66

Manulat Tamoy Na - sil.org · (Ito ang mga sangkap sa paggawa ng suman: malagkit, niyog, asin at dahon na pambalot.) Giyah 6: Panulat nin Malhay ya Litra Ha panulat nin Sambal Botolan,

  • Upload
    others

  • View
    15

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Manulat Tamoy Na Panlekan Panulat nin

Sambal Botolan

(A Guide in Writing Sambal

Botolan Language)

Botolan Sambal Spelling Guide

MANULAT TAMOY NA

Panlekan Panulat nin Sambal Botolan

First Edition, 2017

Management Staff

Arnold C. Montemayor, M.Ed. Regional IPED Focal Person

Elizabeth M. Perfecto, Ed.D.

CLMD Chief

Malcolm S. Garma, CESO V Director

DepEd Region-III

Training Workshop Team:

CHITSE MAGASPAG, M.A. Language and Education Consultant

LEVI CIRILO CRUZ, M.A.

TAP Language Documentation Specialist

MANSUETO CASQUITE, M.A. Independent Consultant

MARCIANA E. RAMOS

TAP Language Development Specialist

ROGER STONE, M.A.

SIL Philippines, Linguist

RYN JEAN FE V. GONZALES SIL Langauge Assessment Specialists

XINIA SKOROPINSKI, M.A. SIL Co-Coordinator for Language, Education and

Development in the Philippines

DEPARTMENT OF EDUCATION – Region 3 City of San Fernando, Pampanga

SIL PHILIPPINES PO Box 2270 CPO

1099 Manila

These materials are the intellectual property of the Ayta Mag-Indi communities, Department of

Education and SIL Philippines but permission is granted for use or adaptation by any individual or

organization, provided that the owners are acknowledged and that the materials are not sold for

profit.

MANULAT TAMOY NA Writers

CAROL D. SARIBAY

T-I, LAKAS High School

Villar, Loob Bunga, Botolan,

Zambales

LINDA D. GAMBOA

MT-I Baquilan Resettlement

School-I, Baquilan

Resettlement Area, San Juan,

Botolan, Zambales

FE D. BALBIN

Tribal Chieftain & LAKAS

Chairperson

LAKAS Villar, Botolan, Zambales

ROBERTO P. COSME

IP ELDER

Villar, Loob,Bunga, Botolan,

Zambales

Rita Opo

Social Woer

JOYCE D. LIM

T-I Bihawo Elementary School

Bihawo, Botolan, Zambales

as, Porac, Pampanga

ANALIZA D. SABIAN

IP Leader

Malomboy, Botolan,

Zambales

MARIBEL M. DELA CRUZ

T-I San Juan Elementary

School San Juan, Botolan,

Zambales

PEPITO P. COSME

IP ELDER LAKAS Villar,

Botolan, Zambales

ELIZABETH B. DELOS SANTOS

T-I, Baquilan Resettlement

School-I

Baquilan Resettlement Area, San

Juan, Botolan Zambales

RONALD A. DELA CRUZ

T-I Asian Development Bank

Spouses Association Ayta

School , Iba, Zambales

With assistance from the DepED Staff

JOY P. CORTEZ NIDA BLANCA L. FISCO

Senior Education Program Specialist AP Education Program Supervisor

Division IPED Focal Person

JOHNSON E. CABANGAN Principal-I Division IPED Alternate Focal Person

Illustrators:

George P. Gamboa

SIL International Illustrations

Republic of the

Philippines

DEPARTMENT OF

EDUCATION

REGION III

Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga

Website: www.deped3.net + Email: [email protected] + Telefax:

(045) 961-7825

MESSAGE

Department of Education Region III

SCHOOLS DIVISION OF ZAMBALES

IBA, ZAMBALES

ACKNOWLEDGEMENT

Hikayi ya aw-ayta ni Botolan ay leseb ya nakem nin ampasalamat boy ampamalay ha tawtawo’y nag-in katambay ha pamu-o boy pami-aep nin katandaan ni kawkatutubo tungkol ha Katutubong Katandaan boy Kultura.

Koy Apo Namalyari, ya namalsa nin kaganawan boy taw tawo ha babon lota. Hay mawmanuro boy tawtawo ha Departamento nin Edukasyon, ha Rehiyon III, kalamo nin Dibisyon ni Zambales ha pamikimiha nin komunidad, tawtua boy mawmanuro ha kawkomunidad nin Ayta Botolan ya nangipakit nin katibayan boy pamitalaga la nin sarili para ha kinabukahan nin aw-anak ha komunidad.

Ha grupo nin SIL, ha tiknikal ya pagsuporta ha pangalalay boy pangwa nin dawdatus, panambay ha pamiki-ilgo, pamikilamo boy panggawa nin disisyon no pangno ihulat ya haw halita tamo. Malake ya salamat po!!!

Table of Contents Alpabitu boy Ortograpiyan Sambal Botolan .............................................................................................. 1

Paunan Halita sa Sambal Botolan .......................................................................................................................... 1

Paunan Halita ha Panulatlat Sambal Botolan ......................................................................................................... 5

Introduction to Sambal Botolan Orthography ....................................................................................................... 9

Law Litra nin Sambal Botolan ................................................................................................................. 13

Hay Alpabito nin Sambal Botolan ........................................................................................................... 15

Listaan nin Haw Halita ............................................................................................................................ 18

Parti nin Nawini (Parts of the Body) ............................................................................................................... 18

Maw Mimbro nin Pamilya (Members of the Family) ..................................................................................... 18

Kaw katambay Ha Komunidad (Community Workers) ................................................................................... 19

Baw Bagay (Common Objects) ....................................................................................................................... 19

Aw Ayup (Common Animals) .......................................................................................................................... 21

Taw Tanêm (Common Plants)......................................................................................................................... 21

Daw Dogal ha Bali, Iskwilawan boy Komunidad (Common places in the House, School, and Community) .. 22

Kaw Kanayon et ya Baw Bagay (Other Common Nouns)................................................................................ 23

Kaw Kulay (Colors and Color Qualifiers) ......................................................................................................... 24

Haw Hugis (Shapes) ........................................................................................................................................ 24

Daw Dadêp boy Lasa (Smell and Taste) .......................................................................................................... 24

Naw Numiro (Numbers from 0 to 100) .......................................................................................................... 24

Haw Halita panukat (Measurement Words and Expressions) ........................................................................ 26

Kanayon et ya Aw Ilgo Ha Adjective (Other Common Adjectives) ................................................................ 27

Halita Ha Oras (Time Concepts) ...................................................................................................................... 28

Aw Allo Ha Mihay Dominggo (Days of the Week) .......................................................................................... 28

Baw Buwan Ha Mihay Taon (Months of the Year) ......................................................................................... 28

Paw Pana-on (Weather Conditions) ............................................................................................................... 29

Aw Ilgo nin Galaw (Verbs)............................................................................................................................... 29

Haw Halita para sa Filipino boy English (Vocabulary for Filipino and English Subjects) ................................ 30

Haw Halita Para sa Math (Vocabulary for Math) ........................................................................................... 31

Haw Halita para sa Edukasyon sa Pagpapakatawo (Vocabulary for Edukasyon sa Pagpapakatao) ..................

Haw Halita para ha Araling Panlipunan (Vocabulary for Araling Panlipunan) ...................................................

Haw Halita para ha Physicial Education (Vocabulary for Physical Education) ....................................................

Haw Halita para ha Musika (Vocabulary for Music) ..........................................................................................

Haw Halita para ha Health (Vocabulary for Health) ..........................................................................................

Haw Halita Ha Pamastang (Question Words) .....................................................................................................

Daw Dogal boy Diriksyon (Direction/Location) ..................................................................................................

Haw Halita Ha Pamati boy Taw Tobay ................................................................................................................

Aw- Istorya .........................................................................................................................................................

9

Paw pamamaraan Panulat ha Sambal Botolan

Hay Sambal Botolan ay ampanggamit nin 20 ya litra ay ambo-u-en nin 15 katinig boy 5 patinig.

Hay panalahtah ni kaw katinig ha Sambal Botolan ay kapariho ha halita Filipino. Hati ya haw halita ya

ma-in katinig:

B b – baya (charcoal on fire)

D d – dikot (grass)

G g – gigang (spider)

H h - ha-a (banana)

K k – kaging (bat)

L l – lapa (gabi)

M m – manok (chicken)

N n – nebneb (chest)

NG ng – ngipen (tooth)

P p – pahinga (frog)

R r – radyo (radio)

S s – suso (snail)

T t – talom (eggplant)

W w – waweng (forehead)

Y y – yawo (arrow)

Hay panalahtah nin paw patinig ha Sambal Botolan aykapariho ha panalahtah nin paw patinig ha

Sambal Botolan pwira bungat ha litran e ya antalahtahen kaparihon wen ha Ilokano. Hati ya haw

halita ya ma-in patinig.

A a – aya (ant)

E e – eyat (root)

I i – ikoy ( tail )

Oo – okoy (egg)

U u – uhay

Para ha paw patinig ya ma-in makara ya tunoy ay an-ihulat nin loway bisis.

Alimbawa:

deem ( dark)

leem (cloud)

dee (string of guitar)

teek (deaf, ear)

daan ( road)

baan (isn’t it)

boo (variety of bamboo)

10

Giyah ha Taman Paraan ha Panulat Sambal Botolan

Giyah 1: Katinig ya Glottal stop

Hay pagtegen ha paghalita ay an-ingaten ha English nin glottal stop.

(a) Hay glottal stop ya anti ha pigitna-an ninkatinig boy patinig ay an-ihulat nin ma-in gitling.

Alimbawa:

da-an (old)

ha-a (banana)

la-ab (loud cry)

le-ey (neck)

to-ol (knee)

(b) Hay glottal stop ya anti ha pigitna-an nin loway patinig ya alwan magkapariho ay an-ihulat nin

ma-in gitling pwira do ha ma-in makara ya tunoy ha unawan nin halita.

Alimbawa:

ba-in (that)

ha-in (that)

ma-in (there is/are)

pa-en (bait)

gi-ek (thresh)

ta-en (fish trap)

Pwira:

aem ( share food using one plate)

aep ( organize)

(c) Hay glottal stop ya anti ha pigitna-an nin katinig boy patinig ay an-ihulat nin ma-in gitling.

Alimbawa:

tag-ay (up/height)

hal-ak ( symbol used in upland farming)

beg-ang (molar)

pag-ong (turtle)

bot-o (seed, bone)

(d) Hay glottal stop ya anti ha pigitna-an nin unlapi ya mag, nag boy pag boy salitang ugat ya

ampag-umpisa ha patinig ay an-ihulat nin ma-in gitling.

Alimbawa:

mag-ilba ( to wash)

man-angaw (to cry)

pag-ilgo (speak)

(e) Hay glottal stop ya anti ha huyotan nin halite ay an-ihulat nine men kudlit ha patinig ya anti

ha huyotan.

Alimbawa:

ayâ (ant)

bigâ (gabi)

Giyah 2: Patinig ya /E/

Hay panalahtah nin taw titik ya /a/, /i/ boy /o/ ha Sambal Botolan ay kaparihon panalahtah ha Filipino.

Hay panalahtah nin titik /e/ ha Sambal Botolan ay kaparihon panalahtah nin /e/ ha halita ni Ilokano ya

11

wen.

elek (snore)

ngipen (tooth)

ebeng (thin)

ahem (sour)

Giyah 3: Katinig ya /H/

Hay litran /h/ ay anggamiten ha kanayon ya halita ya ampagyari ha pawpatinig ya pwidin lapi-an

emen makabu-o ni panibayoy halita.

Alimbawa:

ipeh (cockroach) ipeh+en= ipehen(to be infested by cockroaches)

gahgah (brush) gahgah+an= gahgahan (to brush )

pehpeh (lemon) pehpeh+en=pehpehen (to squeeze)

balah (river) balah+en=balahen (to make the river dry in order to get the

fish in it

Giyah 4: Indam ya Halita

(a) Ha kawkatinig ya ahe masyadon anggamiten ha hawhalita ha Sambal, diritsahan yan an-edamen.

Alimbawa:

Manuel L. Quezon

Facundo

Cagayan de Oro

Xavier

Malacañang

(b) Para ha hawhalita o tirminolohiyay anggamiten ha bawbayoy gamit bilang ha cellphone,

Xerox, chemotheraphy, CT scan, boy kanayon et ya kaparihon hawhati , ay ahe anhagilyan o

ambayuwen ha anyo nin panulat.

(c) Ha panulat nin ngalan ni allo boy buwan, hay anggamiten ya pamamaraan nin Sambal Botolan.

Alimbawa:

Dominggo (Sunday)

Wibis (Thursday)

Iniro (January)

Siptimbri (September)

(d) Hay hawhalita ya indam ha English boy Filipino ya pirmin anggamiten ha Sambal ay an-ihulat

no pangno manulat ya Sambal.

bolpin (bolpen)

radyo (radyo)

lapis (lapis)

panyo (handkerchief)

kutsara (spoon)

Giyah 5: Taw tanda ha Panulat

12

Hay tawtanda ya anggamiten ha Sambal Botolan ay kapariho ha Filipino.

(a) (.) Tuldok – hati ay anggamiten ha huyotan nin pangungusap, ampag-istorya o

ampangihugo.

Alimbawa:

Hay anak ay ampahan libro.

(Nagbabasa ng aklat ang bata.)

Toto , mangahoy ka pon lanum.

(Toto, umigib ka muna ng tubig.)

(b) (?) Tandang pananong – hati ay anggamiten ha huyotan nin pangungusap ya ampamastang.

Alimbawa:

Makano ka mog-ali?

(Kailan ka aalis?)

Ono sa ya ngaran mo?

(Ano’ng pangalan mo?)

(c) (!) Tandang Padamdam – hati ay anggamiten no ampangipakit nin matindi ya angkatanam

ha nakem alimbawa nalimo, nalimwan, ampamahang o bapan ligha.

Alimbawa:

Awteh! Ma-in nangeret kongko.

(Awteh! May nangurot sa akin.)

Awteh! Ma-in utan!

(Awteh! May sawa!)

(d) ( “ ” ) Panipi – anggamiten ha panulat nin pami-i-ilgo nin tawo.

Alimbawa:

Wana ni nanay ko, “Agka nagtala-an no yabi.”

(Ang sabi ni nanay, “Wag kang laging naglalakad tuwing gabi.”)

(e) ( , ) Kuwit – anggamiten ha pamihiyay ni haw halite.

Alimbawa:

Manaliw kan taba, toyo, paminta boy ahin.

(Bumili ka sa tindahan ng mantika, tuyo, paminta at asin.)

( f) ( : ) Tutuldok – anggamiten no ma-in lowa o malake et ya halita ya pamiha-miha.

Alimbawa:

Habayti ya rawrikado ha panggawa nin human: maraliket, ungot, ahin boy bolong ungot ya pamotot.

(Ito ang mga sangkap sa paggawa ng suman: malagkit, niyog, asin at dahon na pambalot.)

Giyah 6: Panulat nin Malhay ya Litra

Ha panulat nin Sambal Botolan, hay panggamit ni malhay ya litra ay emen simpri ha giyah ha

panggamit nin English boy Filipino. Anggamiten simpri nin malhay ya litra ha umpisa nin pangungusap.

Alimbawa:

Hay dolo na ay bayo.

(Bago ang damit niya.)

13

Anggamiten simpri ya malhay ya litra ha umpisa nin ngalan nin tawo, dogal, allo, buwan boy kanayon

et.

Alimbawa:

Toto

Palis

Lunis

Marso

Anggamiten simpri ya malhay ya litra ha panulat nin pamagat nin libro, tula, istorya boy pangyayari.

Alimbawa:

Hay Bayoy Pilipino (The New Filipino)

Pistan Ina Po-onbato (Feast of Ina Po-onbato)

Hay Bakil Pinatubo ( The Mount Pinatubo)

Giyah 7 : Contraction

No ampa-ipeken ya loway halita ay anggaw-en bayti nin mihay halita .

Alimbawa:

habayto = hayto (iyon)

tamo nin = tamon (tayong)

hila nin = hilan (silang)

wana ni = wanin ( sabi ng )

alwa nin = alwan (hindi)

Hay makara boy ma-ipek ya halite ay parihon ay parihon anggamiten.

Alimbawa:

hana = ana (na)

hako = ako (ako, ko)

Introduction to Basic Grammar

I. Markers boy Clause Structure

Tatloy halita ya anggamiten ya pampirsonal boy pang-impirsonal ha Sambal Botolan.

1 2 3

A ya (ang) na, ka (ng) ka (sa)

B hi (si) ni (ni) koni, koy (kay)

Hay ya ay anggamiten ha pamabalay nin baw bagay, dogal boy pangyayari.

Alimbawa:

Malawang ya bakil.

malawak 1 gubat-(topic)

‘Malawak ang gubat.’

14

Hay hi ay anggamiten ha pamabalay nin tawo.

Alimbawa:

Maganda hi Linda

maganda 1 Linda

‘Maganda si Linda.’

Hay ya boy nin ay anggamiten ha pambalay nin bagay, dogal boy pangyayari ya antukoyen.

Alimbawa:

Malhay ya bali nin lalaki.

malaki 1 bahay 2 lalaki.

‘Malaki ang bahay ng lalaki.’

Nangan ya bake nin ha-a.

Kumain 1 unggoy 2 saging.

‘Kumain ang unggoy ng saging.’

Kinan nin bake ya ha-a.

Kinain 2 unggoy 1 saging.

‘Kinain ng unggoy ang saging.’

Nangan hi Toto nin human.

Kumain 1 Toto 2 suman

‘Kumain si Toto ng suman.’

Kinan ni Toto ya human. Kinain 1 Toto 2 suman.

‘Kinain ni Toto ang suman.’

Hay ha ay anggamiten ha pamabalay ni bagay ya tinanggap, pinambyanan o inggawa boy nin dogal o

dogal nin pinambyanan, pinangibatan o nilako.

Alimbawa:

Inggawa ni Toto ya kona ha aho.

Ibinigay 2 Toto 1 ulam 3 aso.

‘The viand was given by Otò to the dog.’

Impatong ni Toto ya libro ha lamisa.

Inilagay 2 Toto 1 libro 3 mesa.

‘Toto put the book on the table.’

Hay koni ay anggamiten ha pamabalay nin tawo ya ambyanan o ampananggap nin bagay.

Alimbawa:

Inggawa ni Toto ya bulaklak koni Nini.

Nagbigay 1 Toto 2 bulaklak 3 Nini.

‘Toto gave a flower to Nini.’

‘Toto gave Nini a flower.’

15

2. Halita ya anggamiten ha Ampanukoy nin Malake boy Para ha Pawpastang

A. Hay aw ay an-ipahan ha unawan nin halita ya ampag-umpisa ha patinig emen ipakit ya halita ay

malake-an. Anggitlingan ha pigitna-an nin aw boy salitang ugat.

Alimbawa:

aw-abaw (mga salagubang)

aw-etak ( mga itak)

aw-ipeh (mga ipis)

aw-oyap (mga bugtong)

aw-uyha (mga usa)

B.Ha halita ya ampag-umpisa ha katinig, angkopyahen ya unan litra nin salitang ugat boy ampahanan

nin aw.

Alimbawa:

bawbaka (mga baka)

dawdamuwag (mga kalabaw)

kawkeren (mga kaldero)

mawmanok (mga manok)

tawtawo ( mga tao)

A. Hay nayi ay ampangipatanda nin pastang.

Inggawa nayi ni Toto ya baw bulaklak koni Nini?

Nagbigay tanong 1 Toto 2 plural bulaklak 3 Nini? ‘Did Toto gave (some) flowers to Nini.’

3. Hawhalita ya anggamiten ha Pamastang

Hino (Sino)

Alimbawa:

Hino ya nanay mo?

(Sino ang nanay mo?)

Anya (Ano)

Alimbawa:

Anya ya ngalan mo?

(Ano ang pangalan mo?)

Ayri (Saan)

Alimbawa:

Ayri ka mako?

(Saan ka pupunta?)

Makano (Kailan)

Alimbawa:

Makano ka murong?

(Kailan ka uuwi?)

Mani ungno (Magkano / Ilan)

Alimbawa:

Mani ungno ya dolo mo?

(Magkano ang bili mo sa damit?)

Ungno ya pawpatel ?

16

(Ilan kayong magkakapatid?)

Pangno (Paano)

Alimbawa:

Pangno ka ampanluto kanen?

(Paano ka nagsasaing?)

4. Pawpanghalip

Unan Grupo

Mihawan

Singular

Malake-an

Plural

1st person

inclusive - Kitamo/hitamo

(táyo)

1st person

exclusive

hiko (akó) hikayi (kamí)

2nd person ka, hika

(ka, ikáw)

hikawo (kayo)

3rd person hiya (siyá) hila (silá)

Pangalawan Grupo

Mihawan

Singular

Malake-an

Plural

1st person

inclusive -

tamo(nátin)

1st person

exclusive

ko (ko) nawen

(namin)

2nd person mo (mo) moyo (ninyó)

3rd person na (niya) la (nilá)

17

Pangatlon Grupo

Mihawan

Singular

Malake-an

Plural

1st

person

inclusive

-

kontamo

(sa átin)

1st

person

exclusive

ikon

ko/ikongko

(sa akin)

ikon

nawen/konnawen

(sa ámin)

2nd

person

Ikon mo/

komo

(sa iyó)

Ikon moyo/

komoyo

(sa inyó)

3rd

person

Ikon na/

kona

(sa kaniyá)

Ikon la/ konla

(sa kanilá)

18

Tuntunin para sa Tamang Paraan ng Pagsulat ng Sambal Botolan

Tuntunin I: Ang Katinig na Glottal Stop

Ang antala sa pagsalita o impit na tunog ay tinatawag sa English na glottal stop.

(a) Ang glottal stop na nasa pagitan ng katinig at patinig ay isinulat na mayroong gitling.

Halimbawa:

da-an (luma)

ha-a (saging)

la-ab (palahaw)

le-ey (leeg)

to-ol (tuhod)

(b) ang glottal stop na nasa pagitan ng dalawang patinig na hindi magkapareho ay isinusulat ng may

gitling, maliban doon sa mga may mahabang tunog sa simula ng salita.

Halimbawa:

ba-in (yan)

ha-in (yan)

ma-in (meron)

pa-en (pain)

gi-ek (giik)

ta-en (pain)

Maliban:

aem ( magsalo )

aep ( iayos)

( c ) Ang glottal stop na nasa pagitan ng katining at ng patinig ay isinusulat ng may gitling.

Halimbawa:

tag-ay (taas)

hal-ak ( tanda, pananda sa lugar na gagasakan)

beg-ang (bagang)

pag-ong (pagong)

bot-o (buto)

(d) Ang glottal stop na nasa pagitan ng unlaping mag, nag, at pag at ng salitang ugat na nagsisimula

sa patinig ay isinusulat na mayroong gitling.

Halimbawa:

mag-ilba ( maglaba)

man-angaw (umiyak)

19

pag-ilgo (magsalita)

(e) Ang glottal stop na nasa hulihan ng salita ay sinusulat na parang kudlit sa itaas ng huling patinig.

Halimbawa:

ayâ (langgam)

bigâ (gabi)

Tuntunin 2: Ang Patinig na /E/

Ang pagbigkas ng mga titik na /a/, /i/, at /o/ sa Sambal Botolan ay katulad din ng pagbigkas nito sa

Filipino. Ang pagbigkas ng titik /e/ sa Sambal Botolan ay katulad ng pagbigkas ng titik /e/ sa salitang

(wen)sa wikang Ilokano.

elek (hilik)

ngipen (ngipen)

ebeng (payat)

ahem (maasim)

Tuntunin 3: Ang Katining na /H/

Ang letrang /h/ ay ginagamit sa ilang pagkakataon sa mga salita sa nagtatapos sa mga patinig na

maaaring lapian upang makabuo ng panibagong salita.

Halimbawa:

ipeh (ipis) ipeh+en= ipehen (ipisin)

gahgah (isis) gahgah+an= gahgahan (is-isan )

pehpeh (dalayap) pehpeh+en=pehpehen (pigain)

balah (ilog) balah+en=balahen (patuyuin ang ilog upang makuha ang mga isda)

Tuntunin 4: Mga Hiram na Salita

(a) Sa mga katinig na hindi gaanong ginagamit sa mga salita sa Sambal, tuwiran natin itong hinihiram

gaya ng sumusunod:

Halimbawa:

Manuel L. Quezon

Facundo

Cagayan de Oro

Xavier

Malacañang

(b) Para sa mga salita o terminolohiyang ginagamit sa mga bagong kagamitan tulad ng cellphone,

laptop, Xerox, chemotherapy, CT scan at kahalintulad ng mga ito, hindi pinapalitan o binabago ang

anyo sa pagsusulat ng mga ito.

20

(c) Sa pagsusulat ng pangngalan ng araw at buwan, ginagamit ang pamamaraan ng pagbaybay ng mga

Sambal Botolan.

Halimbawa:

Dominggo (Linggo)

Wibis (Huwebes)

Iniro (Enero)

Siptimbri (Setyembre)

(d) Ang mga salitang hiram sa English at Filipino na palagiian nang ginagamit ng mga Minamanwa ay

isusulat sa paraan kung paano sumulat ang mga Sambal Botlan.

Halimbawa:

bolpin (bolpen)

radyo (radyo)

lapis (lapis)

panyo (panyo)

kutsara (kutsara)

Tuntunin 5: Mga Pananda sa Pagsusulat

Ang mga pananda na ginagamit sa Sambal Botolan ay katulad din ng sa Filipino.

(a) ( . ) Tuldok (period) - ito ay ginagamit sa dulo ng pangungusap o pahayag na nagkukuwento o

pagbibigay ng utos.

Halimbawa:

Hay anak ay ampahan libro.

(Nagbabasa ng aklat ang bata.)

Toto , mangahoy ka pon lanum.

(Toto, umigib ka muna ng tubig.)

(b) ( ? ) Tandang Pananong (question mark) - ito ay ginagamit sa dulo ng pangungusap o pahayag na

nagtatanong.

Halimbawa:

Makano ka mog-ali?

(Kailan ka aalis?)

Anyay ngalan mo?

(Anong pangalan mo?)

(c) ( ! ) Tandang Padamdam (exclamatory point) - ito ay ginagamit sa dulo ng pahayag katulad kung

ang kaibigan mo ay natakot, nagulat, nagalit, or sobrang saya.

Halimbawa:

21

Awteh! Ma-in nangeret kongko.

(Awteh! May nangurot sa akin.)

Awteh! Ma-in utan!

(Awteh! May sawa!)

(d) ( “ ” ) Panipi (quotation marks)

- ginagamit sa pagsusulat ng pag-uusap ng mga tao.

Halimbawa:

Wana ni nanay ko, “Agka nagtala-an no yabi.”

(Ang sabi ni nanay, “Wag kang laging naglalakad tuwing gabi.”)

(e) ( , ) Kuwit (comma) - ginagamit sa paghihiwalay ng mga salita.

Halimbawa:

Manaliw kan taba, toyo, paminta boy ahin.

(Bumili ka sa tindahan ng mantika, tuyo, paminta at asin.)

(f) ( : ) Tutuldok (colon) - ginagamit kapag mayroong dalawa o higit pang mga salitang nakatala nang

paisa-isa.

Halimbawa:

Habayti ya raw rikado ha panggawa nin human: maraliket, ungot, ahin boy bolong ungot ya pamotot.

(Ito ang mga sangkap sa paggawa ng suman: malagkit, niyog, asin at dahon na pambalot.)

Tuntunin 6: Pagsulat sa Malaking Titik

Sa pagsusulat sa Sambal Botolan, ang paggamit ng malaking titik ay katulad din ng tuntunin sa

paggamit nito sa English at Filipino. Ginagamit rin ang malaking titik sa simula ng pangungusap.

Halimbawa:

Hay dolo na ay bayo.

(Bago ang damit niya.)

Ginagamit din ang malaking titik ang simula ng tanging pangalan ng tao, lugar, araw, buwan at iba

pang mga tanging ngalan.

Halimbawa:

Toto

Palis

Lunis

Marso

22

Ginagamit din ang malaking titik sa pagsusulat ng pamagat ng aklat, tula, kwento at pangyayari.

Halimbawa:

Hay Bayoy Pilipino (The New Filipino)

Pistan Ina Po-onbato (Feast of Ina Po-onbato)

Hay Bakil Pinatubo ( The Mount Pinatubo)

Tuntunin 7: Contrcation

Kapag pinapaikli natin ang dalawang salita ay ginagawa natin itong isang salita.

Halimbawa:

habayto = hayto (iyon)

tamo nin = tamon (tayong)

hila nin = hilan (silang)

wana ni = wanin ( sabi ng )

alwa nin = alwan (hindi)

Ang mahaba at maikling salita ay parehong ginagamit.

Halimbawa:

hana = ana (na)

hako = ako (ako, ko)

Introduction to Basic Grammar:

1. Markers at Clause Structure

Tatlong salitang ginagamit na pampersonal at pang-impersonal sa Sambal Botolan.

1 2 3

A ya (ang) na, ka (ng) ka (sa)

B hi (si) ni (ni) koni, koy (kay)

Ang ya ay ginagamit sa pagpapakilala ng mga bagay, lugar at pangyayari.

Halimbawa:

Malawang ya bakil.

malawak 1 gubat-(topic)

‘Malawak ang gubat.’

Ang hi ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao.

Halimbawa:

Maganda hi Linda

23

maganda 1 Linda

‘Maganda si Linda.’

Ang ya at nin ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay, lugar at pangyayari na tinutukoy.

Halimbawa:

Malhay ya bali nin lalaki.

malaki 1 bahay 2 lalaki.

‘Malaki ang bahay ng lalaki.’

Nangan ya bake nin ha-a.

Kumain 1 unggoy 2 saging.

‘Kumain ang unggoy ng saging.’

Kinan nin bake ya ha-a.

Kinain 2 unggoy 1 saging.

‘Kinain ng unggoy ang saging.’

Nangan hi Toto nin human.

Kumain 1 Toto 2 suman

‘Kumain si Toto ng suman.’

Kinan ni Toto ya human.

Kinain 1 Toto 2 suman.

‘Kinain ni Toto ang suman.’

Ang ni ay ginagamit sa pagpapakilala ng taong tinutukoy.

Halimbawa:

Makodpaw ya habot ni Berto.

makapal 1 buhok 2 Otò.

‘Berto has thick hair.’

Ang ha ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay o bagay na tinanggap, pinaglagyan o ibinigay; at ng

lugar o lugar na pinaglagyan, pinanggalingan o pinuntahan.

Halimbawa:

Inggawa ni Toto ya kona ha aho.

Ibinigay 2 Toto 1 ulam 3 aso.

‘The viand was given by Otò to the dog.’

Impatong ni Toto ya libro ha lamisa.

Inilagay 2 Toto 1 libro 3 mesa.

‘Toto put the book on the table.’

24

Ang koni ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao na binigyan o tumanggap ng isang bagay.

Halimbawa:

Inggawa ni Toto ya bulaklak koni Nini.

Nagbigay 1 Toto 2 bulaklak 3 Nini.

‘Toto gave a flower to Nini.’

‘Toto gave Nini a flower.’

2. Salitang Ginagamit sa Pagsasaad ng Marami at Para sa mga Katanungan

A. Ang aw ay idinadagdag sa unahan ng salitang nagsisimula sa patinig upang ipakita ang salita ay

maramihan. Ginigitlingan ang pagitan ng aw at salitang ugat.

Halimbawa:

aw-abaw (mga salagubang)

aw-etak ( mga itak) aw-ipeh (mga ipis)

aw-oyap (mga bugtong)

aw-uyha (mga usa)

B. Sa salitang nagsisimula sa katinig, kinokopya ang unang letra ng salitang ugat at dinadagdagan

ng aw.

Halimbawa:

bawbaka (mga baka)

dawdamuwag (mga kalabaw)

kawkeren (mga kaldero)

mawmanok (mga manok)

tawtawo ( mga tao)

C. Ang nayi ay nagpapahiwatig na may katanungan.

Inggawa nayi ni Toto ya baw bulaklak koni Nini? Nagbigay tanong 1 Toto 2 plural bulaklak 3 Nini? ‘Did Toto gave (some) flowers to Nini.’

3. Mga Salitang Ginagamit sa Pagtatanong

Hino (Sino)

Halimbawa:

Hino ya nanay mo?

(Sino ang nanay mo?)

Anya (Ano)

Halimbawa:

Anya ya ngalan mo?

(Ano ang pangalan mo?)

Ayri (Saan)

Halimbawa:

Ayri ka mako?

(Saan ka pupunta?)

25

Makano (Kailan)

Halimbawa:

makano ka murong?

(Kailan ka uuwi?)

Mani ungno (Magkano / Ilan)

Halimbawa:

mani ungno ya dolo mo?

(Magkano ang bili mo sa damit?)

Ungno ya paw patel ?

(Ilan kayong magkakapatid?)

Pangno (Paano)

Halimbawa:

Pangno ka ampanluto kanen?

(Paano ka nagsasaing?)

4. Mga Panghalip

Unang Pangkat

Mihawan

Singular

Malake-an

Plural

1st person

inclusive - Kitamo/hitamo

(táyo)

1st person

exclusive

hiko (akó) hikayi (kamí)

2nd person ka, hika

(ka, ikáw)

hikawo (kayo)

3rd person hiya (siyá) hila (silá)

Pangalawang Pangkat

Mihawan

Singular

Malake-an

Plural

1st person

inclusive -

tamo(nátin)

1st person

exclusive

ko (ko) nawen

(namin)

26

2nd person mo (mo) moyo (ninyó)

3rd person na (niya) la (nilá)

Pangatlong Pangkat

Mihawan

Singular

Malake-an

Plural

1st

person

inclusive

-

kontamo

(sa átin)

1st

person

exclusive

ikon

ko/ikongko

(sa akin)

ikon

nawen/konnawen

(sa ámin)

2nd

person

Ikon mo/ komo

(sa iyó)

Ikon moyo/

komoyo

(sa inyó)

3rd

person

Ikon na/

kona

(sa kaniyá)

Ikon la/ konla

(sa kanilá)

27

The Way of Writing Sambal Botolan

Sambal Botolan uses 20 letters – 15 consonants and 5 vowels.

The pronunciation of consonants in Sambal Botolan is like the pronunciation in Filipino. These are

examples of words that have consonants.

B b – baya (charcoal on fire)

D d – dikot (grass)

G g – gigang (spider)

H h - ha-a (banana)

K k – kaging (bat)

L l – lapa (gabi)

M m – manok (chicken)

N n – nebneb (chest)

NG ng – ngipen (tooth)

P p – pahinga (frog)

R r – radyo (radio)

S s – suso (snail)

T t – talom (eggplant)

W w – waweng (forehead)

Y y – yawo (arrow)

The pronunciation of vowels in Sambal Botolan is like the pronunciation in Filipino except for the

letter e which is pronounced like the e in the English word roses.

A a – aya (ant)

E e – eyat (root)

I i – ikoy ( tail )

Oo – okoy (egg)

U u – uhay (comb)

For vowels with lengthened sound, the vowel symbol is written twice. For example:

deem ( dark)

leem (cloud)

dee (string of guitar)

teek (deaf, ear)

daan ( road)

baan (isn’t it)

boo (variety of bamboo)

28

Rules for the Correct Way to Write Sambal Botolan

Rule 1: The glottal stop consonant

A short stop in saying a word is called a glottal stop.

(a) A glottal stop between two vowels that are the same is written with a hyphen symbol.

For example:

da-an (old)

ha-a (banana)

la-ab (loud cry)

le-ey (neck)

to-ol (knee)

(b) A glottal stop between two vowels that are not the same is also written with a hyphen, except

for the those with lengthened sound at the beginning of a word. For example:

ba-in (that)

ha-in (that)

ma-in (there is/are)

pa-en (bait)

gi-ek (thresh)

ta-en (fish trap)

Exceptions:

aem ( share food using one plate)

aep ( organize)

kaen ( food)

(c) A glottal stop between a consonant and a vowel is written with the hyphen symbol. For

example:

tag-ay (up/height)

hal-ak ( symbol used in upland farming)

beg-ang (molar)

pag-ong (turtle)

bot-o (seed, bone)

(d) A glottal stop between a prefix which ends with a consonant and a root word which begins

with a vowel is written with the hyphen symbol. For example:

mag-ilba ( to wash)

man-angaw (to cry)

pag-ilgo (speak)

29

(e) A glottal stop at the end of a word is written like an accent on top of the vowel.

For example:

ayâ (ant)

bigâ (gabi)

Rule 2: The vowel /E/

The pronunciation of the letters /a/, /i/, /o/and /u/ in Sambal Botolan are like the pronunciation in

Filipino. The pronunciation of the letter /e/ in Sambal Botolan is like the /e/ in the Ilokano word

wen.

For example:

elek (snore)

ngipen (tooth)

ebeng (thin)

ahem (sour)

Rule 3: The consonant /H/

The letter /h/ is used in some words that end with a vowel that can add suffix to form another

word.

Examples:

ipeh (cockroach) ipeh + en = ipehen (to be infested by cockroaches)

gahgah (brush) gahgah + an = gahgahan (to brush )

pehpeh (lemon) pehpeh + en = pehpehen (to squeeze)

balah (river) balah + en = balahen (to make the river dry in order to get

the fish in it)

Rule 4: Borrowed words

For consonants that are not prominent in Sambal Botolan, borrow the symbols used in Filipino and

English (c, f, j, ñ, q, v, x, z) to spell borrowed words, mostly nouns, as in the following:

(a) In writing names of people and places, they should not be changed.

For example:

Manuel L. Quezon

Facundo

Cagayan de Oro

Xavier

Malacañang

Zamboanga

(b) Words about new objects such as a cellphone, laptop, Xerox, chemotherapy, CT scan and

others like that do not change when writing them.

(c) In writing names of days and months, follow the way to write Sambal Botolan.

30

For example:

Dominggo (Sunday)

Wibis (Thursday)

Iniro (January)

Siptimbri (September)

(d) Words which are borrowed from English and Filipino and which already are now everyday

words used by Sambal Botolan can be written following the way to write Sambal Botolan.

For example:

bolpin (ballpen)

radyo (radio)

lapis (pencil)

panyo (handkerchief)

kutsara (spoon)

Rule 5: Marks used in writing

Marks which are used in writing Sambal Botolan are like Filipino.

(a) ( . ) A dot (period) is used at the end of a complete statement as when you tell a story or give a

command.

For example:

Hay anak ay ampamahan libro.

(The child is reading a book.)

Toto, mangahoy ka pon lanum.

(Toto, first fetch some water.)

(b) ( ? ) The mark for asking a question (question mark) is used at the end of a complete statement

which is a question.

For example:

Makano ka mog-ali?

(When are you leaving?)

Anyay ngalan mo?

(What is your name?)

(c) ( ! ) The mark of strong emotion

(exclamation point) is used at the end of a complete statement such as when afraid, surprised, angry,

or very happy.

For example:

Awteh! Ma-in nangeret kongko.

(Ouch! Somebody pinched me.)

Awteh! Ma-in utan!

(Yay! A large snake!)

31

(d) ( “ ” ) Two small-lines (quotation marks) are used above what someone else has said which you

have borrowed.

For example:

Wana ni nanay ko, “Agka nagtala-an no yabi.”

(My mother said, “Don’t be continually out walking at night.”)

(e) ( , )The small-stroke (comma) is used in separating words.

For example:

Manaliw kan taba, toyo, paminta boy ahin.

(Buy some oil, soy sauce, pepper and salt.)

(f) ( : ) Two dots (colon) are used if there are two or more words which are listed one by one.

For example:

Habayti ya raw rikado ha panggawa nin human: maraliket, ungot, ahin boy bolong ungot ya pamotot.

(These are the ingredients for preparing suman: glutinous rice, coconut, salt and leaves for

wrapping.)

Rule 6: Using a Capital Letter

In writing Sambal Botolan the function/use of a capital letter is the same as in English and Filipino.

When writing a complete statement, the first letter is a capital.

For example:

Hay dolo na ay bayo.

(Her dress is new.)

When writing the name of people, places, days, months and other words like that, the first letter

should be a capital.

For example:

Toto

Palis

Lunis

Marso

A capital letter is also used in writing the title of books, poems, stories and important events.

For example:

Hay Bayoy Pilipino (The New Filipino)

Pistan Ina Po-onbato (Feast of Ina Po-onbato)

Hay Bakil Pinatubo ( The Mount Pinatubo)

32

Rule 7: Contraction

When we contract two words, we make it into one word. For example:

habayto = hayto

tamo nin = tamon

hila nin = hilan

wana ni = wani

alwa nin = alwan

Both the long form and the short form of a word are accepted. For example:

hana = ana

hako = ako

Introduction to Basic Grammar:

1. Markers and Clause Structure

Three impersonal markers and three personal markers are used to mark nominal in Sambal

Botolan.

1 2 3

A ya (ang) na, ka (ng) ka (sa)

B hi (si) ni (ni) kan (kay)

Ya is used to mark impersonal nouns. (things, places, events and the like).

Example:

Malawang ya bakil.

wide 1 forest-(topic)

‘The forest is wide.’

Hi marks personal nouns.

Example:

Maganda hi Linda.

beautiful 1 Linda-(topic)

‘Linda is beautiful.’

Na and ka mark possessor in a noun phrase.

Example:

Malhay ya bali nin tawo.

Big 1 house-(topic) 2 man-(possessor).

‘The house of the man is big.’

Hay bake ay nangan nin ongnoy ha-a.

monkey-(agent) 1 ate 2 banana-(object)

33

‘The monkey ate some banana.’

Kinan nin bake ya ha-a.

ate 2 monkey-(agent) 1 banana-(object).

‘The monkey ate the banana.’

Nangan hi Toto nin human.

ate 1 Toto-(agent) 2 suman-(object)

‘Toto ate a piece of suman.’

Kinan ni Toto ya human.

ate 2 Toto-(agent) 1 lidgid-(object)

‘Toto ate the suman.’

Ni marks possessor in a noun phrase.

Example:

Makodpaw ya habot ni Bertò.

thick 1 hair-(topic) 2 Bertò-(possessor)

‘Bertò has thick hair.’

ha generally marks impersonal nominals in verbal clauses that are in semantic roles (including

object, location, recipient, beneficiary, or instrument)

Example:

Ingwa ni Totò ya sobray kuna ha aho.

gave 2 Otò-(agent) 1 fish-(object) 3 dog-(recipient) ‘The leftover food was given by Otò to the dog.’

Impatong ni Toto ya libro ha lamisa.

put 2 Toto-(agent) 1 book-(object) 3 table-(recipient)

‘Otò put the book on the table.’

Koni marks personal nominals in verbal clauses that are in semantic roles (including recipient,

beneficiary, or instrument) : Inggawa ni Totò ya bulaklak koni Nini.

Gave 1 Totò I-(agent) 2 flower-(object) 3 Ninì-(recipient)

‘Totò gave a flower to Ninì.’ / ‘Otò gave Ninì a flower.’

2. Plural and Question Indicator

‘Aw’ is used to indicate plurality. It is pronounced as ‘manga’. ‘nayi’ is a question indicator.

Example:

Inggawa nayi ni Totò ya baw bulaklak koni Ninì?

gave question 1 Totò-(agent) 2 plural flower-(object) 3 Ninì-(recipient)

‘Did Totò gave (some) flowers to Ninì.’

3. Question Words

Hino (Who)

Example:

Hino ya nanay mo?

(Who is your mother?)

34

Anya (What)

Example:

Anya ya ngalan mo?

(What is your name?)

Ayri (Where)

Example:

Ayri ka mako?

(Where are you going?)

Makano (When)

Example:

Makano ka murong ?

(When are you going home?)

Mani ungno (How much)

Example:

Mani ungno ya dolo mo?

(How much did you spend for your dress?)

Ongno ya pawpatel mo?

(How many siblings do you have?)

Pangno (How)

Example:

Pangno mo iluto yaboya ?

(How do you cook rice?)

4. Pronouns

Set 1

Mihawan

Singular

Malake-an

Plural

1st person

inclusive - Kitamo/hitamo

(táyo)

1st person

exclusive

hiko (akó) hikayi (kamí)

2nd person ka, hika

(ka, ikáw)

hikawo (kayo)

3rd person hiya (siyá) hila (silá)

35

Set 2

Mihawan

Singular

Malake-an

Plural

1st person

inclusive -

tamo (nátin)

1st person

exclusive

ko (ko) nawen

(namin)

2nd person mo (mo) moyo (ninyó)

3rd person na(niya) la (nilá)

Set 3

Mihawan

Singular

Malake-an

Plural

1st person

inclusive - kontamo

(sa átin)

1st person

exclusive

Ikon ko/

kongko

(sa akin)

Ikon nawen/

konnawen

(sa ámin)

2nd person Ikon mo

/komo

(sa iyó)

Ikon moyo /

komoyo

(sa inyó)

3rd person Ikon na/

kona

(sa kaniyá)

Ikon la / konla

(sa kanilá)

36

Lawlitra nin Sambal Botolan

Hay Alpabito

The Alphabet

Initial

Middle

Final

Sambal Botolan

English Sambal

Botolan

English Sambal

Botolan

English

A a

awo yes ha-a

banana bi-a, (bayangyang) A variety of bamboo

allo Sun, day amak

mat abaya shoulder

aho dog Ma-amot, na-omot

Hot, warm mata Eyes

abaw beetle wanan

right baya Charcoal on fire

aya ant Ma-amey

Shady Boya,beya rice

B b

Bake Monkey Abaw

beetle lanab flood

Beyek piglet kebel

cold nebneb chest

Bilawo Winnowing mat kibit

Small bite Ta-ib A variety of grass

boo Variety of bamboo hubol

spring Lo-ob inside

buhoy full kubug Small container of

fishmade of bamboo

K k

kamat follow laka old utak bolo

Kimat lightning bakil mountain etek brain

keyekey eel Takel knot kikik

Small bird of a witch

kolmog Chicken lice okoy egg ahok Smoke

kuto lice tuku gecko uwak crow

D d

Damuwag Carabao padta paste tamlad lazy

Dee String of guitar ledeg deep tiked Back of knee

dikot grass hilid room

Dogal place Padta Paste alulod gutter

duwi thorn Andirit dragonfly

Ê ê

ehad Upland farming elek snore lebe Chance target

emen like etek brain Ku-e(bisukol) Kind of snail

ebeng Mucus from the

nose ilek mosquito tebe every

engey Mucos from the

nose takel knot gate scratch

eleng Low energy nebneb chest take hug

G g

gigang spider Dagaw Game damuwag Carabao

gihgih scrub pegpeg shiver peleg while

37

tige movement Lig-lig Side part of a place lawig Rope used to tie a horse or carabao

golot old Og-og shake lombog sink

guma bolo case pugta guess

Hh

habon soap ahin Salt balah river

hepey narrow ehad Traditioinal way of planting in upland Peh-peh lemon

Hi-il Floor made of bamboo

ahe no palih Rice plant

hobol spring Paliyan Field, farm

hubang A secret passageway

of animals etc. Ta-ib Kind of grass

Ii

ikoy tail paibat Eversince, from babayi Girl, woman

ipeh cockroach paliyan field pali Palay grain

ihip think Ta-ib A kind of grass biti Foot,feet

ilgo word biklat A kind of snake babayi girl

ilek mosquito litep confuse nawini body

L l

Lanom Water allo Sun, day alal fence

Le-ey neck delep dive takel rope

linta leech ilgo word bitil hungry

Lo-ong Bog To-ol knee tampol hurry

lubot hole hulboy Young leaves of coconut

Ha-ul cheat

M m

Matag-ay high tambal Medicine kayam tickle

memel stammer anem Six Leem cloud

miha one Ma-imot selfish Tim-tim to taste

moli climb lomot moss talom eggplant

muhang A kind of cat tamuro Point finger minum to drink

N n

nawini body Wanan Right ikan Fish

nebneb chest emen like Te-en nape

nikatak lost minum to drink apin mattress

no kung honda tricycle taon year

nuboka tomorrow lunto Carry over the head

uran rain

Ng ng

Nga-nga Open mouth bungaw Cliff bolang ankle

ngenget smile lengew miss tuleng Not paying attention

ngipen teeth Ling-ling Wall of a nipa hut kaging bat

38

ngongo Can’t speak well or clearly

Lu-ong bog Bag-ong Fish sauce

nguho Protruding mouth or lips

u-ung mushroom

Oo

okoy egg bo-ok owl bawo widow

oyha deer po-ol fire botno knot

oybon calf To-ol knee allo Sun,day

omok ripe apoy fire aplo Gall bladder

obak Bark of a tree lopi peeling lango fly

Pp

pahinga Frog apli not strong Alap To go after and bring back

Peh-peh Cat ipeh cockroach kirep eyelashes

Pih-pih Hair on the side of ear

Pi-pi To press hilip peep

poha cat lopi Bark, peeling akop To gather all using your both hands

puhel navel luta soil lahar Volcanic debris

Rr

Rahrah scratch uran Rain

tarek post tarek post hagir grate

iram borrowed karit scythe

tarok Top part of a plant tamuro Point finger

runot Rot

Ss

sapot Spider web asa hope langkas boastful

seke belittle Ase No

sisiw chicks asiti oil patis Fish sauce

Posporo match labanos Soursop

suso snail asukal sugar kaktus cactus

Tt

talek Dance tata father Yamot,eyat root

Te-en nape patel Brother or sister katat skin

tiked Back of the knee bitil hungry kelet curly

To-ol knee habot hair pilit insist

Tuko gecko butno knot lubot hole

Uu

uwe blanket hubol spring limampu fifty

uwel Worm ubul Middle part of the upper trunk of a

coconut tree

utan snake bakul A basin made of

bamboo luwampu twenty

39

- Ww

waweng forehead Baw-a Take away abaw Beetle

weywey stir oweh blanket lengew miss

witiwit Handle of the plow baniwit Fishing rod agiw Cob web

bawok goiter yawo arrow

Yy

yawong bowl gayaman centipede aya Ant

Yege shake keyekey eel Le-ey neck

Yiro Galvanized iron nothing bayi Bow

yoro Cassava starch korokoy Lice like on the sand okoy egg

yuma Brief, supporter

40

The Alphabet of Sambal Botolan

A a aya

B b baki

K k kuwat

D d damuwag

E e etak G g gigang

41

H h hayi

I i ipeh

L l la-iya

M n mangga

N n kuna

Ng ng ngipen

42

O o okoy

P p poha

R r rilo

S s sisi

T t takoko

U u ungot

43

W w hawong

Y y yawo

44

Listawan Nin Hawhalita

PARTI NIN NAWINI (Parts of the Body)

MIMBRO NIN PAMILYA (Members of the Family)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Papo lalaki, bapa, akay, apo, apo lakay

lolo Grandmother, grandfather

Papo babayi, indo, lola Grandmother

Tatay, tatang,bapa tatay Fathers

Dawokap, dalipapa, gemet

palad Palm

Kemkem kamao Fist

Galamay daliri Fingers

kuko kuko Finger nails, toenails

Layod,layog galamay hinlalato Middle finger

palahinghingan palasingsingan Ring finger

tanggigini kalingkingan Small finger

Nebneb,pagaw dibdib chest

nuno suso Breast

puhel pusod Navel

Tiyan,bituka tiyan Stomach

buli puwit buttocks

awak baywang Waist

balakang balakang Hip

ahel hita Thigh

Tu-ol tuhod Knee

ahel binti Calf

biti paa Leg

tiked Alak-alakan Back of knee

biti paa Foot

Dawokap biti talampakan Sole

Bu-e sakong Heel

bolang Bukong-bukong Ankle bone

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

ulo ulo head

habot buhok Hair

Waweng,dampal noo forehead

mata mata Eyes

kilay kilay Eyebrow

kirep Pilik-mata Eyelashes

Hakeb mata Talukap mata Eyelid

Balungo Ilong Nose

labi labi Lips

pingi pisngi Cheek

lopa mukha face

Toil,teek malateek

Tenga Malaking tenga

Ear Big ear

leey leeg Neck

teen batok Nape

Ngipen, gogot ngipin Teeth

dila dila Tongue

Bebey bibig Mouth

Takel ngipen,gogot gilagid Gums

Buklaw, halu, hala lalamunan Throat

Ngawo, ngalo ngalangala Palate

abaya balikat Shoulder

bukot likod Back

kilikili kilikili Armpit

hiko siko Elbow

baraso braso Arm

baraso braso Forearm

baraso braso Upper arm

gemet kamay Hand

45

Nanay, inang, indo nanay Mother

ananambal, doktor, midiko Duktor, manggagamot

Doctor

Maistra, manunuro guro Teacher

Mangolbot ngipen dentista Dentist

Drayber, magmaniho Drayber, tsuper Driver

Manggawa plano arkitekto Architect

mangidipinsa abugado Lawyer

Manggagawa tinapay, manluto tinapay

panadero Baker

Mangangakot demek, mamomowet demek

basurero Garbage collector

mamomowat kargator porter

manggahak Taong nagtatanim ng mga gulay sa mataas na lugar

Farmer in the upland places

BAWBAGAY (Common Objects)

KAWKATAMBAY HA KOMONIDAD (Community Workers)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Maglalako, magtinda

Tindero, tindera

Vendor, seller

Mamaliyan magsasaka farmer

Manggagawa bali karpintero Carpenter

Mangongona, manlapet mangingisda Fisherman

Manggagawa lanom tubero Plumber

Mamare po-ol bumbero fireman

Pulis, hondalo pulis Policeman

nars nars Nurse

Kaka lalaki, kabaya kuya Brother

Kaka babayi, kabaya

ate Sister

Poto, nInI,totoy bunso Younger sibling

kolaw sanggol Baby, infant

lakay Asawang lalaki Husband

baket Asawang babae wife

Anak ya lalaki,totoy Anak na lalaki Son

Anak ya babayi,nini

Anak na babae Daughter

Ama,tata tiyo Uncle

Dara, nana tiya Aunt

pinghan pinsan Cousin

Angken, kaanakan pamangkin Nephew, niece

Bayaw , ayro Bayaw o hipag Brother-in-law Sister-in-law

manuyang manugang Son-in-law Daughter-in-law

partidos Kamag-anak Relatives

Kapapopapo-oan ninuno ancestor

bapa Tatay ng lolo ng isang bata

ancestor

ali Batang babae,lalaki na kapatid

Younger sister or brother

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

pisara pisara Blackboard

libro aklat Book

nutbuk kwaderno Notebook

lapis lapis pencil

pambura pambura Eraser

pantasa pantasa Sharpener

kolor pangkulay Crayons

bag bag Bag

ruler ruler Ruler

gamit gamit Supplies

payong payong payong

kapoti kapote Raincoat

papil papel Paper

kula pandikit Paste

gunting gunting Scissors

karton kahon box

dikorasyon dekorasyon Decoration

Hilag, kingki, hasag ilaw Light, lamp

tsok yeso Chalk

etak itak Big knife

20

Etak,utak itak Big knife

Kuya,keya kutsilyo knife

kawali kawali Frying pan

kaldiro kaldero rice

tadtaran sangkalan Chopping board

handok sandok ladle

Sansi sanse Food turner

mankok mangkok Bowl

baso baso Drinking glass

Kalan, abo, bange kalan Stove

Banggira, pangoyahan paminggalan Dish rack

plato plato Plate

bandihado bandehado Serving plate

kasirola kaserola casserole

salaan pansala Strainer

Keren,buyon, koren palayok Clay pot

banggira Lababo sink

bandihado bandehado Serving tray

dulang Mesang kainan Low table

bato bato Stone

Kapati-an buhangin sand

21

AW-AYUP (Common Animals)

TAWTANAMAN (Common Plants)

BOTOLAN SAMBAL FILIPINO ENGLISH

kato santol santol

bayaba bayabas guavas

suha suha pomelo

kaymito kaimito Star apple

kalapati kalapati Dove

aya langgam Ant

tiki butiki lizard

baki daga Rat

ipeh ipis Cockroach

Palo-palo Paru-paro Butterfly

ilek lamok Mosquito

Kolahlah, dowi-dowi

kuliglig

Lango, langew langaw Fly

o-ang, tawowa uwang Beetle

Balin-duron, doron balaing Locust

gigang Gagamba Spider

owel ouod Worm, caterpillar

kabayo kabayo Horse

Kuniho kuneho Rabbit

kulalaniw putakti wasp

daranon bangaw Botfly

gayaman alupihan centipede

hobok Kobung-kobung Ant lion

kaliteptep alitaptap firefly

barak bayawak dragon lizard

Bo-aya buwaya Crocodile

Bakaw-, kanaway bala

tagak heron

Kuna, ikan isda fish

manok manok chicken

Ayop bagbag, mahilib ya ayop

Hayop sa gubat Animals (wild)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Manganak, mangokoy, to-an

manok

Manok, inahing manok hen

aho aso dog

poha pusa cat

pato bibe duck

baboy baboy pig

damuwag kalabaw carabao

kanding kambing goat

baka baka cow

Utan Ahas snake

Pag-ong pagong turtle

pahinga palaka Frog

gansa Gansa goose

bake matsing Monkey

Manok-manok ibon Bird

22

okra okra okra

antak sitaw String bean

kalubaha kalabasa Squash

monggo monggo Monggo

kangkong kangkong Water cabbage

radis labanos radish

kama singkamas turnip

ripolyo repolyo Cabbage

pipino pipino Cucumber

kundol upo Bottle gourd

patola patola Sponge gourd

lara sili Chilli pepper

La-iya luya Ginger

paminta paminta Black pepper

sayoti sayoti Chayote

marunggay malunggay malunggay

DAWDOGAL HA BALI, ISKWILAWAN BOY KOMONIDAD (Common Places in the House, School and Community)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Sala,tonda sala sala

Hilid pangatuluyan Silid-tulungan Bedroom

Pamalyu-an paliguan Shower room

Kubita, panak-an, kasilyas

palikuran Comfort room

Pama-imalmalan, balkon balkonahe porch

dorwangan bintana window

polta pinto door

panganan Silid kainan Dining room

Pag-ilbahan labahan Laundry room

Panlutu-an lutuan kitchen

mangga mangga mango

Ha-a saging banana

tsiko tsiko chico

lomboy duhat Black plum

ungot ya nalago buko Coconut

sampalok sampalok tamarind

makopa makopa Wax apple

aratilis aratiles Aratiles

mansanitas mansanitas Jujube plum

papaya papaya papaya

kamastili kamatsile guamachili

pinya Pinya pineapple

katimon pakwan watermelon

milon melon melon

piyas kamias camias

dalanghita dalanghita Orange

mabolo mabolo mabolo

yangka langka Jackfruit

sampagita sampaguita sampaguita

rosas rosas Rose

santan santan santan

abokado abokado avocado

kamya camia camia

katangkoy kundol

Ilang-ilang Ilang-ilang Ilang-ilang

Kalamansi kalamnsi kalamansi

kamati kamatis tomato

lansonis lansones lanzones

atis atis atis

labanos guyabano soursop

pitsay petsay Pechay

sibuyas sibuyas Garlic

talom talong eggplant

Ongot-ongot ampalaya Bitter gourd

23

KANAYON ET YA BAWBAGAY NOUN (Other Common Nouns)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Pakpak manok manok

Pakpak ng ibon Bird’s wing

ikoy buntot tail

Habot manok balahibo feather

Balat ng kahoy Tree bark

Poon kayo Punong kahoy tree

bulong dahon leaf

Bungan kayo prutas fruit

Bot-o buto seed

Uyat,eyat ugat root

bulaklak bulaklak flower

luta lupa ground

Kakayuhan, gubat Jungle ,bush

Paliyan, panamnan,gahak

Sakahan,bukid field

usok smoke

Po-ol, ulam Apoy, nasunog ahok

abo Abo ashes

Dolo, takop damit clothes

langit Langit, kalawakan Sky, heavens

buwan buwan moon

Bitu-en bituin star

Leem,owep ulap cloud

Amog, deyang hamog fog

angin hangin Wind(Air)

Lanom,lanem tubig water

dagat dagat sea

bala ilog river

ihip isip Thought, idea

taba mataba Fat, grease

lubot butas hole

Poste,tarek haligi post

Pag-aralan Silid aralan classroom

Pagdagawan palaruan playground

Panaliwan pamanganan

kantina canteen

Pamatambalan, pagpatambalan

klinika clinic

Pamahawan Silid-aklatan library

Panamnan hardin garden

Balin panuru-an Gusaling pantahanan

Home Economics building

Istids entablado stage

Opisinan prinsipal Tanggapan nh Punung-Guro

Principal’s Office

Dyim, pagdagawan gym gym

Himba-an simbahan church

Panaliwan palengke market

palasa plasa plaza

banowa bayan town

ibali siyudad city

probinsya lalawigan province

Rihiyon rehiyon region

munisipyo munisipyo Municipal hall

Panabunan sementeryo cemetery

iskwilawan paaralan School

bali bahay house

ospital ospital hospital

Istasyon nin polis Istasyon ng pulis Police station

Bali nin madri, pari kumbento convent

pasyalan parke park

daan daan pathway

Pirisuhan kulungan Jail, prison

Istasyon nin nin mamare po-ol

Istasyon mamare po-ol

Fire station

24

kudrado parisukat sqaure

pakara parihaba rectangle

DA-EP BOY LASA (Smell and Taste)

KAWKULAY (Colors and Color Qualifiers)

NAWNUMIRO (Numbers from 0 to 100)

KAWKORTI (Shapes)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Nalembe-ey, nabekel bilog Round, circle

Tatsulok, howib tatsulok traingle

tawo tao person

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Ma-ahem maasim sour

Napa-it mapait bitter

Matam-i,na-ayara. Ma-ayang

matamis sweet

Mayang-ang, maayang-ang, maapak

maanghang Spicy

Ayin lasa,ayin lahap matabang blunt

Ma-alat maalat salty

Da-ep, angot amoy Smell, odor

nabango mabango fragrant

Nabawo,na-anto, nabata mabaho stinky

malanghit malansa Foul odor

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

asul asul blue

Na-orit pula red

naputi puti white

Nangitit, na-uyang itim black

Grin, birdi berde green

naholyaw dilaw yellow

Kulay sokolati, nasikulate Kulay tsokolate brown

Kulay abo Kulay abo gray

Rosas rosas pink

Orins dalandan orange

Ubi lila violet

Orit-oritan Medyo mapula reddish

Midyo mapohiyaw, na-obog

Medyo maputi whitish

Naheyem Medyo maitim blackish

Midyo rosas Medyo rosas pinkish

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

ayin wala zero

miha isa One

lowa dalawa Two

tatlo tatlo Three

apat apat Four

lima Lima five

anem anim six

pito pito Seven

walo walo Eight

siyam Siyam nine

mapu sampu ten

Labin-miha Labing-isa eleven

Labin-lowa Labing dlawa twelve

Labin-tatlo Labing tatlo Thirteen

Labin-apat Labing apat fourteen

25

Apatapu Apatnapu Forty

Apatapu boy miHa Apatnapu’t isa Forty one

Apatapu boy lowa Apatnapu’t dalawa

Forty two

Apatapu boy tatlo Apatnapu’t tatlo

Forty three

Apatapu boy apat Apatnapu’t apat

Forty four

Apatapu boy lima Apatnapu’t lima Forty five

Apatapu boy anem Apatnapu’t anim

Forty six

Apatapu boy pito Apatnapu’t pito Forty seven

Apatapu boy walo Apatnapu’t walo Forty eight

Apatapu boy siyam Apatnapu’t siyam

Forty nine

limampu limampu Fifty

Limampu boy miha Limampu’t isa Fifty one

Limampu boy lowa Limampu’t dalawa

Fifty two

Limampu boy tatlo Limampu’t tatlo Fifty three

Limampu boy apat Limampu’t apat Fifty four

Limampu boy lima Limampu’t lima Fifty five

Limampu boy anim Limampu’t anim Fifty six

Limampu boy pito Limampu’t pito Fifty seven

Limampu boy walo Limampu’t walo Fifty eight

Limampu boy siyam Limampu’t siyam Fifty nine

Anemapu Animnapu Sixty

Anemapu boy miha Animnapu’t isa Sixty one

Anemapu boy lowa Animnapu’t dalawa

Sixty two

Anemapu boy tatlo Animnapu’t tatlo Sixty three

Anemapu boy apat Animnapu’t apt Sixty four

Anemapu boy lima Animnapu’t lima Sixty five

Labin-miha Labing-isa eleven

Labin-lowa Labing dlawa twelve

Labin-tatlo Labing tatlo Thirteen

Labin-apat Labing apat fourteen

Labin-lima Labing lima fifteen

Labin-pito Labing pito seventeen

Labin-walo Labing walo eighteen

Labin-siyam labingsiyam nineteen

lowampu dalawampu twenty

Lowampu boy miha Dalawampu’t isa Twenty one

Lowampu boy lowa

Dalampu’t dalawa

Twenty two

Lowampu boy tatlo Dalampu’t tatlo Twenty three

Lowampu boy apat Dalampu’t apat Twenty four

Lowampu boy lima Dalampu’t lima Twenty five

Lowampu boy anem Dalampu’t anim Twenty six

Lowampu boy pito Dalampu’t pito Twenty seven

Lowampu boy walo Dalampu’t walo Twenty eight

Lowampu boy siyam Dalampu’t siyam Twenty nine

Tatlompu Tatlumpu Thirty

Tatlompu boy miha Talumpu’t isa Thrity isa

Tatlompu boy lowa Tatlumpu’t dalawa

Thrity two

Tatlompu boy tatlo Tatlumpu’t tatlo

Thrity three

Tatlompu boy apat Tatlumpu’t apat Thrity four

Tatlompu boy lima Tatlumpu’t lima Thrity five

Tatlompu boy anem Tatlumpu’t anim

Thrity six

Tatlompu boy pito Tatlumpu’t pito Thrity seven

Tatlompu boy walo Tatlumpu’t walo Thrity eight

Tatlompu boy siyam Tatlumpu’t siyam

Thrity nine

Sixty one

26

Walumpu boy pito Walumpu’t pito Eighty seven

Walumpu boy walo Walumpu’t walo Eighty eight

Walumpu boy siyam Walumpu’t siyam Eighty nine

Siyamnapu Siyamnapu Ninety

Siyamnapu boy miha Siyamnapu’t isa Ninety one

Siyamnapu boy lowa Siyamnapu’t dalawa

Ninety two

Siyamnapu boy tatlo Siyamnapu’t tatlo Ninety three

Siyamnapu boy apat Siyamnapu’t apat Ninety four

Siyamnapu boy lima Siyamnapu’t lima Ninety five

HAWHALITA NIN PANUKAT (Measurement Words and Expressions)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

dingan dangkal Hand span

korang hakbang step

Dawokap biti talampakan Foot long

mitro metro meter

kilomitro kilometro kilometer

sintimitro sentimetro centimeter

pulgada pulagada inch

Mihay dingan Isang dangkal 1Hand span

Mihay dawokap biti Isang hakbang 1 hand span

Mihay korang Isang hakbang 1 step

Ma-ipek maikli Short

Mas ma-ipek Mas maikli Shorter

Pinakama-ipek pinakamaikli Shortest

Makara mahaba long

Mas makara Mas mahaba Longer

Pinakamakara Pinakamahaba longest

Matag-ay matangkad Tall

Matag-ay mataas High

Anemapu boy anem Animnapu’t anim Sixty six

Anemapu boy pito Animnapu’t pito Sixty seven

Anemapu boy walo Animnapu’t walo Sixty eight

Anemapu boy siyam Animnapu’t siyam Sixty nine

Pitumpu Pitumpu Seventy

Pitumpu boy miha Pitumpu’t isa Seventy one

Pitumpu boy lowa Pitumpu’t dalawa Seventy two

Pitumpu boy tatlo Pitumpu’t tatlo Seventy three

Pitumpu boy apat Pitumpu’t apoat Seventy four

Pitumpu boy lima Pitumpu’t lima Seventy five

Pitumpu boy anem Pitumpu’t anim Seventy six

Pitumpu boy apat Pitumpu’t apat Seventy four

Pitumpu boy lima Pitumpu’t lima Seventy five

Pitumpu boy anem Pitumpu’t anim Seventy six

Pitumpu boy apat Pitumpu’t apat Seventy four

Pitumpu boy lima Pitumpu’t lima Seventy five

Pitumpu boy anem Pitumpu’t anim Seventy six

Pitumpu boy pito Pitumpu’t pito Seventy seven

Pitumpu boy walo Pitumpu’t walo Seventy eight

Pitumpu boy siyam Pitumpu’t siyam Seventy nine

Walumpu Walumpu’t isa Eighty one

Walumpu boy miha Walumpu’t isa Eighty one

Walumpu boy lowa Walumpu’t dalawa

Eighty two

Walumpu boy tatlo Walumpu’t tatlo Eighty three

Walumpu boy apat Walumpu’t apat Eighty Four

Walumpu boy lima Walumpu’t lima Eighty five

Walumpu boy anem Walumpu’t anim Eighty six

Walumpu boy pito Walumpu’t pito Eighty seven

27

Halos ayin laman Halos walang laman

Almost empty

mimiha Nag-iisa Alone, only one

sakto sakto enough

litro litro liter

Mihay tasa ya puno Isang tasang puno cupful

Baso ya puno Basong puno glassful

Mihay garapon Isang garapon One jar

Mihay tasa Isang tasa One cup

Miha bongat Isa lang Only one

Makara ya lapis Mahabang lapis Long pencil

KANAYON ET YA HAWHALITA HA ADJECTIVE (Other Common Adjectives)

SAMBAL

BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

maganda maganda beautiful

mahampat mabuti good

Ma-etek marunong wise

Mala-et, ma-alay Masami, pangit Bad, ugly

Pino, malino Pino, makinis smooth

Nikamomorokol nikamorokol

Baku-baku bumpy

matya matigas hard

mapita malambot soft

Mayangat, marawak marumi dirty

malinis malinis clean

mairap Dukha, mahirap poor

Kanayon, kahalako kakaiba different

Main kaya, mayaman mayaman wealthy

Maetek, matalino Matalino Smart, clever

mataba mataba Fat

Na-ebeng payat skinny

malawang malawak wide

Makitil, mahepey makitid narrow

Mas matag-ay Mas mataas Higher, taller

Mas mabiyat Mas mabigat heavier

pinakamabiyat pinakmabigat heaviest

Ma-opaw magaan light

Mas ma-opaw Mas magaan Lighter

Pinakama-opaw pinakamagaan Lightest

gramo gramo Gramo

kilo kilo Kilo

puno puno Full

kagitna kalahati Half-full

malagapno Halos puno Almost full

Ayin laman Walang laman empty

Paniga(tersya) Gamit sa pagsukat ng palay

Mihay dipa Isang dipa

Pinakamatag-ay pinakamataas Highest, tallest

Penggek, ma-aypa pandak Short

mayamo maliit short

Mas mayamo Mas maliit shorter

pinakamayamo pinakamaliit shortest

Malhay malaki big

Mas malhay Mas malaki bigger

pinakamalhay pinakamalaki biggest

pagkahuhulay napakalaki Huge, enormous

manipi manipis Thin

Mas manipi Mas manipis thinner

Pinaka manipi pinakamanipis thinnest

Makobpaw, makodpaw makapal thick

Mas makobpaw, mas makodpaw

Mas makapal thinner

Pinakamakobpaw, pinakamakobpaw

pinakamakapal thinnest

madayo malayo far

Mas madayo Mas malayo farther

Pinakamadayo pinakamalayo farthest

mabiyat Mabigat heavy

Halos ayin laman Halos walang laman

Almost empty

mimiha Nag-iisa Alone, only one

sakto sakto enough

litro litro liter

28

anak bata young

Mato-a matanda old

tama tama correct

kanayon iba other

HAWHALITA HA ORAS (Time Concepts)

AW-ALLO HA MIHAY DOMINGGO (Days of the Week)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Lunis Lunes Monday

Martis Martes Tuesday

Mirkulis Miyerkules Wednesday

Wibis Huwebes Thrusday

Birnis Biyernes Friday

Sabado Sabado Saturday

Dominggo Linggo Sunday

BAWBUWAN HA MIHAY TA-ON (Months of the Year)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Iniro Enero January

Pibriro Pebrero February

Marso Marso March

Abril Abril April

Mayo Mayo May

Hunyo Hunyo June

Hulyo Hulyo July

Agosto Agosto August

Siptimbri Setyembre September

Uktubri Oktubre October

Nobimbri Nobyembre November

Disimbri Disyembre December

Alas dosi Alas dose Twelve o’clock

Ala una I midya Ala una y media One thirty

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

maghahawang Bukang liwayway

dawn

Nubuka Bukas tomorrow

Mahambak, bayombuka umaga morning

Ogti-allo tanghali Niin, midday

mahilem Hapon afternoon

miralemdem takipsilim twilight

yabi gabi Night, evening

allo araw day

Hin una’y pana-on Noong unang panahon

Far in the past

Kapipiyari bongat Katatapos lang Near past

Hin nakalwa kamakalawa Day before yesterday

Ha makalwa Sa makalawa Day after tomorrow

Hapa-eg ngayon now

Papinghan, papainghan,amehen

mamaya later

Marani hana Malapit na Near future

Maboyot et Matagal pa Far in the future

Ala-una Ala una One o’clock

Alas dos Alas dos Two o’clock

Alas tris Alas tres Three o’clock

Alas kuwatro Alas kwatro Four o’clock

Alas singko Alas singko Five o’clock

Alas sais Alas sais Six o’clock

Alas syiti Alas siyete Seven o’clock

Alas otso Alas otso Eight o’clock

Alas nwibi Alas nuwebe Nine o’clock

Alas dyis Alas diyes Ten o’clock

Alas onsi Alas onse Eleven o’clock

29

PAWPANA-ON (Weather Conditions)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Ma-oran maulan rainy

Ma-allo maaraw Sunny

Ma-amot mainit warm

Makebel, malay-ep malamig cold

Makileb, maleem, ma-owep

maulap Cloudy

Ma-angin mahangin windy

mabagyo bumabagyo stormy

abagat tagulan Rainy season

Ka-ingitan Tag init summer

HAWHALITA NIN GALAW (Verbs)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Dayuan, illagan

iwasan To avoid

puriyen purihin To praise

malele malungkot To be sad, unhappy

Maligha, magana masaya To be happy

honohen sundan To follow

Mamo-on mamuno To lead

gaw-en ayusin To fix

Minto-o maniwala To believe

Magkehep, magtago

magtago To hide

Manlek, manikap tumingin To look for

mangkaili tumawa To laugh

paltawen palutangin To float

Tumangoy lumangoy To swim

i-awa ibawal To forbid

magpeye umikot To turn

mangihip Mag-isip To think

Mag-ilgo magsalita To think

halitaen sabihin To tell

isopo ihagis To throw

Mag-ilba maglaba To wash clothes

Manalo, tumama manalo To win

magtarabaho magtrabaho To work

manlabi magmahal To love

pehpehen pigain To squeeze

Poolen sunugin To burn

mangkuku umubo To cough

Payagan,pa-olayan Pabayaan,payagan To allow

Tanuran, bantayan bantayan To look after

Liwawen,maalagaan mapangalagaan To take care

Biliwen, makit makita To see

malenge marinig To hear

Matalan, maoligtanan mahawakan To hold

mikno umupo To sit

mireng tumayo To stand

Tay-en tahiin To sew

Mamowangan, matandaan

malaman To know

Magmasakit, maghakit magkakasakit To be sick

Mag-in maligha, magkamain maganda’y nawini

Maging malusog To be healthy

ingaten tawagin To call

i-anana ibulong To whisper

Mangingat mihay kalamo

Tumawag ng isang kasamahan

To call someone

magkanta kumanta To sing

Magtalek, magbayli sumayaw To dance

Mag-ilgon ayin labay totolen

Magsalita ng walang kabuluhan

To talk nonsense

nabaya namamaga To swell

mira humiga To lie down

matoloy matulog To sleep

ituron itulak To push, shove

saksaken saksakin To stab

30

HAWHALITA PARA HA FILIPINO BOY ENGLISH (Vocabulary for Filipino and English Subjects)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

ngalan pangalan name

Ngalan nin tawo Pangalan ng tao Name of person

Ngalan nin bagay Pangalan ng bagay Name of things

Ngalan nin dogal Pangalan ng lugar Name of place

Ngalan nin ayop Pangalan ng hayop Name of animals

Gamit nin “hay” Gamit ng “ang” Use of “the”

Gamit nin “aw”, “daw”

Gamit ng “ang mga”

Use of “the(plural)”

Daw direksiyon Mga direksiyon directions

Pag istorya pagkukwwento storytelling

Kaparihon labay totolen

Kasing kahulugan Synonym

Parehon tunoy Mgkasing tunog Homonym

Pamu-o nin haw halita

Pagbuo ng salita Word construction

Pamalay nin haw halita

Pagkilala ng mga salita

Word recognition

Kanta ya ma-in galaw Awit na may galaw Action song

pantomina pantomina pantomime

tobayan balagtasan Poetical joust in verse

Paghalita, pag-ilgo pagsasalita speech

pabula Pabula, kwentong bayan

Fable, folktale

dagaw laro game

Panlenge nin istorya

Pakikinig sa kwento

Listening to a story

Pamihuhuno nin paw pangyayari

Pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari

Sequencing events

Pi-ilgohan, pitototolan natatalakay Talk about

halita Salita word

Ilgohen,halite-en sabihin tell

mapakahal magpakasal To marry

manlinis maglinis To clean

mangan kumain To eat

mangayat kumagat To bite

minom uminom To drink

Narahuyo,nag-isapanta

Nabighani, namangha

To be amazed

mita, naglako pumunta To go

lumateng dumating To arrive

nanggawa gumawa To make

namuto pumutol To cut

Makilaban, punitihen, buntalen

makipaglaban To fight

itakel itali To tie

alawahanen umani To harvest

mananem magtanim To plant

mangaho mangaso To hunt

Mangona, manlapet

mangisda To fish

magdagaw maglaro To play

malimo matakot To fear, to be afraid

manginanawa huminga To breathe

matata mahulog To fall

Gah-gahen, Gah-gahan

kuskusin To rub

guluyen hilahin To pull

nowayo tumakbo To run

Labay totolen kahulugan meaning

ilarawan nailalarawan describe

31

HAWHALITA PARA HA MATH (Vocabulary for Math)

HAWHALITA PARA HA EDUKASYON NIN PAGPAPAKATAO (Vocabulary for Edukasyon Sa Pagpapakatao)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

kakhawan kalakasan strength

kakapeyan kahinaan weakness

kakayawan kakayahan ability

Mapangiri,mabibi-ihen

Pagkabukas palad, mapagbigay

charitable

katapatan katapatan sincerity

kahampatan kabutihan goodness

mahonol masunurin obedient

paggalang paggalang respect

Pama-alaga pagpapahalaga value

pananggap pagtanggap acceptance

Labi, panlalabi pagmamahal love

Kalinisan kalinisan cleanliness

Apo Diyos Diyos God

pantompel paniniwala belief

Pag-asa Pag-asa hope

karapatan karapatan right

Peso sign Simbolo ng pera Peso sign

omanen ulitin repeat

iholat isulat write

pamahan pagdagdag Addition

Nomiroy ampilalamohen

Mga bilang na pangdagdag

addends

Pamaw-a, pangwa pagkuha Taking away

Natila, nabalag naiwan left

Bawha-an bawasan minus

kapariho katumbas equal

Kapariho ha Katumbas sa Equal

Alwan kapariho Hindi katumabs Not equal

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

mamilang magbilang count

Bilang bilang number

Tukuyen, balayen tukuyin identify

Kulang miha Kulang ng isa One less

Pahanan miha Dinagdagan ng isa One more

Place value Kinalalagyan ng bilang

Place value

malake marami many

amo kaunti few

Mas a-amo Mas kakaunti Fewer than

Kabu-uan kabuuan Sum, total

Pi-agemen, pilamohen pagsamahin Putting together

Simbolo ha pamipahan Pananda ng pagdagdag

Plus sign

pilamohen pagsamahin Join

Pamaw-a pagbawas subtraction

Numiroy an baw-ahan Mga bilang na binabawasan

subtrahend

Numiro ya an ibaw-a Mga bilang na binabawas

subtrahend

natila Sagot sa pagbawas difference

Kasinlake nin Kasindami ng As many as

Pinakamayamo, pinakaaamo

pinakamaliit least

pikomparawen paghambingin compare

pinakamalhay pinakamalaki greatest

Loktawan ya pamilang

Palukso-lukksong pagbilang

Skip counting

kowalta pera money

Manintimos, bariya barya coins

Kowalta’y papel Perang papel Paper bills

32

pamimimiha Pagkabuklod-buklod

unity

pamitatambay pagtutulungan cooperation

umpisa panimula beginning

pinangibatan pinagmulan origin

Angka-ipakit naipapakita show

Pangimodilo, panuwaran

pagmomodelo modeling

pakikilamo pakikitungo dealing

Ka-alagaan kahalagahan importance

Ipabalay ipakilala Introduce

kalamo kabilang including

HAWHALITA PARA

HA PHYSICAL EDUCATION (Vocabulary for Physical Education)

HAWHALITA PARA HA ARALING PANLIPUNAN (Vocabulary for Araling Panlipunan)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Kaugali-an kaugalian custom

Kaugali-an kaugalian Habit, custom

Kaugalian, pamiminto-o,

Mga kaugalian traditions

Saw simbolo Mga sagisag symbols

Kaw kailangan Mga kailangan needs

Kapangyarian kapangyarihan power

Kalamo, kasapi, mimbro

kasapi member

Baryo, tribo pamayanan Village, community

Pamikakahalako, pamihohoma,

pamikakanayon

pagkakaiba difference

ikumpara ihambing comapre

Paminto-o pagtitiwala trust

peteg totoo true

kaptegan katotohanan truth

Kalaspotan, kabongkokan

Salita na hindi totoo A lie

limo takot fear

Ahe pamiintindihan Hindi pagkakaintindihan

misunderstanding

Ma-alaga mahalaga valuable

responsibilidad tungkulin responsibility

pagkamakabayan pagkamakabayan nationalism

Panlalabi ha kalikasan Pagmamalasakit sa kalikasan

Concern for environment

Kalikasan,palitpit kapaligiran environment

matontawo magulang parent

pamilya Mag-anak, pamilya family

sarili sarili oneself

Allo nin kapanganakan Araw ng kapanganakan

birthdate

nangyari nangyari happen

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

parti Parte, bahagi parts

Galaw, tige galaw movemenet

korti hugis shape

Maggalaw, mabige gumalaw To move

balansi balanse balance

I-alsa ilipat transfer

ipakit ipakita Demonstrate

Grupo grupo group

ipakit ipakita perform

Tuwaden, tuwaren gayahen

gayahin imitate

Makilako, makilamo makisali participate

Pa-oki pakaliwa Turn left

pawanan pakanan Turn right

Gaw gamit kagamitan materials

martsa Lakad patakda march

tokpaw lumundag jump

Nawini, lawini katawan body

Pa-abanti, pasulong Lakad pasulong Forward march

33

HAWHALITA PARA HA HEALTH (Vocabulary for Health)

HAWHALITA PARA HA MUSIKA (Vocabulary for Music)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

simbolo simbolo symbol

bosis boses voice

awara Paawit na salita chant

hukat sukat measurement

Matag-ay mataas High

Ma-aypa mababa Low

Pantonggen karomali

Pansamantalang tigil pause

manugtug Tumugtog To play instrument

tono tono tone

Kaputo, kagitna kalahati half

Bu-o buo whole

ipakit ipakita demonstrate

gitara gitara guitar

tunoy tono sound

painawa pahinga rest

kanta Awit, kanta Sing, song

Makhaw, mahokaw

malakas loud

Timpa, palakpak palakpak clap

Manginanawan palale

Hingang papasok inhale

Manginanawan palikol

Hiningang papalabas exhale

Makala, mabantel mabagal slow

Bilis,likhi bilis bilis

Malikhi, mabilis Mabilis na mabilis fast

pagkanta Pag-awit singing

SAMBAL

BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Hakit, masakit Sakit, karamdaman Sickness, disease

Maganday tanam Maayos na pakiramdam

Good health

Maganda ya tanam kalusugan health

amot lagnat fever

huka pagsuka vomit

Taka-en pagtatae diarhhea

Hip-on sipon colds

Bayagen, hakit ulo Sakit ng ulo Headache

Bot-o buto bone

Pilay, lumpo lumpo crippled

Animik, ma-aypa ya daya

anemya anemia

Ahe kakatuloy Mahirap makatulog insomia

kuto kuto lice

katat balat skin

daya dugo blood

puso puso heart

agtay atay liver

Burog aho Galis aso scabies

trangkaso trangkaso flu

kuyape pigsa boil

Pipi, ahe ka-ilgo pipi mute

Taka tuli tutuli Ear wax

34

HAWHALITA HA PAMASTANG (Question Words)

DAWDOGAL BOY DAWDIRIKSYON (Direction / Location)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Ibat ha, obat ha Mula sa from

Ha babo nin Sa ibabaw ng Ontop of

Ha hilong Sa ilalim under

Ha lale Sa loob inside

Ha botlay, ha bonak Sa gitana In the middle

Ha unahan Sa unahan At the front end(first)

Ha hoyotan Sa hulihan At the back end (last)

Ha tag-ay Sa iatas Up, above

bokot likuran back

Ha aypa Sa ibaba below

Bayri, baydi dito here

baydo doon there

Ha kagmang, ha kapaka

Kabilang bahagi Other side , far side

ha sa at

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Anya? Hino? Ano? What?

Makano? Kailan? When?

Ayri? Aydi? Saan? Where?

Anya? Ayri Alin? Which?

Hino? Sino? Who?

Anta?Enta? Bakit? Why?

Mani-onggno? Onggno?

Magkano?Ilan? How much?How

many?

35

HAWHALITA HALITA HA PAMATI BOY TAWTOBAY (Common Phrases)

SAMBAL BOTOLAN FILIPINO ENGLISH

Maganda’y mahambak, Maganda’y bayumboka

Magandang Umaga. Good morning.

Maganda’y ogti allo, ugtoy allo Magandang tanghali Good noon.

Maganda’y mahilem. Magandang hapon. Goof afternoon

Maganda’y yabi Magandang gabi. Good evening.

Kumusta kawo po? Ayri kawo emen? Kumusta po kayo? How are you?

Angkatowa akon mabalayan kata. Masaya akong makilala ka. Glad to meet you.

Hali, mag-ali hako’y na. Mita ako’y na.

O sige na/aalis na ako/paalam Goodbye

Mahampat po itaman Mabuti naman po. I am fine

Hikawo po?,Hapa hika? Kayo po?/ Ikaw? How about you?

Ayri ka mako? Saan ka pupunta? Where are you going?

Malighay ka-allowan. Maligayang kaarawan. Happy birthday.

Maligha’y pasko. Maligayang Pasko. Merry Christmas.

Maligha’y bayon Ta-on Manigong Bagong Taon Happy New Year

Maligha’y Kapistahan Masayang Kapiyestahan. Happy Fiesta.

36

Ayin Kona (Kwento nin : Johnson Cabangon- Principal-I

Poonbato & Nacolcol Elementary School, Botolan, Zambales

“Kaka, kaka, anta hay amot, bigla nanguran?, pastang ni Totoy.”Agka mag-

ispanta ta biyaya ba-in ni Apo Apang”, wani ni kaka. Helken mo noboka, main

tamon kona. Nag-ispanta hi totoy ha inilgo ni kaka.

Kinabokahan, ampanganti hi totoy nin kona piro ayin et. ”Kaka, kaka,

mahilem hana ayin et kona”. “Wamoyto ma-in tamon ma-ikakakan?, pastang

oman ni Totoy.“Manganti ka bay totoy”, tobay ni kaka kona.Kinamahileman,

wani kaka kongko, “Mangwa ka nin pambiyanan ta ma-in tan lakwen”.

Ha dogal ya nilako nawen ay malake ya anlompad.Hato ya dinakep

nawen. Aw abaw awod, ya biyaya ya inggawa konnawen.

Kinamahileman, magana’y pamangan ta malake hana ya kona ya ma-

ikakakan.

Ha Balah

Kwinto ni: Linda D. Gamboa-MT-I

(Baquilan Resettlement School-I, Botolan, Zambales)

No allo nin Sabado, hikayin mipapatel ay ampaglako ha balah. Gitan-

gitan ya i-ilbahan,kalamo ya aho, hi kaka, hi Poto,boy hi Nini ay ampaglako kayi

nin balah.

Peleg ampag-ilba, ampaliyo itaman hi Poto boy hi Nini. Manlapet itaman

hi kaka emen ma-in pangugtuhan. Manampaw hako nin kanen kadumali ta

emen pangawoto ay ikakan itaman.

Hay gana nawen mangan. Pangayari mangan malyo kayin kaganawan.

Pamurong nawen malinis hana ya aw i-ilbahan. Makapi-urong et nin ma-ikakan.

Ha Sabado oman mako kayi na et maliyo boy mag-ilba ha balah.

37

Hay Bakil Owaog

(Kwinto: Carol Saribay-T-I)

LAKAS High School, Lakas,Villar, Botolan, Zambales

Hay Owaog ay mihay dogal ha banowa nin Botolan. Dogal ya ampa-iriyan

nin kaw katutubo. Habayti ya dogal ya hati ay mabakil. Mihay allo, nag-ilgo hi

sister Siony, mihay madre, “kailangan tamon maglista nin aw anak ya mag-aral

ha an-ipaireng tamo’y iskwilawan. “Awo po sister”, wani Carol.

Kinamahambakan, hi Carol, hi Daisy, mihay manuro ya ampa-iri ha

Owaog, bot lowa’y anak ya lalaki ay nako ha mani bali-bali, emen maglista nin

aw anak ya mipag-aral. Tinanggap kayi itaman nin maayos nin balang bali ya

nilako nawen.Amo mabuyot, nag-ilgo hi Daisy, wana, “Ma-in tamo et lakwen

Kaka ya bali , kaya bongat ay madayo bayto.” “Ay hali lakwen tamo”, wani

Carol. Agko makwan ihipen ya hato’y madayo ay bapan dayo awod. Tatlo’y

matag-ay ya bakil ya inoli nawen bayo nawen na-abot ya lowa’y bali.

Panlomateng nawen bayro ay malake ya aw-anak ya ampagdagaw. Bana ta hay

bitil nawen ana ay pinanlaga kayi nin tatay nin hatoy aw-anak nin kamoti.

Pangayari nawen mangan ay naglista kayi ana nin ngalan aw-anak ya mipag-

aral. Ha pamurong nawen ay pinagtanan la kayi nin kamoti boy antak.

No pangno ka-irap moli bakil ay undo itaman kaparan mona-oy bana ta

pa-aypa ana. Panlomateng nawen ha bali nin ampa-iriyan nawen ay natanam

ko’y sobra’n pakil ko kaya bongat na-ihip ko ya aw-anak ya labay mag-aral

kaya midyo maliga ya puso ko maski’n pakil.

Hay Bakil Bangked

Kwinto ni: Anna Liza D. Sabian-IP Representative

(Brgy. Malomboy, Botolan, Zambales)

Mihay allo naka-ihip ya apat ya mitata-amigo nin mako ha bakil Bangked.

Hati ay makit ha barangay Moraza, Sitio Babayan. Malake ya kawkatutubo ya

ampa-iri bayri. Ampanggahak, ampananem pali, biga, loko boy hawha-a.

Maganda ya bakil. Puno nin kaw kayon bakil boy aw ayop, manok dikot, baoy

dikot boy uyha.

Kinamahileman ,nakalateng ya mitata-amigo, hili Bapa Sammy, Bapa

Tiwarik, Indon Maybot boy, Indon Aray. Namastang hila ha mihay Tu-a no

pangno mi-abot ha bakil nin Bangked.

Wanan hatoy tu-a, diritsuhen moyo ba-in ya hapa, biha muli kawo ha

gahak ta bayo lumuhan kawo oman ha hapa ya panay bato.

Tinombay hi Bapa Sammy, “Tata, pwidi nayi nin lamowan mo kayi?”

38

“Awo”, tobay nin hatoy tu-a.Kaya nihohono hilayna palako ha bakil. Ha

daan malake ya mawmatuynong ya kayo boy manok dikot ya ampangkati boy

ampamokahig. Ha hapa malake ya biyay ya bato ya ma-in emen ginto ha babo.

Nag-ispanta hila. “Anta, malake ya ginto bayri?”, wani tata. “Agkawo ta madilaw

kitamo”, wana et.

Ha kapakilan, napainara hilapon ha lubot hapa ya maamey. Ha

pama-inawa napatagan ni Indo Sammy ya emen intanem ya bawbagoyboy, hati

baytoy ang gaw-en kali nin tambo. Ha katowa-an na, pinagbobolyawan na ya

lawlamo na. Angggan nagyayamon hilayna nin Bagoyboy ta i-urong la.

Kinabokahan norong hilayna ha bali la nin maligha ta ma-in hilayna nin

gaw-en kalin tambo ya ilako la ha pistan banowan Botolan.

Pamako ha Pinatubo

(Kwinto Ni Roberto P. Cosme- IP Elder)

Barangay Villar, Botolan, Zambales)

Hin nakaraan ya buwan nin Abril 20, 2017 ay naglako kayi ha bakil nin

Pinatubo ya an ingaten nawen bali nin Apo Namalyari. Pirmi kayin ampako di

paibat ha Loob-Bunga, Botolan, Zambales. Hay bawen nawen ay nawoto ya ha-

a, ahin boy boya. Malawang ya kapati-an anggan ha aypa nin Pinatubo. Di ha

po-on o aypa nin Pinatubo ay malake ya malenge moy tunoy nin mawmanok-

manok, mawmanok-dikot, baboy-dikot ya ampikakamat ya ampanikap

pawpamangan la. Bayri ay maginem, pagkalay-ep boy hay nakem ko ay

angkalele ta agnawen et na-abot ya tuktok nin Pinatubo.

Pagkaligha nawen hin na-abot nawen ya tuktok ya an ingaten nin “Mount

Pinatubo Crater”. Hay ihip nawen ay agnawen nin ma-abot, pero napagtiyagaan

nawen. Natamolawan nawen ya Pampanga, Tarlac boy dagat nin Tsina.

Hay gana nawen ta di awod konnawen ha Zambales ay ma-ari makit ya

mawmaganda’y dawdogal. Pan-omaypa, inilgo nawen ha pawpatel no labay lan

makit ya dawdogal ya maganda, moli hila ha Piantubo. Matamolawan lay na ya

kagandawan dogal. Pa-ibat hinhato, malake hana ya tawtawo ya ampaglako ha

Pinatubo.

Maligha kayi ta angkabiyan alaga boy angka-alagaan hana nin maayos

ya Pinatubo.

39

Hi Mariya

(Kwinto ni: Maribel M. Dela Cruz-Teacher-Teacher-I)

San Juan elementary School, San Juan, Botolan,Zambales

Hi Mariya ay taga baryo nin San Juan Botolan . Allo-allo ay ampaglako hi

Mariya ha Mayamban, mihay sityo nin San Juan. Halos sa-ulado nay na ya

daan. Tanda na no ongnoy patiko , ongnoy pu-on kato boy lomboy ya angkakit

na .

Ha Mayamban, ampamaliyan ya tatay ni Mariya. Bana ha mahipeg yay

anak, antambayan nay tatay nan mananem kamoti boy tubo kalamo na hi kaka

na Holyo.

Hay pananem ay alwan ma-irap para konla, ta anggaw-en lan

dagaw.Ampikakamat hilan manaphon kamoti ha taw tubling. Lomateng

mahilem ay mowako hilay na et morong. No ma-in aral ay aghila

ampakatambay ha paliyan ta wana ni tatay na ay aghila magpalta boy mag-

aral hilan mahampat ta emen lano ay ma-in hilan maganday tarabaho.

Hapa-eg ay ha Mayamban hana ampa-iri hi Mariya. Allo-allo yay na et

ampowako baydo ha dati nan pagdaanan hinhato,piro alwan para makon

mananem kamoti boy tubo no alwan para mananem nin karunungan ha aw-

iskwila na ta miha yaynay ma-istra.

40