bakil ya inoli nawen bayo nawen na-abot ya lowa’y bali.
Panlomateng nawen bayro ay malake ya aw-anak ya ampagdagaw. Bana ta hay
bitil nawen ana ay pinanlaga kayi nin tatay nin hatoy aw-anak nin kamoti.
Pangayari nawen mangan ay naglista kayi ana nin ngalan aw-anak ya mipag-
aral. Ha pamurong nawen ay pinagtanan la kayi nin kamoti boy antak.
No pangno ka-irap moli bakil ay undo itaman kaparan mona-oy bana ta
pa-aypa ana. Panlomateng nawen ha bali nin ampa-iriyan nawen ay natanam
ko’y sobra’n pakil ko kaya bongat na-ihip ko ya aw-anak ya labay mag-aral
kaya midyo maliga ya puso ko maski’n pakil.
Hay Bakil Bangked
Kwinto ni: Anna Liza D. Sabian-IP Representative
(Brgy. Malomboy, Botolan, Zambales)
Mihay allo naka-ihip ya apat ya mitata-amigo nin mako ha bakil Bangked.
Hati ay makit ha barangay Moraza, Sitio Babayan. Malake ya kawkatutubo ya
ampa-iri bayri. Ampanggahak, ampananem pali, biga, loko boy hawha-a.
Maganda ya bakil. Puno nin kaw kayon bakil boy aw ayop, manok dikot, baoy
dikot boy uyha.
Kinamahileman ,nakalateng ya mitata-amigo, hili Bapa Sammy, Bapa
Tiwarik, Indon Maybot boy, Indon Aray. Namastang hila ha mihay Tu-a no
pangno mi-abot ha bakil nin Bangked.
Wanan hatoy tu-a, diritsuhen moyo ba-in ya hapa, biha muli kawo ha
gahak ta bayo lumuhan kawo oman ha hapa ya panay bato.
Tinombay hi Bapa Sammy, “Tata, pwidi nayi nin lamowan mo kayi?”
38
“Awo”, tobay nin hatoy tu-a.Kaya nihohono hilayna palako ha bakil. Ha
daan malake ya mawmatuynong ya kayo boy manok dikot ya ampangkati boy
ampamokahig. Ha hapa malake ya biyay ya bato ya ma-in emen ginto ha babo.
Nag-ispanta hila. “Anta, malake ya ginto bayri?”, wani tata. “Agkawo ta madilaw
kitamo”, wana et.
Ha kapakilan, napainara hilapon ha lubot hapa ya maamey. Ha
pama-inawa napatagan ni Indo Sammy ya emen intanem ya bawbagoyboy, hati
baytoy ang gaw-en kali nin tambo. Ha katowa-an na, pinagbobolyawan na ya
lawlamo na. Angggan nagyayamon hilayna nin Bagoyboy ta i-urong la.
Kinabokahan norong hilayna ha bali la nin maligha ta ma-in hilayna nin
gaw-en kalin tambo ya ilako la ha pistan banowan Botolan.
Pamako ha Pinatubo
(Kwinto Ni Roberto P. Cosme- IP Elder)
Barangay Villar, Botolan, Zambales)
Hin nakaraan ya buwan nin Abril 20, 2017 ay naglako kayi ha bakil nin
Pinatubo ya an ingaten nawen bali nin Apo Namalyari. Pirmi kayin ampako di
paibat ha Loob-Bunga, Botolan, Zambales. Hay bawen nawen ay nawoto ya ha-
a, ahin boy boya. Malawang ya kapati-an anggan ha aypa nin Pinatubo. Di ha
po-on o aypa nin Pinatubo ay malake ya malenge moy tunoy nin mawmanok-
manok, mawmanok-dikot, baboy-dikot ya ampikakamat ya ampanikap
pawpamangan la. Bayri ay maginem, pagkalay-ep boy hay nakem ko ay
angkalele ta agnawen et na-abot ya tuktok nin Pinatubo.
Pagkaligha nawen hin na-abot nawen ya tuktok ya an ingaten nin “Mount
Pinatubo Crater”. Hay ihip nawen ay agnawen nin ma-abot, pero napagtiyagaan
nawen. Natamolawan nawen ya Pampanga, Tarlac boy dagat nin Tsina.
Hay gana nawen ta di awod konnawen ha Zambales ay ma-ari makit ya
mawmaganda’y dawdogal. Pan-omaypa, inilgo nawen ha pawpatel no labay lan
makit ya dawdogal ya maganda, moli hila ha Piantubo. Matamolawan lay na ya
kagandawan dogal. Pa-ibat hinhato, malake hana ya tawtawo ya ampaglako ha
Pinatubo.
Maligha kayi ta angkabiyan alaga boy angka-alagaan hana nin maayos
ya Pinatubo.
39
Hi Mariya
(Kwinto ni: Maribel M. Dela Cruz-Teacher-Teacher-I)
San Juan elementary School, San Juan, Botolan,Zambales
Hi Mariya ay taga baryo nin San Juan Botolan . Allo-allo ay ampaglako hi
Mariya ha Mayamban, mihay sityo nin San Juan. Halos sa-ulado nay na ya
daan. Tanda na no ongnoy patiko , ongnoy pu-on kato boy lomboy ya angkakit
na .
Ha Mayamban, ampamaliyan ya tatay ni Mariya. Bana ha mahipeg yay
anak, antambayan nay tatay nan mananem kamoti boy tubo kalamo na hi kaka
na Holyo.
Hay pananem ay alwan ma-irap para konla, ta anggaw-en lan
dagaw.Ampikakamat hilan manaphon kamoti ha taw tubling. Lomateng
mahilem ay mowako hilay na et morong. No ma-in aral ay aghila
ampakatambay ha paliyan ta wana ni tatay na ay aghila magpalta boy mag-
aral hilan mahampat ta emen lano ay ma-in hilan maganday tarabaho.
Hapa-eg ay ha Mayamban hana ampa-iri hi Mariya. Allo-allo yay na et
ampowako baydo ha dati nan pagdaanan hinhato,piro alwan para makon
mananem kamoti boy tubo no alwan para mananem nin karunungan ha aw-
iskwila na ta miha yaynay ma-istra.