45./46. årgangen kr. 55201 5 - 2/201 6 - 1 kr. 5545./46. årgangen201 5 - 2/201 6 - 1

3

BLADSTYRAR

Jørgen Eriksson Midtbø

I SKRIFTSTYRET

Bror-Magnus Sviland Strand

Geir Egil Eiksund

Johanne Torvund

Jørgen Eriksson Midtbø

Magnus Løken

Jon Vegard Sparre

Malene Bøyum

FRAMSIDE OG ILLUSTRASJON

Sofie Ensby Rostad

Mathilde Abelson Sahlén

BLADBUNAD

Odin Hørthe Omdal

Geir Egil Eiksund

OMBREKKING

Geir Egil Eiksund

KORREKTUR

Kristin Fridtun

Marianne Granheim Trøyflat

Magnus Løken

Synnøve Midtbø Myking

Vegard Storsul Opdahl

Fredrik Hope

SLUTTKORREKTUR

Jørgen Eriksson Midtbø

Geir Egil Eiksund

PRENTEVERK

Gunnarshaug trykkeri

OPPLAG

650

UTGJEVAR

Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve andsvarlege

for innhaldet i artiklane.

ISSN

0332-7744

MÅL OG MAKT OG

STUDENTMÅLLAGET I OSLO

Pb 285 Sentrum

0103 Oslo

TELEFON

92439717

FAKS

23002931

E-POST

malogmakt@malogmakt.no

INTERNETT

smio.no

malogmakt.no

ÅRSTINGING

Fire nummer, kr 200

LYSINGAR

2500 kroner for éi side

KONTONUMMER

3450 35 12671

33

BLADSTYRAR

Jørgen Eriksson Midtbø

I SKRIFTSTYRET

Bror-Magnus Sviland Strand

Geir Egil Eiksund

Johanne Torvund

Jørgen Eriksson Midtbø

Magnus Løken

Jon Vegard Sparre

Malene Bøyum

FRAMSIDE OG ILLUSTRASJON

Sofie Ensby Rostad

Mathilde Abelson Sahlén

BLADBUNAD

Odin Hørthe Omdal

Geir Egil Eiksund

OMBREKKING

Geir Egil Eiksund

KORREKTUR

Kristin Fridtun

Marianne Granheim Trøyflat

Magnus Løken

Synnøve Midtbø Myking

Vegard Storsul Opdahl

Fredrik Hope

SLUTTKORREKTUR

Jørgen Eriksson Midtbø

Geir Egil Eiksund

PRENTEVERK

Gunnarshaug trykkeri

OPPLAG

650

UTGJEVAR

Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve andsvarlege

for innhaldet i artiklane.

ISSN

0332-7744

MÅL OG MAKT OG

STUDENTMÅLLAGET I OSLO

Pb 285 Sentrum

0103 Oslo

TELEFON

92439717

FAKS

23002931

E-POST

malogmakt@malogmakt.no

INTERNETT

smio.no

malogmakt.no

ÅRSTINGING

Fire nummer, kr 200

LYSINGAR

2500 kroner for éi side

KONTONUMMER

3450 35 12671

44

6 LEIAR: DEI MANGE SPELA

JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ

8 MAKTA ER MÅLET

JENS KIHL

12 DET RASJONELLE SPELET

FREDRIK MEYER

15 SPELET SPORT

GEIR EGIL EIKSUND

20 FAVORITTEN: DUGNAD

ÅSE WETÅS

22 FOTOGRAFEN

EIRIK FOLKEDAL

28 MASTEROPPGÅVA: Å GANKE – GANKAR – HAR GANKA

MARTE KVAMME STRØMMEN

34 FRÅ FEM TIL FEMTI PÅ SCENE TRE

MARIA DRANGEID

36 MAKTDYNAMIKKEN I DEN TOSPRÅKLEGE, NORSKE

SKRIFTKULTUREN

KRISTIAN HANTO

47 ENGELSKPÅVERKNAD I DEN NORSKE DATASPELKULTUREN

ANNE METTE SUNDE

54 FYSIKK – TILFELDIGVIS

JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ

62 GATENE I LONDON

LULLEN FANITULLEN

64 DIKTET

ASSAD NASIR

6 LEIAR: DEI MANGE SPELA

JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ

8 MAKTA ER MÅLET

JENS KIHL

12 DET RASJONELLE SPELET

FREDRIK MEYER

15 SPELET SPORT

GEIR EGIL EIKSUND

20 FAVORITTEN: DUGNAD

ÅSE WETÅS

22 FOTOGRAFEN

EIRIK FOLKEDAL

28 MASTEROPPGÅVA: Å GANKE – GANKAR – HAR GANKA

MARTE KVAMME STRØMMEN

34 FRÅ FEM TIL FEMTI PÅ SCENE TRE

MARIA DRANGEID

36 MAKTDYNAMIKKEN I DEN TOSPRÅKLEGE, NORSKE

SKRIFTKULTUREN

KRISTIAN HANTO

47 ENGELSKPÅVERKNAD I DEN NORSKE DATASPELKULTUREN

ANNE METTE SUNDE

54 FYSIKK – TILFELDIGVIS

JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ

62 GATENE I LONDON

LULLEN FANITULLEN

64 DIKTET

ASSAD NASIR

5

KORT OM FORFATTARANE

JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ (f.   1989)

leverte masteroppgåva si i partikkelfysikk i 2015, om leiting etter

mørk materie med Large Hadron Collider i CERN. Han arbeider

no med ein doktorgrad i kjerne-astrofysikk på Universitetet i Oslo.

Han er ivrig syklist, og medlem av skriftstyret til Mål og Makt.

JENS KIHL (f.   1986)

er tidlegare leiar i Norsk Målungdom og Studentmållaget i Oslo,

og tidlegare nestleiar i Noregs Mållag. Han arbeider som politisk

journalist i Klassekampen og har fått eit stipend frå Fritt Ord for å

skrive bok om norske kommunar.

FREDRIK MEYER (f. 1989)

er stipendiat i algebraisk geometri ved Matematisk institutt,

Universitetet i Oslo og driv Twitter/Facebook-sida

MatematikkFakta.

GEIR EGIL EIKSUND (f.   1988)

er utflytta ørsting i Oslo. Han er norsk- og samfunnsfaglærar i

ungdomsskulen og skriftstyremedlem i Mål og makt. Han har også

pakka ned ein bachelor i journalistikk i ryggsekken.

ÅSE WETÅS (f.   1972)

er fersk leiar i Språkrådet. Ho har doktorgrad i nordisk språkvit-

skap, og er tidlegare prosjektleiar for Norsk Ordbok (2014).

KRISTIAN IHLE HANTO (f.   1953)

er tidlegare leiar i Noregs Mållag 1991-93. Han arbeider no som

prosjektleiar ved Høgskulen i Telemark (Høgskulen i Søraust-

Noreg frå 1 . januar 2016).

EIRIK FOLKEDAL (f.   1981)

er fotograf, dansar, koreograf, DJ, syklist og sykkelmekanikar. Han

er medlem av Studentenes fotoklubb på Chateau Neuf i Oslo.

MARTE KVAMME STRØMMEN (f.   1991)

kjem frå Høyanger i Sogn og Fjordane. Ho tok ein bachelor i

lingvistikk i Bergen, og flytta så til Oslo og tok ein master i lingv-

istikk der. For tida bur ho i Sverige. På fritida lagar ho spel, spelar,

lagar mat, eller skriv på ein av fem romanar ho har liggande.

MARIA DRANGEID (f.   1989)

kjem frå Stavanger og tar master i nordisk litteratur. Hausten 2015

var ho praktikant i dramaturgiatet på Det Norske Teatret. Elles er

ho leiar i teatergruppa Vrangforestilling.

ANNE METTE SUNDE (f.   1986)

Anne Mette Sunde er fødd i 1986 og kjem frå Kirkenes i

Finnmark. Ho har ein mastergrad i nordisk språkvitskap frå

NTNU i Trondheim, og byrja i 2015 på ein doktograd ved same

universitet. I doktorgradsprosjektet jobbar ho med

engelskpåverknad hjå unge nordmenn, deriblant gamerar. Anne

Mette er ikkje særleg til gamer sjølv, men tek seg gjerne ein runde

Minesveiper på gråvêrsdagar.

LULLEN FANITULLEN

bur i Oslo og er stadig på jakt etter nye opplevingar.

ASSAD NASIR (f. 1985)

er norsk- og samfunnsfaglærar på Mailand vidaregåande skule.

Han har nyleg skipa forlaget Nasir.

JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ (f.   1989)

leverte masteroppgåva si i partikkelfysikk i 2015, om leiting etter

mørk materie med Large Hadron Collider i CERN. Han arbeider

no med ein doktorgrad i kjerne-astrofysikk på Universitetet i Oslo.

Han er ivrig syklist, og medlem av skriftstyret til Mål og Makt.

JENS KIHL (f.   1986)

er tidlegare leiar i Norsk Målungdom og Studentmållaget i Oslo,

og tidlegare nestleiar i Noregs Mållag. Han arbeider som politisk

journalist i Klassekampen og har fått eit stipend frå Fritt Ord for å

skrive bok om norske kommunar.

FREDRIK MEYER (f. 1989)

er stipendiat i algebraisk geometri ved Matematisk institutt,

Universitetet i Oslo og driv Twitter/Facebook-sida

MatematikkFakta.

GEIR EGIL EIKSUND (f.   1988)

er utflytta ørsting i Oslo. Han er norsk- og samfunnsfaglærar i

ungdomsskulen og skriftstyremedlem i Mål og makt. Han har også

pakka ned ein bachelor i journalistikk i ryggsekken.

ÅSE WETÅS (f.   1972)

er fersk leiar i Språkrådet. Ho har doktorgrad i nordisk språkvit-

skap, og er tidlegare prosjektleiar for Norsk Ordbok (2014).

KRISTIAN IHLE HANTO (f.   1953)

er tidlegare leiar i Noregs Mållag 1991-93. Han arbeider no som

prosjektleiar ved Høgskulen i Telemark (Høgskulen i Søraust-

Noreg frå 1 . januar 2016).

EIRIK FOLKEDAL (f.   1981)

er fotograf, dansar, koreograf, DJ, syklist og sykkelmekanikar. Han

er medlem av Studentenes fotoklubb på Chateau Neuf i Oslo.

MARTE KVAMME STRØMMEN (f.   1991)

kjem frå Høyanger i Sogn og Fjordane. Ho tok ein bachelor i

lingvistikk i Bergen, og flytta så til Oslo og tok ein master i lingv-

istikk der. For tida bur ho i Sverige. På fritida lagar ho spel, spelar,

lagar mat, eller skriv på ein av fem romanar ho har liggande.

MARIA DRANGEID (f.   1989)

kjem frå Stavanger og tar master i nordisk litteratur. Hausten 2015

var ho praktikant i dramaturgiatet på Det Norske Teatret. Elles er

ho leiar i teatergruppa Vrangforestilling.

ANNE METTE SUNDE (f.   1986)

Anne Mette Sunde er fødd i 1986 og kjem frå Kirkenes i

Finnmark. Ho har ein mastergrad i nordisk språkvitskap frå

NTNU i Trondheim, og byrja i 2015 på ein doktograd ved same

universitet. I doktorgradsprosjektet jobbar ho med

engelskpåverknad hjå unge nordmenn, deriblant gamerar. Anne

Mette er ikkje særleg til gamer sjølv, men tek seg gjerne ein runde

Minesveiper på gråvêrsdagar.

LULLEN FANITULLEN

bur i Oslo og er stadig på jakt etter nye opplevingar.

ASSAD NASIR (f. 1985)

er norsk- og samfunnsfaglærar på Mailand vidaregåande skule.

Han har nyleg skipa forlaget Nasir.

6 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Med kommune- og fylkestingsvalet den 14. september

i fjor var ein ny runde over i det politiske spelet om

Noreg. Politikarane har kome med mange og

høgtsvevande løfte, og mange av dei kjem til å bli

brotne i større eller mindre grad av dei som sigra og

sikra seg makt i landets små og store salar. Dei som

tapte slikkar såra, girar om og gjer seg klare til å

påpeike løftebrot i påfølgande valkamp om to og fire

år, med von om at det skal bli dei som vinn neste

runde. Ein kan ergre seg over alle desse lovnadane,

eller resignert sjå dei som eit uunngåeleg vonde i det

veldige maskineriet som utgjer demokratiet vårt. Jens

Kihl tar i dette bladet det heilt motsette standpunktet,

og skriv eit varmt forsvar for den politiske broileren.

Hen som elskar spelet omNoreg, ommakt og prestisje.

Som aldri har hatt ein “ordentleg” jobb, og som i fullt

medvit lovar ting hen veit hen ikkje kan halde – og

som får mykje mindre anerkjenning enn hen fortener.

Noregs førre statsminister og noverande sjef for

NATO, Jens Stoltenberg, var eit openbert talent i det

politiske spelet. Men mellom dei politiske slaga – når

han berre skulle slappe av – tok Stoltenberg fram ein

annan type spel, nemleg strategispel på datamaskin.

av JØRGEN ERIKSSONMIDTBØ

LEIAR

Som kallenamn – nickname – brukte han sitt ekte

kallenamn frå KGB sine arkiv under den kalde krigen.

Dei som har støytt på spelaren Stelkov på nettet, har

kanskje fått bryne seg på Noregs statsminister eller

sjefen for NATOs allierte styrkar.

Nettspel er også tema for to tekstar i dette nummeret.

Anne Mette Sunde skriv om korleis språket spelarane

nyttar blir anglifisert, viser korleis det aukar

kompetansen deira i engelsk og spør kva følger det

får for norsk språk i neste omgang. Marte Kvamme

Strømmen har i masteroppgåva si analysert

ordvekslinga mellom ei gruppe spelarar, og

argumenterer for at det kraftige innslaget av engelske

omgrep som dei nyttar, kjem av at det ikkje finst gode,

norske avløysarord.

Geir Egil Eiksund slår eit slag for sporten, eit høgt

elska og meiningslaus tidtrøyte – og spør seg om han

ikkje har ein funksjon i samfunnet likevel. Og Åse

Wetås skriv om dugnad – favorittordet hennar, og ei

heilt sentral brikke i sports-Noreg.

God lesnad!

DEI MANGE SPELA

7

8 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Politikk er ein vakker ting. Grunnleggjande vakker.

For oss ateistar finst det ingen andre som vi kan setje

vår lit til i dei store spørsmåla: Vi må rett og slett

ordne opp sjølve. Og til det har vi vitskapen, litteratur-

en, vi har kjærleiken og vi har altså denne politikken.

Systemet der vi gjev tillit og makt til dei beste blant

oss, i håp om at dei forvaltar dette klokt og til det be-

ste for oss alle. Ein betre måte å løyse samfunnets

mange flokar på har vi ikkje. Og kanskje finst det

heller ikkje – fråværet av politikk ville jo i seg sjølv

vore djupt politisk.

I det følgjande skal eg prøve å forsvare eit stand-

punkt eg ikkje veit om eg sjølv har, nemleg å støtte

dei politiske karrieristane. Broilerane. Desse medle-

mene av skravleklassen som meistrar målet og mak-

tar makta. Dei som har mål om makt og lukkast med

det.

BEST BLANT LIKEMENN

For kven er så desse beste som skal styre oss? Vel, dei

er høgare utdanna. Rikare. Dei har gjerne berre hatt

jobbar i eller nær partiorganisasjonen. Og så bortet-

ter. Er det eit problem? Svaret er, slik det nesten all-

tid er i politikken, både ja og nei. Forskarane Rune

Karlsen og Elin Haugsgjerd har i sine kapittel i

”Stortingets historie 1964-2014” synt korleis Stortin-

get har blitt meir representativt når det kjem til med-

fødde eigenskapar som kjønn, og mindre når det kjem

til eigenskapar som utdanning og yrkesbakgrunn.

Det er flinkisane som styrer landet.

Politikken er ein disiplin som alle andre. Ein høyrer

stadig folk klage over at politikken har blitt ei boble

med eigne karrierevegar og for få representantar frå

”det verkelege livet”. Naturlegvis er det viktig at våre

tingfolk er best blant likemenn (og helst blant likek-

vinner og kanskje til og med likepersonar), men dette

er berre halve sanninga: Stortinget vedtek eit stats-

budsjett på langt over tusen milliardar kroner. Tusen

milliardar kroner. Tenk litt på det talet. Parlament-

arikarane lagar lover. Dei sender nordmenn av garde

for å bombe folk langt borte. Dei avgjer saker som

får store konsekvensar for kvar og ein av oss. Og dei

må stå til ansvar for det.

Ein kan jo av og til undre seg over om dei gjer dei

rette tinga, men ein bør i alle fall erkjenne at dette er

eit krevjande arbeid, og at det politiske arbeidet er så

MAKTA ER MÅLETKven vinn det politiske spelet? Her kjem eit varmtforsvar for den utskjelte broi leren.

av JENS KIHL

9

avansert at det krev ein del å skulle meistre det.

LIVSVIKTIG SOMMARJOBB

Når vi går til tannlegen, vil vi at ho skal vere skikkeleg

flink til det ho gjer. Vi blir ikkje imponert om ho har

diplomar for finsnikring og hekkesprang og grunn-

leggjande arabisk heng-

jande på veggen, ho bør

helst vere monomant in-

teressert i tenner. Men når

unge politikarar skal

kjempe om ein plass høgt på

lista til storting eller kom-

munestyre, er det motsett:

Eg har litt for ofte høyrt

talar om korleis hen har

arbeidd som alt frå heimes-

jukepleiar via bartender til søppelkøyrar – i sommar-

feriane. Det er ei dygd å ha vore mest mogleg utanfor

politikken. Men tolv års trufast partiarbeid er liksom

ikkje like mykje verdt: Her har vi å gjere med ein

som har sikta seg inn på ein karriere i politikken, ein

som manglar kontakt med og forståing for vanlege

folks liv. Kvifor verdset vi tannlegens røynsle med

kjevepartiet og mistrur politikarens røynsle med det

politiske partiet?

Naturlegvis krev tannlegegjerninga ei form for

spisskompetanse. Men gjer ikkje politikarlivet òg

det? Å styre eit land er i seg sjølv ein profesjon. Og

det er vel heller ikkje så enkelt som

at berre fordi du har vore nord-

sjøarbeidar, kan du forstå deg på

livet til alt frå reindriftssamar til

husmødrer – berre fordi du ikkje

har røynsle frå partibransjen? Som

politikar skal ein vege ulike omsyn

opp mot kvarandre, og det er slett

ikkje sikkert at du får sitje i utdan-

ningskomiteen berre fordi du har

arbeidd som norsklektor. Då er det

allmennkunnskap og forståing for spelet som gjeld.

DEN DEMOKRATISERANDE BROILEREN

At folk lever sine liv med arbeidsadresse Eidsvolls

plass, har fleire konsekvensar enn at det oppstår ein

politikarklasse. Erfaringa frå det parlamentariske

MAKTA ER MÅLET

Broilerane. Dessemedlemene av

skravleklassen sommeistrarmålet og

maktarmakta. Dei somharmål om makt oglukkast med det.

10 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

arbeidet – det politiske spelet, om du vil – funger-

er faktisk òg demokratiserande: Då SV gjekk i

regjering, gjorde dei det med eit lag av politikarar

som hadde lang og brei røynsle frå politikken.

Kristin Halvorsen kunne bli landets fyrste

kvinnelege finansminister fordi ho gjennom peri-

ode etter periode i Stortingets utanrikskomité og

finanskomité hadde synt at ho kunne sine saker.

Det same ser vi no: At Frp etter

40 års ørkenvandring kan ta

plass ved Kongens bord,

handlar òg om at dei har det

naudsynte mann- og

kvinnskapet. Siv Jensen har

slite stortingssalens raude

teppegolv i eit par tiår, og som

løn for strevet kunne ho ta

partiet sitt inn i regjering. At

alle parti (med eit mogleg un-

natak for Miljøpartiet) har røynde politikarar, gjer

at dei evnar å gripe makta. Det gjer at fleire vel-

jarar kan få si røyst omsett til politisk praksis og

verkelege vedtak. Ingen av desse har utmerkt seg

med lange karrierar utanfor partipolitikken, men

det trur eg veljarane deira er glade for. Både i det

daglege strevet med små og store gjeremål, men

også når det verkeleg røyner på:

Høgres legendariske tingmann C. J. Hambro sat

på Stortinget i samfulle 39 år (og éin dag). Han var

tidleg i trettiåra då han blei valt inn, og hadde ein

kort karriere som lærar og pressemann før

politikken tok han. Ein vårdag i 1940 måtte Ham-

bro syne kva han verkeleg var god for. Det var

stortingspresident Hambro som utforma elverums-

fullmakta som gav regjeringa støtte til å styre på

vegner av Stortinget så lenge det var krig i landet.

Hambro hadde tilliten frå sine parlamentariske

kollegaer, og røynsle frå Folkeforbundet som kunne

nyttast til å avgjere korleis ei slik fullmakt skulle

formast. I ein slik situasjon kan det vere ålreit at

det sit folk på Stortinget som kan sitt fag.

Ein anna Høgre-politikar med erfaring er Erna

Solberg. Folk har diskutert

opp og ned ad veggar om det

var den fjongare hårsveisen,

dei finare jakkene eller dei

flinkare taleskrivarane som

skapte den nye Erna Solberg,

ho som plutseleg kunne vinne

val. I denne tenkemåten ligg

det ei grov nedvurdering av

ein dyktig politikar. Solberg

har 26 års ansiennitet som

stortingspolitikar. 26 år! Det er vel lenger enn

mange av lesarane av denne teksten har levd. Og

sjølv for ein som ikkje røysta Høgre ved sist stort-

ingsval, er det positivt å vite at landet blir styrt av

ei kvinne som kan skjøtte sitt verv.

”JEG ER HER FOR Å SPILLE SPILLET”

Det er på Paradise hotel som i det politiske para-

dis: Nokon er der for å spele spelet. På Stortinget

har Senterpartiet gjerne hatt rykte på seg for å vere

dei dyktigaste forhandlarane. (Ein av partiets

strategar meinte i ein bakgrunnssamtale at dette

var norsk politikks største misforståing, men det

får vere ei anna soge.) Dei er konkrete og målretta

i sine krav, og har lang tradisjon for at partiorgan-

Kvifor verdset vitannlegens røynslemed kjevepartiet ogmistrur politikarensrøynsle med detpolitiske partiet?

11

isasjonen og nærskylde organisasjonar aksepter-

er kompromiss. Samstundes har partiet gjort sitt

for å auke representativiteten ved å sende bønder

og lærarar til tings. Korleis har dette gått til? Er

ikkje det sjølve provet på at eg tek feil (dersom eg

meiner det eg skriv, då)? Nei. Trygve Magnus Slags-

vold Vedum har så langt over ti års røynsle frå

Storting og regjering. Anne Enger, tidlegare Lahn-

stein, fekk 16 år på Løvebakken før ho gav seg. Jo-

han J. Jakobsen, sjølvaste JJJ, sat på Stortinget i

over 28 år. Per Borten, partiets einaste statsminis-

ter etter krigen, sat like lenge. Og utover i landet

er det mange ordførarkjede som har fast plass på

akslene til den same Sp-aren i periode etter peri-

ode. Sjølv om mange av desse har levd eit liv utan-

for partipolitikkens fulltidsstillingar, har dei vandra

inn i skravleklassen og ser ut til å ha trivst der.

Også i eit parti som Senterpartiet må det tydelegvis

finnast ein politikarklasse for å kunne styre. Så får

biletet fyllast ut av alle dei andre, dei som Stortin-

get òg treng. Heidi Greni sat i kassa på Coop i Ålen

før ho blei ordførar og stortingsrepresentant. Per

Olaf Lundteigen kombinerer livet som tingmann

med å drive småbruket heime i Øvre Eiker.

Og her kjem ei innvending: For kva er då rolla

til desse ”andre”? Er dei berre pynt som skal fylle

ut biletet og skape inntrykk av at Stortinget er ein

demokratisk institusjon, og ikkje berre eit lukka

hus der makt blir utøvd i eit vakuum? Nei, eg trur

ikkje det. Dei er representantar for folket, dei er

tilgjengelege, dei kjempar for sitt distrikt og sine

hjartesaker. I boka ”Senatet som aldri vart” skriv

Morten Søberg om Paul Svarstad frå Høgre. Han

blei vald inn frå Sogn og Fjordane i 1965, og brukte

tida som tingmann til å kjempe for heilårsveg over

Strynefjellet. Svarstad blei inga legende i norsk

politikk, men Strynefjellsvegen ligg der til glede

og nytte for dei som røysta han inn. I ei stortings-

gruppe, som i alle andre kollegium, må forskjel-

lige folk ha forskjellige roller. Det er ikkje berre

positivt, men òg naudsynt.

Dette er eit forsvar for ein Snorre Valen, ei Hadia

Tajik, ein Torbjørn Røe Isaksen, ein Sveinung Ro-

tevatn. Folk som legg ned ein stor innsats for å

meistre den krevjande rikspolitikken. Og sjølv om

det gjev dei både makt og ære, fører det òg med

seg dette brysame flinkis- eller broiler-stempelet.

Det lurer eg på om dei ikkje fortener.

ENDELEG

”Politikken har blitt ein eigen leveveg”, kan det bli

sagt, spottande. Eg har lyst til å leggje til eit ord:

Politikken har endeleg blitt ein eigen leveveg.

Stortingslivet er som i diktet: ”De beste blandt dere

er kalt”. Og de bør halde dykk der. Lenge.

Det er på Paradise hotel somi det politiske paradis:Nokon er der for å spele

spelet.

12 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Det rasjonellespeletMange har høyrt ordet «spelteori», og mange veit

kanskje at det har noko med strategiar å gjere. I

denne korte teksten skal vi sjå litt på kva spelteori

er for noko, og kva det (kanskje) kan brukast til.

Litt vagt er spelteori studiet av korleis rasjonelle

aktørar bør handle i situasjonar der det også er andre

aktørar i same situasjon.

Eit «spel» er ein situasjon med fleire aktørar som

kan ta visse val. Desse vala vil i neste omgang kunne

gje aktørane visse gevinstar. Definisjonar vert fort

veldig kjedelege, så vi startar med eit eksempel som

allereie Platon kom med. To hærar står oppstilte og

skal slåst. Ein soldat tenkjer: «Om hæren vår vinn

dette slaget, treng hæren neppe meg, så eg kan like

gjerne stikke, så slepp eg å risikere livet. Og om

fienden vinn, burde eg i alle fall stikke, for då kjem

eg til å verte drepen». Så uansett kva utfallet av

kampen vert, burde soldaten rømme, uansett kor

modig han er. Men om alle rømmer, taper dei uansett

slaget. Dette er eit døme på ein situasjon kor det på

individnivå er mest rasjonelt å rømme, medan det

for kollektivet ville gjeve størst gevinst om alle heldt

seg på plass. Ein kan tenkje seg liknande situasjonar

som omhandlar overfiske, valdeltaking, fartsgrenser

og mykje meir.

Så kva er løysinga her? Vel, det må verte mindre

attraktivt å rømme frå kampen, eller å overfiske,

eller å køyre for fort. Soldatar rømmer ikkje frå

kampen, fordi dei veit at desertørar vert skotne. Du

overfiskar ikkje, fordi du veit at du då vert straffa

av staten.

La oss sjå på endå eit eksempel, kanskje det mest

kjende: Fangens dilemma. To fangar vert avhøyrde

etter å ha hacka Petter Smarts tidsmaskin. La oss

kalle dei Magica og Mikro-Midas. Diverre er ikkje

bevisa så gode. Begge får høyre at om dei tystar på

kumpanen, så får tystaren gå fri, medan den uheldige

må halde ut fem år i fengsel. Om begge held munn,

av FREDRIK MEYER

13

vert begge fengsla i eitt år kvar for mindre brot. Om

begge tystar, får begge tre år kvar. Så kva burde

Magica gjere? Om Mikro-Midas tystar, så burde

Magica også tyste, for om ho held munn, får ho fem

i staden for tre år i fengsel. Om Mikro-Midas held

munn, burde Magica tyste, for då går ho fri. Så uansett

kva Mikro-Midas vel, burde Magica tyste. Det same

resonnementet held sjølvsagt for valet til Mikro-

Midas. Dermed ser vi at sjølv om dei begge hadde

hatt best av å halde munn, så er det mest rasjonelle

valet for kvar av dei å tyste. Om begge tenkjer slik,

får begge lengre straff.

Heilt til slutt: ein artig party-leik. Alle i rommet

skal tenkje på eit tal mellom éin og hundre. Den som

tenkjer på det talet som er nærast to tredjedelar av

gjennomsnittet, vinn leiken. Så kva burde ein gjere?

Kva om gjennomsnittet er 60? Då burde ein tenkje

på 40. Men slik tenkjer jo alle andre òg! Så då vert

gjennomsnittet nærare 40. Då burde du tenkje på

26,6. Men det gjer jo alle andre óg! Og så vidare! Held

ein fram slik, finn ein raskt ut at det einaste fornuftige

talet å tenkje, er 0. Men her kjem det morosame: Dette

spelet er faktisk gjort i verkelegheita, på nesten 20.000

danskar. Det interessante er at gjennomsnittet vart

32,4, så vinnarverdien var 21,6, altså mykje høgare

enn null. Det er altså noko litt feil med premisset i

byrjinga om at alle aktørar er rasjonelle.

Det er nettopp dette som er hovudpoenget i

spelteorien: Rasjonelle val kan leie til dårlege utfall.

Spelteori er studiet av korleis val vert tekne når vi

må ta omsyn til at vala til andre aktørar påverkar

våre eigne.

14 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

15

SPELET SPORTUnderhaldning? Tidstjuv? Utoleleg? Tidtrøyte? Kvasport er, kjem an på auget som ser, men for nokreav oss er det ein viktig del av livet.

Det er noko med oss sportsinteresserte. Av ein eller

annan grunn klarer vi fint å forsvare det å nytte

time etter time på å følgje ein ball rulle over ei gras-

matte, ein puck skli over isen, eit par ski springe

opp ein bakke eller til og med ei dronning bruke

seks timar på å slå ut eit tårn for å gjere kongen

heilt matt. Folk følgjer med på så mykje forskjellig.

Eg har til dømes hugnad for amerikansk korgball

og fotball på andrenivå i England, men meir om det

sidan.

Sport er vanskeleg å definere, då det femner om

så mange ulike konkurranseformer. Ein ting dei alle

har felles, er at det skal bli kåra ein vinnar. Men når

ein tenkjer etter, er kan hende sport fullstendig un-

ødvendig. Ein kan fint argumentere for at målet

idrettsutøvarar prøver å nå, ikkje eigentleg har noko

føre seg. Dei prøver så hardt dei berre kan å få til

noko som i grunnen ikkje er godt for noko. Mange

tener sjølvsagt store mengder pengar på det, og vi

som er interesserte, fyller stadionar, arenaer,

hoppbakkar og hallar for å sjå dei i aksjon. Men kvi-

for nytte fritida si på å følgje med på at nokon an-

dre skal kome seg først over ein strek eller prøve å

få ein ball til å treffe krysset?

UNDERHALDNING

Hovudpoenget med sport er at det dekkjer eit un-

derhaldningsbehov. Nokre nyttar fritida si på å føl-

gje med på halvnakne ungdommar innestengde på

eit hotell i paradis, andre vil høyre på heftige debat-

tar i barne-tv-tid, nokre spelar spel på bord, mobil-

ar, pc-ar og tv-skjermar, medan andre igjen unngår

skjermane og gjer eit djupdykk ned i bokverda. Vi

har alle våre måtar å bli underhaldne på, og dei

fengjer oss.

Likevel er det noko som skil sporten frå mange

andre former for underhaldning. I debattar diskuter-

er ein gjerne meir eller mindre reelle verdsproblem,

på hotellet handlar spelet om faktiske hendingar i

livet til deltakarane, og sjølv i fiksjonsbøker kan ein

av GEIR EGIL EIKSUND

Foto:HENRIK

JONASSE

N

16 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

finne lærdom i det forfattaren prøver å fortelje. I

sportsverda, derimot, følgjer utøvarane reglar som

berre er konstruerte for å få konkurransen til å

fungere. Målet er å engasjere publikum. Kanskje

tener enkelte av tilskodarane ein god del pengar på

resultatet, men er eigentleg verda endra på noko vis?

Det finst sjølvsagt enkelte hendingar som har

festa seg meir enn andre. Gode døme er Jesse Owens

sin dominans i Nazi-olympiaden i Berlin, USA sitt

mirakel på isen under OL-hockeyen i Lake Placid i

1980, jonsokaftan 1998 då heile Noreg feira siger-

en over Brasil, eller depresjonen Spania gjekk gjen-

nom etter å ha sett det uovervinnelege landslaget

sitt ryke ut i gruppespelet i Brasil-VM i 2014. Sjølv

om det som skjer på sportsarenaer rundt omkring

kanskje ikkje har så mykje å seie, kan eg ikkje seie

anna enn at eg og mange andre likevel blir påverka.

FELLESSKAPSBINDAR

Det å arrangere hendingar for å samle og under-

halde eit publikum har ein drive med i lange tider.

Folkefestar og festivalar fungerte som sentrale

møtestadar i kulturar langt attende i historia, og

grekarane arrangerte dei aller fyrste olympiske leik-

ane allereie i antikken. Det tok rett nok ei stund før

sporten slik vi kjenner han i dag, blei til. Den mo-

derne idretten blei ifølgje Store norske leksikon

ikkje funnen opp av britane før på byrjinga av 1800-

talet. Dei fann inspirasjon nettopp i dei antikke,

greske olympiadane då dei sette opp faste reglar for

ulike idrettar og ballspel. Ei ny form for underhald-

ning var skapt. Feiring og folkefest blei kopla saman

med sport.

Men også ein ytre fiende kan føre det nasjonale

felleskapet tettare saman. Ingenting samlar nasjon-

ar så effektivt som når noko angrip dei. 9. april, 11 .

september, 22. juli, Je Suis Charlie. Ein samlast. Ein

står i lag. Ein er eitt. Men i ei tid der det heldigvis

er langt mellom slike hendingar, i ei tid der vi ikkje

har ein openberr fiende like over grensa – i slike

tider kan sporten fungere som fellesskapsbindar.

Når trønderar gjer det skarpt på ski, når norske

jenter kontrar motstandarane i senk på handball-

bana, når Magnus Carlsen sigrar ved sjakkbrettet,

når flagget blir heisa og nasjonalsongen blir spelt

av frå CD. I slike stunder er vi samla. Vi står i lag.

Vi er eitt. I alle høve dei av oss som er interesserte.

KRIGEN SPORT

Kanskje kan ein gå så langt som å seie at sporten

på sett og vis er ein avløysar for krig? I tidlegare

tider var krigane med på å samle folket under éin

herskar. Etter kvart følgde ein opp med til dømes

gladiatorkampar for å roe ned og samle dei same

folkemassane. I dag kan ein seie at sporten tek på

seg noko av dette ansvaret. Kanskje er sport rett og

slett eit slags substitutt for krig i gode tider? I ei tid

der religionen får mindre og mindre fotfeste, vel eg

17

å stele fritt frå Karl Marx og påstå at sporten har

blitt eit slags opium for folket. Noko ein kan ty til

for midlertidig lindring frå kjaset og maset i kvard-

agen, eller noko ein kan drøyme seg bort i dersom

verda verkar vanskeleg. I

slike stunder kan ein setje

seg godt til rette i sofaen og

håpe at Messi slår Ronaldo i

El Clasico, at Federer slår

Nadal langt ned i tennis-

skoa, at Brækhus får halde

på belta sine i bokseringen,

eller at Boston Celtics igjen

kan bli meistrar på den

amerikanske korgballtrona. Det er noko med det

håpet ein byggjer opp når ein følgjer med på sport.

Håpet om at sigeren vil kome neste gong.

Sjølvsagt er det mange som ikkje er interesserte,

og som heller finn glede i andre syslar. Eg seier ikkje

at sport er løysinga på verdsproblem. Men at han

spelar ei rolle, trass at han er fullstending unød-

vendig, er eg ikkje det minste i tvil om. Det blir sagt

at verda hadde vore ein fredelegare stad om kvinnene

kunne sitje med makta. Men medan vi ventar på at

kvinnene tek over verdspolitikken, kjem eg med

påstanden om at verda hadde vore endå verre stilt

hadde det ikkje vore for sporten. Berre tenk på all

frustrasjonen som kjem ut under ein fotballkamp,

til dømes. Frustrasjon som kunne ha kome ut på

både skumlare og verre vis. Ja, til tider kan det nok

vippe over og ende opp med slagsmål mellom bønder

og bygutar eller mellom Oslo-folk og bergensarar,

men hadde det ikkje vore for det faktumet at mange

heller går rundt og er opp-

gjevne over elendig fors-

varsspel, så trur eg vi

kunne hatt ei langt meir

ugjestmild verdsbe-

folkning. Sporten har

nemleg også potensial til å

glede folk verda over. Han

er kanskje unødvendig i eit

filosofisk perspektiv, men

for folkesjela er eg overtydd om at han gjer under-

verk.

UDELT GLEDE

Det at sporten også gjer godt for folk mentalt, blir

tydeleg under store meisterskap. Ski-VM, OL og Fot-

ball-VM fører mange ut i freisting, og dei interesserte

får plutseleg nokon å dele opplevingane sine med.

I slike tider poppar det opp tilskodarar frå alle krikar

og krokar, og det blir diskusjonar, kommentering,

semje og usemje om kvarandre. Med eitt kjennest

sporten som noko større. Noko viktig. Ved slike høve

ligg det kanskje noko i fellesskapskjensla, i det å

halde med det same laget, eller i det å ha ein felles

fiende.

Det er noko med det håpetein byggjer opp når einfølgjermedpå sport. Håpetom at sigeren vil kome

neste gong.

18 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Mange kan altså få noko ut av å dele

sportshendingar med andre, men av ein eller annan

grunn har eg valt å følgje to lag som ingen i omkret-

sen min er opptekne av. Dei

deltek verken i OL eller

Champions League, og ingen

av dei har nordmenn med på

laget. Likevel er eg hekta. For

sjølv om det er særs få som

bryr seg om korleis fot-

ballklubben Watford, som

lenge har famla rundt på an-

drenivå i England, gjorde det

førre helg, eller om det for

tida middelmåtige, amerikanske korgball-laget Bost-

on Celtics klarer å nå NBA-sluttspelet til våren, så

finn eg stor glede i å følgje med. Det å vere enga-

sjert i lagnaden til desse laga gjev meg beint fram

glede i kvardagen. Kvifor det?

Nokre kritiske spørsmål er på sin plass. For kva

sit eg eigentleg att med etter alle timane eg nyttar

på å lese om, sjå på og følgje

med på dei to laga så få andre

bryr seg om? Eg nyttar tusen-

lappar på å dra til England på

fotballturar, og hundrelappar

kvar månad for tilgang til

kanalar med direktesende

kampar. Berre tenk på alt det

gode eg kunne nytta dei tim-

ane og kronene på kvar veke.

Lese bøker, fått meg fad-

derbarn, drege på seminar, på føredrag, på fjelltur-

ar, vore friviljug eller heilt enkelt følgt betre med

på nyhendebiletet.

Men sjølv om eg er klar over at prioriteringane

Ski-VM, OL og Fotball-VMførermange ut ifreisting, og deiinteresserte får

plutseleg nokon å deleopplevingane sine med.

19

kan verke håplause for dei sportsuinteresserte, vil

eg seie at ein kan ha godt utbytte av investeringa.

La meg kome med eit døme frå i fjor vår. Watford

er mest kjend som fotballklubben sjølvaste Sir Elton

John lenge var stolt eigar av, men dei siste åtte åra

har klubben vore ein middelhavsfarar på andrenivå

i England. Championship-fotball kan sjølv eg for-

stå at verkar uinteressant for dei fleste, men likevel

har eg følgt med gjennom alle dei åtte åra. Eg har

attpåtil teke fleire turar til England for å støtte la-

get i med- og motgang. Så skjedde det utrulege.

Dagen då det var mitt lag sin tur til å rykke opp,

var endeleg komen. Watford vann inngangsbillett

til Manchester, Liverpool, Chelsea og pengane sin

divisjon. Og med eitt vart sumaren prega av både

spenning, glede og forventning. Ja, sjølv om eg

ikkje hadde nokon å dele det med, så gledde

opplevinga meg stort. Og ho gleder meg framleis.

VIKTIG ROLLE

Same kva ein seier om sporten, gjev Watford Foot-

ball Club og Boston Celtics meg kvar helg glede,

håp, skuffelse og frustrasjon i rik monn. Opplevinga

mi av ei helg kan til tider bli prega av korleis det

har gått med dei to laga. Tunge tap gjer meg trist

og giddalaus, medan store sigrar gjer meg strålande

blid sjølv i regnvêr og stiv kuling. På mange vis

gjev dei to laga meg trening i å takle både opp- og

nedturar her i livet. Det er ikkje krig, det er sport.

Men er det ikkje langt betre å la misunning og

hemnlyst samt det å godte seg over andre sine

nedturar gå ut over ein motstandar frå den unyt-

tige sportsverda, heller enn å la det gå ut over stud-

iekameraten, kollegaen eller ein frå nabobygda i

den reelle verda? Same kor unødvendig han er, kan

sporten spele ei viktig rolle i livet, i alle høve for

oss som er interesserte.

20 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

DugnadNår ein arbeider med ordbøker, får ein ofte

spørsmål om favorittord. Det er sjølvsagt heilt

umogleg å velja ut eitt einaste ord som utan om-

syn til bruk og kontekst skulle trona einsamt al-

ler øvst på ei ti (eller hundre, eller tusen! ) på

topp-liste. Som leksikograf – eller ordportrettør

om ein vil – er det nok snarare kjærleiken til heile

språket som gjeld. Etter kvart som ein arbeider

seg fram gjennom alfabetet, blir ein likevel

sjølvsagt småforelska i det eine ordet etter det an-

dre, og somme er så klart lettare å lika enn andre!

Likevel. Om eg skulle plukka ut ein stor favoritt

mellom dei mange, er det ordet dugnad som peikar

seg ut. Det har opphav i norrønt dugnaðr ‘hjelp,

god gjerning’. Ordet dugnad har samanheng med

verbet duga. Dette verbet er eit arveord som er

lett identifiserbart også hos naboane våre i aust

(svensk duga) og sør (dansk du). Men dugnad har

altså ikkje manifestert seg språkleg korkje i mo-

derne svensk eller dansk, slik det har i islandsk,

færøysk og ikkje minst altså i norsk. Her heime

er bruksfrekvensen høg, og ordet er såleis lett

synleg i perlerada av -nad-ord (saman med t.d.

hugnad, fagnad og lovnad).

I moderne norsk tyder dugnad ‘(samkome med)

felles gratis innsats for å gjera eit arbeid’ (Nyn-

orskordboka). Dei fleste av oss vil møta dugnaden

i ei eller anna form gjennom livet. Han dukkar

opp i sameige og burettslag, i barnehagar, på

skolar, i korps og idrettslag og ikkje minst kring

om i organisasjonslivet elles. Mange kan vel sant

å seia ha eit litt dobbelt forhold til sjølve dugnads-

samkoma. På eine sida er det ein fantastisk måte

å få ting gjort på, og dugnaden krev minimalt med

administrasjon. På andre sida vekkjer dugnaden

ofte til live slumrande nabokonfliktar om fargen

avÅSE WETÅS

21

Dugnadpå postkassestativ eller val av plantar til blomster-

kassane i garden. Den kan òg misbrukast av elleville

organisasjonstalent som har planlagt alt i detalj på

førehand, og som kastar uendeleg mengder oppgåver

ut over småslitne barnehageforeldre som har møtt

opp med målarkost i handa, medan besteforeldra

passar ungane.

Trass i dei mindre atterhalda ein kan kjenna i møte

med energiske dugnadsgeneralar eller små-ampre

naboar, vitnar Norsk Ordbok og Det nynorske tek-

stkorpuset (som inneheld fleire førekomstar av både

dugnadsgeneral og dugnadsnarkoman!) om at dug-

naden kombinerer det nyttige med det hyggelege.

Både det rike tilfanget av samansettingar til ordet

dugnad (som dugnads-dans og dugnads-øl) og ikkje

minst alle historiene som dukkar opp i tekstsnuttane

i språksamlingane våre, vitnar om at dugnaden er

ein fest. Og det umisselege, sentrale elementet i denne

festen er altså at dugnaden nå som før samlar oss til

viktige fellesskapsoppgåver me ikkje kunne fått til

kvar for oss.

Norsk Ordbok inneheld forresten også dugning og

dovning. Desse to er mest truleg variantar av ordet-

dugnad, og variantformene dekkjer stort sett det

same tydingsfeltet som opphavet. Både ordetdugnad

og dei nære slektningane vitnar saman med eit rikt

felt av ord frå dugnadskulturen om at både ordfor-

rådet vårt og dugnadstradisjonen formar seg etter

tida og behova våre.

I motsetnad til sjokolade er det i verda av ord

slik at den beste måten å verna om favorittane sine

på, er å bruka dei mykje og ofte og dela dei mest

mogleg med andre. Eg byd gjerne på min favoritt,

men oppmodar alle til å leita fram sin eigen frå

verda av potensielle ordfavorittar på

www.norskordbok.uio.no!

Foto:M

ICHELLETRIBE

22 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

FOTOGRAFEN

Eirik Folkedal

23

24 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

FOTOGRAFENEirik Folkedal

25

26 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

FOTOGRAFENEirik Folkedal

27

Sjå fleire bilete teke av Eirik Folkedal på

www.flickr.com/photos/megatryn/.

28 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

I dag føregår ein betydeleg del av oppveksten til

mange på PC-en, og for veldig mange er dataspel

ein del av denne. Digitale spel, eller dataspel, er ein

arena der engelsk språk dominerer her i Noreg. Som

regel er det ikkje tilgang på norske omsetjingar av

spela – og dei er i alle fall ikkje dubba. Dette har

ikkje berre innverknad på korleis spelarar snakkar

om spela, men òg korleis dei snakkar medan dei

spelar. Dette er noko eg sjølv har observert i lang

tid , både som spelar og som aspirerande lingvist.

Våren 2014 bestemde eg meg for at denne språk-

bruken var noko eg ville skrive om, og hausten 2014

og våren 2015 skreiv eg masteroppgåva mi, med tit-

telen “Han leashet ikke bot. No leash bot.”, om bruken

av engelsk i samtalar på norsk mellom norske

spelarar. Samtalane mellom spelarane føregår nem-

leg primært på norsk, men med store mengder en-

gelske ord og uttrykk – og noko av det eg ville finne

ut var korleis og kor mykje dei veksla til engelsk.

Eg brukte opptak eg sjølv gjorde av spel, og på

slutten av opptaksperioden sat eg att med eit ma-

teriale på 5237 ord, der 701 (i overkant av 13 %) av

desse var anten reint engelske ord, eller engelske

vekslingar med varierande grader av integrasjon av

norsk morfologi og fonologi. Informantutvalet var

lite og nett, og besto av to sunnfjordingar, to ber-

gensarar og ein frå Oslo. Det eg kom fram til var alt-

så at dei brukte forholdsvis mykje engelsk, men det

verkeleg interessante var korleis dei i varierande

grad integrerte desse orda i norsk fonologi og mor-

fologi. I ord med r-lyd brukte dei nesten konsekvent

ein engelsk r – med mindre det var ein r-lyd som

tilhøyrde ei norsk grammatisk ending, som fleirtals

-er og presens -er hos dei med bergens- og oslo-

dialekt. Informant Holo, som har oslodialekt, uttalte

den første r-lyden i “farmer” som ein engelsk r, den

andre som sin eigne, norske rulle-r. Dei engelske th-

lydane som finst i orda “think” og “though” vart der-

imot ikkje “fornorska” til t eller d ved eitt einaste

tilfelle.

ÅGANKE– GANKAR– HAR GANKA?

Norske ungdommar som spelar saman over nett nyttareit språk fu llt av engelske omgrep. Er dette ein naturlegkonsekvens avmangel på dekkande norske synonym,eller eit teikn på at engelsk språk er i ferd med å ta oversom kommunikasjonsform?

29

avMARTE KVAMME

STRØMMEN

GRAMMATIKK

Til å analysere materialet mitt brukte eg Myers-

Scotton sin MLF-modell, Matrix Language Frame,

til å analysere korleis informantane mine vekslar

mellom norsk og engelsk. I korte trekk går denne

ut på at forholdet mellom dei to språka ein brukar

i ein situasjon er asymmetrisk, og at det eine språket

fungerer som eit “rammespråk” og det andre som

“innskotsspråk”. Rammespråket seier noko om kor

ein kan setje inn ord, og kva grammatiske trekk

det er “ok” å bruke. I materialet mitt var det i dei

aller fleste tilfella norsk som fungerte som ramme-

språk, og det engelske språket måtte føye seg etter

dei norske grammatiske reglane.

SUBSTANTIV

I materialet mitt var den største “engelske” ord-

gruppa substantiv. Sidan norsk har grammatisk

kjønn, og engelsk ikkje har det, så betyr det at en-

gelske ord (eller utanlandske ord generelt) må

tildelast eit grammatisk kjønn for å passe inn i det

norske grammatiske systemet. I materialet mitt

fekk dei fleste substantiv maskulin bøying, ein

tendens ein har sett i fleire andre undersøkingar1.

Så dei engelske orda “wave”, “buff” og “gank” blei

i bestemd form “waven”, “buffen” og “ganken”.

VERB

Om lag 20% av vekslingane eg registrerte var verb.

Engelske og norske verb er ikkje så ulike kvarandre,

sidan begge har eigne inflasjonsformer i presens

og preteritum, medan ein uttrykker andre tempus

ved hjelpeverb. Forskjellen ligg mellom anna i at

engelsk har 3. personsbøying i presens (you know

– s/he knows). I preteritum skil ein i svake verb

(alle verba eg registrerte hadde svak bøying) mel-

lom -a og -et, der a-klassen er dominerande i vest-

landsdialekter og -et er vanlegare på søraustlandet.

Eg registrerte kun -a-preteritum hos sunnf-

jordingane mine, og kun -et-preteritumar hos dei

MASTEROPPGÅVA

1 Graedler 1998, Lea 2009, Grøvli 2013

30 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

frå Bergen og Oslo. Infinitiv behandla dei alle som

norske infinitivar, altså med eit -e på slutten: “feede”

(frå “to feed”), “ganke” (frå “to gank”) og “warde” (frå

“to ward”).

I spelet har kvar karakter eit sett med fire evner

han kan bruke som er unik for den karakteren. In-

formantane er kreative når dei lagar verb til evnene

karakterane har, både etter kva knapp dei ligg på, kva

funksjon dei har, og kva dei heiter. Karakteren Mor-

gana har ei evne som heiter “Dark binding” som ligg

på Q-knappen, og har som funksjon å låse fast ein

karakter i eitt til to sekund, noko som gjerne kallast

“to root” på engelsk. Spelarane kan såleis bruke både

“binding”, “Q” og “root” til å referere til denne evna.

“Bruke”+ evne førekjem ikkje som verb + substantiv

i materialet mitt, derimot førekjem former som

“ghoste” (av “Ghost”), “ignite” (uttala “ignaite” av, vel,

“Ignite”) og “culle” (av “The Culling”).

Ved eit par tilfelle hadde nokre av informantane

mine dobbelmarkering av fleirtal, i orda “spellsa”,

“runesa” og “minionsene”. Dette er det same som

skjedde med orda kæps og muffins, som begge er

hamna i ordbøkene med ein -s som opphavleg er ein

fleirtals-s.

KAN DEI IKKJE BERRE SNAKKE NORSK, DÅ?

Dette høyrer ein altfor ofte frå folk som ikkje speler

sjølv: Kvifor kan ein ikkje bruke “gode, norske

avløysarord”? Svaret er sjølvsagt samansett, men ein

stor del av det er at det ikkje fins eit “godt, norsk” ord

som betyr akkurat det same. Dette ser ut til å vere

tilfelle for mange av vekslingane i materialet mitt,

som enkeltord som “ward”, “mana” og “trinket”. Desse

er sentrale omgrep for spelsituasjonen, men nettopp

fordi dei er spesifikke for spelet er det tvilsamt at in-

formantane brukar dei utanfor spelet. Det hadde ikkje

hatt noko føre seg, slik eg ser det, å lære seg både eit

engelsk spelvokabular (som ein treng når ein skal

navigere i spelet, som er på engelsk), og i tillegg skape

eit spesifikt norsk vokabular til å bruke i samtalar

med andre nordmenn. I nokre tilfelle er det eit norsk

ord som tilsvarar det engelske, men langt og krong-

lete å seie samanlikna med det engelske. Ord som

“ganke”, som har den norske tydinga “overrasking-

sangrep” eller “bakhaldsangrep”, er gjerne korte og

enkle å seie: dei er effektive i ein situasjon der ein må

reagere fort.

Men det er ikkje berre det at dei engelske orda er

meir spesifikke enn eventuelle norske avløysarord,

31

eller at dei i mange tilfelle ikkje finst på norsk. Det

at ein vekslar har i mange tilfelle ei tyding i seg

sjølv. For det første kan ein veksle når ein byter

mottakar, for å understreke bytet. Dette skjer i ma-

terialet mitt mellom anna når nokre av inform-

antane kommenterer det dei andre på laget gjer

(som ikkje er folk vi kjenner, men nokon vi

tilfeldigvis har hamna saman med i spelet, som

ikkje snakkar norsk). Då bruker informantane en-

gelsk, sjølv om dei tilfeldige medspelarane ikkje

kan høyre dei.

Nokre av informantane veksla for å legge ekstra

vekt på det dei sa. Ved eitt tilfelle skulle ein av

spelarane komme frå den andre sida av bana for å

hjelpe nokon på laget.

Lana: kommer bot jeg

Lana: jeg er på vei bot

Lana: bak nå # be ready please

Han får ingen respons frå dei andre første gang han

seier han kjem, heller ikkje andre gangen. Så vek-

slar han til engelsk som ein slags forsterkande ef-

fekt, for å understreke at han kjem og at dei må

vere klare.

I tillegg veksla informantane mine i konfliksitu-

asjonar, der dei anten var uenige med dei andre i

samtalen, eller uenige i avgjerslene som skjedde på

skjermen.

Madla: I don't know what we're doing but

I'm backing out. Kan du bare backe ut du

og? Klarar du det? Eller? .. . Eg tror ikke du

klarar det.

Her skjer det noko på skjermen somMadla er usamd

i, nemlig det at ein på vårt lag blir tatt av det an-

dre laget etter eit dårleg forsøk på å få overtaket

over det andre laget. Han kommenterer situasjon-

en på engelsk, som for å snakke til heile laget, før

han vender seg mot ein spesifikk medspelar og spør

om han òg greier å komme seg vekk derifrå.

Men det var ikkje berre i konfliksituasjonar dei

veksla, men òg før situasjonane i det heile tatt

oppstod, for å hindre eller dempe dei. I avsnittet

under spelar informanten Lana ei rolle som gjer at

han får ein klar fordel av å få ein buff (ei slags

midlertidig “oppgradering”) frå ein annan karakter.

32 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

33

Lana: Tar buffen jeg. Please give it to me.

Thank you.

Her opplyser han om at han tek denne buffen. Det

er på ingen måte sjølvsagt at karakteren han tek

den ifrå faktisk vil gi den frå seg, sjølv om det er

vanleg at den som spelar Lana si rolle får den. Lana

meiner tydelegvis at han er den på laget som på

best måte kan nyttegjere seg av den, og tek den. Så

vekslar han til engelsk for å formildne bodskapen

ved å spørre fint og takke på engelsk, ein motset-

nad til det presiserande norske.

Ein annan grunn er at ein speler med folk frå an-

dre land, og engelsk fungerer som eit lingua franca

mellom folk som ikkje forstår kvarandre sine

morsmål. Og når ein spelar med folk frå heile Europa

er det ein klar fordel at ein bruker dei same orda

for ting. Når ein så skal omsetje ord frå engelsk til

norsk er det mange ting å ta med i berekningane.

Kva tyder ordet? Korleis vert det brukt? Kan eg

bruke eit allereie eksisterande ord? Kvifor/kvifor

ikkje? Utdraget under er meint til å demonstrere

dette (norsk ortografi basert på faktisk uttale av ord):

Madla: det var jo bare- jeg trodde jeg silen-

cet Tristana?

Intervjuar: jamen ho var jo dobbelstunna

og alt?

Madla: ble bare sjokkert over at ho greidde å

få til jumpen sin

Lana: men han var allerede startet, så da

stoppar du han ikke. Da må du stunne eller

noe, nyttar ikke med silence da.

Madla: åja, det visste eg ikkje, er det sånn

semi-channelingopplegg?

Lana: ja.. . viss ho er begynt casten.

“Silence” kunne blitt erstattamed “stilne”, som ifølge

begge ordbøkene tyder “bli tyst/lydlaus”. Men

bruken av “silence” kan forklarast ved at det ikkje

er tystnaden i seg sjølv som er målet; ein karakter

som er “silenca” kan ikkje bruke evnene sine. Og

fokuset på dette er tydeleg: Madla er sjokkert over

at Tristana greidde å hoppe vekk med evnen sin

sjølv om han hadde “silenca” ho, og Lana forklarar

dette ved at “casten”, altså det at ho har begynt å

bruke evnen, var starta, og at den då vil blir gjen-

nomført med mindre Tristana blir “stunna”. Ordet

“channeling” refererer til den tida det tek før ei evne

går av etter at knappen ho ligg på har blitt trykt

på. “Jumpen” kunne blitt byta ut med “hoppet”, og

i andre tilfelle enn akkurat dette blir “hopp” brukt.

Som eg har vist, skuldast bruken av engelsk i stor

grad mangelen på norske synonym. Spelet byr på

situasjonar som er veldig spesifikke, og diskusjon-

en krev tilsvarande spesifikk terminologi. For dei

norske spelarane er det meir rasjonelt å fornorske

den engelske terminologien enn å omsetje termane

til norsk – tydinga er likevel ikkje den same som

ordbokstydinga. Språket spelarane nyttar er heilt

klart norsk, men med eit stort innslag av engelske

lånord – i norsk grammatisk drakt.

Oppgåva er tilgjengeleg på

https://www.duo.uio.no/handle/10852/45084

34 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Frå fem til femtipå scene treDen einaste skodespelaren på scenen er Ane

Dahl Torp. I armen har ho ei korg med

barneleiker. På scenen står òg ein musikar, kom-

ponist og jazzmusikar SjurMiljeteig, Torps «vene

gut» og ektemann. Utanom dette er det ikkje

mykje å kvila auga på i løpet av den vesle timen

førestillinga varer. Torp har ingen trolsk sceno-

grafi å støtta seg på. Ingen kostymeskift. Korkje

regn eller konfetti dalar ned frå taket. Likevel

har førestillinga hausta lovord som poetisk, troll-

bindande, magisk og skremmande vakkert. Kva

er det som gjer denne vesle førestillinga så stor?

Mykje av magien ligg kanskje i at duoen,

Miljeteig og Torp, ikkje har fått oppgåva å laga

ei førestilling, dei har tatt henne.

FRÅ FEM TIL FEMTI PÅ SCENE TRE

Det var Ane Dahl Torp som fekk ideen om å laga

ei Haugtussa-oppsetjing. Førestillinga har ho og

Miljeteig mekka heilt sjølv. Oppe i femte høgda,

på minste scenen i teateret, skulle dei spela fem

førestillingar. Dette var berre noko dei hadde

laga for gøy heime på kammerset. I dag,

halvtanna år og 50 framsyningar seinare, er

førestillinga framleis på plakaten. Ein skulle

kanskje tru at oppsetjinga var for smal for mange.

Garborgs diktsyklus er prega av eit språk som

både er snirklete og krunglete, for å bruka Tor-

ps eigne ord. Ho har rett nok klipt og limt, men

det me får, er framleis fullt og heilt Garborgs

tekst.

EVENTYRSTUND FOR DEI STORE

Haugtussa handlar om gjetarjenta Veslemøy som

ein grytidleg morgon blir oppsøkt av den døde

søstera si. Søstera fortel at Veslemøy har ein tung

veg framfor seg – for ho er synsk, dømd til å sjå

det andre ikkje ser. Torp leiar oss inn i Garborgs

eventyrlege univers. Med hjelp av nokre plastfig-

urar presenterer ho dei forskjellige karakterane.

Ei ku, gode Dokka. Ein prins, den vene guten.

Ei prinsesse, nei, det er visst megga frå Ås. Ein

dauding som ikkje finst. Eller kanskje finst han

likevel? For dette er eit eventyr. Publikum blir

avMARIA DRANGEID

35

dratt tilbake til barndommen. Det blir som ei

samlingsstund for dei små. Men i salen sit det

berre store. Me sit stille, høyrer etter, ser. Rom-

met er svart og nakent. Me må sjå det heile for

oss. Me må bruka fantasien. Torp og Miljeteig

gjer den oppgåva lett, for

dette er forteljekunst, og

musikken til Miljeteig er

både rå og fortryllande.

Snart ser me havet, opp stig

eit alveland. Me blir lokka

inn i Blåhaugen til gasten

med håri lange.

Å BLI VALD ELLER VELJA

Som skodespelar gjer ein heile teaterfeltet ei

bjørneteneste ved å gå inn i prosjekt ein sjølv

ikkje har tru på. I det frie feltet er det vanleg at

skodespelarar vel sine eigne prosjekt. Men det

skjer òg på dei store institusjonsteatera, som her

med Haugtussa. Eller som da skodespelar Anne

Marit Jacobsen, etter å ha lese Kjersti Annesdat-

ter Skomsvolls roman, Jo fortere jeg går, jo

mindre er jeg, straks ringde forlaget og sa: «Dette

ma eg gjera!» Og det gjorde ho. Og svært

vellykka. Om ein skodespelar tar oppgåva fram-

for å få henne, står han på scenen minst like

mykje for sin eigen del som

for publikum. For pub-

likum òg er dette ideelt. Eit

stort engasjement hos

skodespelaren påverkar

framsyninga. At Torp har

valt Haugtussa sjølv, er ty-

deleg. Ho seier sjølv at det

er det kjekkaste ho har

gjort. Det synest, for en-

gasjementet tyt ut or henne. Slik blir det godt

teater av. Fem førestillingar har no blitt til femti.

På Det Norske Teatret går Haugtussa på «re-

peat».

Ein dauding somikkje finst. Ellerkanskje finst hanlikevel? For dette er

eit eventyr.

Allefoto:D

AGJE

NSE

N

36 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Dei to skrifttradisjonane i norsk – bokmål og ny-

norsk – gjer begge krav på å kunne femne språkleg

om heile den opplevde røyndomen. Det er tale om

to svært nærståande språkformer som likevel diak-

ront har kvar sine geografiske og demografiske ut-

gangspunkt, og det rår i dag lita usemje om at dei

to tradisjonane har kvar sine sterke og svake sider

i representasjonen av norskspråkleg verdsforståing.

Jf. her forfattaren Edvard Hoem sine ord om at "Når

ein skal skildre det urbane, kan ein kjenne at

nynorsken har ein dåm av fortid og bygdeliv som

gjer at det buttar imot" (Hoem, 1996, s. 5). Det finst

såleis gode nemningar og seiemåtar på både ting

og samanhengar i kvar skrifttradisjon som det ikkje

er heilt endebeint å vise fram gode synonym til i

den andre skrifttradisjonen. Alternativt kan ein ta

inn lånord frå den andre målforma, og såleis yte til-

skot til dualiteten i norsk skriftkultur.

I dag er det kulturpolitisk to hovudposisjonar i

synet på den vidare utviklinga av dei to skriftkul-

turane: den varsamt styrings-forvaltande og den

meir usus-prega liberalistiske. Etter tusenårsskiftet

er avstanden mellom dei to posisjonane i praksis

blitt mindre. Anten har du likevel eit meir eller

mindre aktivt forhold til at begge skriftkulturane

skal få levelege forhold, eller du meiner heller at

det er marknaden og folks individuelle val som skal

leggje grunnlaget for vidare utvikling av samla

skriftkultur. Variantar av desse hovudposisjonane

er det mange av, og dei er alle avspeglingar av all-

mennpolitiske grunnsyn der ein meir eller mindre

aktiv stat ligg til grunn for detaljane i samfunns-

synet. Kulturpolitisk vil ofte slike politiske

grunnsyn avgjere kva for analysemodellar som er

akseptable for den enkelte, og i kva grad det er

kvantitative eller kvalitative fakta som er aksept-

able som grunnlag for handling – eller ikkje-hand-

ling.

"Språk og eksistens" av Gunnar Skirbekk og "Kul-

turpolitikk og sjølvbedrag" av Jon Hellesnes i den

vesle debattboka Kontur og kontrast frå 1967 har

vore hovudinspirasjonar til denne teksten.

EIT DOMINERANDE BOKMÅLSFELT?

Pierre Bourdieu (1930-2002) teiknar i «The Field of

Cultural Production, or: The Economic World Re-

Maktdynamikken i dentospråklege, norskeskriftkulturen

av KRISTIAN IHLEHANTO

37

versed» (1993) ein modell av felt og posisjonar med

døme som gjer at modellen må tilmåtast og

omtolkast noko, før han kan

tene som hjelp til å analysere

maktdynamikken i norsk

skriftkultur. Han må skrivast

ut av og over sin franske og

parisiske kontekst. Ein god

grunn til det er som me

nemnde innleiingsvis, at

begge posisjonane i det nor-

ske språkfeltet krev status

som reiskap for heile det nor-

ske «romet» eller språkverda,

samstundes som dei i politisk

samanheng nett blir behandla

som to ulike posisjonar i norsk språk. Språkfeltet

transcenderer i den forstand delvis det bourdieuske

feltomgrepet som viser til eit avgrensa felt mellom

fleire andre ("field" som "space ofpositions", jf. Bour-

dieu, 1993, s. 30). Bokmål og nynorsk grip derfor

over i kvarandre i to meiningar, som fullt overlap-

pande og totalrøyndomskrevjande og felt-tran-

scenderande på den eine sida, og som politiske

posisjonar i språkfeltet der dei tangerer kvarandre

og delvis grip over i

kvarandre som dominant og

dominert posisjon i feltet på

den hi, m.a.o. som to sub-felt

av språkfeltet i ein stadig

konkurranse om suksess og

armslag (Jf. Bourdieu, 1993,

s. 46 og 52f). Feltteorien til

Bourdieu blir langt på veg ein

evolusjonsprega prosess som

i sin dynamikk av han sjølv

blir omtala i nesten determ-

inistiske ordelag. Ein hovud-

dynamikk i teorien ligg i

framvoksteren av stadig nye avantgardistiske sub-

felt som tar opp kampen med det dominerande sub-

feltet i ein motsetnad

[…] between the sub-field of restricted pro-

duction and the sub-field of large-scale

production, i.e. between two economies,

Historisk varframvoksteren avnynorskreviret rettnok knytt tilbondeklassa, ogkjempa fram avbondeklassasintellektuelle.

38 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

two time-scales, two audiences, which end-

lessly produces and reproduces the nega-

tive existence of the sub-field of restricted

production and its basic opposition to the

bourgeois economic order. (Bourdieu, 1993,

s. 53)

Modellen kan vere nyttig i den forstand at han sei-

er noko om dominante posisjonar og posisjon-

eringar versus dominerte ( jf

Bourdieu, 1993, s. 30). Bour-

dieu brukar det litterære

feltet som praksistilfelle, og

føyer seg inn i ein tradisjon

som framfor ein "substan-

tialist mode of thought"

(Bourdieu, 1993, s. 29, med

referanse til Ernst Cassirer)

og tilhøyrande vekt på indi-

videt og synlege samhand-

lingar mellom individ,

heller legg vekt på "the

structural relations – invisible, or visible only

through their effects – between social positions that

are both occupied and manipulated by social agents

which may be isolated individuals, groups or insti-

tutions" (Bourdieu, 1993, s. 29).

Her vil me nytte (sub)feltomgrepet på dei to

skriftkulturane i kvantitativ meining, og posisjons-

og posisjoneringsomgrepa i kvalitativ meining, jf

den beskrivne distinksjonen mellom skriftkultur-

anes totaloverlappande og samstundes tangerande

karakter her ovanfor.

Bokmålsfeltet og nynorskfeltet lar seg kvantitat-

ivt langt på veg telje i sine enkelte delar, gjennom

statistikkar om tilslutning i skuleverket, målform-

registrering ved sesjonen (rett nok med redusert

statistisk verdi i takt med reduserte tal på innkalla

rekruttar), administrasjonsmålval i kommunane og

fylkeskommunane, registrert etterleving av Lov om

målbruk i offentleg teneste (Kulturdepartementet,

1988), tal på publiserte titlar i dei respektive mål-

formene innanfor fag- og skjønnlitteratur, osb. Dette

seier noko om den bokstavlege utbreiinga i landet,

med eit nynorskfelt som lever inne i og er omslutta

av eit dominerande bokmålsfelt, men der nynor-

skfeltet likevel syner seg meir hevdande i somme

konsentrerte utbreiingar geografisk og tematisk.

Kvantitet og kvalitet følgjest ikkje alltid åt i forhol-

det mellom dei to målformene. Kjartan Fløgstad

(2012) drøftar korleis den litterære nynorsken har

utvikla seg etter 2000, og viser til at rundt 10 prosent

av den samla skjønnlitteraturen etter 1992 har vore

på nynorsk, samstundes som 20 prosent av brage-

prisvinnarane har vore nynorskforfattarar. Dette

er ein ymt om at den skjønnlitterære nynorsken for

tida er sterkare enn dagleg-

bruken av han, i saman-

likning med det

dominerande bokmålet.

Skilnaden på bokmåls- og

nynorskreviret kan i dag

ikkje karakteriserast gjen-

nom ulik mengd av kulturell

kapital eller ulik mengd av

heteronomi og autonomi

(Bourdieu, 1993, s. 40f).

Historisk var framvokster-

en av nynorskreviret rett

nok knytt til bondeklassa, og kjempa fram av

bondeklassas intellektuelle; studentar, skribentar,

forfattarar og landsens lærarar. Med endringar i

klassenes kvantitative styrkeforhold fram til i dag,

er reviret og forankringa endra. Likevel represen-

terer nynorsk som posisjon i stor grad framleis ein

motkulturell posisjon i det norske språkfeltet, og

kan i den forstand samanliknast med dei avantgard-

iske posisjoneringane som er omtala hos Bourdieu

(1993, s. 52f). Dette er ikkje klassebestemt som på

1800-talet, sjølv om det høgborgarlege aldri har hatt

noko lett innsteg i nynorskposisjonen eller nynor-

skens sjølvbilete, for å seie det mildt. Det er heller

ikkje det bordieusk heteronome som har dominert

eksistensgrunnlaget til nynorsken som felt. Bok-

målsfeltet har alltid hatt rikare utvikla sosial strat-

ifisering ( jf. bruken av omgrepet hos Labov, 2006)

av sjølve språkpraksisen. Her har det vore lett å sjå

skilnaden på eigenskapane til bokmål og nynorsk

som scenespråk. Bokmålskulturen har hatt ein over-

flod av sosiale stratum å ause av i den språklege

karakteriseringa av rollekarakterane. Nynorskkul-

turens underklasse- og overklassevariant er der-

imot langt vanskelegare å finne. På Det Norske

Teatret har dei t.d. prøva seg fram med høgnorsk

Kan maktdynamikkenmellom dei toskriftkulturane

beskrivast og forståastsom ein strid om sjølvelegitimeringa av

eksistensgrunnlaget tildei to kulturane?

39

for å karakterisere overklassefigurar, utan særleg

godt resultat.

Innanfor det dominerte feltet med sin avgrensa

produksjon skildrar Bourdieu ei generasjons-

bestemt rivalisering mellom posisjoneringar som i

sin framvokster nærast nødvendig står for ulike av-

antgardistiske og autonome kunst- og kultursyn.

Dette avantgardiske og småskalaproduserande kun-

stfeltet med sine innebygde spenningar og sine

kampar for å få representere den dominerande posi-

sjonen, står i sin tur i opposisjon til sjølve parnas-

set, det dominerande storskalaproduserande og

heteronome kunstfeltet (Bourdieu, 1993, s. 53). Det

er når Bourdieu i detalj går inn på dynamikken i og

mellom felta og posisjonane at modellen hans kan

syne seg å kunne gje metodisk nyttige innspel til

analysen av den norske skriftkulturen. Ein interess-

ant observasjon er det når Bourdieu slår fast at "[…]

every position, even the dominant one, depends for

its very existence, and for the determinations it im-

poses on its occupants, on the other positions con-

stituting the field; […] " (Bourdieu, 1993, s. 30). Dette

er sunt folkevett på eit høgare plan. Sagt med ei

kjent vending: Alt er avhengig av alt. I vår saman-

heng vil sosiale agentar som med kvar sin habitus

samla eller kvar for seg produserer endringar i ein

av skriftkulturane, kvantitativt eller kvalitativt, suk-

sess- eller fiaskoprega, vere årsak til endringar i og

for den andre skriftkulturen. Den kompliserande

etterslengen i høve til å gjennomskode kvifor en-

dringar skjer, blir at også den weberske ikkje-hand-

linga er endringsproduserande ( jf. Weber &

Engelstad, 1999).

Skriftkulturen er etter Bourdieus modellbeskriv-

ing ikkje berre eit "field of forces", men også eit

"field of struggles tending to transform or conserve

this field of forces" (Bourdieu, 1993, s. 30). – Men

dei to subfelta i den norske skriftkulturen represen-

terer kvar alle sider ved ein skriftkultur, og kan

ikkje skiljast åt gjennom karakteristikkar som

"autonom" og "heteronom", "avgrensa produksjon"

og "storskalaproduksjon". Begge subfelta inneheld

– også som produksjonsfelt – alle desse karakter-

istikkane. Subfelta opererer med sine posisjon-

eringar på kvar sin banehalvdel, og samstundes

over heile banen.

Tilhøvet mellom bokmåls- og nynorskkulturen

innanfor den norske kulturen kan etter Bourdieu

altså oppfattast både som posisjonerande krefter og

kampar. Det kan også oppfattast som ein strid om

det normale, eller kva som kan kallast naturleg i

felleskulturen. Natur og kultur er ofte framstilte

som motsette omgrep, der kultur er det men-

neskeskapte. Når du likevel i din kommunikasjon

– eller din flokk i sin – kan få eit fleirtal i felleskul-

turen med på at visse ytringar og utsegner om

ytringane er kulturelt naturlege, har du verkeleg

fått festa grepet i din posisjonerande kamp om kva

som er kulturelt vanleg, rett og mest rimeleg. Du er

med på å definere og stadfeste eit fleirtalssyn på

offensiven. Når du i tillegg kan få interessemot-

parten din til å argumentere for eksistensen av sine

eigne kulturelle ytringar og utsegner om dei, eller

argumentere for at dei skal halde fram med å eks-

istere, har du taket på situasjonen. Når interesse-

motparten din slik blir driven til den pussige

aktiviteten det er å argumentere for eksistensen av

det som påviseleg finst, fordi det t.d. ikkje kan

fjernast utan ei utenkjeleg eliminering av ytrarar,

er posisjonen hans blitt defensiv. Dette kan kallast

eit kulturelt hegemoni sitt definisjonsovertak på

ein kulturell interessemotpart eller ein motpart som

kulturelt og politisk er i mindretal.

GRAMSCI OM DET SOSIAL-HEGEMONISKE

SYSTEMET

Nymarxisten Antonio Gramsci (1891-1937) utvikla

i sine fengselsskrifter hegemoniomgrepet til å vere

ein kritikk av Karl Marx si noko rigorøse beskriv-

ing av "basis" som heilt og fullt bestemmande for

"overbygning" i sin samfunnsanalyse. I forordet til

Kritikken av sosialøkonomien skreiv t.d. Marx:

Måten å produsere det materielle liv på

betinger den sosiale, politiske og åndelige

livsprosess i det hele tatt. Det er ikke men-

neskenes bevissthet som bestemmer deres

tilværelse, men det er omvendt deres sam-

funnsmessige tilværelse som bestemmer

deres bevissthet. (Marx, 1991, s. 217)

Gramsci la meir vekt på kva innverknad over-

bygninga hadde på basis i historias gang og endring

av maktforhold. Den herskande klassa ville alltid

40 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

ha makt og ressursar til å påverke og prege dei dom-

inerte klassenes oppfatning av kva som var "natur-

leg" og "rimeleg", og slik hindre samfunnsendringar.

Strategien for samfunnsendring burde i staden vere

å påverke den allmenne oppfatninga om samfun-

net gjennom å konkurrere intellektuelt om den

kulturelle dominansen eller hegemoniet, om all-

mennmeininga. Fram til det ev. kan skje, kva så med

demokratiet under hegemoniske tilhøve?

I det hegemoniske system findes der de-

mokrati mellem den ledende gruppe og de

ledede grupper, i det omfang den økonom-

iske udvikling og følgelig lovgivningen,

som udtrykker denne udvikling, fremmer

den molekylære overgang frå de ledede

grupper til den ledende gruppe. (Gramsci &

Sørensen, 1991, s. 69)

Den offentlege meininga, skriv Gramsci på byrjinga

av 1930-talet,

er det politiske indhold i den offentlige

politiske vilje, der kunne være uenig; derfor

er der kamp om monopolet på den offent-

lige menings organer (aviser, partier og

parlament): målet er at gøre én kraft til den,

der former meningsdannelsen, altså den

nationale politiske vilje, således at de

uenige reduceres til en ubetydelig skare af

indbyrdes isolerede individer. (Gramsci &

Sørensen, 1991, s. 59)

Gramsci meiner at

Den “normale” hegemoniudøvelse på den

parlamentariske styrereforms nu klassiske

område er karakteriseret ved en kombina-

tion avmagt og konsensus, der afbalancerer

hinanden i vekslende omfang, uden at

magtmomentet får altfor meget overhånd

over konsensusmomentet; faktisk stiles der

imod at give intryk af, at magten bakkes op

af flertallets konsensus via den offentlige

menings forskellige kanaler – aviser og

sammenslutninger –, som derfor i bestemte

situationer mangedobles kunstigt. (Gram-

sci & Sørensen, 1991, s. 297)

Så ordinerer Gramsci ein medisin mot dette, som

medfører ein mothegemonisk innsats frå såkalla

organisk intellektuelle frå dei dominerte klassene

i ei presumptiv utkonkurrering av dei såkalla tradis-

jonelt intellektuelle og deira formidling av at den

etablerte oppfatninga og samfunnsstrukturen er

rett og rimeleg (Gramsci & Sørensen, 1991, s. 228ff,

232f). Nett den medisinen kjem ikkje vårt tema så

mykje ved i sin preskriptivitet. Dersom dette

føreskrivne derimot kan skildrast deskriptivt som

ein aktivitet i dagens norske dynamikk, vil det

sjølvsagt likevel vere interessant. Gramscis karak-

terisering av den dominerande oppfatninga som ei

kulturell hegemoni-utøving, fører oss til spørsmå-

let om dette er ein teori som kan hjelpe oss noko

vidare i å forstå meir av den tospråklege maktdy-

namikken, der Bourdieus modell synest å vere util-

strekkeleg.

Også her må modellen skrivast noko ut av saman-

hengen Gramsci sette han inn i, frå overgripande

samfunnsanalyse til analysereiskap for kulturelle

felt og deltrekk ved samfunnet i det heile. Kan makt-

dynamikken mellom dei to skriftkulturane be-

skrivast og forståast som ein strid om den rådande

oppfatninga av denne dynamikken, ein strid om

sjølve legitimeringa av eksistensgrunnlaget til dei

to kulturane? Det er ikkje langhenta å sjå passas-

jar frå sluttrapporten til den førebels siste maktut-

greiinga som eit svar på dette spørsmålet:

Språk er makt. Begreper og meningskat-

egorier former oppfatningen av virke-

lighet, påkaller følelser og gir assosiasjoner.

I interessekamp mellom grupper kan noen

slå igjennom og oppnå overtak gjennom

hegemoniske begreper og kategorier.

Kampen om begrepene og ordvalget blir en

del av samfunnets maktkamp.

Kamp om makt utspiller seg ikke bare i

språket, men er også en kamp om språket.

Språket er en del av denmeningshorisonten

vi lever innenfor. Dette gjelder på alle

språklige nivåer, fra variasjoner innenfor

en dialekt eller et nasjonalspråk til forhold-

41

Kven er det som ser ogikkje sermaktbruk?Kven er det som leggmerke til og kvenoverser hegemoniske

strukturar oghandlingar?

42 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

et mellom nasjonale språk. Karakteristisk

for språklig dominans er at språktegn og

språktone knyttet til utkantstrøk eller

lavere sosiale lag blir nedvurdert innenfor

det dominerende språkmiljø. I Norge har

dialektene langt på vei overvunnet slike

mekanismer de siste tiårene. (Østerud, En-

gelstad, Selle, & Makt- og, 2003, s. 281)

SPRÅKLEGE OG KULTURELLE

MAKTMEKANISMAR

Nokre år seinare kommenterte regjeringa dette slik

i stortingsmeldinga Mål og meining:

Den sentrale bodskapen i maktutgreiinga

er at språket er ein del av kulturen, og at det

dermed formidlar og avspeglar dominans-

forholdet i samfunnet. Det kjem til uttrykk i

fleire språklege relasjonar, til dømes i

a) at norsken dominerer over samisk

b) at bokmålet dominerer over

nynorsken, og

c) at engelsken i dag dominerer over

norsken.

Dominansen gjev seg uttrykk i haldningar

og at dei dominerte aksepterer verdiane,

prioriteringane og definisjonane til dei

dominerande. Dermed kjenner dei domin-

erte seg underlegne. (Norge, 2008, s. 61)

Regjeringa peikar i sitt dokument i 2008 på korleis

Makt- og demokratiutgreiinga omtalar dette som

mental kolonisering, som eit uttrykk for ein prosess

der medlemene i ei dominert gruppe blir sosialiserte

inn i ei oppfatning av at deira eigen kultur er mindre-

verdig, og at dei må ta etter den dominerande kultur-

en (Østerud et al., 2003, s. 282f). Språkspørsmålet

blir dermed politisk viktig, meiner regjeringa

(Norge, 2008, s. 61). Mental kolonisering. Sterke ord.

Kanskje det ikkje eingong er nødvendig å spørje

om Gramscis teori kan brukast analytisk på vårt

tema, sidan både forfattarane bak maktutgreiinga

og Staten alt har bruka han slik i desse publika-

sjonane.

I Mål og meining blir det peika på hegemoni som

éin av seks språklege og kulturelle maktmekanis-

mar, der dei andre fem er dominans, marginaliser-

ing, ignorering, stigmatisering/trakassering og

assimilering (Norge, 2008, s. 68f). Ottar Grepstad

reknar med ein sjuande: nøytralisering (Grepstad,

2012, s. 216, 220). Å ha hegemoniet inneber å kunne

seie kva som blir rekna som normalt, heiter det i

Mål og meining, og

Uttrykket "norsk og nynorsk" kan vera ei

forsnakking, men er for mange det opplag-

de uttrykket for "bokmål og nynorsk" fordi

bokmål er det normale for dei og dermed

berre eit anna ord for norsk. Den kulturelle

og språklege sjølvtilliten er svak hos store

grupper av nynorskbrukarar. Temmeleg

store grupper særleg av unge nynorsk-

brukarar er den dag i dag negative til sitt

eige språk. Det sjølvbiletet blir langt på veg

forma av andre, av dei som utøver det

kulturelle hegemoniet i samfunnet. (Norge,

2008, s. 68)

Jon Hellesnes beskreiv i den nemnde teksten frå

1967 korleis ei meir kultivert språkleg maktutøv-

ing skjer med mekanismar og ytringar som er meir

subtile:

Når ein ikkje ser maktbruken som makt-

Knekten, denundertrykte, er påverka

til å sjå sitt eigesjølvstende somavgrensa av det

tinglege.

43

bruk, men som noko naturleg gitt på line

med veret, dukkar ikkje legitimeringa av

maktbruken opp som moralfilosofisk

spørsmål. (i Skirbekk, Fidjestøl, & Hage-

berg, 1967, s. 129)

Kven er det som ser og ikkje ser maktbruk? Kven

er det som legg merke til og kven overser hege-

moniske strukturar og handlingar? Den som makt-

og hegemonihandlingar ikkje går ut over, vil natur-

leg ha vanskar med å legge merke til dei. Eit

mindretal i ein fleirtals- og mindretalsstruktur og

-dynamikk vil like naturleg lett merke tilhøyrande

små og store makthandlingar. Dette viser seg både

i etnisk diskriminering, kjønnsdiskriminering og

altså språkleg diskriminering.

Me hugsar kanskje alle det nasevise svaret frå

den hegemoniske figuren frå me var ungar: "Kvi-

for?" spurde du og eg. "Derfor! " svara den eldre,

trygg på si eiga makt til å avvise spørsmålet som

uverdig eit skikkeleg svar. Dette er enkle talehand-

lingar som demonstrerer hegemoni og definisjons-

makt. Me irriterte oss over svaret, men hadde ikkje

mothegemoniske strategiar å svare med. Dette kan

gjelde bagatellmessige eller omfattande felt, og alt-

så dynamikken i heile skriftkulturar. Maktinnehav-

aren argumenterer ikkje lenger for handlemåtane

sine. Eit argument blir då, skriv Hellesnes, ikkje

lenger ein tankenødvendig relasjon mellom premis-

sar og konklusjon, men snarare symptom på ei hald-

ning, eit fastgrodd reaksjonsmønster. Du er med på

å omtolke kulturovringar til naturovringar

(Skirbekk et al., 1967, s. 25). Det er i ein slik saman-

heng målrørsla har vore "ikke-hegemonisk og op-

posisjonell", "en motkulturell bevegelse" (Østerud

et al., 2003, s. 284) innanfor den norske felleskul-

turen.

HERREN OG KNEKTEN

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) skriv i

Phenomänologie des Geistes om sjølvmedvitets

sjølvstende og usjølvstende, og det kan knytast til

Gramscis røyndomsdefinerande hegemoniutøving

andsynes dei dominerte. Han skildrar samanhengen

mellom sjølvmedvitet hos herren og knekten:

Der Herr ist das für sich seiende Bewußt-

sein, aber nicht mehr nur der Begriff des-

selben, sondern für sich seiendes

Bewußtsein, welches durch ein anderes Be-

wußtsein mit sich vermittelt ist, nämlich

durch ein solches, zu dessen Wesen es ge-

hört, daß es mit selbständigem Sein oder der

Dingheit überhaupt synthetisiert ist.

(Hegel, 1986, s. 150)

Det er ikkje tilstrekkeleg for herren å bli verande i

si eiga sjølvforståing, han treng at den same for-

ståinga er delt av også dei som ikkje høyrer til herre-

skapet:

Der Herr bezieht sich aufden Knechtmittel-

bar durch das selbständige Sein; den eben

hieran ist der Knecht gehalten; es ist seine

Kette, von der er im Kampe nicht abstrah-

ieren konnte und darum sich als unselb-

ständig, seine Selbständigkeit in der

Dingheit zu haben erwies. Der Herr aber ist

die Macht über dies Sein, denn er erwies im

Kampfe, daß es ihm nur als ein Negatives

gilt; indem er die Macht darüber, dies Sein

aber die Macht über den Anderen ist, so hat

er in diesem Schlusse diesen Anderen unter

sich. (Hegel, 1986, s. 151)

Knekten, den undertrykte, er påverka til å sjå sitt

eige sjølvstende som avgrensa av det tinglege. Knek-

ten har dermed godtatt å vere ein del av herrens

sjølvforståing. Men den sanne sjølvstendige sjølv-

forståinga er eigentleg knektens sjølvforståing, sei-

er Hegel, for sidan herren får si godkjenning

gjennom knektens medvit, har han i si fullending

berre oppnådd eit usjølvstendig medvit. Dette med-

fører, seier Hegel, at

44 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Die Wahrheit des selbständigen Bewußt-

sein ist demnach das knechtische Bewußt-

sein. Dieses erscheint zwar zunächst außer

sich und nicht als die Wahrheit des Selbst-

bewußtseins. Aber wie die Herrschaft

zeigte, daß ihr Wesen das Verkehrte dessen

ist, was sie sein will, so wird auch wohl die

Knechtschaft vielmehr in ihrer Vollbring-

ung zum Gegenteile dessen werden, was sie

unmittelbar ist; sie wird als in sich

zurückgedrängtes Bewußtsein in sich gehen

und zur wahren Selbständigkeit sich

umkehren. (Hegel, 1986, s. 152)

Det er ikkje vanskeleg å sjå ei line frå ein slik ana-

lyse til Gramscis mothegemoni og Bourdieus sub-

felt av framveksande og nydefinerande posisjonar.

Jf også merknaden ovanfor om kven som mest

sannsynleg fyrst får auge på maktbruk når den blir

utøvd.

I språkleg samanheng, skriv Gunnar Skirbekk

(1967, s. 105), vil herre-knekt-forholdet seie at "her-

ren" utan vidare oppfattar det som naturleg og rett

at han smiler nedlatande til "knekten" når "knek-

ten" på ein restaurant ber om "mjølk" – sjølv om

"knekten" har tre doktorgradar og talar flytande

gresk, og "herren" ikkje eingong meistrar sitt eige

"sprog". Her har Skirbekk eit retorisk poeng. Men

dersom "herren" her t.d. er ein hovudstadskelner,

kan det rett nok hevdast at han deltar i "herskapet"

sin freistnad på å få den mjølketyrste "knekten" til

å kjenne sin plass, bøyge seg under "herskapet" sitt

dominerande "Bewußtsein". Ein slik representant

for "herskapet" er likevel sjølv ein "knekt" i Hegels

meining, og fungerer berre som ein vidarekolportør

av den verkelege «herren» sitt sjølvmedvit til den

nykomne "knekten". "Herren" opererer derfor i dette

tilfellet i lånte fjør, ei ikkje ukjend øving.

Me siterte ovanfor frå Makt- og demokratiutgrei-

inga, som eignar eit eige kapittel til språkleg dom-

inans. Språkleg dominans blir der som nemnt

ovanfor kalla mental kolonisering, i hegeliansk for-

stand herrens sjølvmedvit som for knekten altså

"ist seine Kette, von der er im Kampe nicht abstrah-

ieren konnte". Konsekvensen av mental koloniser-

ing, heiter det i sluttboka frå Makt- og

demokratiutgreiinga, er

at kulturelle uttrykksformer tørker ut,

koder i virkelighetsoppfatning forsvinner,

nyanser og variasjon i det språket som er

knyttet til erfaringsbakgrunn og følelsesliv

går tapt. (Østerud et al., 2003, s. 283)

I ein diskurs om det tospråklege norske er det ikkje

urimeleg at dei fleste deltakarane ville kunne sem-

jast om dette som ei dekkande beskriving av det

som faktisk skjer. Meiningsskilnadene kan ventast

når det blir tale om kva som ev. skal gjerast med

det den tilstanden diskursen handlar om.

Dei fleste offentlege tekstar om den norske to-

språktilstanden – eller språktvifaldet, for å nytte

den meir dynamiske nemninga – er ganske lojale

mot gjeldande språkpolitikk, som ein kunne vente.

Denne språkpolitikken blei stadfesta i behandlinga

av Stortingsmelding nr 35 (2007-2008) – Mål og

meining. Her seiest det m.a. at me teknisk sett godt

kunne klare oss med éi norsk målform og eitt norsk

skriftspråk, "men kulturelt er dette i dag ein uten-

kjeleg tanke." (Norge, 2008, s. 196) Og vidare:

Nynorsk språk og kultur eksisterer som ein

integrert del av det norske kulturgrunnla-

get og den norske kvardagen. Slik sett

vedkjem nynorsken alle som lever i Noreg i

dag. […] Det betyr at vi ikkje kan sjå på

forholdet mellom nynorsk og bokmål som

ein språkstrid der ein nøytral stat skal halda

seg passivt utanfor. Staten må tvert imot ta

ein ansvar for å leggja til rette for meir

likeverdige vilkår, slik at begge målformene

– også nynorsk – skal vera sikra vekst og

utvikling. (Norge, 2008, s. 196)

Gjeldande språkpolitikk byggjer altså på jamstelling

mellom målformene, og ein aktiv stat for å sikre

45

dette. Samstundes bryt Staten sjølv med dette i sin

eigen språklege praksis, slik det kvart år blir dok-

umentert i den årlege språkstatistikken for departe-

menta. For 2013 gjekk det fram at 11 av 17

departement ikkje greidde å nå minstemålet på 25

% av kvar målform representert i samla tekstproduk-

sjon (Kulturdepartementet, 2014). På spørsmål frå

media plar alle ansvarlege lojalt å love bot og bet-

ring.

Bourdieus teori gjev i sin kompleksitet gode

innspel til korleis maktdynamikken i det norske

språkfeltet kan beskrivast betre – rett nok ved å

tilpasse teorien til norske sosiale og språklege

forhold. Det kjem også til eit punkt der Bourdieu

treng supplement i si maktbeskriving når det skal

nyttast på det norske språkfeltet. Hos Gramsci og

før han Hegel er det eit viktig fellesperspektiv å

finne: Etter tur hegemoniet og herren sin strategi

med å innlemme dei dominerte, knekten, i eiga

sjølvforståing og oppfatning av sosial orden og

arbeidsdeling. Det kulturelle hegemoniet er nok hos

Gramsci meint i brei tyding, men kan lett omformast

til å beskrive det hegemonielle i norsk skriftkultur.

Hegels påpeiking av at knekten berre er knekt så

lenge han aksepterer sin "knektskap", så lenge han

ser på seg sjølv som knekt, peikar samstundes på

ein veg til endring. Liksom opparbeidinga av ein

alternativ intellektualitet hos Gramsci kan sjåast

som eit program for den mot-hegemonielle rørsla,

er knektens erobring av det undertrykte medvitet

vegen "zur wahren Selbständigkeit". Analysar av

den pågåande språkdiskursen serverer oss hand-

lingar av maktbruk og motmakt i sine små delar.

Det faktisk sagde og skrivne kan av og til vere det

faktisk tenkte – og uttenkte, men somme tider også

det tankelause.

I den norske språkkulturen har det heile tida –

og heilt frå 1850-åra – vore skapt ein alternativ in-

tellektualitet jamsides ein alternativ praksis. Også

i dag er den nynorske skriftkulturen avhengig av

sin eigen intellektualitet for å posisjonere denne

kulturen i felleskulturen, nærare bestemt i spen-

ning mot og i samspel med bokmålets skriftkultur.

Dei intellektualitetsdannande institusjonane er for

det meste felles, men det er likevel større skilnad

på den bokmålske dannelsen og den nynorske dan-

ninga enn varierande suffiks og bestemmingsmor-

fem.

Litteratur:

Bourdieu, P. (1993). The field ofcultural production: essays on art

and literature. [New York] : Columbia University Press.

Fløgstad, K. (2012). Eit sant mirakel. Henta 30.4.2013, frå

http://www.aftenposten.no/kultur/Eit-sant-mirakel-

6932282.html#.UX-_McrbihQ

Gramsci, A., & Sørensen, G. (1991). Fængselsoptegnelser: i ud-

valg. København: Museum Tusculanum.

Grepstad, O. (2012). Draumen om målet : tilstandsrapportar frå

Norge og Noreg. Oslo: Samlaget.

Hegel, G. W. F. (1986). Phänomenologie des Geistes (Vol. 3). Frank-

furt am Main: Suhrkamp.

Hoem, E. (1996). Mitt tapre språk. Oslo: Samlaget.

Kulturdepartementet (1988). Lov om målbruk i offentleg teneste.

Frå http://www.lovdata.no/all/nl-19800411-005.html

Kulturdepartementet (2014). Språkstatistikk for departementa i

2013. Regjeringen.no: Henta frå https://www.regjerin-

gen.no/globalassets/upload/kud/kulturvernavdelin-

gen/maalbruk/sprakstatistikk_2013_justert.pdf.

Labov, W. (2006). The social stratification ofEnglish in New York

City. Cambridge: Cambridge University Press.

Marx, K. (1991). Skrifter om den materialistiske historieoppfat-

ning. Oslo: Pax.

Norge. (2008). Mål ogmeining: ein heilskapleg norsk språkpolitikk

(Vol. nr 35 (2007-2008)). Oslo: Departementet.

Skirbekk, S., Fidjestøl, B., & Hageberg, O. (1967). Kontur og kon-

trast: ti essays om språk og kultur. Oslo: Samlaget.

Weber, M., & Engelstad, F. (1999). Verdi og handling. Oslo: Pax.

Østerud, Ø., Engelstad, F., Selle, P., & Makt- og, d. (2003). Mak-

ten og demokratiet: en sluttbok fra Makt- og demokratiutred-

ningen. Oslo: Gyldendal akademisk.

46 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

æø

å

47

Nordmenn vert stadig betre i engelsk. Dette kan ein

sjå i samanheng med utviklinga innanfor moderne

informasjonsteknologi, som har ført til fleire og nye

typar språkkontakt som fremjar bruken av engelsk.

Dataspelkulturen er eitt av dei områda der ein ikkje

berre kan bruke norsk; engelsk er ein naudsynt og

integrert del av den språklege praksisen i desse miljøa.

Sjølv om ein vanskeleg kan seie korleis norsk kjem

til å utvikle seg i framtida, kan ein vere rimeleg sikker

på at påverknaden frå engelsk vil halde fram. I den

samanhengen er det interessant å trekkje inn den

språkbruksarenaen dataspelkulturen utgjer. Dagleg

engasjerer ei rekke unge nordmenn seg i ein kultur

der å lese, forstå og kommunisere på engelsk er

avgjerande for sjølve deltakinga, og styresmaktene

er uroa. Samstundes vert dataspelungdommen stadig

fleire og yngre.

Dataspel- eller gamerkulturen er utan tvil viktig

for engelskutdanninga av unge nordmenn. Men ein

kan også spørje seg kva for konsekvensar dataspeling

kan komme til å ha for norsk. Korleis kan denne

sterkt anglifiserte ungdomskulturen tenkjast å

påverke det norske språksamfunnet?

KVIFOR SÅ MYKJE ENGELSK?

- Kom igjen ‘a, boys. Da go’er vi.

- Viss dei go’er på ein av oss må vi berre

go’e som faen.

- Han er hitta!

- Skal vi gå og smoke no eller?

- Eg flashar smokesa. Flashar høge smoken!2

Slik høyrest det ut når fem unge vaksne sit saman

og speler dataspelet Counter-Strike: Global Offensive

(CSGO). CSGO er blant dei mest populære dataspela

i Noreg, og vert spelt på lag med andre over Internett.

Ein som ikkje speler CSGO sjølv, vil neppe forstå

ENGELSKPÅVERKNAD I   DEN   NORSKE DATASPELKULTUREN1

1 Takk til kollega Ivar Berg for framifrå språktips.

2 Språkeksempla i denne teksten kjem frå opptak av spelsesjonar i CSGO, så vel som frå skriftlege, norske CSGO-fora på

Internett. Norske døme er attgjevne med vanleg rettskriving, og nokre har vorte korta ned og forenkla.

avANNE METTE SUNDE

48 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

utdraget over. Likevel er det enkelt å leggje merke

til alle dei engelske orda blant dei norske; CSGO-

sjargongen er ein slags hybrid mellom engelsk og

norsk, og engelske ord som tilsynelatande har

norske ekvivalentar, vert brukte i staden for dei

norske. Kvifor er det naudsynt å bruke engelsk når

du speler med og mot andre nordmenn?

For å svare på dette, må ein sjå på

dataspelkulturen sin natur. Den norske

dataspelkulturen er del av ein transnasjonal

ungdomskultur som primært eksisterer på

Internett, utan tradisjonelle landegrenser. I denne

kulturen er spelsamfunna mange og forskjellige,

men felles for dei fleste er at dei har stor

internasjonal utstrekning. I denne mangfaldige

kulturen har engelsk vorte kontaktspråket for dei

med ulik språkbakgrunn. Språket har såleis ein

samlande funksjon for dataspelkulturen som

heilskap.

Ei anna årsak til at engelsk står sentralt, er at

dei fleste spela går føre seg på engelsk. Engelsk er

dimed også bruksspråk i nokon grad. Populære

spel i kategorien massively multiplayer online

games (MMO-spel), som CSGO og World of

Warcraft (WoW), vert sjeldan omsette frå engelsk.

Alle spelinterne instruksjonar og meldingar må

ein dimed forstå på originalspråket. Vidare er det

ikkje berre spela i seg sjølve som forsyner

deltakarane med engelsk. Knytt til MMO-spel finst

ofte store mengder forklarande tekstar og

videosnuttar på Internett som det er vanleg å

oppsøke når ein står fast. Også her har spelarane

rik tilgang på engelsk.

Alt dette gjer at den norske spelsjargongen

naturleg nok tek opp i seg engelske ord og uttrykk.

Eksempelet nedanfor frå eit CSGO-forum på nett

stadfestar dette:

Ser etter knife upgrades. Send trade offer. Gir

ikkje overpay for pattern som ikkje finst, så ikkje

bullshit meg please med trippel webs og double

diamant-greier. Offer i kommentarfeltet.

Til sist kan ein nemne engelsken si rolle som

statusmarkør; engelsk er eit verdisymbol for heile

kulturen, og det ligg prestisje i å meistre det. I ein

studie av den danske dataspelkulturen seier dei

intervjua gamerane at morsmålet i visse høve,

samanlikna med engelsk, ofte kjennest flatt og

komisk (Preisler 1999). Anten det skuldast prestisje

eller naudsyn, er det i alle fall slik at tilsette i

spelbutikkjeda Outland rapporterer at norsk

ungdom stadig legg heilt om til engelsk når dei er

innom. Også i norske CSGO-fora hender det at

heile innlegg vert skrivne på (meir eller mindre

korrekt) engelsk:

Night stream tonight! We gonna try to get the

rank on the unranked today and see what rank we

4949

50 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

gonna be. My main is Master Guardian. Had been

fun if you could had tuned in and say hi in the chat.

Anten ein legg heilt om, eller skriv og snakkar

ein slags hybrid, er engelsken si rolle i den norske

dataspelkulturen svært synleg. Forskinga på

samanhengen mellom dataspeling og

språkutvikling er berre i startfasen. Skal ein likevel

stole på dei funna som hittil er gjorde, er det liten

tvil om at gaming gjer deg betre i engelsk.

GAMING OG ENGELSKKOMPETANSE

I to undersøkingar av svenske skuleelevar fann

forskarane ein samanheng mellom kor mykje

engelsk ein kan og kor mykje tid ein brukar på

engelskspråklege fritidssyslar (Sundqvist 2009;

Sylvén og Sundqvist 2012). I studien frå 2012 delte

forskarane elevane inn i grupper etter kor mykje

tid dei brukte på dataspel kvar veke. Resultata frå

engelsktestane viste at dei som spelte mest var

betre enn dei som spelte moderate mengder, som

igjen var betre enn dei som spelte lite eller

ingenting.

Eit anna interessant funn i studien er at gutane

skåra betre på engelsktestane enn jentene.

Forskarane presiserer at forskjellen ikkje gjeld

kjønn i seg sjølv, men at den heller heng saman

med to faktorar. For det første rapporterte gutane

i studien at dei speler meir dataspel enn jentene.

For det andre oppgav dei at dei speler andre typar

spel. Medan gutane føretrekker MMO-spel, som

League of Legends, WoW og CSGO, speler jentene

som regel offline single-player games (OSP-spel),

som The Sims, Restaurant City og goSupermodel.

Medan den sosiale interaksjonen er ein viktig og

integrert del av MMO-spel, krev ikkje OSP-spel

aktive språkbrukarar på same måte; desse spela

speler ein som regel for seg sjølv, utan Internett-

tilkopling. OSP-spel finst dessutan som regel i

omsette versjonar. Forskarane konkluderer såleis

med at typiske «gutespel» er meir språkleg

utfordrande og stimulerande enn populære

«jentespel».

Ein rapport frå Medietilsynet (2012) viser at dei

same trendane gjeld for norske born og unge.

Gutane speler meir og andre typar dataspel enn

jentene. Likevel byrjar jentene no i større grad å

interessere seg for typiske gutespel

(Kulturdepartementet 2008a) – og kanskje kjem

dei snart på nivå med gutane når det gjeld tidsbruk

også. Dei svenske studiane viser uansett at det er

ein samanheng mellom dataspeling og

engelskkompetanse, og at aktiv speling, særlig av

51

MMO-spel, synest å gi positive utslag på

engelskkompetansen. Sjølv om vi ikkje har noka

forsking på engelskbruken blant norske gamerar

enno, støttar eit par tvillingbrør på sju år frå

Tønsberg den internasjonale forskinga: Vi lærer

sjukt mykje engelsk av å spele Minecraft! , seier

dei (Stavseth 2015). Gutane oppgjev at dei lærer

gloser dei ikkje har lært på skulen enno, som dei

supplerer med dei dei har lært i klasserommet.

Og gutane er opplagt begeistra.

KONSEKVENSAR FOR NORSK?

Gaming har i dag vorte gjengs. I samband med

utviklinga av Internett på 90-talet gjekk

dataspeling frå å vere eit subkulturelt fenomen

til å verte ein vanleg hobby. Denne utviklinga har

skjedd samstundes med at engelsk har gått frå å

vere eit framandspråk til å verte eit bruksspråk i

Norden. Kva for konsekvensar kan den auka

engelskkompetansen ha for det norske

språksamfunnet, og for norsk i seg sjølv?

Norske styresmakter er uroa over den stadig

større rolla engelsk får på enkelte

samfunnsområde, som forsking, høgare

utdanning og delar av norsk næringsliv. Frykta

er at norsk skal tape terreng til fordel for engelsk,

og at norsk sluttar å vere eit fullverdig,

samfunnsberande språk. I så måte må

dataspelkulturen seiast å vere ein «truga»

språkbruksarena. Den norske dataspelmarknaden

er i dag dominert av importerte spel, og berre om

lag ein prosent av spela er av nordisk opphav

(Kulturdepartementet 2008b). I stortingsmeldinga

«Mål og meining» frå 2008 vert det presisert at

det er eit sterkt behov for å sikre born og unge

tilgang på alternative dataspel med norsk språk

og innhald. For å få til dette vart det bestemt at

ein skulle heve dei norske tilskota til utvikling av

slike dataspel. I dag er det sju år sidan

stortingsmeldinga kom. Ifølgje spelmeldar Rune

Håkonsen i NRK har tiltaket ikkje fungert – til

det har tilskota vore altfor låge.3 I tillegg meiner

Håkonsen at støtta heller må gå til å omsetje

allereie eksisterande spel, i staden for å utvikle

nye. Det er kanskje eit for ambisiøst prosjekt å få

ungdommen til å spele andre spel enn dei som er

populære internasjonalt. Dataspelkulturen er

tross alt ein verdskultur. Situasjonen står altså i

stampe.

Som anglifisert språkleg domene er

dataspelkulturen på eit vis meir interessant enn

næringsliv og akademia. Når engelsk vinn terreng

3 Personleg kommunikasjon, februar 2015.

52 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

i desse domena, påverkar og fortrenger engelsk

det norske språket fyrst innanfor desse, før det

sidan påverkar språket utanfor. Med

dataspelkulturen er det annleis, fordi «alle» driv

med gaming.

Sundqvist (2009) understrekar eit viktig poeng

– nemleg at dataspeling er ein sjølvstendig

sosioøkonomisk variabel. Det betyr at kven som

helst kan spele dataspel, ikkje berre dei frå,

eksempelvis, dei høgare samfunnslaga. Når ein i

tillegg veit at startalderen for spelinga vert lågare

og lågare, kan det tenkjast at gaming vil komme

til å gi enda større utslag på den totale

engelskkompetansen i samfunnet i framtida enn

det anglifiseringa av akademia og næringslivet

har gjort til no.

Kva skjer da med norsk, når vi har generasjonar

som ikkje berre lærer seg engelsk mykje tidlegare

enn før, men også på ein meir omfattande måte?

Born lærer seg språk meir automatisk enn vaksne,

og når engelsktileigninga samstundes går føre

seg utanfor skulen i tillegg til i klasserommet, er

moglegheita for ein større ogmeir grunnleggjande

engelskpåverknad til stades.

Som nemnt i innleiinga kan ein berre spekulere

i korleis norsk kjem til å sjå ut i framtida. Likevel

kan ein seie såpass som at den synkrone

variasjonen som finst i dag, er utgangspunktet

for morgondagens endringar. Dagens «feilbruk»

kan verte morgondagens bruk. Såleis kan ein

rekne med at vi kjem til å sjå større og meir

komplekse innslag frå engelsk i norsk i framtida.

Dessutan tyder nye funn på at engelsk også er i

ferd med å påverke strukturnivået i språket.

Ungdommen nytter til dømes preposisjonen for

og spørjeordet kvifor etter engelsk mønster og

seier at dei ikkje har tid for dustete forkjølingar,

og at dette er kvifor dei studerer det dei gjer.

Vidare lurer dei på kva å gjere i staden for kva

dei kan gjere på stemnemøte. Dei hatar å fylle ut

skjemas, og dei relaterer til noko, i staden for å

relatere seg til noko. Slike formuleringar kan

tenkjast å verte vanlegare når einspråklege

nordmenn vert tospråklege. Den auka

53

engelskkompetansen kan nemleg føre til at

engelske og norske ord og strukturar kan

komme til å gli over i kvarandre. Og når engelsk

fortsatt er prestisjespråket, og når «alle» etter

kvart innehar ein slik dobbel språkkompetanse,

er sannsynet for at det hybride språket vert

forstått, godtatt og vidareført absolutt til stades.

Dette er ei spennande utvikling vi som er unge

i dag, får høve til å følgje frå orkesterplass i åra

framover.

Referansar:

Kulturdepartementet (2008a) Stortingsmelding nr. 14

(2007–2008) Dataspill.

Kulturdepartementet (2008b) Stortingsmelding nr. 35

(2007–2008) Mål og meining – Ein heilskapleg norsk

språkpolitikk.

Medietilsynet (2012). Barn og medier 2012. Fakta om barn

og unges (9-16 år) bruk og opplevelser av medier

http://www.medietilsynet.no/PageFiles/11282/barnog

medier_2012_oppdatert_ISBN.pdf.

Preisler, Bent (1999). Danskerne og det engelske sprog.

Fredriksberg: Roskilde Universitetsforlag.

Sundqvist, P (2009). Extramural English Matters. Out-of-

school English and its impact on Swedish Ninth Graders’

Oral Proficiency and Vocabulary. PhD Dissertation,

Karlstad Universitet.

Sylvén, L. K. & P. Sundqvist (2012). Gaming as extramural

English L2 learning and L2 proficiency among young

learners. I ReCALL, 24, pp 302–321.

Stavseth, Sidsel W. (20. mars 2015) Må vi skjerme barna? I

Tønsberg blad: http://www.tb.no/nyheter/ma-vi-

skjerme-barna/s/5-76-47532 [avisinnlegg] .

54 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

TILFELDIGVISAlbert Einstein om sannsynstolkinga av kvantemekanikken.

“Gud kastar ikkje tern ing”

Isaac Newton publiserte boka Philosophiæ

Naturalis Principia Mathematica i 1687. Ho

inneheld, mellom mykje anna, eit sett med

likningar som forklarar korleis fysiske objekt

oppfører seg under påverknad av krefter, og korleis

gravitasjonskrafta mellom to himmellekamar

endrar seg med avstanden mellom dei. Desse

likningane, kjent som Newtons lover, er

utgangspunktet for den klassiske mekanikken.

Med kjennskap til desse lovene kan ein rekne ut

nøyaktig kor godt feste ein skøyteløpar treng for

å klare ein skarp sving, eksakt kva bane jorda

følger rundt sola, akkurat kor mykje fart ei

romferge må ha for å sleppe ut av

gravitasjonsfeltet, og så bortetter.

Men viss ein vil studere objekt som er veldig

små, så vert dei fysiske lovene annleis. I 1905 skreiv

Albert Einstein fire vitskaplege artiklar som alle

skulle kome til å få avgjerande tyding for faget

fysikk. To av dei handla om korleis rørsla til

massive objekt påverkar og vert påverka av tida,

og la grunnlaget for relativitetsteorien. Ein handla

om brownske rørsler — dei tilfeldige rørslene til

atom og molekyl på grunn av temperatur — og

den siste gav ei forklaring på eit fenomen som vert

kalla fotoelektrisk effekt. Den siste fekk han

Nobelprisen i fysikk for, og den blei ein viktig

grunnstein i fagfeltet som skulle kome til å bli

kjent som kvantemekanikk.

EIT KVANTESPRANG FOR VITSKAPEN

Fotoelektrisk effekt er eit fysisk fenomen som går

ut på at ljos som skin på eit metall, kan føre til at

det går ein straum i metallet — det same fenomenet

som får solcellepanel til å fungere. Men sjølv om

den fotoelektriske effekten var kjent allereie ved

starten av 1900-talet, var det ein ting som ingen

hadde klart å forklare. Ljos inneheld energi, og det

er to måter å auke energien i ei ljosstråle. Anten

kan ein auke intensiteten i ljoset, eller så kan ein

gjere bølgelengda til ljoset kortare. Å auke

intensiteten kan ein gjere ved å bruke to ljospærer

FYSIKK —

55

av JØRGENERIKSSON MIDTBØ

Foto:FRANCESC

OSAGGIO

i staden for éi, og viss ein byter frå ei raud ljoskjelde

til ei blå, så søkk bølgelengda. Og i den

fotoelektriske effekten er det sånn at ljoset må ha

ei viss bølgelengd for at det skal gå straum i det

heile. Viss ljoset har for lang bølgelengd, så hjelper

det ikkje å pøse på med fleire

pærer — det blir likevel ikkje

noko futt.

Det Einstein foreslo, var

ein revolusjonerande tanke:

Kva om ljoset består av små

pakker av energi, som små

biljardballar som fyk

avgarde tett i tett? Då kunne

ein sjå for seg at det å auke

intensiteten i ljoset er som å

legge til fleire ballar, medan å søkkje bølgelengda

gir kvar ball meir fart. Eit metall inneheld elektron

som sit fast, men når desse ballane, eller

energipakkene, treffer metallet, så kan kvar ball

slå laus eit elektron — viss ballen har nok energi.

Om ballen er for lite energirik, får elektronet seg

ein trøkk, men lausnar ikkje frå festepunktet sitt.

Elektron som flyttar seg, er det som er elektrisk

straum, og jo fleire ballar di meir straum får vi.

Det moderne namnet på ljospakker, eller

ljospartiklar, er foton.

Denne historia er viktig

fordi det var det første

skrittet på vegen mot

tolkinga av ljos som

partiklar. Den rådande

haldninga mellom fysikarar

var at ljos var bølger og ikkje

noko anna, og Einstein si

tolking sat langt inne å

akseptere for mange. Men

etter kvart kom det meir og meir overtydande

prov. Til dømes at ved å lage ljosstrålar med veldig

låg intensitet klarte forskarane å isolere einskilde

foton, og då oppfører dei seg som partiklar — dei

kan kollidere med andre ting og endre fart og

Detmest oppsikts-vekkande — nærmastkjetterske — med

kvantemekanikk er athan innfører sannsyn i

fysikken.

56 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

57

retning. Og endå meir oppsiktsvekkande var det

at det òg går andre vegen: Små partiklar, som til

dømes elektron, kan oppføre seg som bølger!

SANNSYNSTOLKINGA

Det teoretiske rammeverket som etter kvart vart

utvikla for å forstå og forklare alle desse raritetane,

heiter kvantemekanikk.

Mekanikk av di det handlar

om rørsla til objekt, og

kvante som i eit kvant, eller

ei pakke, med energi.

Kvantemekanikken gir ei

konsistent forklaring på

fotoelektrisk effekt og ei

rekke andre eigenskapar

som små partiklar har. Det mest oppsiktsvekkande

— nærmast kjetterske — med kvantemekanikken

er at han innfører sannsyn i fysikken. I motsetnad

til i klassisk mekanikk — der ein kan føreseie

nøyaktig korleis bana til ein planet kjem til å sjå

ut — seier kvantemekanikken at det berre finst eit

sannsyn for plasseringa til eit elektron i bane rundt

ein atomkjerne. På same måte har eit radioaktivt

stoff, til dømes uran, eit sannsyn for spontant å

sundfalle ved å sende ut ein mindre partikkel frå

atomkjernen sin. Men viss ein har eit einskild

uranatom er det ikkje mogleg å føreseie nøyaktig

når utsendinga vil skje.

Om det tok lang tid for fysikkmiljøet å akseptere

at ljos kunne opptre som partiklar, så var det likevel

ikkje noko samanlikna med motviljen mot å godta

denne sannsynstolkinga av verda. For kva skjer

viss fysikken, på det mest grunnleggande nivået,

er styrt av tilfeldigheit? Det representerte eit

grunnleggande brot med Newtons deterministiske

verdssyn, der ein i prinsippet skulle kunne rekne

ut universet sin skjebne viss

ein visste posisjonen og

farten til alle objekt nøyaktig

ved eit visst tidspunkt. At

Einstein sjølv blei mellom

kvantefysikken sine største

skeptikarar, seier mykje om

kva for paradigmeskifte det

var.

STANDARDMODELLEN

Tallause eksperiment dei siste hundre åra har synt

overtydande prov på at kvantemekanikken er rett,

og at verda verkeleg blir styrt av tilfeldigheiter på

veldig små lengdeskalaar. Framstega på

fysikkfronten har òg vore store, og

kvantemekanikken har blitt utvida til å beskrive

bittesmå partiklar med ekstremt høg energi. Den

beste teorien vi har for kva verda er bygd opp av,

er ein kvantemekanisk teori som vert kalla

standardmodellen for partikkelfysikk. Han gir ei

konsistent samanfatning av kva partiklar materien

rundt oss er laga av og kva krefter som verkar

At Einstein sjølv bleimellom kvantefysikkensine største skeptikararseiermykje om kva forparadigmeskifte det var.

58 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

mellom dei.

I Genéve ligg verdas største fysikklaboratorium,

CERN, med verdas største maskin: Large Hadron

Collider (LHC). Han er bygd for å finne ut nytt om

dei aller minste byggesteinane i verda, det som

vert kalla elementærpartiklar. Det gjer han ved å

køyre ein masse proton, som er atomkjernen i

hydrogenatomet, veldig fort rundt i ein 27 kilometer

lang ring under bakken og kræsje dei saman. I

kollisjonen vert protona omvandla til heilt andre

partiklar, som straks vert fotografert av store

fotokamera slik at fysikarane kan analysere kva

som har skjedd.

Fysikarane tolkar det dei ser i rammeverket til

standardmodellen. Standardmodellen gir

føreseiingar med ekstremt høg presisjon, men han

er òg veldig komplisert å rekne på. For å kunne

samanlikne målingane frå LHC med

standardmodellen (og slik sjekke om modellen

stemmer med røynda eller ikkje) nyttar fysikarane

derfor Monte Carlo-rekning på svære dataanlegg.

Eigentleg så får dei berre datamaskinen til å gjere

ein masse virtuelle LHC-eksperiment, og så kan

dei gjere den same dataanalysen på dei virtuelle

dataene og samanlikne.

MØRK MATERIE

Ein viktig grunn til at LHC vart bygd, er å leite

etter nye typar partiklar som ikkje er ein del av

standardmodellen. Det er særleg knytt stor

spenning til noko som blir kalla mørk materie —

som fysikarane veit eksisterer, men ikkje anar kva

er for noko. Det finst ein horde av framlegg til

teoretiske forklaringar på mørk materie, som alle

tar utgangspunkt i standardmodellen og prøver å

utvide han med ekstra partiklar med passande,

mørke eigenskapar.

For å sjekke om det kan vere noko i desse

teoriane, brukar ein òg Monte Carlo til å simulere

alt mellom hypotetiske LHC-eksperiment og

modellar for heile galaksar eller til og med heile

universet. Sidan det er så mange mørk-materie-

modellar å velje mellom, så blir det ekstra viktig å

gjere simuleringar for å kunne skilje dei

sannsynlege modellane frå dei usannsynlege, og

slik finne ut kvar ein lyt rette forskinga for endeleg

å knekke mørk-materie-koden.

59

MONTE CARLO­METODERTenk deg at du spelar dartspel, og at du er skikkeleg

dårleg i det. Du klarar å treffe veggen som dartskiva

heng på, men det er heilt tilfeldig kvar på veggen

pila landar. Du har ikkje noko betre å gjere, så du

kastar veldig mange kast. Etterpå tel du opp kor

mange av pilene som landa på dartskiva. Viss

nokon no spurte deg kva arealet av dartskiva var

— kva ville du svart? Ei mogleg løysing er å måle

arealet til veggen, dele på det totale talet på piler

og gange med dei pilene som traffskiva. Viss pilene

verkeleg er tilfeldig fordelt på veggen, så burde

forholdet mellom dartskive-arealet og det totale

arealet vere det same som forholdet mellom piltala.

No tenkjer du kanskje at du kunne komme på

enklare måter å måle arealet til ei skive på — og

det held eg med deg i — men viss du likevel hadde

gjort det på denne måten, så hadde du utført ei

Monte Carlo-måling.

REKNING MED TILFELDIGE TAL

Monte Carlo er, i tillegg til å vere namnet på eit

berømt kasino, eit samleomgrep for metodar som

nyttar tilfeldige tal til å rekne ut ting. Den

eksplosive utviklinga som har vore i

reknekapasiteten til datamaskiner, kombinert med

utviklinga av algoritmar som kan generere

tilfeldige tal, har gjort Monte Carlo-metodar —

MC mellom vener — veldig populære, og dei blir

no brukt i dei fleste greiner av vitskapen. Eit

bruksområde er det eg skisserte i førre avsnitt,

nemleg å rekne ut areal eller volum. Ein treng

berre å fortelle datamaskinen kva som er “inni”

og “utanfor” det området ein vil rekne ut (dartskiva

og resten av veggen), og få han til å trekke masse

tilfeldige punkt og telje kor mange som hamnar

innanfor grensa til området.

Andre typar spørsmål har ei innebygd

tilfeldigheit. Til dømes kan ein trafikkforskar

60 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

programmere ein modell for eit vegsystem, og

putte inn køyretøy tilfeldig, basert på statistiske

observasjonar av køyremønster, for å sjå kor det

er truleg at det kjem til å oppstå kø. Og ein

epidemiolog kan simulere spreiinga av ein

smittsom sjukdom i ei befolkning ved å legge inn

informasjon om sannsynet for smitteoveføring,

forflytningsmønster og så bortetter.

SANNSYNET BESTEMMER

Fysikk er eit fagfelt der statistikk og sannsyn spelar

ei stor rolle. Eit døme er termodynamikk, som

dreier seg om korleis gassar, væsker og andre

materialar vert påverka av endringar i trykk og

temperatur. Alle som har prøvd å helle ein skvett

mjølk oppi ein kaffikopp, veit at mjølka straks

byrjar å spreie seg ut, og etter kvart har heile

kaffien fått den same, litt ljosare fargen. Denne

oppførselen er eit spørsmål om reint sannsyn: Det

er i prinsippet ikkje noko i vegen for at alle

mjølkemolekyla plasserer seg på den eine sida av

kaffikoppen — det er berre så utruleg mykje meir

sannsynleg at dei fordeler seg nokonlunde jamnt.

Det er ei grein av fysikken som skil seg ut på

kva rolle tilfeldigheit og sannsyn spelar, og ho

heiter kvantemekanikk. Kvantemekanikk skildrar

korleis dei aller minste bitane av verda vår oppfører

seg, slik som atom, elektron og små ljoskvant.

Kvantemekanikken er spesiell fordi han inneheld

ekte tilfeldigheit. Til dømes kan ein bruke

kvantemekanikk til å rekne ut kor ofte ein

radioaktiv atomkjerne sender ut stråling — men

det er ikkje snakk om at ein får nøyaktige

klokkeslett. Det einaste kvantemekanikken gir

oss, er sannsynet for at det blir sendt ut stråling i

løpet av eit tidsrom. Dette sannsynet kan ein rekne

om til halveringstid. Viss ein har veldig mange

atomkjernar saman i ein klump, så blir den

tilfeldige oppførselen til einskildatoma litt dempa,

og då seier halveringstida kor lang tid det tar før

halvparten av dei radioaktive atoma, statistisk sett,

har sendt frå seg stråling.

Sannsynsaspektet som ligg innbaka i

kvantemekanikken, gjer han til ein ideell kandidat

forMonte Carlo-simuleringar. Viss ein skal designe

kjernekraftverk, til dømes, så er ein avhengig av

å føreseie oppførselen til veldig mange radioaktive

atom i ein kjedereaksjon. Denne kjedereaksjonen

er avhengig av ein lang serie tilfeldige,

sannsynsbetinga einskildhendingar, og det er

datamaskina perfekt til å rekne på.

Monte Carlo-simuleringar har fått ein heilt

sentral plass i fysikk og mange andre fagfelt, og

ettersom avansert bruk av datamaskin spreier seg

til stadig nye fagområde, er det truleg at Monte

Carlo kjem til å finne endå nye former og

tilhengarar i framtida.

61

SAMKVEM OG STORBYLIV

61

62 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 162

Det var i den tida eg gjekk rundt og gjorde alt anna

enn svalt i London. Det var påske, og vi hadde kosta

på oss ein liten storbyferie. Syster mi, mor mi og eg.

Systera mi er ei dame på trettiein år, om mogleg med

enda større pepar-mø-fakter enn eg. Heldigvis lever

vi i ein historisk epoke der det å vera ugift i vår alder

ikkje blir rekna som det komplette nederlag. Enkelte

kan til og med få seg til å tru at vi er kresne. Så om

livet kan kjennast meiningslaust, veit vi iallfall at

enkelte, med eller utan grunn, kan beundre oss eit

grann akkurat for det.

Eg gjekk rundt i gatene, og i det eg trudde det var

kjensla av fridom som stod og venta på meg på neste

gatehjørne, var det i staden einsemda. Ei slags panikk-

kjensle breidde seg i meg. Om det ikkje er for

pretensiøst, må eg nesten kunne seia at eg byrja å ane

kva Munch må ha kjent den gongen “Skrik” vart til.

Det hadde jo gått så fint ei stund no. Eg hadde møtt

Storegut, og hadde byrja å ane lukta av suksess. Først

verka han litt av, så på. Men det at han verka av, gjorde

sjølvsagt at eg innsåg kor inderleg på eg sjølv var. Og

det var jo greitt å vita. Eg var dessutan ganske sikker

på at han var interessert. Men så hadde han reist. Til

dalstroka innanfor eller kanskje enda lenger, kva visste

vel eg. Det var ferietid, og dermed kunne eg heller

ikkje forvente å høyre så mykje. Det er på sett og vis

unnatakstilstand når det er ferie. Folk kan leva i si

eiga boble, i visse om at folk utanfor bobla ikkje

etterlyser dei eller blir fornærma. Det er iallfall slik

eg har oppfatta dei sosiale konvensjonane rundt

fenomenet ferie.

Men altså: London. Det er når ein kjem dit, at ein

innser at asfaltjungelen Oslo, nei, det er faktisk ingen

ting å prate om. Mange menneske på Karl Johan ein

laurdags føremiddag, sa du? Å ja. Det er klart. Men

ikkje som London. «Fortell ikke meg at du er ensom»,

Gatene i Londonav LULLEN FANITULLEN

63

Gatene i London

Lullen Fanitullen er eiforunderleg kvinne som ingenforlèt utan å ha fått merke avhenne. Ho står i alt anna ennsentrum av sine eigne forsøkpå å finne storslått romantikk iverdas mest kostbare by, Oslo.

Lullen Fanitullen er eiforunderleg kvinne som ingenforlèt utan å ha fått merke avhenne. Ho står i alt anna ennsentrum av sine eigne forsøkpå å finne storslått romantikk iverdas mest kostbare by, Oslo.

konkluderte Finn Kalvik, da han omsette «Streets of

London». Blant så mange er det framleis så mange

som må vera åleine. Det er ikkje tilfeldig at det var i

London Bridget Jones skulle figurere i ei og same

filmscene som Celine Dion sin legendariske «All by

myself».

No skal eg sjølvsagt ikkje dra dette ned i eit heilsvart

hol der alt som ventar, er skjærselden. Eg trur på

positive overraskingar i livet, blant alle dei ikkje så

positive. Eg likar også å tru at eg er blant dei som kan

gle seg litt over andre si lukke, sjølv om min eigen

private suksess ser ut til å vera på god avstand iblant.

Mi veninne Mimmi er ei av dei som har treft blink

siste året. I grunnen var det vel numbers game, som

britane seier. Møter ein mange nok, må lukka til slutt

slå til. Men når ein først er i mål, spelar det jo inga

rolle om ein har vore gjennom eitt eller hundre

stemnemøte for å koma dit.

64 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

KOMMENTAR:

Diktaren har i febrilsk tilstand vore inspirert av

overskriftene i norske nettaviser. Han har nytta

noko kunstnarfridom, men det meste er bortimot

slik det var skrive av dei glimrande journalistane

her på berget (eller innanfor ring 3).

DIKTavASSAD NASIR

KOMMENTAR:

Diktaren har i febrilsk tilstand vore inspirert av

overskriftene i norske nettaviser. Han har nytta

noko kunstnarfridom, men det meste er bortimot

slik det var skrive av dei glimrande journalistane

her på berget (eller innanfor ring 3).

avASSAD NASIR

DIKT

6565

SPEL

ELLER LEIK

Jagland kasta

vi er tente med

eit betre samarbeid

sjå kven som heia på

Northug!

– Tør ikkje anna,

daglegvareekspert om

Reitan-ja

Spel for galleriet,

seier Norwegian

– Eg trur nesten ikkje

mine eigne øyre

– Driten er ute av

kroppen

Endeleg!

Slik reagerte kroppane

til «Anno»-deltakarane

ikkje eit knefall

for Kina

ikkje min jobb å stramme opp alle

– Regjeringa må redde rypa

Utan rot i røynda

Kor lang er ein vanleg penis?

Kattar har

kuppa øy

her ryk det snart

til sjukehus etter

store smerter i hovudet

Skulle ikkje ha kødda med gjedda

Noreg har blitt gjort til latter

Tusenvis ramma av streiken

Bomma på rullebanen.

Angrar på ordbruken

spionalarm

Kvar fjerde tilsett har

utanlandsk ektefelle

minn oss på kven

som har lidd meir enn

den kvite kvinna

«insane»-knappen på Tesla

auga skal poppe ut

Mange slit med kompleks

raud og vill i blikket

frå dei trøndske skogane

skrik ut

mot fanden og Jesu

menn og kvinner

Terroristar!

Ansvar!

Oslo, mars 2015

SPEL

ELLER LEIK

Jagland kasta

vi er tente med

eit betre samarbeid

sjå kven som heia på

Northug!

– Tør ikkje anna,

daglegvareekspert om

Reitan-ja

Spel for galleriet,

seier Norwegian

– Eg trur nesten ikkje

mine eigne øyre

– Driten er ute av

kroppen

Endeleg!

Slik reagerte kroppane

til «Anno»-deltakarane

ikkje eit knefall

for Kina

ikkje min jobb å stramme opp alle

– Regjeringa må redde rypa

Utan rot i røynda

Kor lang er ein vanleg penis?

Kattar har

kuppa øy

her ryk det snart

til sjukehus etter

store smerter i hovudet

Skulle ikkje ha kødda med gjedda

Noreg har blitt gjort til latter

Tusenvis ramma av streiken

Bomma på rullebanen.

Angrar på ordbruken

spionalarm

Kvar fjerde tilsett har

utanlandsk ektefelle

minn oss på kven

som har lidd meir enn

den kvite kvinna

«insane»-knappen på Tesla

auga skal poppe ut

Mange slit med kompleks

raud og vill i blikket

frå dei trøndske skogane

skrik ut

mot fanden og Jesu

menn og kvinner

Terroristar!

Ansvar!

Oslo, mars 2015

66 Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 166

67

MÅL OG MAKT

Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i

Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem med fire hefte i

året, og bladet får stønad frå Skuleboknemndi åt

Studentmållaget i Oslo og Kulturstyret i Student-

samskipnaden i Oslo.

STUDENTMÅLLAGET I OSLO

Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk

Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i

Oslo og Høgskulen i Oslo. Me arbeider for å få

fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane

til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart

skipa i 1900 og har omkring 200 medlemer. Desse

får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT?

Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane

skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire

runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev

skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garan-

terer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til

malogmakt@malogmakt.no

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT?

For 200 kr får du, eller ein du synst fortener det,

fire nummer i året tilsendt i posten. Send ein epost

til malogmakt@malogmakt.no

Gje bort Mål ogMakt i gåve!Gje bort ei årstinging på Mål og

Makt. Gå inn på nettsida vår:

http://malogmakt.no

Mål og Makt er eit tidsskrift

proppa fullt av målsak, politikk,

kulturbitar og anna kjekt.

Stoffrist for Mål og Makt nr. 2 2016

er søndag 3. april.

Me vurderer alle manus, så lenge dei

er på nynorsk.

Gje bort ei årstinging på Mål og

Makt. Gå inn på nettsida vår:

http://malogmakt.no

Mål og Makt er eit tidsskrift

proppa fullt av målsak, politikk,

kulturbitar og anna kjekt.

Attende ti l :

Mål og Makt

Postboks 285 Sentrum

01 03 Oslo