Makroiktisat - Akat, Asaf Sava - °stanbul Bilgi œniversitesi

İSTANBUL BİLGİ ÜNIVERSİTESİ

Asaf Savaş Akat

Makroiktisat Ders Notları

Istanbul, 2007http://akat.bilgi.edu.tr

Asaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 1

G�R�� VE MODELLER

Birinci Kitap


BA�LARKENKavramlar, Kurumlar

Birinci Bölüm


Toplum ve kurumlar• �nsanlar toplum halinde ya�ar• Toplum bireylerden olu�ur ama onu olu�turan

bireylerin toplam�ndan ibaret de�ildir• �nsanlar� birarada ya�ayan di�er canl� toplulukla-

r�ndan ay�rdeden unsur toplumsal kurumlard�r• Kurumlar� insanlar kurar, yönetir ve geli�tirir• �nsan topluluklar� tar�mla yerle�ik düzene geçti• Yerle�ik düzen üç ihtiyac� öne ç�kard�

– Ba�kalar�na kar�� korunma– Bireyler aras� anla�mazl�klar�n çözümlenmesi– Dünyay� anlama ve tefsir etme

• Devlet ve inanç sistemleri gibi kurumlar bu ihtiyaçlar�n sonucu ortaya ç�km��t�r


Toplum ve ekonomi• Toplumsal faaliyetlerin bir bölümü insanlar�n g�da,

bar�nma, giyinme, vs. günlük ihtiyaçlar�n�ngiderilmesine yöneliktir

• Bunlara bugün üretim ve ekonomi diyoruz• Son birkaç yüzy�la kadar toplumsal üretim esas

itibari ile tar�mda gerçekle�iyordu• Bu uzun tarih kesidinde üretim vard�r ama bugünkü

anlam� ile ekonomiden söz edemeyiz• Tar�m toplumlar�nda i�bölümü ve ticaret azd�• Aileler yada küçük topluluklar özünde kendi

tüketimleri için üretim yap�yordu• Toplumda sava� ve din ekonomiden çok daha önemli

faaliyetlerdi


Sanayi toplumu• Son üç yüzy�lda insan toplumlar� “sanayi devrimi”

ad� verilen büyük bir at�l�m� gerçekle�tirdi• Do�al enerji güçleri daha yo�un kullan�ld�• Bilimde, teknolojide, üretkenlikte havsalan�n

almayaca�� düzeyde geli�meler ya�and�• Toplam üretimde tar�m�n pay� giderek çok dü�tü• Üretkenlikle birlikte toplumsal refah artt�; ortalama

ya�am süresi uzad�; e�itim düzeyi yükseldi• Kentler büyüdü megakentlere dönü�tü• Tar�m toplumlar�n�n kendi kendine yeterli küçük

insan topluluklar�n�n yerini küreselle�me ald�• Böylece ekonomi toplumsal faaliyetlerin en önemlisi

haline geldi


Piyasa ekonomisi • Sanayi devriminin gerisinde modern ekonominin iki

kurucu unsuru vard�r: mülkiyet haklar� ve piyasa• Özel mülkiyet bireyin üretti�i zenginli�e keyfi

�ekilde birilerinin el koymas�n� engeller• Piyasa ise bireylerin ürünlerini özgürce di�er

bireylerle mübadele etmelerine olanak sa�lar• Özel mülkiyet ve piyasalar ancak ve ancak tarafs�z

ve etkin bir hukuk sistemi ile mümkündür• Sanayi devrimi ile demokrasinin ayn� mekanda, yani

�ngiltere’de ortaya ç�kmas� bir raslant� de�ildir• �ktisat biliminin öncüleri Adam Smith ve David

Ricardo da Büyük Britanya’da ya�ad�• �ktisat teorisi piyasa ekonomisinin teorisidir


Piyasa nedir? • Piyasa (pazar) sözcü�ü al�c� ve sat�c�lar�n �u yada bu

�ekilde temasa geçti�i tüm durumlar için kullan�l�r• Baz� piyasalar s�k� kurallara ba�lanm��t�r• Örne�in hisse senedi yada ham madde borsalar�nda

al�c� ve sat�c�lar bir mekanda bulu�ur• Di�erleri çok daha mu�lakt�r• Buzdolab�n�n yada televizyonun borsas� yoktur ama

al�c�lar arad�klar� mal�n nerede bulunaca��n� bilir• Baz� piyasalar tan�m icab� mekan içinde

tan�mlanmak zorundad�r• Genel bir konut piyasas� yoktur; her kentin, her

mahallenin ayr� bir konut piyasas� vard�r• Piyasa ekonomisi tüm mal ve hizmetleri kapsar


Görünmez el • Piyasa ekonomisi fevkalede ilginç bir yap�d�r• Çünkü ortal�kta toplumun kaynaklar�n� da��tan,

insanlara neyi nas�l üreteceklerini yada neyi nas�l tüketeceklerini söyleyen bir merkezi otorite yoktur

• Bireyler üretim, tüketim, tasarruf, vs. ekonomik kararlar�n� kendi ç�karlar�n� dü�ünerek al�rlar

• Adam Smith: “yedi�imiz ekme�i f�r�nc�n�n bizi doyurma arzusuna borçlu de�iliz” (1774)

• Piyasalarda milyonlarca ba��ms�z karar�n koordinas-yonunu adeta bir “görünmez el” taraf�ndan sa�lan�r

• Piyasa ekonomisi, toplumun k�t kaynaklar�n� etkin �ekilde alternatif kullan�m alanlar�na da��l�m�n�ademi-merkeziyetçi bir süreçte gerçekle�tirir


Arz ve talep • Ba��ms�z bireylerin kararlar� piyasada arz ve talep

mekanizmas� sayesinde birbirine ba�lan�r• �ktisad�n en temel kural� arz ve taleptir• Bir mal yada hizmetin talebi art�nca fiyat� yükselir• Fiyat üretici ve tüketicilere o mal yada hizmetin

toplum taraf�ndan ne kadar arzuland��n� haber verir• Yüksek fiyattan yararlanmak isteyen üreticiler o mal

yada hizmetin üretimini artt�r�r• Yüksek fiyat� gereksiz gören tüketiciler o mal yada

hizmeti kullanmaktan vazgeçer• Bir yandan daha çok kaynak o mal yada hizmetin

üretimine kayar• Di�er yandan onu en çok isteyenler kullan�r


�ktisat ve yöntem • Toplumsal olaylar çok karma��kt�r• Ayr�ca toplum üstünde deney yapma olana�� yoktur• �ktisatç� anlamaya çal��t�� olay� basitle�tirek

incelemek için “model” kurar• Model, karma��k gerçe�in temel özelliklerini

saptayan soyut bir laboratuard�r• Basitle�tirme varsay�mlar arac�l�� ile yap�l�r• Örnek: modern bir ekonomiyi anlamak için önce

devletin olmad�� kapal� bir ekonomiye bak�l�r• Devlet ve d�� ticaret ad�m ad�m modele eklenir• Profesyonel iktisatç� ile s�radan vatanda� aras�nda

varolan çok say�da yanl�� anlaman�n önemli nedenlerinden biri soyut modellerin alg�lanmas�d�r


Mikro ve makro• �ktisat iki ana bölüme ayr�l�r: mikroiktisat ve

makroiktisat• Mikroiktisat tekil birey ve firmalar�n, tekil

piyasalar�n davran��lar�n� inceler• Örne�in bir piyasada rekabet ko�ullar�na göre arz ve

talep mekanizmas�n�n nas�l çal��t��na bakar• Rekabetin sa�lanmas�, tüketicinin korunmas�, gelir

da��l�m�, vs. mikroiktisad�n kapsam�na girer• Makroiktisat ise ekonominin bir bütün olarak

davran��lar� ile ilgilenir• Resesyonlar, krizler, büyük çalkant�lar ekonomideki

bütün piyasalar� etkileyecektir• Bunlar�n anla��lmas� makroiktisad�n kapsam�ndad�r


Makroiktisad�n zorluklar�• Makroiktisat ayn� anda hem soyut hem de somut

olmak zorundad�r• Soyut: ekonomilerin davran��n� aç�klayan genel

model ve teoriler gereklidir• Somut: teorik çerçeve Türkiye, ABD, AB, vs. fiilen

varolan somut ekonomilere uygulanmak zorundad�r• Halbuki özellikle farkl� geli�mi�lik düzeyindeki

ekonomiler aras�nda benzemezlikler ço�u kez benzerliklerden fazlad�r

• Maalesef makroiktisad�n temel teorik çerçevesi geli�mi� ülkelerin kar��la�t�� sorunlara çözüm ararken olu�mu�tur

• Türkiye’nin geçmi�i ve bugünü ise çok farkl�d�r


Temel de�i�kenler• Makroiktisat az say�da fakat tüm ekonomi ve toplum

için fevkalade önemli büyüklükleri izler• GSMH büyüme h�z�: ekonomik faaliyetteki

de�i�imin yön ve hacmi• ��sizlik: i� bulamayanlar�n say� ve oran�• Ödemeler Bilançosu: ekonominin d�� dünya ile

ili�kileri• Enflasyon: fiyatlar genel seviyesindeki de�i�im• Faiz haddi: paran�n fiyat�• Döviz kuru: dövizin fiyat�• Kamu maliyesi: vergiler, kamu harcamalar�, bütçe

dengesi• Para ve mevduat: para arz ve talebinin de�i�imi


Temel kurumlar• Ekonomi yönetimi bir dizi kurumda somutla��r• Maliye Bakanl��: bütçenin haz�rlanmas�,

uygulanmas� ve vergiler • Hazine: kamu borçlanmas�, d�� ekonomik ili�kiler,

mali sektör denetimi• Merkez Bankas�: para otoritesi, döviz rezervleri,

ödemeler bilançosunun izlenmesi• Türkiye �statistik Kurumu: milli gelir, d�� ticaret,

enflasyon, sanayi üretimi, vs. temel veriler• BDDK: bankac�l�k sektörü denetiminden sorumlu üst

kurul• IFI: Uluslararas� mali kurulu�lar (IMF ve Dünya

Bankas�)


Baz� tan�mlar• S�k kullan�lan baz� kavramlar� tan�mlayal�m• Boom: GSMH’da h�zl� büyüme• Resesyon: GSMH’da k�sa süreli eksi büyüme • Depresyon: GSMH’da uzun süreli eksi büyüme• Deflasyon: fiyatlar genel seviyesinde dü�ü�• Maliye politikas�: bütçe taraf�ndan temsil edilen

kamunun vergileme ve harcama kararlar� toplam�• Para politikas�: Merkez Bankas� taraf�ndan al�nan

para arz� miktar� ve faiz haddi kararlar�• Döviz kuru politikas�: döviz kurunda kamu

müdahalesi (olmamas� dahil)• D�� ticaret politikas�: mal ve hizmet ihracat�na kamu

müdahaleleri


En basit model: çevrisel ak�m• Makroiktisad�n ç�k�� noktas� ekonominin bütünü

aç�s�ndan gelir ve harcama ak�mlar�n�n analizidir• ��in özü asl�nda çok basittir• Ekonomideki her harcama mutlaka bir ekonomik

aktöre gelir yarat�r• Ekonomideki her gelir mutlaka bir ekonomik

aktörün harcamas�d�r• Buna gelir ve harcama çevrisel ak�m� deriz• Makroiktisat çevrisel ak�m�n neden ve nas�l düzgün

çal��t��n� anlamaya yöneliktir• En basit çevrisel ak�mda mali piyasalar�, devleti,

para otoritesini, d�� dünyay� ihmal ederiz• Teorinin amac� bunlar� teker teker ekleyerek gelir

harcama dengesini anlamakt�r


Çevrisel ak�m �emas�

Haneler Firmalar

•Varsay�mlar:•Devlet yok; Finans yok; D�� dünya yok

Faktör gelirleri (TL)

Üretim faktörleri (emek, sermaye, vs)

Mal ve hizmetler

Harcamalar (TL)


Milli gelir özde�li�i• Makroiktisat toplam gelirin ve toplam harcamalar�

izlenmesi üstüne in�a edilmi�tir• Toplam gelir dört ana kaleme tahsis edilir: özel

tüketim (C), tasarruf (S), vergiler (T) ve ithalat (M)Y = C + S + T + M

• Toplam harcama dört ana kalemden olu�ur: özel tüketim (C), yat�r�m (I), kamu tüketimi (G) ve ihracat (X)

Y = C + I + G + X• �hracat-ithalat fark�na NX = X – M dersek, temel

milli gelir özde�li�ini �u �ekilde yazabiliriz:Y = C + I + G + NXY = C + S + T + NX


Ekonomik dalgalanmalar• Çevrisel ak�m�n bozulmas� ile birlikte ekonominin

tümünü kapsayan dalgalanmalar olu�ur• Bazen harcamalar üretim kapasitesinin

sa�layabilece�inin üstüne ç�kar: enflasyon• Bazen harcamalar üretim kapasitesinin alt�nda

kal�r: resesyon• Bazen bu dalgalanmalar çok sert olur: kriz• Makroiktisat piyasa ekonomisi için fevkalede

önemli üç soruya cevap arayarak geli�mi�tir– Çevrisel ak�m�n düzgün i�leyi�ini hangi

mekanizmalar sa�lar?– Çevrisel ak�m ne zaman bozulur?– Bozuldu�u takdirde tekrar düzgün i�leyi�i için

neler yap�labilir?


P�YASALAR VE DENGE Gelir-harcama modelleri

�kinci Bölüm


Ekonominin i�leyi�i• Ekonominin makro dengesi birbiri ile içiçe çal��an

bir dizi piyasa arac�l�� ile gerçekle�ir• Bildi�imiz arz-talep mekanizmas� çal��r• Her piyasada bir denge fiyat� ve ona tekabül eden

denge miktar� belirlenir• Her piyasada, arz ve talebi etkileyen faktörler vard�r• Öte yandan baz� kritik de�erler iktisat politikas�

arac� olarak kamu otoritesi taraf�ndan saptan�r• Önce piyasalar� k�saca tan�mlayaca��z• Her biri için arz-talep fonksiyonlar�n� verece�iz• Politika de�i�kenlerini görece�iz• Fiyat ve miktar de�i�kenlerini saptayaca��z• Sonra sistemin nas�l çal��t��n� anlataca��z


Piyasalar• Makroiktisat be� ayr� piyasa üstüne kurulmu�tur• Mal-hizmet piyasas� harcamalar� ve üretimi özetler• Ana kalemleri GSMH, tüketim, yat�r�m ve kamu

harcamalar� ve net ihracatt�r • Borçlanabilir fonlar piyasas� tasarruf arz� ile yat�r�m

talebini yans�t�r ve mal-hizmet piyasas� içinde zaten mevcuttur

• Emek piyasas� mal-hizmet talebinin bir sonucu olarak istihdam düzeyini belirler

• Para piyasas�nda likidite talebi ve arz� dengelenir• Döviz piyasas�nda net ihracat ve sermaye ak�mlar�

sonucu ortaya ç�kan döviz arz ve talebi kar�� kar��ya gelir


Fonksiyonlar• Makroiktisat için yedi çok önemli fonksiyon vard�r• Bunlar ekonominin temel ili�kilerini özetler• Üretim (F): azami düzeyini üretim fonksiyonu, fiili

durumunu ise talep düzeyi belirler• Tüketim (C): gelir yükselince artar, faiz yükselince

dü�er• Tasarruf (S) : gelir yükselince ve faiz yükselince

artar• Yat�r�m (I) : faiz yükseldikçe azal�r• Likidite talebi (L) : gelir yükseldikçe ve faiz

dü�tükçe artar• Net ihracat (NX) : reel döviz kuru dü�tükçe artar• Sermaye ak�mlar� (CF) : faiz artt�kça azal�r


Politika de�i�kenleri• Piyasa ekonomisinde piyasa d��nda do�rudan kamu

otoritesinin iradesi ile belirlenen üç temel de�i�ken vard�r

• Para arz�: Merkez Bankas� saptar• Vergiler: Hükümet ve Parlamento taraf�ndan tesbit

edilir• Kamu harcamalar�: Bütçe ile kararla�t�r�l�r• Özetle bunlar para ve maliye politikalar�d�r• Para arz� do�rudan para piyasas�n� etkiler• Vergiler harcanabilir geliri de�i�tirerek mal-hizmet

ve borçlanabilir fonlar piyasalar�n� etkiler• Kamu harcamalar� da ayn� �ekilde bu iki piyasaya

do�rudan etki yapar


Fiyatlar ve miktarlar• Be� piyasa, yedi fonksiyon ve üç politika de�i�keni

a�a��daki temel makro büyüklüklerin belirlenmesini temin edecektir– Reel milli gelir düzeyi (büyüme)– �stihdam ve dolay�s� ile i�sizlik– Tüketim ve yat�r�m harcamalar� (piyasa canl�l��)– Fiyat düzeyi (enflasyon)– Faiz haddi– Likidite miktar�– Döviz kuru– Ödemeler dengesi (net ihracat ve sermaye ak�m�)

• Dikkat edilirse, bunlar dersin ba��nda tan�mlad��m�z temel makro de�i�kenlerdir


Ekonomide denge• �ktisatta “denge” kavram� son derece önemlidir• �lk ba�ta soyut gibi duracakt�r ama çok yararl�d�r• Fonksiyonlar� ve politika de�i�kenlerini veri alal�m• Piyasalar bunlarla tutarl� de�i�kenleri bulacakt�r• Dengede �unlar ortaya ç�kar:

– Harcama ve üretimi birbirine e�itleyen gelir– Tasarrufu yat�r�ma ve ayn� anda likidite talebini

para arz�na e�itleyen faiz haddi– Para talep ve arz�n� e�itleyen fiyat düzeyi– Net ihracat� sermaye ak�m�na e�itleyen döviz kuru

• Dengenin anlam�n� yakalamak için dengeden sapmahalinde temel de�i�kenlerdeki de�i�imi izlemek yararl� olacakt�r


Bütçe aç�k veriyor• Hükümet harcama art�� yada vergi indirimi ile

dengede olan bütçenin aç�k vermesine neden olsun• Toplam talep artt��ndan milli gelir yükselecektir• Özel yat�r�mlar dü�erken faiz artacakt�r• Yüksek faiz sermaye ak�m�n� cazip k�laca��ndan

ülke paras� (kur) de�er kazanacakt�r• Dolay�s� ile ihracat azal�rken ithalat artacakt�r• Bu olay�n mant�� nedir?• Ekonomide biri ek harcama yapmaktad�r• Ek harcaman�n bir bölümü ek üretimle kar��lan�r• Yetmedi�inden birileri harcamalar�n� k�sar (faiz)• Ama ayn� anda ekonomi d��ar�dan daha çok kaynak

kullan�r (kur)


Para bas�l�yor• Merkez Bankas� para basarak likiditeyi bolla�t�rs�n• Para piyasas�nda faiz dü�ecektir• Yat�r�m ve tüketim harcamalar� artaca��ndan milli

gelir yükselecektir• Dü�ük faiz sermaye ç�k��n� te�vik edece�inden kur

de�er kaybedecektir• Dü�ük kur ihracat� artt�r�p ithalat� azaltacakt�r• Bu olay�n mant�� nedir?• Likiditenin bolla�mas� harcamalar� ve oradan milli

geliri yükseltiyor• Kurun de�er kaybetmesi tekrar harcama artt�r�c�

etki yap�yor• Risk: talep ve kur art�� enflasyona neden olabilir


Beklentiler bozuluyor• Bu basit modele beklentileri ekleyerek gerçe�e biraz

daha yakla�t�rabiliriz• Beklentiler özellikle sermaye ak�mlar� için çok

önemlidir• Ekonomik aktörleri korkutan bir olay olsun• �ki piyasa etkilenir: likidite talebi artar ve sermaye

ç�k�� h�zlan�r• Faiz yükselirken kur de�er kaybeder• Faiz yükseli�i harcamalar� ve milli geliri azalt�r• Kurun de�er kayb� maliyet enflasyonuna neden

olarak karamsarl�� artt�r�r• Neticede milli gelir dü�er, faiz yükselir, kur de�er

kaybeder (size bir�eyler hat�rlat�yor mu?)


Ne zaman enflasyon olur?• Analizden ç�kard��m�z bir gözlem önemlidir• Bütçe aç�klar� tek ba��na enflasyon yaratm�yor• Faiz yükselir, büyüme h�zlan�r ve d�� aç�k büyür• Para arz� sabit tutulursa bir süre sonra yüksek faiz

a��r basar ve ekonomi tekrar yava�lar• Dolay�s� ile enflasyon olmaz• Bütçe aç�� sonras� faizin yükselmesini engellemek

için para politikas� da gev�etilirse durum de�i�ir• Harcama iki yanl� artt��ndan toplam talep üretim

kapasitesinin üstüne ç�kar• Mal-hizmet ve faktör fiyatlar� yükselir (enflasyon)• Bir ekonomide para basmadan enflasyon olamaya-

ca��n�n anla��lmas� çok önemlidir


Enflasyon-büyüme açmaz�• Analizin ilginç bir sonucuna geldik• K�sa dönemde, hükümetler için bütçe aç�� ve

gev�ek para politikalar� yolu ile bir süre büyümeyi h�zland�rmak mümkün duruyor

• �lave büyüme i�sizlik sorununu da hafifletecektir• Ancak ekonomide hiç bir �ey bedava de�ildir• H�zlanan büyüme ve azalan i�sizli�in bedeli d�� aç�k

ve yükselen enflasyondur• 1950 sonras�nda makroiktisatta en çok tart��lan

konu bu olmu�tur• ��sizli�in azalmas� u�runa daha yüksek enflasyona

raz� olal�m m�?• Bu sorunun cevab� çok önemlidir


GEL�R VE HARCAMA TEOR�S��lk model: Klasikler ve Keynes

Üçüncü Bölüm


Model ve gerçek• �ktisadi olaylar�n karma��kl�� teoriyi soyut modeller

üstünde çal��maya mecbur eder• Böylece nisbeten basit kavramsal yap�lar arac�l�� ile

temel ili�kiler aç��a ç�kart�l�r• Gerçe�e yakla�mak için k�s�tlay�c� varsay�mlar ad�m

ad�m gev�etilir• �lk modelimiz olay� çok basit bir ekonomi üzerinde

izleme olana��n� yaratmaktad�r– Enflasyon yoktur ve olmas� söz konusu de�ildir;

yani reel ve nominal ay�r�m� gereksizdir– Ekonomi d��a kapal�d�r: d�� ticaret, sermaye

hareketi, döviz kuru yoktur– Hatta, devlet yoktur


Milli gelir özde�li�i• GSY�H’n�n ayn� anda ekonominin toplam gelirini ve

toplam harcamalar� yans�tt��n� hat�rlayal�mY = C + I + G + NXY = C + S + T + NX

• Kapal� ekonomi varsay�m� ile Net �hracat kalemi öze�likten dü�ür

Y = C + I + GY = C + S + T

• Devleti de soyutlay�nca özde�lik daha da basitle�irY = C + I Y = C + S

• Bu basit ili�ki bize baz� temel konularda ipuçlar�sa�layacakt�r


Tasarruf = Yat�r�m• Çevrisel ak�m�n düzgün i�leyici için kazan�lan

gelirin tümünün harcanmas� gerekir• Tüketim her iki denklemde varoldu�una göre, tan�m

icab� bu e�itlik yat�r�m harcamalar�n�n tam tasarruf kadar olmas� ile mümkündür

S = I• Halbuki, tasarruf ve yat�r�m kararlar� farkl� ekonomik

aktörler taraf�ndan al�nmaktad�r• Makroiktisat teorisinin ilk ama en önemli sorusu

budur: bir ekonomide yat�r�m harcamalar�n�n tasarruflara e�it olmas�n� hangi mekanizmalar ve nas�l temin eder?

• �ki z�t hipotez vard�r: Klasik ve Keynesyen


Klasikler: faiz haddi• Klasik yakla��m milli gelirin (Y) harcama kararla-

r�ndan ba��ms�z �ekilde sabit oldu�unu kabul eder• Üretimi sermaye, emek, teknoloji, vs. (üretim fonk-

siyonu) belirler• Yat�r�mlar faiz haddinin (i) azalan bir fonksiyonu-

dur: faiz dü�ünce yat�r�m harcamalar� yükselirI = I ( i )

• Tasarruflar faiz haddinin artan bir fonksiyonudur: faiz yükselince tasarruflar artar

S = S ( i )• Tasarruf arz� ve yat�r�m talebi borçverilebilir fonlar

piyasas�nda biraraya gelir• Faizdeki hareket piyasay� dengeye getirir


Borçverilebilir fonlar piyasas�nda denge

Borçverilebilir Fonlar(trilyon TL)

0

Faiz haddi

5%

Tasarruf

Yat�r�m

TL 1,200 trl.


Tam istihdam kurald�r• Modelin anlam� çok aç�kt�r• Çevrisel ak�m daima düzgün i�ler çünkü

tasarruflardaki bir art�� yada yat�r�mlardaki bir azal��halinde faiz haddi dü�ecek ve tasarruf-yat�r�m e�itli�i sa�lanacakt�r

• Bu durumda üretilebilecek milli gelirin çevrisel ak�mda bir bozulma nedeni yani talep yetersizli�i yüzünden üretilememesi diye bir durum söz konusu olamaz

• Ekonomi daima emek dahil tüm kaynaklar�n�n tam kullan�ld�� bir dengededir

• Eksi büyüme yada yayg�n i�sizlik gibi durumlar varsa nedenleri ba�ka yerlerde aranmal�d�r


Keynes: eksik istihdam• Keynes için üretim fonksiyonu sadece ekonominin

üretim kapasitesini s�n�rlar; her hangi bir anda üretilen miktar ise talebe ba�l�d�r

• Keynesyen modelde Y sabit de�il de�i�kendir• Yat�r�m harcamalar� müte�ebbislerin y�rt�c�l��,

teknolojik de�i�im gibi d��sal nedenlerin etkisinde d��sal bir veri kabul edilir

I = I• Tasarruflar milli gelirin artan bir fonksiyonudur

(Y – C) = S = S ( Y )• Her yat�r�m harcamas� düzeyine, ona e�it tasarrufu

sa�layacak milli gelir düzeyi tekabül eder• Denge noktas�nda pekala i�sizlik olabilir


Gelir-harcama modeli• Tasarruf gelirin tüketilmeyen k�sm�d�r• Dolay�s� ile tüketim fonksiyonu asl�nda tasarrufu

belirlerC = C ( Y ) = � + �Y

S = Y – C = - � + (1 - � ) Y• Dengede, ekonomideki toplam harcama (H) toplam

gelire e�it olmak zorundad�rH = (� + �Y) + I = Y

• Bu denklemi aç�ncaY = (� + I) x 1 / (1 - � )

• Milli gelir otonom harcamalara ve tüketim e�ilimi taraf�ndan belirlenir

• 1 / (1 - � ) = Çarpan Katsay�s�d�r


Say�sal örnek• Tüketim fonksiyonunun iki parametresi

� = 10 TL ve � = 0.6 • Çarpan katsay�s�

1 / ( 1 – 0.6 ) = 2.5 • I = 20 TL ise, Y = 75 TL; C = 55 TL; S = 20 TL• Tersinden gidip Y = 100 TL haline bakal�m: bu

durumda C = 70 TL ve S = 30 TL buluruz• Yani 100 TL gelir üretildi�inde sadece 90 TL

harcama yap�lmaktad�r: ürettiklerini satamayan üreticiler mutlaka üretimi dü�üreceklerdir

• Y = 50 TL olsa, C = 40 TL ve S = 10 TL ç�kar• Yani 50 TL gelir üretildi�inde 60 TL harcama

gelmektedir; üretim art�� kaç�n�lmazd�r


Gelir-harcama dengesiHarcanan gelir H

Uretilen gelir Y

C = 10 + 0.6 Y

H = C + 20

75 TL

75 TL

50 TL 100 TL

45O

daralt�c� aç�k

geni�letici aç�k


Kim hakl�?• Uzun dönemde milli gelir verimlilik ve onu

belirleyen üretim faktörleri taraf�ndan k�s�tlan�r• Bunlar de�i�meden sadece toplam talepte art��

olmas� ekonominin daha fazla üretim yapmas�na sa�layamaz

• K�sa dönemde durum farkl�d�r; toplam talep yetersiz kal�rsa ekonomi kapasitesinin alt�nda üretim yapabilir

• Bu takdirde talep art�� geliri de yükseltecektir• Klasik model uzun döneme ve genel duruma,

Keynesyen analiz ise �u yada bu �ekilde çevrisel ak�m�n k�r�ld�� resesyon ve depresyon dönemlerine uygun dü�mektedir


Modele devlet giriyor• �imdi modeli gerçekli�e do�ru bir ad�m daha

yakla�t�rmak için devleti ekleyebiliriz• Devlet milli gelir özde�li�ine vergiler (T) ve kamu

harcamalar� (G) ile dahil olurY = C + I + GY = C + S + T

• Tasarruf-yat�r�m e�itli�ini kullanarakI = Y – C – G I = S S = ( Y – T – C ) + ( T – G )

• Kamu ve özel tasarruflar� ay�redebilirizSp = ( Y – T – C ) = özel tasarrufSg = ( T – G ) = kamu tasarrufu


Tasarruf: özel ve kamu• Özel tasarruf: gelirden vergiler ve tüketim ç�kt�ktan

sonra kalan bölümdürSp = ( Y – T – C )

• Kamu tasarrufu kamu harcamalar� yap�ld�ktan sonra kamuya kalan vergi gelirleridir

Sg = ( T – G )• ( T – G ) kamu bütçesi dengesidir: e�er bütçe aç��

varsa Sg negatif olacakt�r• Tasarruf daima yat�r�ma e�ittir ama özel tasarruf

bütçe ili�kisini bütçe dengesi belirlerS = I + ( G – T )

• Tan�m icab�, kapal� ekonomide kamu aç�� özel tasarruflarla finanse edilir


Klasikler ve devlet• Klasik modelde tasarruf arz� kamu tasarrufunu da

kapsarS = ( Y – T – C ) + ( T – G )

• Tasarruf gene faiz haddinin artan fonksiyonudur• Yat�r�m gene faiz haddinin azalan fonksiyonudur• Faiz haddi tasarruf ve yat�r�m miktarlar� aras�ndaki

e�itli�i sa�layarak çevrisel ak�m�n düzenli ak��n�temin eder

• Örne�in yat�r�mlarda bir art�� faiz haddinin yükselmesi ile sonuçlan�r

• Bir yandan yüksek faiz özel tasarruflar� artt�r�r• Di�er yandan baz� yat�r�mlardan vazgeçilir• Böylece tasarruf ve yat�r�m birbirine e�itlenir


Kamu aç�� ve “crowding out”• Klasik modelin kamu dengesi ile ilgili çok önemli bir

sonucu vard�r• Kamu aç��nda ani bir art�� varsayal�m: toplam

tasarruflar azalacakt�r (tasarruf e�risi sola kayar)• Bu durumda faiz yükselir• Yüksek faiz yat�r�mlar�n dü�mesine neden olur ve

piyasa dengeye gelir• Kamu aç�� özel yat�r�mlar� piyasadan kovmaktad�r

(crowding out)• Yat�r�mdaki dü�ü� kamu aç��ndaki art��tan daha

küçüktür: faizin yükselmesi tasarrufu artt�r�r• Klasik yakla��m, yat�r�mlar� ve böylece büyümeyi

engelledi�i için kamu aç�klar�na kar��d�r


Kamu aç�� ve crowding out

Borçverilebilir Fonlar(TL trilyon)

0

FaizHaddi

TL 800 TL 1,2003. ...ve özel yat�r�mda kullan�labilecek kaynaklar azal�yor

S2

2. ...denge faiz haddi yükseliyor...

S1

Demand

5%

6% 1. 500 TL bütçe aç�� borçlanabilir fon arz�n�azalt�yor...


Keynes ve devlet• Devlet Keynesyen modele kamu harcamalar� G ve

vergiler T yolu ile girer• Kamu harcamalar� milli gelir düzeyinden ba��ms�z

kabul edilir (otonom harcama)• Bu durumda toplam harcama �öyledir:

H = C + I + G• Tüketim fonksiyonunun de�i�medi�i kabul edilince,

çarpan katsay�s� ve üç ba��ms�z (otonom) harcama (�, I, G) denge milli gelirini belirler

Y = (� + I + G ) x 1 / (1 - � )• Modelin mant�� devletin eklenmesi ile de�i�mez• Ekonomi talep kadar üretim yaparak dengeye

gelmektedir


Keynes ve kamu aç��• Keynesyen analiz için kamu aç��n�n etkisi

klasiklerin tam z�tt�d�r• Ekonomide tasarruf fazlas� nedeni ile kaynaklar�n

tam kullan�lmad��n� kabul edelim• Bu durumda kamu harcamalar�ndaki bir art�� toplam

harcamada (H) bir yükselmeye tekabül etti�inden milli gelir (Y) artacakt�r

• Ek harcama çarpan katsay�s� ile ek gelir yaratmakta, yani ek harcamay� finanse edecek olan ek tasarruf bizzat ek harcama sayesinde olu�maktad�r

• Talep yetersizli�i durumlar�nda Keynes’in bütçe aç�� tavsiye etmesi bu analize dayanmaktad�r

• Modelde “crowding out” yoktur


Gelir-harcama dengesiHarcanan gelir H

Uretilen gelir Y

C

C + I + G

C + I

45O

Yo

Ho


�lk de�erlendirme• Basit bir model arac�l�� ile makroiktisat�n baz�

temel kavramlar�n� aç�klad�k• �ki farkl� yakla��m birbirine z�t sonuçlara ula��yor• �ktisatç�lar�n büyük ço�unlu�u her ikisini de kabul

etme e�ilimindedir• Klasik ö�reti uzun dönemde ve ekonominin kapasite

s�n�r�nda oldu�u durumlarda geçerlidir• Keynesyen ö�reti k�sa dönemde ve ekonomide

kullan�lmayan kapasitenin varl��nda anlaml�d�r• Dikkat: gerçek ekonomiler çok daha karma��kt�r• Para ve enflasyon, d�� denge, mali piyasalarda

sorunlar, vs. daha gidilecek çok yol vard�r• Önce i�sizlik sorununun ayr�nt�lar�na bakal�m


��S�ZL�K VE �KT�SAT TEOR�S�Fiyat ve ücret esnekli�i/yap��kanl��

Dördüncü Bölüm


��sizlik sorunu• Klasik ve Keynesyen modeller aras�ndaki temel fark

k�sa dönemde konjonktürel i�sizli�in mevcudiyetidir• Daha 19uncu yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan itibaren

ekonominin yava�lad�� dönemlerde kütlesel i�sizli�in olu�tu�u gözlemleniyordu

• Halbuki klasik teoriye göre yayg�n i�sizlik olamazd�• ��sizlik halinde ücretlerin dü�mesi emek piyasas�n�

tam istihdamda dengeye getirecekti• Ama Büyük Buhran s�ras�nda ABD’de i�sizlik

oran�1929’dan 1933’e % 3’den yüzde 25’e ç�km��t�• Emek piyasas�n�n teorinin öngördü�ü �ekilde

çal��mad�� çok aç�kt�• Keynes modeli bu somut gerçe�i yans�t�yordu


Emek piyasas�• Makroekonomik anlamda istihdam ve i�sizlik emek

piyasas�nda belirlenir• Emek arz�n� reel ücretin artan bir fonksiyonu kabul

edebiliriz• Rekabetçi firmalardan olu�an bir ekonomide emek

talebi eme�in marjinal ürününü yans�tacakt�r• Reel ücret marjinal ürünün alt�nda oldu�u sürece

firmalar ücretli almay� sürdürecektir• Emek arz� ile talebinin kesi�ti�i noktada hem

ortalama reel ücret hem de ekonomideki istihdam miktar� belirlenir

• Rekabet ko�ullar�nda denge reel ücretinde i� arayan herkes tan�m icab� istihdam edilir


Emek piyasas�nda denge

�stihdam 0

Reel Ücret

W/P

Emek arz�

Emek talebi =Eme�in marjinal ürünü

N


��sizli�in sonuçlar�• ��sizlik olgusu piyasa ekonomisi aç�s�ndan ciddi

s�k�nt�lara yola açar• Fiilen varl�� piyasa sisteminin etkin i�ledi�i

�eklindeki inanc� zedeler• ��sizlikle mücadele ad�na devletin ekonomiye

müdahalesine me�ruiyet sa�lar• Arz-talep mekanizmas� üstüne in�a edilmi� tüm

iktisat teorisinin geçerlili�ine gölge dü�ürür• Ücreti eme�in marjinal verimine ba�layan gelir

da��l�m� teorisini derinden yaralar• Keynes sonras� makro teorinin temel hedeflerinden

biri Keynes’in eksik istihdam dengesi ile fiyat mekanizmas�n� ba�da�t�rmakt�r


Yap��kan ücretler• Fiyat mekanizmas� ile i�sizlik olgusun ba�da�t�r-

man�n en basit yolu reel ücretin �u yada bu �ekilde piyasa d��nda yani emek arz ve talebinden ba��ms�z belirlendi�ini kabul etmektir

• Emek talebinin dü�mesi halinde reel ücret fiyat sinyali fonksiyonunu yerine getirmez

• ��sizli�in nedeni reel ücretin piyasa denge reel ücretinin üstünde olmas�d�r

• Yap��kan ücret arz fazlas�na ra�men reel ücretin dü�memesidir (non-clearing market)

• En kolay tefsir emek piyasas�nda rekabet eksikli�i (imperfection) oldu�udur

• Kabahat sendikalarda, asgari ücrette, vs. bulunur


Yap��kan ücretler ve i�sizlik

Reel Ücret

Y�stihdam

W/P

Narz

Emek Arz�

Emek talebi

W/P

Ntalep

��sizlik


Etkinlik ücretleri• Ampirik gözlemler reel ücretin tam istihdam denge

düzeyinin üstünde kalmas�n� sendikalar yada asgari ücret gibi piyasa-d�� unsurlara atfetmenin gerçekçi olmad��n� göstermi�tir

• “Etkinlik ücreti” teorisi reel ücretin i�sizli�e ra�men dü�memesinin firmalar�n kar maksimizasyonu ile tutarl� oldu�unu gösterir

• ��çilerin e�itimi pahal�d�r ve yeni i�çi ek maliyet getirir (uzun süreli çal��may� te�vik)

• Yüksek ücret daha kaliteli i�çilerin müracaat etmesini temin eder (adverse selection)

• Yüksek ücret i�çileri i�yerinde üretim sürecine daha gönüllü �ekilde kat�lmaya te�vik eder (moral hasard)


Yap��kan fiyatlar• Emek piyasas�nda fiyat sinyalinin yap��kanl�k nedeni

ile çal��mad�� kabul edilince ayn� mant�� ba�ka piyasalara da uygulaman�n yolu aç�l�r

• Mal ve hizmet piyasas�nda fiyatlar�n yap��kan olmas�hali de ekonomide sürtünme (friction) yaratarak genel bir eksik istihdam dengesine yol açabilir

• Ekonomide tam rekabetin kural de�il istisna oldu�u bilinmektedir

• Pek çok sektörde arz fazlas� halinde k�sa dönemde fiyatlar dü�memekte fakat üretim k�s�lmaktad�r (markets don’t clear)

• Üretimin gerilemesi beraberinde konjonktürel i�sizli�i getirecektir


Yap��kanl�k ve makro teori• Makro ders kitaplar� klasik ve Keynes ay�r�m�n�

ücret ve fiyatlar�n esnekli�i yada yap��kanl��eklinde yap�yorlar

• Esnek fiyat modelleri k�sa dönem dalgalanmalar� ve dolay�s� ile konjonktürel i�sizli�i ihmal ediyor

• Ekonominin uzun dönem davran��n� inceliyor• Yani klasik modele tekabül ediyor• Yap��kan fiyat modelleri ekonominin uzun dönem

davran��n�n esnek fiyat modelleri taraf�ndan aç�kland��n� kabul ediyor

• Buna kar��l�k i�sizlik gibi k�sa dönem dalgalanmalar�aç�kl�yor

• Keynesyen modelin genel haline tekabül ediyor


PARA Temel kavramlar

Be�inci Bölüm


Para nedir?• Ekonomik aktörlerin mal ve hizmet al�m-sat�m�nda

düzenli �ekilde kulland�klar� varl�klara “para” denir• Mal ve hizmet satanlar�n ödeme arac� olarak kabul

ettikleri her �ey parad�r• Tarih boyunca, i�bölümü ve mübadele daima paran�n

ke�fedilmesi ile sonuçlanma�d�r• Paran�n üç ana i�levi vard�r:

– Mübadele arac�d�r– Hesap birimidir– Servet saklama arac�d�r

• 20.inci yüzy�l ba�lar�na kadar bu i�levleri bizzat kendilerinin de�erli olan madenler ifa etmi�tir (bak�r, gümü�, alt�n)


Kanuni para• Bugün para olarak kullan�lan banknot ve bozukluk-

lar�n kendi de�erleri yok kadar azd�r• Kanuni para (fiat money) devletin ç�kard�� kanunlar

sonucu mübadele arac� olarak kullan�l�r• Bütün dünya ekonomilerinin (ABD, AB, Japonya,

vs.) paralar� “kanuni para” statüsündedir• Bir ülke içinde yap�lan ödemelerde o ülke paras�n�

kabul etmek hukuki bir zorunluluktur (legal tender)• Türkiye’de Merkez Bankas�n�n ç�kard�� banknot-

lar� tüm ödemelerde kabul etmek zorunday�z• Fiyatlar� ba�ka herhangi bir �eye ba�layabiliriz

(döviz, alt�n, mal, enflasyon, vs.) ama TL d��nda bir ödeme arac� talep edemeyiz


Likidite• Likidite kavram� paran�n anla��lmas�n� kolayla�t�r�r• Likidite, herhangi bir varl��n ekonominin mübadele

arac�na dönü�me kolayl��d�r• Likiditenin avantaj� riskinin az olmas�d�r• Tan�m icab�, para en likit varl�kt�r: cebimizdeki

banknotlar ba�ka bir �eye dönü�türme gerekmeden ödeme arac�d�r

• Vadesiz mevduat ve likit fonlar da likit varl�klard�r• Vadeli mevduat, borsada kote edilmi� hisse senetleri,

yat�r�m fonlar� daha az likit varl�klard�r• Gayrimenkul, borsada kote olmayan �irketlerde

hisseler, hayat sigortas� poliçeleri likit varl�k de�ildirler


Bankalar da para yarat�r• Banka sistemi de mevduat-para yaratabilir• Bankalar kredi açt�kça para arz� artar• Bu süreci anlamak için banka bilançolar�na bak�l�r• Mevduat hem varl�k hem de yükümlülük olu�turur• Krediler varl�k olu�turur• Bir bankan�n verdi�i kredi kendinde yada bir ba�ka

bankada mevduat halini al�r• Bas�lan bir birim TL için bankac�l�k sisteminde

yarat�lan paran�n miktar�n� bize para çarpan� verir• Geri planda bankalar�n mevduata % 100’ün alt�nda

nakit kar��l�k tutmalar� yatar• Vadeli çek ve bono gibi k�ymetli ka��tlar da banka-

d�� özel kesim taraf�ndan yarat�lan parad�r


�ki bankan�n bilançolar�

Varl�k Yükümlülük

A Bankas�

RezervTL 10.00

KrediTL 90.00

MevduatTL 100.00

Toplam Varl�kTL 100.00

Top.YükümlülükTL 100.00

Varl�k Yükümlülük

B Bankas�

RezervTL 9.00

KrediTL 81.00

MevduatTL 90.00

Toplam Varl�kTL 90.00

Top.YükümlülükTL 90.00


Para çarpan�• 100 TL ek para bas�lan bir ekonomide sonunda ne

kadar para yarat�l�r?• Bankalar�n rezerv tutma oran�n�n tersi kadar

M = 1 / R• Bankalar�n rezerv tutma oran� M = % 10 ise, para

çarpan� M = 10 olacakt�r�lk mevduat = TL 100.00A Bankas� kredisi = TL 90.00 [=0.9 x $100.00]B Bankas� kredisi = TL 81.00 [=0.9 x $90.00]C Bankas� kredisiVs.Vs.

= TL 72.90 [=0.9 x $81.00]vs.vs.

Toplam para arz� = TL 1,000.00


Para arz� ve para politikas�• MB’n�n ekonomideki para miktar�n� (para arz�n�)

kontrol etmesine para politikas� denir• MB’nin elinde dört ana araç vard�r

– Aç�k piyasa i�lemleri – AP� – tahvil piyasas�nda bono-tahvil al�m-sat�m� ile likiditeyi ayarlar

– Döviz (FX) i�lemleri – döviz al�m sat�m�– Banka kar��l�k oranlar�n�n de�i�tirilmesi: para

çarpan� büyük yada küçülür– �skonto haddinin (fonlama faizi) de�i�tirilmesi:

Mali sistem – MB borç kararlar�n� etkiler• Dikkat: para arz�ndaki de�i�im MB’nin TL

yükümlülüklerindeki de�i�imdir; yükümlülük art��para arz� art��na e�ittir


Dola��m h�z� ve mali derinle�me• Paran�n dola��m h�z� para arz�n�n cari fiyatlarla

(nominal) GSMH’ya bölünmesi ile elde edilir• K�sa dönemde oynak olabilir fakat uzun dönemde

belirli bir e�ilimi izler• Türkiye’de M2Y+R bölü nominal GSMH yak�n

geçmi�te sürekli yükselmektedir• Bu olgu mali piyasalar�n derinlik kazanmas�

i�aretidir• Para çarpan� da ayn� olay�n iyi bir ölçüsüdür• Mali sistemin büyümesi, ayn� miktar dola��mdaki

para ile daha büyük bir para arz�n�n elde edilmesi anlam�na gelir

• Para çarpan� da yak�n geçmi�te sürekli artm��t�r


Paran�n de�eri ve para talebi• Paran�n de�erini nas�l ölçeriz?• Bir birim paran�n farkl� dönemlerde sat�n ald�� mal

ve hizmet sepetini kar��la�t�rarak• Ba�ka türlü söylersek, paran�n de�eri Vm fiyatlar

genel seviyesi P‘nin tersidirVm = 1 / P

• Dikkat: bu hali ile paran�n de�eri sadece ayn� ülke paras�n�n iki ayr� dönemdeki sat�n alma gücünükar��la�t�rmak için kullan�labilir

• Para talebi paran�n de�erinin azalan bir fonksiyonu-dur: paran�n de�eri artt�kça daha az para talep edilir.

• Yani para talebi e�risi fiyatlar genel seviyesine göre azalan e�imlidir

Para talebi

Para miktar�

Paran�nDe�eri Fiyat

Düzeyi

0

1

(Dü�ük)

(Yüksek)

(Yüksek)

(Dü�ük)

1/2

1/4

3/4

1

1.33

2

4Paratalebi

Para arz ve talebi dengesi

MB’n�n saptad��Para miktar�

Para miktar�

Paran�n De�eri

FiyatDüzeyi

A

Para arz�

0

1

(yüksek)

(dü�ük)

1/2

1/4

3/4

1

1.33

2

4

Denge fiyatdüzeyiParan�n

Denge de�eriPara

talebi

(yüksek)

(dü�ük)


Paray� ne de�erli k�lar?• Bir para ne zaman “sa�lam” olur?• Bu konuda çok illüzyon mevcuttur

– Nüfus, büyüklük, askeri güç önemsizdir: �sviçre, Danimarka, Singapur

– Ki�i ba��na gelirle bir ili�kisi yoktur: M�s�r, Hindistan, Çin

– D�� aç�kla ba�lant�l� de�ildir: ABD– Kanuni (fiat) paran�n de�eri insanlar�n ve piya-

salar�n o paraya ne kadar güvendiklerine ba�l�d�r• Güveni ekonomik politikalar�n ciddiyeti ve

yönetimlerin sorumluluk duygusu tesis eder• Geçmi�inde enflasyon ve kriz olmayan ülkenin

paras� sa�lam olur çünkü güvenilir (�sviçre)


Enflasyon parasal bir olayd�r• Enflasyon dünyan�n her yerinde ve her zaman esas

itibariyle parasal bir olayd�r• Ba�ka deyi�le, öncelikle ekonominin mübadele

arac�n�n (para) de�eri ile ilgilidir• Enflasyon Merkez Bankas�n�n para talebinin

üzerinde para basmas� sonucu olu�ur• Bas�lan para mal ve hizmet piyasalar�nda talep

fazlas� yaratarak fiyatlar� yükseltir• Fiyatlardaki art�� para talebini artt�rd��ndan bas�lan

paraya tekrar talep olu�turur• Para miktar�ndaki de�i�menin fiyatlar� hangi

mekanizmalarla ve nas�l bir zaman profili içinde de�i�tirdi�i makroiktisad�n önemli bir konusudur


“Beylik hakk�”• Devletin para basma tekeli sayesinde elde etti�i

gelire “beylik hakk�” (seignorage) denir• Osman Bey Beyli�ini hutbe okutup sikke bast�rarak

ilan etmi�ti• Darphane bast�� sikkenin k�ymetli maden muhteva-

s�n� garanti ederken bir pay al�rd� (beylik hakk�)• Banknotlar Merkez Bankas�na verilen faizsiz borçtur• Reel gelir artt�kça kullan�lan para da artaca��ndan

Merkez Bankas� ek gelir elde eder• Enflasyon olgusunun geri plan�nda devletin daha

fazla “seignorage” geliri elde etme çabas� yatar• Bu bak�ma enflasyon elinde para tutmak zorunda

kalanlardan al�nan bir vergidir


Miktar Teorisi• Para miktar� ile fiyat düzeyi aras�ndaki birebir ili�ki

iktisad�n en eski teorilerinden birini olu�turur• Paran�n miktar teorisi (Quantity Theory of Money)

ekonomide para miktar�n�n paran�n de�erini belirledi�ini ifade eder

• Para arz� ile paran�n dola��m h�z�n�n çarp�m� bize fiyat düzeyi çarp� reel geliri verir

M x V = P x Y• Denklemin sa� taraf� nominal GSMH’d�r• E�er V ve Y’nin sabit oldu�unu dü�ünürsek, fiyat

düzeyi P’deki de�i�me para arz� M’deki de�i�meye e�it olacakt�r

• Örne�in M iki kat�na ç�karsa, P de iki kat� olur


Miktar teorisi: de�erlendirme• Miktar teorisinin iki hayati varsay�m� vard�r

– Dola��m h�z� istikrarl� olmal�d�r– Gelir esas itibariyle üretim fonksiyonu taraf�ndan

belirlenmelidir• �kisi de uzun dönem için makul kabul edilebilir• K�sa dönemde ise ikisi de de�i�ebilir• En az birkaç y�l� kapsayan uzun dönemde miktar

teorisinin geçerli oldu�u genellikle iktisatç�lar aras�nda kabul görür

• Daha k�sa sürelerde ise para politikas� (para miktar�) ile gelir düzeyi aras�nda bir ili�ki mevcuttur

• Türkiye’de TÜFE ile M2Y+R aras�ndaki yak�n ili�ki miktar teorisini do�ruluyor (1985-2001)


Paran�n tarafs�zl��• Klasik iktisatç�lar reel büyüklüklerin para arz�ndan

etkilenmedi�ini önermi�lerdir• Klasik “dichotomy” ekonomide reel ve nominal

de�i�kenlerin ayr��mas�na denir• Büyüme, istiham, yat�r�m, reel ücret, nisbi fiyatlar,

vs. gibi reel de�i�kenler fiziki yada sabit ölçülerle hesaplan�r

• Nominal de�i�kenler ise nominal ücret, nominal GSMH gibi parasal büyüklüklerdir

• Paran�n tarafs�zl�� para miktar�ndaki de�i�menin reel de�i�kenleri etkilememesidir

• Klasik “dichotomy” ve paran�n tarafs�zl�� miktar teorisinin mantiki sonuçlar�d�r


Kanuni para açmaz�• Kanuni para iktisat politikas�na önemli bir imkan ve

ayn� anda ciddi bir risk getirir• Çünkü kanuni paran�n arz� istendi�i gibi ve s�n�rs�z

�ekilde att�r�labilir• Kanuni para ekonomide bir daralma halinde para

basarak resesyonun reel zarar� hafifletme f�rsat�n�sa�lar

• Ancak dikkat edilmedi�i takdirde ekonomide enflasyona yol aç�labilir

• Enflasyon ise uzun dönemde fiyat mekanizmas�n�n i�leyi�ini bozarak kaynak da��l�m�nda israfa yol açar

• Yani uzun dönem büyüme h�z�n� dü�ürerek reel ekonomiye fevkalede yüksek maliyetler yükler


Parasal çapa sorunu• Miktar teorisi ile ekonomide nominal büyüklüklerin

para miktar� taraf�ndan belirlendi�ini gördük• Enflasyon bütün nominal büyüklüklerin beraberce

h�zl� art�� trendine girmeleridir• Bu takdirde nominal büyüklükler ekonomik

i�levlerini yerine getiremezler• Ekonominin nominal büyüklükler için bir çapaya

ihtiyac� vard�r• Alt�n Standard� bu çapay� kendili�inden sa�lar• Kanuni para ile birlikte iktisatç�lar bir nominal

(parasal) çapa aray��na girmi�lerdir• �lk akla gelen para arz� yani Merkez Bankas�n�n

ekonomiye zerketti�i para miktar�d�r


Gelir-harcama modellerinde para• Gelir ve harcama modelleri ufukta enflasyon

tehlikesinin mevcut olmad�� ortamlarda geli�tirildi• Fiyatlar genel düzeyini sabit almak makul bir

varsay�md�• Fiyat art��lar�n�n varl�� halinde dahi, bunun geçici

oldu�u, yani enflasyondaki yükselmenin k�sa sürece�i kabul ediliyordu

• Modellerin esas amac� reel gelirdeki ve istihdamdakidalgalanmalar�n nedenlerinin te�his ve tedavisi idi

• Enflasyon modellere dahil edilmesi 1970’li y�llarda enflasyonun yükselmesinden sonrad�r

• Enflasyon analizi son yirmi y�lda makro teoride önemli bir dönü�üme neden olmu�tur


M�LL� GEL�R, FA�Z VE F�YATLARLM-IS ve AD-AS Modelleri

Alt�nc� Bölüm


Varsay�mlar• Üçüncü Bölümdeki modeli paray� da dahil ederek

yeniden ele al�yoruz• Kapal� ekonomi varsay�m�n� sürdürüyoruz: ekonomi

d�� dünyaya sonra aç�lacak• Amaç, enflasyonun da olabildi�i bir kapal�

ekonomide çevrisel ak�m�n k�sa ve uzun dönemde düzgün i�leyi�ini anlamakt�r

• Neleri ar�yoruz?• Reel de�i�ken: milli gelir düzeyi Y , faiz haddi r,

tasarruf S, yat�r�m I, reel para talebi M/P• Nominal de�i�ken: fiyatlar genel düzeyi P, nominal

gelir P x Y, nominal faiz haddi i, vs.• Politika de�i�keni: para arz� Ms, kamu dengesi (T-G)


�ki model• Bütün de�i�kenleri ayn� modelde görmek i�leri

kar��t�rcakt�r• �ki ayr� model kuraca��z• LM-IS (Liquidity Money – Investment Saving)

modelinde fiyat düzeyi P model d��ndan verilir• Reel gelir Y ve reel faiz r model içinde belirlenir• Toplam talep – toplam arz (AD-AS: Aggregate

Demand – Aggregate Supply) modelinde reel faiz haddi r d��ar�dan verilir

• Reel gelir Y ve fiyat düzeyi P model içinde belirlenir

• Önce LM-IS modelini, sonra AD-AS modelini inceleyece�iz


LM-IS: piyasalar• Model üç piyasan�n kar��l�kl� ili�kilerini özetler ve

nas�l ayn� anda dengeye geldiklerini ara�t�r�r• Mal ve hizmet piyasas�: toplam harcama ve gelir

denklemi ifade ederY = C + I + G = H

• Reel milli gelirin büyüklü�ü bu piyasada belirlenir• Borçverilebilir fonlar piyasas�: tasarruf-yat�r�m

e�itli�i özetlerS = I + ( G – T )

• Reel faiz haddi bu piyasada belirlenir• Para piyasas�: para arz ve talebinin e�itlenmesidir

Ms = Md

• Reel faiz haddi bu piyasada da belirlenir


Yat�r�m ve tasarruf • Klasikler için yat�r�m ve tasarruf reel faiz haddinin

fonksiyonu idi• Keynes tasarrufu milli gelirin fonksiyonu yaparken

yat�r�m� d��ar�dan belirliyordu• Her iki yakla��m� birle�tirebiliriz• Tasarruf: reel faiz ve gelirin fonksiyonudur

S = S ( r, Y )• Yat�r�m: reel faizin fonksiyonudur

I = I ( r )• Borçverilebilir fonlar piyasas� denge ko�ulu ayn�d�r:

S = I• Dikkat: her gelir Y düzeyine farkl� bir tasarruf arz�

e�risi tekabül edecektir


Tasarruf-yat�r�m dengesi


0

Faiz haddi

r0

S( r , Y0)

I ( r )

S0=I0

S( r , Y1)

S( r , Y2)

S2=I2 S1=I 1

r2

r1

Y1> Y0 > Y2


IS e�risi • Üç farkl� gelir düzeyi ald�k

Y1> Y0 > Y2• Daha yüksek gelir daha fazla tasarruf anlam�na

geldi�inden tasarruf e�risini yukar� kayd�rd�• Böylece her gelir düzeyinde borçlanabilir fonlar

piyasas�nda farkl� bir denge olu�tu• Buna göre art�k Y ile r aras�nda bir ili�ki kurabiliriz• Ceteris paribus, Y artt�kça r dü�mektedir• IS e�risi farkl� gelir düzeylerinde borçlanabilir

fonlar piyasas�n� dengeye getiren reel faiz haddi r’yi göstermektedir

• Bütçe dengesi (T – G) ve tüketim ve yat�r�m fonksiyonlar� veridir


IS e�risiFaiz haddi

r

YMilli gelir

r2

r0

r1

Y2 Y0 Y1

I=S


IS e�risinde kayma • Tasarruf-yat�r�m denkli�ine geri dönelim

S = ( Y – C – T ) + ( T – G )• Tüketim fonksiyonunda, vergilerde yada kamu har-

camalar�nda bir de�i�iklik IS e�risini kayd�racakt�r• Ayn� �ekilde, yat�r�m fonksiyonunda bir de�i�me de

IS e�risini kayd�racakt�r• IS e�risi, tüketim ve yat�r�m fonksiyonlar� ve kamu

dengesi sabit iken faiz haddi ile gelir aras�ndaki ili�kiyi vermektedir

r = IS (Y�C , I , T , G )• Örne�in kamu aç��n�n büyümesi halinde IS yukar�

(IS1), tüketim e�iliminin dü�mesi halinde a�a�� (IS2) kayacakt�r


IS e�risinde kaymaFaiz haddi

r

YMilli gelir

r0

Y2Y0 Y1

IS0

IS1

IS2

I� or G�I� or C�


Likidite talebi• Bir önceki bölümde para talebi Md ile fiyatlar genel

seviyesi P aras�nda ili�ki kurduk• “��lem saiki ile para talebi” reel gelirin ve fiyat

düzeyinin artan fonksiyonudur (miktar teorisi)Mdt = (1 / V) x (P x Y) = Md ( Y , P )

• Ancak, paran�n f�rsat maliyeti kaybedilen faizdir• “Likidite talebi” nominal faiz haddinin azalan bir

fonksiyonudurMdl = Md ( i )

• Nominal faiz haddi = reel faiz haddi + enflasyon• Bu durumda toplam reel para talebini gelirin ve reel

faizin fonksiyonu olarak yazabiliriz(M / P)d = Md ( r , Y )


Para piyasas�nda denge• Reel para talebi, reel faiz haddi, reel gelir ve fiyatlar

aras�ndaki ili�kiyi açal�m– P ve r sabit iken, gelirdeki art�� reel ve nominal

para talebinin artt�r�r– Y ve r sabit iken fiyatlardaki art�� nominal para

talebini artt�r�r– Y ve P sabit iken faizlerdeki bir art�� nominal ve

reel para talebini dü�ürür• Para piyasas� MB’n�n kontrolündeki para arz� ile

para talebi e�itlenince dengededirMd = Ms

• Farkl� gelir düzeylerine (Y2> Y0 > Y1) tekabül eden para piyasas� dengelerini saptayarak LM e�risineula��r�z


Para piyasas�nda dengeFaiz haddi

r

MPara miktar�

M( r , Y0)M( r , Y2)

M( r , Y1)

Y1> Y0 > Y2

MS

r1

r0

r2


LM e�risiFaiz haddi

r

YMilli gelir

r1

r0

r2

Y2 Y0 Y1

L=M


LM e�risinde kayma • Para piyasas� para arz� ve likidite talebindeki

de�i�melerden etkilenmektedir• Para arz�ndaki her de�i�me LM e�risini kayd�r�r• Likidite talebi çok say�da de�i�kenden etkilenir• Örne�in enflasyon beklentilerine, siyasi

istikrars�zl��a, sava� haline, vs. göre likit olma arzusu de�i�ecektir

• LM e�risi para piyasas�nda faiz haddi ile gelir aras�ndaki ili�kiyi vermektedir (� = beklentiler)

r = LM (Y�V, MS , � )• Örne�in para arz� art�nca LM a�a�� (LM2),

beklentilerin kötüle�mesi halinde ise yukar� (LM1) kayacakt�r


LM e�risinde kaymaFaiz haddi

r

YMilli gelir

r1

r0

r2

Y0

LM0 LM2LM1

MS��


LM-IS dengesi• �ki e�ri ayn� eksenlere sahiptir: ayn� �ekil üstünde

bir araya getirebiliriz• �ki e�rinin kesi�ti�i noktadaki reel gelir Y ve reel

faiz haddi r hem borçverilebilir fonlar hem de para piyasas�nda ayn� anda dengeyi sa�lamaktad�r

• Denge gelir ve faiz düzeylerinde (Y0 , r0 )– Mal-hizmet piyasas�nda harcama ve gelir e�ittir– Borçlanabilir fonlar piyasas�nda tasarruf ve

yat�r�m+kamu aç�� e�ittir– Para piyasas�nda para arz� ve likidite talebi e�ittir

• Tüm di�er gelir ve faiz düzeylerinde bir yada birkaçpiyasa denge d��nda olacakt�r

• Model faizi ve gelir düzeyini e�anl� belirlemektedir


LM-IS dengesiFaiz haddi

r

YMilli gelir

r0

Y0

IS

LM


Para ve maliye politikas�• Maliye polikas�n�n gev�edi�ini kabul edelim: kamu

aç�� büyüyecektir ve IS e�risi yukar� do�ru kayar• MB para arz�n� sabit tutarsa, faizler yükselirken

gelir artar• E�er ayn� anda MB para politikas�n� gev�etirse LM

e�risi de a�a�� kayaca��ndan gelir art�� daha da yüksek olur ama faiz de�i�mez

• MB para politikas�n� s�karsa gelir sabit kal�r ama faizler daha da yükselir

• Siyasi istikrars�zl�k sonucu beklentilerde bir kötüle�me ve tüketim e�iliminin dü�mesi ayn� anda olursa IS a�a�� LM yukar� kayaca��ndan gelir mutlaka dü�er


Gev�ek maliye ve para politikas�Faiz haddi

r

YMilli gelir

r0

Y0

IS0

LM0

LM1

IS1

Y1


LM-IS: de�erlendirme• Model Klasikler-Keynes z�tl��n� bir arayol bularak

çözmeye çal��yor• Klasik ekolün bir yandan k�sa dönemde geliri sabit

tutmaktan vazgeçmesi di�er yandan Keynes’in likidite talebini kavram�n� kabul etmesi demektir

• K�sa dönemde gelir dalgalanmalar� ve faiz haddinin para piyasalar�ndan etkilenmesi ya�amla uyumludur

• O nedenle makroiktisad�n temel ili�kilerini aç�klamakta yararl�d�r

• Büyük zafiyeti fiyat düzeyini d��ar�dan almas�d�r• Keynesyen iktisatç�lar IS-LM yerine fiyat düzeyini

kullanan toplam talep-toplam arz analizinigeli�tirmi�lerdir


Toplam talep – toplam arz• Model, gelir düzeyi-enflasyon ili�kisini arz-talep

dengesi arac�l�� ile aç�klamaktad�r• �ekil üstünde dü�ünelim: y eksenine fiyatlar genel

seviyesi P, x eksenine ise milli gelir Y konur• Toplam talep e�risi P’nin azalan bir fonksiyonudur• Toplam arz e�risi P’nin artan bir fonksiyonudur• Toplam arz ve toplam talep e�rilerinin kesi�ti�i

noktada hem milli gelir düzeyi hem de fiyatlar genel seviyesi belirlenmektedir

• Toplam arz e�risinde uzun ve k�sa dönemiay�rdederek uzun dönemde hem üretim fonksiyonu tahdidini hem de k�sa dönemdeki dalgalanmalar� bir arada aç�klamak mümkün olabilecektir


Toplam talep - AD• Toplam talep e�risi hanelerin, firmalar� ve devletin

her fiyatta mal ve hizmet talebini göstermektedir• Kapal� ekonomide toplam talep tüketim, yat�r�m ve

devlet harcamalar� toplam�d�r (aç�k ekonomide net ihracat NX eklenir)

Y = C + I + G • Tüketim ve yat�r�m fonksiyonlar� ve maliye

politikas� sabit iken, toplam talep, fiyat düzeyinin fonksiyonudur

Y = F ( P | C , I , G , T )• P’nin gerilemesi, serveti artt�rarak ve faizi dü�ürerek

reel talebi artt�r�r (negatif e�imli e�ri)• Sabitler de�i�ince AD e�risi kayar


Toplam talepte kayma• Tüketim fonksiyonun de�i�mesi: tüketim

e�ilimindeki art�� e�riyi sa�a, dü�ü� sola kayd�r�r• Yat�r�m e�iliminin de�i�mesi: yat�r�m arzusunda art��

e�riyi sa�a, azal�� ise sola kayd�r�r• Maliye politikas�: gev�emesi halinde (daha büyük G

yada daha küçük T) e�ri sa�a, s�k�lmas� halinde sola kayar

• Her üçünde çarpan katsay�s� i�ler; sa�a kay��ta reel faiz yükselir sola kay��ta dü�er

• Para politikas�: gev�emesi halinde e�ri sa�a, s�k�lmas� halinde sola kayar

• Para politikas� gev�eyince reel faiz dü�er, s�k�l�nca yükselir


Toplam talep e�risiFiyat Düzeyi

P

YMilli gelir

P1

P2

Y1Y2

AD1

AD3

AD2

Gev�ek iktisat politikas�S�k� iktisat politikas�


Toplam arz - AS• Toplam arz e�risi firmalar�n her fiyatta mal ve

hizmet üretim ve arz�n� göstermektedir• Uzun dönemde üretim fonksiyonu taraf�ndan

belirlenir: LRAS dikeydir (klasikler)• K�sa dönemde toplam arz fiyat düzeyindeki

de�i�meden etkilenir: SRAS pozitif e�imlidir• Yatay SRAS e�risi basit Keynesyen modeli verir• SRAS ekonominin maliyet yap�s�n� yans�t�r: daha

fazla üretim maliyeti yükselterek mümkündür• Ücretlerde, vergilerde, kamu ve do�al kaynak fiyat-

lar�nda de�i�im, verimlilik art�� ve fiyat beklenti-lerindeki de�i�me halinde k�sa dönem toplam arz e�risi a�a�� yada yukar� kayar


K�sa dönem toplam arz - SRASFiyat Düzeyi

P

YMilli gelir

P1

P2

Y1Y2

SRAS1SRAS3

SRAS2

Maliyet dü�üyor

Maliyet art�yor


Uzun dönem toplam arz - LRASFiyat Düzeyi

P

YMilli gelir

P1

P2

Y1Y2

LRAS1 LRAS2

Ekonomik büyüme


Uzun dönem dengesi• Toplam talep e�risinin k�sa ve uzun dönem toplam

arz ile ayn� noktada kesi�mesi ekonominin uzun dönem dengesidir

• Milli gelir tam istihdam düzeyindedir• Fiyatlar üstünde art�� yada azal�� bask�s� yoktur• Uzun dönem denge makroekonomik istikrar

anlam�na gelmektedir• E�er her üç e�ri (AD, SRAS, LRAS) ayn� noktada

kesi�miyorsa çevrisel ak�m�n düzgün i�leyi�i bozulmu�tur

• E�er fiili milli gelir uzun dönem (tam istihdam) düzeyinin alt�nda ise resesyon,üstünde ise enflasyonsöz konusudur


Uzun dönem dengesiFiyat Düzeyi

P

YMilli gelir

P0

Y0

SRASLRAS

AD


Resesyonun iki nedeni• Uzun dönem dengeden sapma ya toplam talebin

(talep �oku) yada k�sa dönem toplam arz�n (arz �oku) do�ru yerde olmamas�ndan kaynaklanacakt�r

• Her iki durumda iktisat politikas�n�n tepkisi büyük önem ta��r

• Hükümet, bir resesyonun ortaya ç�kmas� halinde para ve maliye politikalar�n� kullanarak müdahale edebilir

• Yada hiç bir �ey yapmadan piyasalar�n ekonomiyi tekrar dengeye getirmesini bekleyebilir

• �okun talepten yada arzdan gelmesine göre farkl�sonuçlar ortaya ç�kacakt�r

• Örneklere bakal�m


Toplam talepte dü�ü�• Toplam talep e�risinin sola kaymas� ile ba�layal�m• Siyasi istikrars�zl�k, tüketici-yat�r�mc�n�n

karamsarl��, vs. neden olabilir• Hem milli gelir Y hem de fiyat düzeyi P dü�er• Hükümetin resesyona para ve maliye politikas� ile

müdahale etmedi�ini kabul edelim• ��sizlik ücretleri dü�ürecek ve zaman içinde k�sa

dönem toplam arz e�risi de sola kayacakt�r• Bu �ekilde ekonomi yeni uzun dönem dengesine ayn�

milli gelir fakat daha dü�ük fiyat düzeyi ile ula�acakt�r

• AD’de sola kayma ile olu�an resesyon SRAS’�n sola kaymas�na yol açarak dengeyi sa�lamaktad�r


Talep kökenli resesyonFiyat Düzeyi

P

YMilli gelir

P0

Y0

SRAS0LRAS

AD0

P1

P2

AD1

SRAS1

Y1

A

BC


Olumsuz toplam arz �oku• Toplam arzda olumsuz �ok maliyet yap�s�nda art��

yani SRAS e�risinin sola kaymas�d�r• Aç�k ekonomide devalüasyon, do�al kaynak

fiyatlar�nda ani bir art��, enflasyon beklentilerinde kötümserlik neden olabilir

• Yeni dengede milli gelir dü�erken fiyatlar yükselecektir: stagflasyon

• Resesyona kar�� için devletin iktisat politikas�n�n gev�etti�ini varsayal�m (accomodating policy)

• Toplam talep sa�a kayar: yeni uzun dönem dengesinde milli gelir ayn� ama fiyatlar daha yüksektir

• Resesyonu engellemenin bedeli enflasyondur


Olumsuz arz �okuFiyat Düzeyi

P

YMilli gelir

P0

Y0

SRAS1LRAS

AD1

P1

P2

AD0

SRAS0

Y1

AB

C


Resesyon ve iktisat politikas�• Ekonomiden kaynaklanan iki resesyon durumunda

iktisat politikas�n�n farkl� iki �eklini gördük• Bir�ey yapmadan beklemek: resesyon SRAS e�risine

sola kayd�rarak kendi kendini tedavi etmektedir• Maliye ve para politikas�n� kullanmak: toplam

talepteki art��la resesyondan ç�k�l�r ama fiyatlar�n yükselmesi söz konusudur

• �lki daha arzulan�r bir yol gibi duruyor ancak zamanlama aç�s�ndan önemli bir sorun vard�r

• K�sa dönem toplam arz e�risinde a�a�� (sa�a) kay��uzun zaman ister, h�zl� olmaz

• Talebin canland�r�lmas� ise çabuk sonuç verir• Resesyon-enflasyon açmaz� çok önemlidir


AD-AS: de�erlendirme• Keynesyenler taraf�ndan en yayg�n kullan�lan

modeldir• Ekonomide esas sorun enflasyon yada enflasyon

tehdidi ise, LM-IS’e k�yasla daha anlaml�d�r• LM-IS modeli ile çeli�mez, tam tersine onu

tamamlar• Toplam talep e�risinin negatif, k�sa dönem toplam

arz e�risinin pozitif e�ilimi teoride baz� sorunlar ç�kartmaktad�r ama sa�duyu ile tutarl�d�r

• Önemli bir sorun, fiyatlar�n art�� h�z� (enflasyon) yerine mutlak düzeyi ile çal��mas�d�r

• Resesyonla mücadele ile enflasyon aras�ndaki çeli�kiyi net göstermektedir


AÇIK EKONOM�Döviz kuru ve LM-IS ve AD-AS modelleri

Yedinci Bölüm


Aç�k ekonomi• Art�k kapal� ekonomi varsay�m�n� terkederek aç�k

ekonominin i�leyi�ine bakabiliriz• Bir ekonominin aç�k yada kapal� olmas� iki ayr�

sürece tekabül eder• D�� ticaret ak�mlar�: ülke d��na mal ve hizmet

sat�lmas� ve ülke d��ndan mal ve hizmet sat�n al�nmas�d�r

• Sermaye ak�mlar�: ülke d��nda varl�k sat�n al�nmas�ve ülke d��na varl�k sat�lmas�d�r

• Aç�k ekonomiler dünya mal-hizmet piyasalar�nda ve dünya sermaye piyasalar�nda yer al�rlar

• Bu husus çok önemlidir: aç�k ekonomi, hem mal ve hizmet hem de sermaye ak�mlar�n� kapsar


Aç�k ekonomide tasarruf-yat�r�m• Milli gelir denklemini hat�rlayal�m

Y = C + I + G + NX• Ödemeler Dengesinden NX = CF• Buna göre aç�k ekonomide tasarruf

Y – C – G = I + NXS = I + NX = I + CF

Tasarruf = �ç yat�r�m + Net sermaye hareketi• Art� CF (cari denge fazlas�) yurt d��na net sermaye

ç�k��d�r ve tasarrufun iç yat�r�mdan daha yüksek olmas�d�r

• Eksi CF (cari denge aç��) yurt d��ndan sermaye giri�idir tasarrufun iç yat�r�mdan daha küçük olmas�d�r


�ç ve d�� tasarruf• Yukar�daki sonuç çok önemlidir• Aç�k ekonomide tasarruf-yat�r�m ili�kisini yeniden

ifade edebiliriz• Aç�k ekonomi, iç tasarrufun iç yat�r�mdan farkl�

olabilmesine olanak tan�r• Aç�k ekonomide toplam tasarruf iç ve d�� tasarruf

toplam�d�rST = SD + SF

Toplam Tasarruf = �ç Tasarruf + D�� Tasarruf• Dolay�s� ile yat�r�m toplam tasarrufa e�itlenir

ST = SD + SF = I • + SF = - CF = - NX (yani cari denge aç��)• D�� tasarruf yüksek yat�r�m� finanse eder


Döviz kurlar�• Döviz kurlar� aç�k ekonominin en önemli fiyatlar

aras�nda yer al�r• Biri gözlenen di�eri hesaplanan üç farkl� kur

– Nominal döviz kuru (fiilen varolan)– Reel döviz kuru (enflasyondan ar�nd�r�lm��)– Sat�n alma gücü paritesi döviz kuru (nisbi fiyat

farkl�l�klar�ndan ar�nd�r�lm��) • Nominal döviz kuru bir birim ülke paras�n�n sat�n

ald�� yabanc� para miktar�d�r• Örnek: 1 $ = 1.35 YTL Amerikal�lar için kurdur;

1.00 YTL = 0.74 $ Türkler için kurdur• Yüksek enflasyon nedeni ile Türkiye’de döviz kuru

ters kullan�lmaktad�r


Döviz kurunda de�i�im• Ayn� miktar TL ile daha çok döviz alabiliyorsak, TL

nominal olarak de�er kazanm��t�r• Ayn� miktar TL ile daha az döviz alabiliyorsak TL

nominal olarak de�er kaybetmi�tir• Devalüasyon ve revalüasyon ayn� anlama gelir fakat

sadece sabit kur rejimleri için kullan�l�r• Nominal de�i�imi iki ülke aras�ndaki enflasyon

farklar� ile kar��la�t�rarak reel döviz kuru bulunur• Türkiye’de bu hesab� TCMB yaparak (Tart�l� Efektif

Reel Kur – TERK) yay�nlamaktad�r• Nominal de�i�ime ve enflasyon farklar�na göre bir

ülke paras�n�n reel olarak a��r�-de�erli yada dü�ük-de�erli oldu�u söylenebilir


Sat�n alma gücü paritesi• Reel döviz kurlar�n� ne belirler?• Uzun dönem için en eski ve yayg�n hipotez reel

kurlar�n sat�n alma gücü paritesine göre belirlendi�idir

• Mant�� basittir: uzun dönemde d�� ticarete konu olan bir ürün (tradeables) her yerde ayn� fiyata sat�lmal�d�r

• Reel kurlar, heryerde fiyatlar� e�itleyecek �ekilde belirlenir; aksi halde ticaret karl� olacakt�r

• Ancak hizmetler için bu mümkün de�ildir• Dünya bankas� ülke fiyat yap�lar�n� kar��la�t�rarak

Sat�n Alma Gücü Paritesi kurlar� (PPP) hesaplar ve yay�nlar


Nominal kur ve enflasyon• Nominal kurlar�n seyrini izledi�imiz zaman, uzun

dönemde ülkeler aras�ndaki enflasyon farklar�n�n bire bir nominal kurlara yans�d��n� görürüz

• Yüksek enflasyonlu ülkelerde nominal kurlar sürekli de�er kaybeder

• Dü�ük enflasyonlu ülkelerde nominal kurlar sürekli de�er kazan�r

• Genellikle uzun dönemde nominal kurdaki de�i�i-min tümü enflasyon fark� taraf�ndan aç�klan�r

• Ancak sat�n alma gücü paritesi hipotezi cari denge a��rl�kl�d�r

• K�sa dönemde sermaye hareketleri nominal kurun belirlenmesinde çok etkilidir


Aç�k ekonomide denge: klasik model• Önce basit bir model üstünde tasarruf, yat�r�m, d��

aç�k, reel faiz ve reel kur ili�kisine bakal�m• Modelde klasik varsay�m� kullanaca��z: milli gelir

üretim fonksiyonu taraf�ndan belirlenir• Bu durumda, iki piyasa (borçverilebilir fonlar

piyasas� ve döviz piyasas�) ve iki de�i�ken (reel faiz ve reel kur) olacakt�r

• De�i�kenler iki piyasada birden belirlenecektir• Borçverilebilir fonlar piyasas�n� ve döviz piyasas�n�

tek tek ele ald�ktan sonra ekonominin dengesini saptayaca��z

• Dikkat: döviz kuru piyasada olu�uyor (serbest kur rejimi); sabit kur rejimine sonra bakaca��z


Borçverilebilir fonlar piyasas�• Aç�k ekonomide iç tasarruf özel ve kamu tasarrufu

toplam�d�rSd = Y – C – G = ( Y – T – C) + ( T – G )

• D�� tasarruf eklenince toplam tasarruf bulunurS = Sd + Sf = Sd + CF

• Borçverilebilir fonlar piyasas�na tasarruf arz edilir • �ç yat�r�m borçverilebilir fonlar piyasas�nda taleptir• Aç�k ekonomide iç ve d�� tasarruf iç yat�r�ma e�ittir

S = Sd + CF = I • Bu e�itli�i denge reel faiz haddi temin eder• Reel faiz haddi iç tasarruf art� sermaye ak�m�n�n iç

yat�r�ma e�it hale gelmesini sa�layacak düzeyde olu�ur


Borçverilebilir fonlar piyasas�nda denge


0

Faiz haddi

5%

Tasarruf ( Sd + CF )

Yat�r�m ( I)

TL 1,200 trl.


Döviz piyasas�nda arz ve talep• Döviz piyasas�nda arz ve talep Net �hracat NX ve

Net Sermaye Hareketi NFI kökenlidir (NX = CF)• NX (cari i�lemler dengesi) döviz piyasas�nda TL

talebini temsil eder (net ihracattan gelen döviz bozduruluyor)

• TL’nin reel de�er kayb� TL talebini artt�r�r: NX e�risi negatif e�imlidir

• CF (sermaye hesab� dengesi) döviz piyasas�nda TL arz�n� temsil eder (d�� yat�r�m için döviz al�n�yor)

• CF borçverilebilir fonlar piyasas�nda belirlenir; kurdan ba��ms�zd�r: CF e�risi dikeydir

• Dikkat: NX ve CF eksi yada art� olabilir (cari i�lemler dengesi aç�k yada fazla verebilir)


Döviz piyasas�nda denge• Reel döviz kuru döviz piyasas�nda TL talep ve

arz�n�n e�itlenmesini temin eder• Denge kurunda, net ihracattan gelen TL talebi net

sermaye hareketinden gelen TL arz�na e�ittir• E�er dengede net ihracat eksi ise (cari dengede aç�k),

TL talebi negatiftir dolay�s� ile TL arz� da negatiftir (yani sermaye hesab�nda fazla vard�r)

• E�er dengede net ihracat art� ise (cari dengede fazla), TL arz� pozitiftir dolay�s� ile TL arz� da pozitiftir (yani sermaye hesab�nda aç�k vard�r)

• Denge d��nda, talep arzdan yüksek ise (döviz bollu�u) TL de�er kazan�r; arz talepten yüksek ise (TL bollu�u) TL de�er kaybeder


Döviz piyasas�nda denge

Reel döviz kuru

rer

Döviz piyas�nda TL miktar�

NX

CF

rer0


Sermaye hareketleri ve faiz haddi• �ki piyasa aras�ndaki ba�: net sermaye ak�m� CF• Net d�� tasarruf faiz haddine göre borçlanabilir

fonlar piyasas�nda belirlenir ama sonucu mutlaka döviz piyasas�nda görülür

• Net sermaye hareketini ne belirler?• Ana belirleyici reel faiz haddidir• �ç faiz haddi yükseldikçe TL varl�klar� cazip

olmakta, bu da d�� tasarrufu d�� yat�r�m� eksiye çevirmektedir

• �ç faiz haddi dü�tükçe tersi olacakt�r• CF faiz haddinin azalan bir fonksiyonudur• CF e�risinin istikrar� makroiktisat aç�s�ndan

fevkalade önemlidir


Sermaye hareketleri ve reel faiz

Reel faiz haddi

r


CF

CF = 0Cari i�lemler dengesi aç��

Cari i�lemler dengesi fazlas�


Aç�k ekonomide denge• �ki de�i�ken, iki piyasada aralar�ndaki ba�� kuran net

sermaye hareketleri fonksiyonu ile belirlenir• Tüketim ve yat�r�m fonksiyonlar�, maliye politikas�

ve d�� talep veri iken, reel faiz düzeyi döviz kurunu belirler

• Tüketim ve yat�r�m�n artmas�, maliye politikas�n�n gev�emesi: reel faiz yükselir ve TL de�er kazan�r

• Ekonomide harcama art�nca toplam arz� artt�rman�n tek yolu ithalatt�r ve kur onu sa�lar

• D�� talepte de�i�me: sadece kuru etkiler (faiz sabit)• CF e�risinde ani bir yukar� kayma (güven bunal�m�)

hem reel faiz artar hem de TL de�er kaybeder (�ubat 2001?)


Aç�k ekonomide denge(a) Borçlanabilir fonlar piyasas� (b) Net sermaye hareketi

(c) Döviz piyasas�

CF

Reelfaizr

Net sermaye Hareketi TL

r 1

ReelFaizr

BorçlanabilrFonlar miktar� TL

r1

Arz (Sd + CF)

Talep (I)

TL miktar�

ReelDöviz Kuru

E1

Arz (CF)

Talep (NX


Klasik aç�k ekonomi: de�erlendirme• Model basit �ekilde kur-faiz ili�kisini anlamaya

yard�mc�d�r• Milli gelirin sabit tutulmas� analizi k�s�tlamaktad�r• Kur ve faiz reeldir; enflasyon, nominal faiz ve kur

yoktur• Para politikas� yoktur (klasik “dichotomy”)• Aç�k ekonomide kurun esas itibariyle tasarruf-

yat�r�m ili�kisi ve yerli para-döviz tercihleri ile belirlenmesi önemli bir sonuçtur

• Modele likidite tercihi ve para politikas� eklenince aç�k ekonomi için LM-IS modeline geçilir

• Böylece milli gelir Y de modelin içsel de�i�keni halini al�r


Aç�k ekonomide LM-IS• Hat�rlayal�m: LM-IS modeli borçlanabilir fonlar ve

para piyasas�ndan olu�uyordu• Aç�k ekonomide CF (net sermaye hareketi) ve döviz

piyasas� ekleniyor• Kapal� ekonomi LM e�risinde sadece iç para talebi

vard�; �imdi net sermaye hareketi eklendi• LM e�risi uygulanan kur rejiminden etkilenir: aç�k

ekonomide kur rejimi (sabit versus serbest kur) para arz�n�n kontrolünde çok farkl� etki yapar

• Serbest kur rejiminde LM e�risi kapal� ekonomi ile ayn� özellikleri gösterir

• Dengede, milli gelir, reel faiz ve reel döviz kuru e�anl� belirlenir


Aç�k ekonomide LM-IS dengesi• Denge büyüklükleri: Y1 , r1 , E1• Klasik aç�k ekonomi modeli ile aradaki önemli fark,

reel faizin döviz kuru üstünden net ihracat� yani gelir düzeyini etkilemesidir

• Örne�in reel faizin dengenin alt�nda oldu�unu varsayal�m

• Bir yandan dü�ük faiz yat�r�mlar� artt�rd��ndan harcama ve milil gelir artacakt�r

• Öte yandan TL de�er kaybedece�inden net ihracat art�� da milli geliri olumlu etkileyecektir

• Tüketim, yat�r�m ve maliye politikas�n�n etkisi klasik modele benzer ancak �imdi milli gelir de ayn� yönde hareket edecektir


Aç�k ekonomide denge(a) LM-IS dengesi (b) Net sermaye hareketi

(c) Döviz piyasas�

CF

Reelfaizr

Net sermaye Hareketi TL

r 1

ReelFaiz

r

Milli gelir Y

r1

LM

IS

TL miktar�

ReelDöviz Kuru

E1

Arz (CF)

Talep (NX)

Y1


Para politikas� ve mali kriz• Para politikas�n�n dengeye etkisine bakal�m• Gev�ek para politikas� reel faizi dü�ürür ve buradan

TL’nin de�er kayb�na yol açarken ayn� anda milli gelir artacakt�r

• Dü�ük faiz ve kur, bir yandan yat�r�m� di�er yandan net ihracat� artt�rarak geliri olumlu etkiler

• Güven bunal�m� yada benzer nedenle likidite ve döviz talebinde e�anl� ani art��lar dü�ünelim

• LM e�risi hem iç likidide talebinde hem de sermaye ç�k��ndaki art��la yukar� kayar

• Üçlü etkisi vard�r: r artar, E ve Y dü�er• E�anl� ekonomik daralma, yüksek faiz ve devalü-

asyon bir “mali krize” i�aret eder


Sabit kur rejimi• Döviz kurunun piyasada belirlenmesi varsay�m�n�

bugün için gerçekçidir ama geçmi�te çok say�da ülke sabit kur rejimini seçmi�ti

• Sabit kur rejiminde döviz piyasas�nda arz ve talep dengesizli�i halinde piyasa kurun de�i�mesi ile dengeye gelemez

• Bu durumda arz-talep fark� MB rezervleri taraf�ndan kar��lanacakt�r

• TL talebi fazla ise rezervler artacak, TL arz� fazla ise azalacakt�r

• Rezerv de�i�mesi MB’n�n para arz�n� denetlemesini zorla�t�racakt�r (FX i�lemleri)

• Sabit kur rejiminde para politikas� etkili de�ildir


Sabit kurda döviz piyasas�Reel döviz kuru

rer


NX

CF

rer1

rer2

Rezerv kayb�

Rezerv art��

NX1 NX2CF


Küçük aç�k ülkede denge• Bir ba�ka özel hale bakabiliriz: küçük aç�k ülke

(SOE) yada tam sermaye seyyaliyeti (perfect capital mobility)

• Kanada-ABD, Hollanda-Almanya gibi, büyük bir ekonomi ile bütünle�mi� küçük ülkeler örne�i

• Konvertibilite, küçük ülkede faizin büyük ülke faizine e�it olmas�n� sa�layacakt�r

• Bu durumda küçük ülkede faiz LM-IS e�rileri taraf�ndan belirlenmez, d��ar�dan verilir

• Onun yerine, LM-IS analizini reel döviz kuru ile yapmak olana�� olu�ur

• Yani y eksenine reel faiz yerine reel döviz kuru konur, x ekseni gene milli geliri temsil eder


Küçük aç�k ülkede IS-LM• A�a��daki analize Mundell-Fleming modeli denir• Mal ve finans piyasas�n� özetleyen IS e�risi döviz

kurunun azalan bir fonksiyonu olacakt�r• Bir: reel faiz d��ar�dan verilmi�tir dolay�s� ile kur

oynamalar� harcamalar� etkilemez• �ki: kur yükseldikçe net ihracat azal�r, kur dü�tükçe

net ihracat artar; yani kurun dü�mesi toplam harcamay� artt�r�r

• Para piyasas�n� özetleyen LM e�risi dikeydir• Faiz d��ar�ndan verilince, para arz ve talebi

sabitlenir; yani para talebi kurdan ba��ms�zd�r• Dikkat: faiz sabit oldu�una göre, her para arz�

miktar�na bir tek milli gelir düzeyi tekabül eder


Küçük aç�k ülkede LM-IS dengesiReel döviz kuru

rer

YMilli gelir

rer0

Y0

IS0

LM0 LM1

IS1

Y2

rer1

rer2

Gev�ek maliye politisas�

Gev�ek para politikas�


Politikalar�n etkinli�i• Küçük aç�k ülkede makro politikalar�n etkinli�i kur

rejimine göre çok farkl� olacakt�r• Dalgal� kur rejiminde maliye politikas� etkin de�ildir• Kamu aç�klar� sadece döviz kurunu etkiler• Buna kar��l�k para politikas� etkilidir: gev�ek para

politikas� (LM sa�a kay�yor) kurun dü�mesi ile birlikte net ihracat üstünden milli geliri artt�r�r

• Sabit kur rejiminde durum tam tersidir• Gev�ek maliye politikas� faizi yukar� itince, d��

kaynak (s�cak para) MB rezervine girer ve para arz�artar (LM sa�a kayar)

• Gev�ek para politikas�nda para rezervi eriterek MB’na geri döner (LM de�i�mez)


Aç�k ekonomide LM-IS: de�erlendirme• Faiz haddi, döviz kuru ve milli gelir düzeyi

aras�ndaki ili�ki makroiktisat için çok önemlidir• �li�kinin kur rejimine ve sermayenin ak��kanl�k

derecesine ba�l� oldu�u anla��lmaktad�r• Kur rejimi ve sermaye ak��kanl�� özellikle maliye

ve para politikalar�n�n etkinli�ini belirlemektedir• Güven sorununu ve ülke paras�na ani bir sald�r�y�

kavramsalla�t�rma olana��n� vermektedir• Modelin sadece reel büyüklüklerle çal��mas�, yani

enflasyon olgusunu kapsayamamas� en büyük eksikli�idir

• O aç�dan toplam talep-toplam arz analizi ile birlikte götürülmesi daha yararl�d�r


Aç�k ekonomide AD-AS• S�ra toplam talep-toplam arz modelinin aç�k

ekonomide i�leyi�ine geldi• Döviz kurunda de�i�me hem toplam talebi hem de

toplam arz� etkileyecektir• Örnek: para ve maliye politikas� sabit; kur dü�üyor • Dü�ük kur NX üstünden toplam talebi artt�r�r (AD

sa�a kay�yor)• Dü�ük kur ithal girdi maliyetleri üstünden toplam

arz� azalt�r (SRAS sola kay�yor)• Her ikisi enflasyonisttir: fiyatlar artar• Gelire etkisi belirsizdir: hangi e�rinin daha çok

kayd��na ba�l� olarak gelir artabilir, azalabilir, sabit kalabilir


Aç�k ekonomide olumsuz arz �oku• Petrol ithalatç�s� ülke için petrol fiyatlar�ndaki ani

bir art��n etkisini izleyelim• Toplam arz azal�r (SRAS sola kayar) ve k�sa

dönemde stagflasyon görülür• Petrole ödenen ek döviz resesyonla k�s�lan ithalat

sayesinde kar��lan�r• Para (maliye) politikas� gev�etilirse toplam talebi

yukar� kayar; gelir, enflasyon ve d�� aç�k artar• Döviz talebindeki art�� kuru dü�ürür ve SRAS tekrar

sola kayar (enflasyon h�zlan�r)• Aç�k ekonomide olumsuz arz �oku, devreye

enflasyonun girmesi ile kapal� ekonomiye k�yasla daha da ciddi sorunlara yol açmaktad�r


Aç�k ekonomide olumsuz arz �okuFiyat Düzeyi

P

YMilli gelir

P0

Y0

SRAS1

LRAS

AD1

P1

P2

AD0

SRAS0

Y1

AB

C

SRAS2

P3


Aç�k ekonomi: de�erlendirme• Aç�k ekonomi hem mal-hizmet piyasas�n� (ihracat ve

ithalat) hem de sermaye piyasas�n� (sermaye hareketleri) kapsamaktad�r

• Döviz piyasas� hem cari i�lemler dengesinden hem sermaye dengesinden gelen döviz arz-talebi taraf�ndan belirlenir

• Aç�k ekonomide maliye ve para politikalar�n�n etkinli�i ve i�leyi�i kapal� ekonomiden farkl� ve daha karma��kt�r

• Aç�k ekonomide klasik analizle Keynesyenler aras�ndaki farkl�l�k azal�r

• Döviz kurundaki dalgalanmalar enflasyon-büyüme aras�ndaki gerginli�i artt�r�c� yönde etki yapar


ENFLASYONUN ANAL�Z��ktisat politikas� açmazlar�na giri�

Sekizinci Bölüm


Büyüme-enflasyon açmaz�• Toplam talebin toplam arzdan daha h�zl� artmas�

halinde fiyat düzeyinin yükseldi�ini, aksi halde ise fiyat düzeyinin dü�tü�ünü gördük

• Genel kural, toplam arz� zorlayan (LRAS’n�n sa��ndaki) talep düzeyinin enflasyona yol açmas�d�r

• Buna kar��l�k Türkiye dahil pek çok ekonomide h�zl�büyüme ile enflasyonun geriledi�i dönemler kadar stagflasyon dönemlerine raslanmaktad�r

• Enflasyonla büyüme aras�ndaki k�sa dönemlikarma��k ili�kinin ortaya ç�kart�lmas� o bak�ma çok önemlidir

• Her büyüme enflasyonist midir? Her küçülme enflasyonu dü�ürür mü?


Phillips e�risi• Enflasyon-büyüme ili�kisini gösteren önemli bir

analitik ve ampirik araç Phillips e�risidir• Phillips, �ngiltere’de yüksek i�sizlik oranlar�nda

daha dü�ük enflasyon, dü�ük i�sizlik oranlar�nda ise daha yüksek enflasyon gözlemlemi�ti

• ��sizlik oran�n�n ekonominin büyüme h�z�n�n iyi bir göstergesi oldu�unu kabul edebiliriz

• �ktisat politikas�n� yapanlar enflasyonla büyüme aras�nda tercih zorunlulu�u ile kar�� kar��yad�r

• Enflasyonda bir yükselmeyi kabul ederek maliye ve para politikalar� arac�l�� ile büyüme h�zland�r�labilir

• Enflasyonu dü�ürmek ancak büyümeden fedakarl�k ederek mümkündür


Phillips e�risiEnflasyon %

��sizlik oran� %


ABD’de makro politika• 1960’l� y�llarda, Keynesyen iktisatç�lar�n önerileri

çerçevesinde ABD yönetimleri Phillips e�risini makro politikalarda kulland�lar

• ��sizli�i dü�ürmek için enflasyonda küçük art��lar göze al�n�p toplam talep canl� tutuldu

• 1961-1969 aras�nda ekonomi aynen Phillips e�risinin öngördü�ü gibi davrand�

• Enflasyondaki küçük art��lar (sekiz y�lda % 1.5’dan yüzde 5’e) i�sizlik oran�n�n % 7’den % 4’ün alt�na indirilmesine olanak verdi

• Ancak, 1970’den itibaren bu ili�ki bozuldu• Enflasyondaki art�� sürerken i�sizlik tekrar

yükselmeye ba�lad�

Asaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007)


Enflasyon oran� %

1973

19661972

1971

19611962

1963

196719681969

1970

19651964

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 100

2

4

6

8

10

ABD’de Phillips e�risiAsaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 161

Phillips e�risinde kayma• Basit bir soru: Phillips e�risi nas�l kayar?• Cevap enflasyon dinami�ini anlamay� sa�lar• Üç unsuru ay�rdedelim

– Beklenen enflasyon (�e) – Beklenen sat��lar�n gerçekle�me oran� (u – un) – Arz kökenli �oklar (�)

• Fiili enflasyonu �u formül verecektir� = �e - � (u – un ) + �

• �lk kalem beklentiyi, ikincisi talep enflasyonunu, üçüncüsü ise maliyet enflasyonunu ifade etmektedir

• Maliyet enflasyonunu soyutlayal�m• Ayn� konjonktürde farkl� beklentilere farkl� Phillips

e�rileri ve enflasyon oranlar� tekabül edecektir


Beklentiler ve Phillips e�risiEnflasyon %


�e1�e

0�e2

�2

�0

�1

�e1 >�e

0 > �e2


Uzun dönem Phillips e�risi• Phillips e�risi AD-AS modelinin farkl� bir sunu�u

olarak dü�ünülebilir• Her enflasyon beklentisi düzeyinde, gerçekle�en

enflasyonla i�sizlik aras�ndaki ters ili�ki sürer• K�sa-dönem Phillips e�rileri (SRPC) enflasyonla

büyüme aras�ndaki ola�an ili�kiyi yans�t�r• Enflasyon beklentilerindeki de�i�im k�sa dönem

Phillips e�rilerini kayd�r�r• Uzun dönemde enflasyon düzeyinin konjonktürel

i�sizli�e etkisi yoktur• Uzun dönem Phillips e�risi (LRPC) dikeydir• Uzun dönemde tam istihdam düzeyi her enflasyon

düzeyi ile tutarl� hale gelir


Uzun dönem Phillips e�risiEnflasyon %


SRPC3

SRPC2SRPC1�1

�2

�3

LRPC

NF


Enflasyonda “inertia”• Basit bir varsay�m yapal�m: beklentiler bir önceki

dönem enflasyona göre olu�sun: �e = �-1• Ekonomi uzun dönem dengesinde olsun: u – un = 0• Arz �oku olmas�n• Formülden enflasyonun de�i�meden sürece�ini

buluruz: � = �-1• Bu durumda enflasyonun nedeni talep fazlas�

olamaz çünkü yoktur• Enflasyon, bir önceki dönemdeki enflasyon bu

dönem de beklendi�i için süregelmektedir• Enflasyonun nedeni geçmi� enflasyondur• Demek ki enflasyonu dü�ürmek uzun ve zahmetli bir

süreç olacakt�r


Dezenflasyon ve fedakarl�k oran�• Inertia yüksek enflasyonun dü�ürülmesini çok

zorla�t�ran bir unsurdur• Dezenflasyon: enflasyonla mücadele süreci• Bir yöntem, y�llarca ekonomiyi resesyonda tutarak

beklentilerin tek haneye gerilemesini sa�lamakt�r• Ekonomi dezenflasyon boyunca potansiyelinin

alt�nda büyümek zorundad�r• Dezenflasyon nedeni ile kaybedilen milli gelir

fedakarl�k oran�n� verir• �kinci yöntem, tek seferde beklentilerin tek haneye

indirilmesidir• Bu yap�labilirse, fedakarl�k oran� s�f�r olacakt�r:

maliyetsiz dezenflasyon


Rasyonel beklentiler• Makro politikan�n amaçlanan sonuçlar� sa�lamas�

beklentileri nas�l etkiledi�ine ba�l�d�r• Ekonomik aktörler beklentilerini nas�l olu�turur?• Rasyonel beklentiler ekolü, piyasalar�n hükümetin

uygulad�� politikalar�n mantiki sonuçlar�n�beklentilerine dahil edeceklerini önerir

• Bu durumda geni�leyici politikalar enflasyon beklentisini de�i�tirerek Phillips e�risinin kaymas�na yol açar

• Yani enflasyon yükselirken i�sizlik azalmaz• Ayn� �ekilde, hükümetin dezenflasyon kararl�l��

varsa piyasalar bunu alg�layaca��ndan dezenflasyonun fedakarl�k oran� dü�ük olacakt�r


Çoklu denge• “Çoklu denge” makroiktisatta beklentilerin önemini

gösteren bir di�er önemli kavramd�r• Ayn� reel politikalar ve büyüklüklerle, beklentilere

ba�l� olarak ekonomi biri kötü di�eri iyi iki ayr�noktada dengeye gelebilir

• IS-LM modelinde iki fonksiyon üstünde izleyebiliriz• Sermaye ak�mlar� ve likitide talebi• Güvensizlik sonucu bu fonksiyonlarda istikrars�zl�k

ve yüksek volatilite olu�ursa ekonomi biri iyi di�eri kötü denge aras�nda h�zla gidip gelecektir

• Kronik (yüksek ama nisbeten istikrarl�) enflasyon da bir kötü denge örne�idir: ekonomi dü�ük enflasyona indi�i takdirde orada kalabilecek özelliklere sahiptir


Para talebinde istikrars�zl�k• Teknolojik yenilikler, sermaye hareketleri, para

ikamesi, kay�t-d�� ekonomi gibi etkenler para talebini istikrars�z hale getirebilir

• Yeni mali enstrümanlar aç�k ekonomilerde MB denetimi d��ndaki para-benzeri varl�klar� artt�rm��t�r

• Dü�ük enflasyonlu ülkelerde bile k�sa dönemde paran�n dola��m h�z�nda ve para talebinde büyük oynamalar izlenmektedir

• Para talebinin ve dola��m h�z�n�n çabuk ve beklenmedik yönde de�i�mesi MB ve para politikas�için önemli sorunlar yarat�r

• Para arz�, para talebi ve faiz aras�ndaki ili�kiyi gözden geçirmek gerekir


Para arz�n�n denetimi• MB’n�n para arz� miktar� üstündeki fiili denetimi

herzaman yeterince hassas de�ildir• �ki önemli sorunun alt�n� çizelim• Hanelerin ve firmalar�n arzulad�klar� mevduat/nakit

oran� h�zla yükselebilir yada dü�ebilir• Ayn� �ekilde bankalar�n kredi/mevduat oran� da

piyasa ko�ullar�na ba�l� olarak h�zla de�i�ebilir• Bu durumda para taban� sabit iken ekonomideki para

arz�n�n artmas� yada azalmas� mümkündür• Para miktar�n� denetleme sorunlar�n�n anla��lmas�

sonucu MB’lar� para politikas�nda a��rl�� faiz oranlar�na vermi�lerdir

• Yani faiz haddi para arz�n� belirler


Enflasyon ve para politikas�• Enflasyonun analizi mutlaka para otoritesinin

davran��lar�n� kapsamak zorundad�r• Merkez Bankas�n�n enflasyon kar��s�ndaki tavr�

enflasyonun ve dolay�s� ile ekonomik konjonktürün en önemli belirleyicisi olacakt�r

• �ktisatç�lar�n parasal çapa aray��na Be�inci Bölümde de�indik

• Dü�ük enflasyonlu bir ekonomide aç�k yada örtükbir parasal çapa mutlaka mevcuttur

• Buna Merkez Bankas� tepki fonksiyonu diyebiliriz• �imdi modelin Merkez Bankas� tepki fonksiyonunu

içselle�tirecek �ekilde yeniden tan�mlanmas�gerekecektir


John Taylor’un kural�• John Taylor Stanford Üniversitesi eski ö�retim

üyesi ve halen ABD Hazine Bakan yard�mc�s�d�r• ABD için önerdi�i basit para politikas� kural� ile

ünlüdür; Fed Ba�kan� Greenspan’�n bu kural�uygulad�� söylenir

• Kural MB iskonto haddini enflasyonun ve milli gelirin hedef büyüklüklerden sapmas�na ba�lar

id = � + 2.0 + 0.5 (� – 2.0 ) – 0.5 [ ( Y – Y ) / Y ]• E�er enflasyon % 2 ve büyüme potansiyele e�it ise

iskonto haddi % 4 olacakt�r• Enflasyondaki art�� ve büyümedeki h�zlanma

iskonto haddini artt�racak, büyümenin yava�lamas�ve enflasyondaki dü�ü� ise dü�ürecektir


Enflasyon ve faiz haddi

0

1

23

4

5

67

8

9

0 1 2 3 4 5 6Enflasyon %

�skonto haddi %

Taylor kural�


Büyüme ve faiz haddi

Ortalama Büyüme H�z�ndan Sapma %

�skonto haddi %

Taylor kural�

0

1

2

3

4

5

6

-3 -2 -1 0 1 2 3


AD-IA modeli• Taylor’un modeli AD-AS modeline alternatiftir• Eksenler daha gerçekçi hale getirilmektedir• Dikey eksende Phillips e�risindeki gibi y�ll�k

enflasyon oran� vard�r• Yatay eksende ekonominin ortalama büyüme h�z� ve

bundan sapmalar yer almaktad�r• Toplam Talep (AD) e�risi negatif e�imlidir: ceteris

paribus enflasyondaki dü�ü� reel talebi artt�r�r• Keynesyen gelir-harcama modeli kullan�l�r• Mant�� öyledir: enflasyon dü�ünce Merkez

Bankas� tepki fonksiyonu gere�i faiz indirmektedir• Dü�ük faiz toplam talebi ve oradan büyüme h�z�n�

yükseltmektedir


AD e�rileri ve potansiyel GSMHEnflasyon %

Ortalama reel GSMH büyüme h�z�ndan % sapma

AD3AD2AD1

Potansiyel Reel GSMH(Ortalama Büyüme H�z�)


Enflasyon-uyarlama çizgisi• Modelde k�sa dönem toplam arz (SRAS) yoktur• Onun yerini enflasyon-uyarlama çizgisi IA (Inflation

Adjustment)almaktad�r• IA herhangi bir andaki fiili enflasyonu ifade eder• IA çizgisi yatayd�r: ekonomik aktörler reel gelir

de�i�irken fiyat ve ücretleri enflasyonu sabit tutacak �ekilde uyarlar

• �ki neden sayabiliriz• Enflasyonda inertia enflasyon beklentilerinin k�sa

dönemde de�i�memesi demektir• Ücret ve fiyatlardaki yap��kanl�k k�sa dönemde reel

gelirdeki oynamalar�n nominal de�i�kenlere etkisini k�s�tlar


AD-IA modelinde dengeEnflasyon %

Ortalama büyüme h�z�ndan % sapma

AD

Ortalama büyüme h�z�

IAHedef enflasyon


Modelin i�leyi�i• Modelin i�leyi�ini anlamak için fiili enflasyonun

Merkez Bankas� tepki fonksiyonunda öngörülenden yüksek oldu�unu kabul edelim

• IA e�risi uzun dönem denge e�risinin üstündedir• Dolay�s� ile büyüme potansiyelin alt�ndad�r• Talep yetersizli�i mal-hizmet ve faktör fiyatlar�n�

dü�ürücü yönde bask� yapar• Enflasyon gerileyince IA çizgisi a�a��ya kayar• Enflasyon dü�tükçe Merkez Bankas� faizleri dü�ürür• Toplam talepteki art�� ekonomiyi arzulanan

enflasyonda potansiyel büyüme h�z�na ta��r• Dü�ük enflasyon için ayn� mekanizma tersine

çal��acakt�r


Genel de�erlendirme• Yüksek enflasyon, para ikamesi, belirsizlik ve güven

(credibility) sorunlar istikrarl� ortamlar için üretilen teorik araçlar�n geçerlili�ini k�s�tlar

• LM-IS ve AD-AS analizleri dü�ük enflasyonlu/istik-rarl� ekonomilerde anlaml� �ekilde kullan�labilir

• Phillips e�rileri enflasyonun analizine çok önemli katk�lar yapm��t�r

• Enflasyonla birlikte makro teoride beklentilerin rolüve önemi çok artm��t�r

• Enflasyon olgusu para otoritesinin aktif bir aktörolarak analize kat�lmas�n� gerektirmektedir

• AD-IA modeli bu bak�ma hem ilginç hem de çok yararl�d�r


BÜYÜME TEOR�S�Solow modeli

Dokuzuncu Bölüm


Büyüme gerçe�i• Son iki yüzy�l�n en belirgin ekonomik özelli�i

toplam ve ki�i ba��na üretimde ya�anan büyük art��lard�r

• Tüm dünya ülkelerinde bugün ula��lan gelir düzeyikalitesi birkaç nesil öncesinin çok üstündedir

• Buna kar��l�k k�talar, bölgeler ve ülkeler aras�nda insanlar�n ya�am kalitesinde çarp�c� farklargörülmektedir

• Milli gelirde görülen k�sa dönemli dalgalanmalar�n önemi dönem uzad�kça azalmaktad�r

• Uzun dönemde ise milli gelirin büyüme h�z�toplumlar�n ya�am kalitesinin nihai belirleyicisi olmaktad�r


Solow’un büyüme modeli• Nobel ödüllü iktisatç� Robert Solow 1950’lerin

ikinci yar�s�nda büyüme teorisinin temel çerçevesini geli�tirdi

• Bugünün büyüme teorisinin önemli bölümüSolow’un ilk büyüme modelinden türetilmi�tir

• Model üretim faktörlerinin (emek ve sermaye) miktar�ndaki art�� ve üretim teknolojisindeki de�i�im ile toplam ve ki�i ba��na gelir aras�ndaki ili�kiyi ara�t�rmaktad�r

• Önce sermaye birikimin kayna�� olan tasarrufun büyümeye etkisine bakaca��z

• Sonra nüfus art��n� ve teknolojik geli�meyi ekleyece�iz


Mal ve hizmet arz�• Mal ve hizmet piyasas� ile ba�layal�m• Sermaye ve emek girdileri ile üretilen ç�kt�

aras�ndaki ili�kiyi üretim fonksiyonu verecektirY = F ( K , L )

• Solow ölçe�e göre sabit getiri varsayarz Y = F ( z K , z L )

• Bu durumda bütün büyüklükleri emek gücü L ile bölerek çal��an ba��na yazabiliriz

Y / L = F ( K / L , 1 )y = f ( k )

• Üretim fonksiyonunun e�imi sermayenin marjinal ürünüdür (MPK)

MPK = f (k + 1 ) – f ( k )


Mal ve hizmet talebi• Model basittir: d�� ticaret ve devlet yoktur• Mal ve hizmet talebi tüketim ve yat�r�m

harcamalar�ndan olu�ur• Çal��an ba��na toplam talebi �öyle yazabiliriz

y = c + i• Gelirin sabit bir s oran� tasarruf edilir

c = ( 1 – s ) y , ( 0 < s < 1 )• Tasarruf-yat�r�m e�itli�i kolayca hesaplan�r

y = ( 1 – s ) y + ii = s y

i = s f( k )• Son denklem sermaye birikimini mevcut sermaye

sto�u ile ili�kilendirmektedir


Sermaye sto�unda art��• Çal��an ba��na sermaye sto�u ekonominin üretti�i

gelirin temel belirleyicisidir• Sermaye sto�u iki faktörün etkisi alt�ndad�r• Yat�r�m sermaye sto�unda yeni teçhizat, makina, vs.

�eklindeki art��lara i�aret eder• Amortisman sermaye sto�unda eskime ve bozulma

sonucu gerçekle�en azalmaya i�aret eder• Amortisman oran� sermaye sto�undaki erimeyi bir

yüzde oran olarak gösterirSermaye sto�unda de�i�me = yat�r�m - amortisman

k = s f(k) - k • Sadece amortisman�n üstünde yat�r�m sermaye

sto�unu artt�racakt�r


Steady-state• Büyüme teorisinde iktisad�n temel kavramlar�ndan

biri olan denge kavram�n� kullanamay�z• Normal statik dengede tüm de�i�im sona erer• Büyüyen bir ekonomide tan�m icab� sermaye

sto�unda de�i�im (art��) olmak zorundad�r• Statik analizin denge kavram�n�n yerini alacak yeni

bir kavram gerekir• Steady-state büyüme teorisinde denge muadilidir• Steady-state çal��an ba��na sermaye ve di�er

büyüklükler sabit iken sermaye sto�unun artt�� hali özetler

• Modelde k = 0 hali steady-state durumudur• Bir sonraki �ekilde steady state gösteriliyor


Solow modelinde steady-state

*k

*k

* *i k�Yat�r�m

Amortisman

( )sf k

Yat�r�m, amortisman ve üretim

Çal��an ba��na sermaye sto�u k

f(k)

y*

Üretim


Steady-state’in özellikleri• Ekonomi bir kere çal��an ba��na sermaye sto�u k*

düzeyine ula��nca k’de art�k de�i�me olmaz• Nüfus art�� ve teknolojik geli�menin olmad�� bu

basit modelde çal��an ba��na sermaye sto�u steady-state durumunda sabit kalmaktad�r

• Ancak gayrisafi yat�r�m pozitiftir ve amortisman miktar�na e�ittir

• Tüm di�er k de�erlerinde yat�r�mlar amortisman tutar�n�n ya alt�nda yada üstünde olacak, yani di�er k de�erlerinde çal��an ba��na sermaye sto�u buna göre azalacak yada artacakt�r

• Ekonominin steady-state durumuna gelmesini say�sal örnekler üstünde izlemek mümkündür


Tasarruf ve ekonomik büyüme• Dü�ük k düzeyinde ba�layan ülke bir süre yüksek

büyüme h�zlar� tutturacakt�r• Japonya, Almanya, Kore, vs. örnekleri bu sürece

i�aret eder• Tasarruf oran� büyüme performans�n�n bir di�er

anahtar belirleyicisidir• Daha yüksek tasarruf olan�na sahip ülkede steady

state durumunda çal��an ba��na sermaye sto�u ve üretim daha yüksektir

• Tasarruf oran�ndaki art�� yat�r�m e�risini yukar�, dü�ü� ise a�a�� kayd�r�r

• Tasarruf sermaye birikiminin esas kayna�� olarak büyüme ve zenginli�i etkiler


Tüketimin Alt�n Kural�• Tasarruf önemli bir açmaza tekabül eder• Sermaye birikiminin amac� daha fazla üretim de�il,

daha fazla tüketimdir• Toplum tüketim düzeyini maksimum k�lmak ister• Çal��an ba��na tüketimi maksimum k�lan bir steady

state çal��an ba��na sermaye sto�unun varl��n�kan�tlayabiliriz

• Buna Tüketimin Alt�n Kural� denir• Çünkü tüm di�er çal��an ba��na sermaye sto�u

düzeylerinde çal��an ba��na tüketim daha dü�ük olacakt�r

• Ba�ka deyi�le optimal bir tasarrruf düzeyi vard�r• Çok fazla yat�r�m da tüketim için zararl�d�r


Steady-state’leri kar��la�t�ral�m• Tüketim, üretim eksi yat�r�md�r• Steady-state durumunda yat�r�m sermaye sto�unun

amortisman�na e�ittir• Buradan steady-state durumunu �öyle yazabiliriz

c* = f( k* ) - k*

• Çal��an ba��na tüketim miktar�n� maksimum k�lan tasarruf oran� s nas�l bulunur?

• Matematik aç�dan basit bir sorunla kar�� kar��yay�z: denklemin birinci türevini s�f�ra e�itleriz

• Sermayenin marjinal ürünü MPK’n�n amortisman oran� ‘ya e�itlendi�i noktada çal��an ba��na tüketim maksimum olur

MPK = f (k*gold ) =


Tüketimin Alt�n Kural�

*( )golds f k

*( )f k*k

Çal��an ba��na sermaye sto�u

*k

*goldc

*goldi

*goldk

Üretim, amortisman, yat�r�m ve tüketim


Tasarruf ve Alt�n Kural• Basit modelin varsay�mlar�: d�� ticaret, hükümet,

nüfus art�� ve teknolojik geli�me yok• Bu ko�ullarda çal��an ba��na tüketimi maksimum

k�lan bir tek tasarruf oran� vard�r• Daha yüksek tasarruf oranlar� çal��an ba��na üretimi

artt�r�r fakat çal��an ba��na tüketimi dü�ürür• Daha dü�ük tasarruf oranlar� çal��an ba��na hem

üretimi hem de tüketimi dü�ürür• Modelin bu sonucu çok ilginçtir: Solow’un büyüme

modelinde yüksek tasarruf oranlar� ekonomi aç�s�ndan daima yararl� de�ildir

• Gene say�sal örnekler yaparak Alt�n Kural�n i�leyi�ini görmek mümkündür


Alt�n Kurala geçi�• Tüketimin Alt�n Kural d�� bir dengeden Alt�n Kural

dengesine geçi� s�ras�nda davran�� nas�l olur?• Alt�n Kural dengesine k�yasla daha yüksek çal��an

ba��na sermaye ile ba�lan�rsa, tasarruftaki azalma derhal tüketimin artmas� ile sonuçlan�r

• Alt�n Kural dengesine k�yasla daha az çal��an ba��na sermaye ile ba�lan�rsa, tasarruf oran�ndaki art��tüketimde önce dü�ü� sonra art�� getirir

• �kicisi politik olarak zor bir tercihtir: gelecekteki tüketim art�� için bugün tüketimden fedakarl�k gerektirir

• Azgeli�mi� ülkeler için gelecekteki refah düzeyi bugün vazgeçilen tüketime ba�l�d�r


Yetersiz sermaye ile ba�lay�nca

Zaman

Üretim y

Tüketim c

Yat�r�m i

t0


Nüfus art��• Nüfusu de�i�mez tutan varsay�m� gev�eterek ülke

nüfusunun ve emek gücünün sabit oranla artmas�n�n etkilerine bakabiliriz

• Nüfusun y�ll�k art�� h�z�na n diyelim• �imdi artan nüfus için ek sermaye gerekmektedir

k = i – ( + n ) k• ( + n ) k bize ba�aba� yat�r�m düzeyini veriyor• Emek gücüne yeni kat�lanlar çal��an ba��na sermaye

sto�u k düzeyinde teçhiz etmek art� eski sermaye sto�unun amortisman� için gerekli yat�r�m miktar�na i�aret ediyor

• Steady-state ko�ulu �imdi �öyledir k = s f ( k ) – ( + n ) k


Teknolojik geli�me• Son olarak modele teknolojik geli�meyi ekliyoruz• Teknolojik geli�me, sermaye ve emek stoklar� veri

iken toplumun daha fazla mal ve hizmet üretebilmesi anlam�na gelir

• Buna “d��sal” (exogenous) teknolojik geli�me diyece�iz

• Sözcü�ü, daha fazla üretimin ne ölçüde daha verimli makinalardan yada daha vas�fl� emek gücünden yada daha etkin yönetimden kaynakland��n� kesin olarak saptaman�n zorlu�u anlam�na kullan�yoruz

• Geli�mi� ülkelerde, ki�i ba��na gelirin yükselmesinin neredeyse tümü teknolojik geli�me sonucu emek verimlili�inde sa�lanan art��lardan kaynaklan�r


Eme�in etkinli�i• D��sal teknolojik geli�meyi Solow modeline kolayca

dahil etmenin yolu eme�in verimlili�ini artt�ran bir faktör �eklinde ele almakt�r

• Üretim fonksiyonun �öyle yeniden yazal�mY = F ( K , L x E )

• L x E ifadesi efektif i�çi say�s�n� veriyor: toplam i�çi L ve her i�çinin etkinli�i E çarp�m�

• Eme�in etkinli�i E sabit g h�z� ile büyür• Eme�in verimlili�ini artt�ran bu teknolojik

geli�meye emek-zenginle�tiren (labour-augmenting) teknik geli�me de denir

• Emek gücü L nüfusla n h�z�nda büyürken, efektif i�çi say�s� �imdi n + g h�z�nda büyümektedir


Teknolojik geli�mede steady-state• Bütün de�i�kenler, y, k ve c efektif i�çi için yeniden

tan�mlanmal�d�r: (örnek: k = K / L + E )• Öte yandan teknolojik geli�me h�z� g de steady state

denklemine eklenecektir k = s f ( k ) – ( + n + g ) k

• Sermaye sto�undaki de�i�me üç katsay� toplam�na ba�l� olacakt�r ( + n + g )k

• K’nin sabit kalmas� için ekonomi k yat�r�m�amortismana, n k yat�r�m� yeni nüfusa ve g kyat�r�m� efektif i�çilere yapmak zorundad�r

• D��sal teknolojik geli�menin dahil edilmesi ekonominin uzun dönem steady-state dengesinde önemli bir de�i�ikli�e yol açmaz


Teknolojik geli�me ve nüfus art��

*k

Yat�r�m ve ba�aba�yat�r�m�

Efektif i�çi ba��na sermaye sto�u k

( )sf k

( )n g k � �Ba�aba�yat�r�m�

Yat�r�m


Teknolojik geli�menin etkileri• Steady-state durumunda efektif çal��an ba��na

sermaye ve üretim sabittir• Çal��an ba��na üretim ise teknolojik geli�me h�z� g

ile artmaktad�r• Toplam üretimin art�� nüfus art�� h�z� n art�

teknolojik geli�me h�z� g’nin toplam�na e�ittir• Solow modeline göre, ki�i ba��na gelirde sürekli ve

devaml� art�� ancak teknolojik geli�me ile mümkündür

• Alt�n Kural �imdi �öyle olurMPK = f (k*

gold ) = n + + g• Yada, amortisman oran� denklemin sa��na al�n�nca

MPK - = n + g


Steady-state büyüme h�zlar�

De�i�ken Sembol Steady-state büyüme h�z�

Efektif i�çi ba��nasermaye k= K / (E x L) 0

Efekfit i�çi ba��naüretim y = Y / (E x L) = f ( k ) 0

��çi ba��na üretim Y / L = y x E g

Toplam üretim Y = Y x ( E x L ) n+g


De�erlendirme• Solow modeli basit bir yap�ya sahip olmas�na

ra�men uzun dönemli büyüme olgusunu ayd�nlatan çok önemli ipuçlar� vermektedir

• Dü�ük gelirli ülkeler sermaye birikimi ile bir süreçok yüksek büyüme h�zlar� tutturabilir

• Bu süreçte tasarruf oran� hayatidir• Yüksek gelir düzeyine ula�t�ktan sonra fazla tasarruf

ekonomiye zarar verir• Gelecekteki tüketim bugün tüketimden fedakarl�k

yaparak elde edilir• Uzun dönemde ki�i ba��na gelir art�� ancak

teknolojik geli�me sonucu emek verimlili�ininyükselmesi ile mümkündür


�KT�SAT POL�T�KALARI

�kinci Kitap


G�R��Büyük Buhran ve sonras�

Birinci Bölüm


“Politika” sözcü�ü• Sözcükler ve kavramlar beraberce olu�ur: kavramsal

çerçeveyi sözcüklerden izleyebiliriz• �ngilizce “politics” ve “policy” iki ayr� kavramd�r• Türkçede ikisine de “politika” deniyor• �lki toplumu olu�turan insanlar�n farkl� ç�kar, inanç,

ki�ilik, vs. özelliklerini kamu yönetimine yans�t�r• Siyaset ve politik sözcükleri ile ifade edece�iz• �kincisi kamu otoritesinin uygulad�� somut tedbir ve

yapt�r�mlar kümesine tekabül eder• Politika sözcü�ünü bu anlamda kullanaca��z• Bu anlama politika siyasetin bir uzant�s�d�r• Makroiktisat do�all�kla siyaseti kapsar ama esas ilgi

oda�� iktisat politikalar�d�r


Ekonomi ve siyaset• Ekonominin tan�m�nda daima ve her yerde siyaset

yer almak zorundad�r• Piyasa ekonomisinin üstüne in�a edildi�i “özel

mülkiyet” ve “piyasa” kurumlar�n� kamu otoritesi yani siyaset olu�turur

• Siyasi ve ekonomik rejimi ne olursa olsun, her toplum ekonomik kararlar�n küçümsenmeyecek bir bölümünü siyaset arac�l�� ile al�r

• Demokrasilerde nihai karar organ� seçmendir• Seçmen siyasi partilerin önerdikleri farkl� iktisat

politikalar� aras�nda tercih yapar• Hükümet seçmenden ald�� yetkiye istinaden iktisat

politikalar�n� tasarlar ve uygular


Ekonomi ve devlet• Piyasa ekonomisi ve onu aç�klayan iktisat teorisi ilk

kez 18.inci yüzy�l sonlar�nda �ngiltere’de görüldü• O günden bu yana ekonomi ile ilgili tüm tart��malar

kamu otoritesinin (devletin) ekonomideki yerine ve oynamas� gereken role odaklanm��t�r

• Siyaseti temsil eden devletin ekonomik faaliyetlerle ilgisi nas�l olmal�d�r?

• Örne�in özel mülkiyetin ve piyasalar�n etkin i�leyi�ini temin edecek temel kamu i�levleri (yarg�, asayi�, korunma) d��nda ekonomiye müdahale etmesi gerekli midir? Yararl� m�d�r?

• Hangi ko�ullarda gerekli ve yararl� olabilir?• Bunlar iktisad�n önemli siyasi sorunlar�d�r


Laisser aller, laisser faire• Piyasa ekonomisi ekonomik faaliyetlerin devlet

denetiminden ç�kart�lmas� ile tesis edildi• Özel mülkiyet ve piyasan�n tan�m�nda devletten izin

almadan gerçekle�tirilen faaliyetler yatar• Piyasa ekonomisinin özgün ideolojisi liberalizmdir• 19.uncu yüzy�l ba��ndan itibaren liberaller devletin

temel fonksiyonlar�na çekilmesini savundular• Kamu otoritesinin ekonomik faaliyetlere ve

piyasan�n kendi iç i�leyi�ine müdahale etmemesi talebi “b�rak�n�z geçsinler, b�rak�n�z yaps�nlar”�eklinde sloganla�t�r�ld�

• Bir ekonomik olay kar��s�nda devletin müdahale etmeyi reddetmesi de bir iktisat politikas�d�r


Liberalizm ve iktisat teorisi• �ktisat teorisinin olu�um döneminde iktisat politikas�

ç�karsamalar� son derece ilginçtir• �ktisat teorisi piyasa sisteminin kendi içinde etkin

i�ledi�ini kan�tlar• K�t toplumsal kaynaklar�n alternatif kullan�m

alanlar�na tahsisi en iyi devletin kar��mad�� bir piyasa mekanizmas� arac�l�� ile gerçekle�ir

• Devletin müdahalesi ise kaynak da��l�m�nda etkinli�i bozarak topluma ek yükler getirir

• Bu durumda devletin piyasa güçlerinin çal��mas�n�beklemekten ba�ka yapabilece�i bir �ey yoktur

• Velhas�l uzun analizler daima ayn� sonuca ula��r: sak�n devlet ekonomiye müdahale etmesin!


Piyasan�n reddi• Özel mülkiyet/piyasa ikili-sinin iktisat teorisi

taraf�ndan aç�klanan toplumsal yarar�n� sorgulayan ideolojiler liberalizmin kar��s�nda yer al�r

• Marksizm ve sosyalizm ikiliyi tümü ile reddeder• Kamu mülkiyeti/planlama ikilisi ile z�t bir toplumsal

örgütlenme modeli önerir• Korporatizm ve fa�izm ikilinin fiilen içini bo�alt�r• Ekonomik faaliyetleri toplumun mü�terek ç�karlar�n�

temsil eden devletin denetimine al�r• Bu ideolojiler 20.inci yüzy�lda farkl� geli�mi�lik

düzeyinde pek çok ülkede hayata geçirildi• Ama piyasa ekonomisi kar��s�nda tutunamad�lar• Tarih sahnesinden çekildiler


Piyasan�n terbiyesi• Anglo-sakson ülkelerde piyasay� tümü ile reddeden

sol ve sa� ideolojiler taraftar bulmad�• Ama piyasa mekanizmas�n�n teorinin öngördü�ü gibi

her ko�ulda mükemmel i�lemedi�i yani baz� hallerde aksad�� (market failure) ele�tirileri geli�ti

• Bunlar özel mülkiyet/piyasa ikilisini bir toplumsal örgütlenme biçimi olarak benimsiyorlar

• O aç�dan marksist/sosyalist ve korporatist/fa�ist ideolojilerden ayr��yorlar

• Ayn� anda piyasa düzeninin aksakl�klar�n�n devlet müdahalesi yolu ile giderilmesini savunuyorlar

• Piyasan�n terbiye edilmesini istiyorlar• Dolay�s� ile safkan liberalizme ters dü�üyorlar


Piyasan�n istikrar�• Bir piyasa ekonomisinin bütünü aç�s�ndan derhal

görülen aksakl�k, ekonomik faaliyetlerde zaman içinde büyük dalgalanmalar�n olu�mas�d�r

• Daha 19.uncu yüzy�lda bile �ngiltere’de çal��an kesimlerin bazen kolay i� bulduklar�, bazen ise büyük ço�unlu�unun i�siz kald�� gözleniyordu

• �u soru kaç�n�lmazd�: acaba ekonominin tümündepiyasa sistemi aksamakta m�d�r?

• Ba�ka türlü soral�m: bir piyasa ekonomisi kendi haline b�rak�ld�� takdirde istikrarl� davran�r m�?

• E�er istikrars�zl�k yani ekonomik dalgalanmalar piyasan�n aksamas�ndan kaynaklan�yorsa, devletin bunlara müdahalesi de me�ruiyet kazanacakt�r


�ktisat teorisi ve tarih• Toplumla ilgili hipotez ve teoriler somut tarihi olay

ve süreçlerin içinde olu�ur ve geli�ir• �ktisatç�, içinde ya�ad�� toplumun güncel sorun ve

açmazlar�na e�ilir• Bunlar� elindeki teorik aletlerin aç�klama ve

öngörüleri ile kar��la�t�r�r• Onlar�n i�e yaramamas� halinde yeni hipotez ve

teoriler aray��na giri�ir• �ktisat teorisinin tarihi, o teorinin içinde üretildi�i

ekonominin tarihi ile birebir kesi�ir• Makroiktisat�n ortaya ç�k�� ve geli�mesi esas

itibariyle 1930’larda bütün dünyada ya�anan büyük ekonomik bunal�m�n sonucudur


Büyük Buhran• Piyasa ekonomisi iki as�rl�k tarihinin en büyük

krizini 1930’larda ya�ad�• 1929 y�l�nda New York borsas�nda ani ve büyük bir

dü�ü� oldu• Bu olay borsadaki yapay balonun (bubble) patlamas�

olarak tefsir edildi• Ancak k�sa sürede dünya ekonomisini etkisi alt�na

alan büyük bir talep yetersizli�ine dönü�tü• Ba�ta ABD, sanayi ülkelerinde milli gelir, d�� ticaret

ve fiyatlar�n h�zla gerilerken i�sizlik h�zla rekor düzeylere t�rmand�

• Banka iflaslar� krizi derinle�tirdi• Büyük Buhran dünya sava��na kadar sürdü


1930’larda ABD ekonomisi

Y�llar

��sizlikOran�(%)

Reel GSMH Endeksi(1929 = 100)

Y�ll�kBüyüme(%)

Para Arz�Endeksi(1929 = 100)

Para Arz�De�i�im(%)

FiyatEndeksi(1929=100)

Enflasyon(%)

1929 3,2 100 - 100 - 100 -

1930 8,9 90 -9,9 97 -3,0 97 -2,6

1931 16,3 83 -7,6 91 -6,6 89 -10,1

1932 24,1 71 -14,9 79 -12,4 79 -9,3

1933 25,2 69 -1,9 75 -5,7 78 -2,2

1934 22.0 76 9,0 82 10,1 83 7,4

1935 20,3 83 9,9 97 18,3 84 0,9

1936 17.0 95 14,0 111 14,3 84 0,2

1937 14,3 100 5,2 116 4,4 88 4,2

1938 19,1 95 -5,1 115 -1,3 87 -1,3

1939 17,2 103 8,6 129 12,1 85 -1,61940 14,6 112 8,5 149 16,1 87 1,6


Türkiye ve Büyük Buhran• Büyük Buhran�n Türkiye ekonomisine etkileri di�er

sanayi ülkeleri kadar tahripkar olmad�• 1930’larda ekonomiye tar�m hakimdi• Tar�m kesiminde piyasadan çok kendi ihtiyaçlar�

için üretim (subsistence agriculture) yayg�nd�• �hracata yönelik üretim yapan bölgeler zarar gördü

ama tar�msal üretimde art�� sürdü• Gene de ekonomide büyük bir deflasyon ya�and�:

1930’lar�n ilk yar�s�nda fiyat düzeyi yar� yar�ya geriledi

• Bu y�llarda hükümetin bir kaç kere memur maa�lar�nda nominal indirime gitmek zorunda kald��n� hat�rlatal�m


1930’larda Türkiye

Y�llar

Y�ll�k büyüme (%)

GSMH Endeksi

Enflasyon (%)

Fiyat düzeyi

1929 21,6 100 2,2 100

1930 2,2 102 -24,2 76

1931 8,9 111 -13,9 65

1932 -10,7 99 -14,5 56

1933 16,0 115 -11,3 49

1934 6,0 122 2,1 51

1935 -3,0 119 10,4 56

1936 23,2 146 11,3 62

1937 1,5 148 3,4 64

1938 9,5 162 -4,9 61

1939 6,9 174 1,7 62

1940 -4,9 165 25,4 78


Teori ve pratik• 1930’lar�n ba��nda geçerli iktisat teorisine göre

Büyük Buhran teorik olarak mümkün de�ildi• ��sizlik halinde reel ücretlerin dü�mesi ve ekonomi-

nin tam istihdama geri dönmesi gerekiyordu• Devletin tek yapabilece�i sendikalarla mücadele

ederek ücretlerin piyasada dü�mesini sa�lamakt�r• Ortal�kta dola�an kamu harcamalar�n� artt�rarak

ekonomiye talep zerketme teklifi yanl��t� çünkübütçe aç�� özel yat�r�mlar� kovard� (crowding out)

• Bir teorinin önerileri ile ya�anan somut gerçek aras�nda böylesine büyük bir uçurum olu�ursa, genel kural o teorinin terkedilmesi ve yerine bir ba�kas�n�n gelmesidir


John Maynard Keynes• 1936 y�l�nda Cambridge’li iktisatç� John Maynard

Keynes’in �stihdam, Faiz ve Paran�n Genel Teorisiadl� kitab�n� yay�nlad�

• Ana temas�, bir piyasa ekonomisinin eksik istihdam düzeyinde istikrarl� bir dengeye gelebilece�i idi

• Yeni teorinin fark�, piyasan�n aksad��n� ba�tan kabul etmesi ve nedenleri ara�t�rmas� idi

• Ekonomi bir kere yüksek i�sizlik düzeyinde dengeye geldi�inde, salt piyasan�n kendi iç mekanizmalar� ile buradan kurtulma olana��n� da kayberdiyordu

• Bu durumda mutlaka kamu otoritesinin (devletin) ekonomiye aktif müdahalesi gerekiyordu

• ��sizlikle ancak devlet mücadele edebilirdi


Makroiktisad�n do�u�u• �ktisat teorisinin mikro ve makro ad� alt�nda ikiye

ayr��mas�n� Büyük Buhran ve Keynes’e borçluyuz• Büyük Buhran varolan ama bunal�m� aç�klayamayan

teorileri ele�tiren fikirleri cazip k�ld�• Keynes kamu müdahalesinin i�sizlik ve bunal�mla

mücadelede yararl� olabilece�ini gösterdi• Aniden bütçe dengesi, para arz�, faiz, istihdam, vs.

bugün makro büyüklük ad�n� verdi�imiz temel de�i�kenlerde uzmanla�an yeni bir teori olu�tu

• Devletin i�sizli�e ve bunal�ma nas�l müdahale edebilece�inin ayr�nt�lar� ilgi oda�� oldu

• Do�all�kla, devletin ekonomideki rolü makroiktisat tart��malar�n�n merkezine yerle�ti


Büyük bölünme• Tüm iktisat politikas� kavgalar�n�n temeli piyasa

ekonomisinin içsel istikrar�na bak�� aç�s�d�r• Geri planda siyasi felsefeler yatar• Sol (ABD’de liberal) iktisatç�lar piyasa ekonomisi-

nin özünde istikrars�z oldu�unu ve kendi haline b�rak�ld�� takdirde üretimde büyük dalgalanmalar ya�anaca��n� önerirler

• Sa� (ABD’de muhafazakar) iktisatç�lar piyasa ekonomisinin do�as� gere�i istikrarl� oldu�unu, üretimde ya�anan dalgalanmalar�n ise kamu politikalar� hatalar�ndan kaynakland��n� savunurlar

• Tüm teorik ve iktisat politikas� kutupla�malar� bu iki temel tavr�n uzant�lar�d�r


KONJONKTÜR POL�T�KALARI�ktisat politikalar� ve ekonomik istikrar

�kinci Bölüm


Konjonktür• Konjonktür (business cycle), ekonomik faaliyetlerde

görülen dönemsel dalgalanman�n ad�d�r• “Boom” döneminde ekonomi hareketlidir: talep,

tüketim ve yat�r�mlar yüksek, i�sizlik oran� dü�üktür• Sonra talep dura�anla��r ve i�sizlik artmaya ba�lar:

ekonomi “resesyon” dönemine girer• Bazen resesyon iyice derinle�ir ve “depresyona”

(Buhran) dönü�ür• Çevrim bir süre sonra ekonominin tekrar canlanmas�

yani yeni bir “boom” dönemimin ba�lamas� ile biter• Tam bir çevrimin süresi, boom ve resesyon

dönemlerinin süreleri ve yo�unlu�u çevrimden çevrime büyük farkl�l�klar gösterir


Konjonktür ve devlet• Devletin konjonktürel dalgalanmalar� yumu�atmak

yani ekonomiyi daha istikrarl� hale getirmek için yapaca�� maliye ve para politikas� müdahalelerine konjonktür politikalar� ad� verilir

• Dikkat edilirse, devletin ekonomik dalgalanmaya müdahale etmemesi de bir konjonktür politikas�d�r

• Konjonktür politikalar� iktisatç�lar� ikiye böler• Bir kesim devletin konjonktüre aktif �ekilde

müdahale etmesini savunur (aktif politika)• Di�er kesim devletin konjonktürü pasif �ekilde

izlemesini önerir (pasif politika)• Siyasi felsefedeki ayr��ma makroiktisada konjonktür

politikas�nda aktif ve pasif tav�r �eklinde yans�r


Türkiye ile ilgisi• Ele alaca��m�z konular Türkiye’de iktisat politikas�

tart��malar�ndan çok uzakt�r• Temel nedeni enflasyondur• Konjonktür politikalar� enflasyonun tek hanede

kald�� ülkeler için dü�ünülmü�tür• 1990’l� y�llarda ortalama y�ll�k enflasyon Türkiye’de

% 80, AB’de ise % 3 olmu�tur• Yüksek enflasyon zaten ekonomik istikrars�zl�k yani

gelirde büyük dalgalanmalar ve mali krizler demektir (1994, 1999 ve 2001 krizleri)

• Türkiye’de popülizm, özelle�tirme, büyük bütçe aç�klar�, kamu borcunun sürdürülebilirli�i, etkili denetim, vs. gibi konular öne geçmektedir


Neden aktif politika?• Çarpan, LM-IS, AD-AS gibi Keynesyen varsay�mlar

üstüne in�a edilen makroiktisat modelleri aktif konjonktür politikas�n� içerirler

• Modeller iç yada d�� oklar�n (talep yada arz) nas�l resesyona, i�sizli�e ve enflasyona yol açt��n� aç�klar

• Ayn� anda maliye ve para politikas� arac�l�� ile bu �oklar�n üretime, i�sizli�e, fiyatlara, vs. olumsuz etkilerinin telafi edilebilece�ini gösterir

• Elde mevcut politika araçlar�n� ekonomik istikrar�temin edecek �ekilde kullanmamak topluma gereksiz bir maliyet yükleyecektir

• Dolay�s� ile devlet aktif �ekilde konjonktürü denetim alt�na almaya çal��mal�d�r


Keynes ve maliye politikas�• Keynes için Büyük Buhran’la mücadelenin yolu

bütçe aç�klar�ndan (maliye politikas�ndan) geçiyordu• Vergiler sabit iken kamu harcamalar�ndaki art��

çarpan katsay�s� ile talebi ve üretimi canland�r�r• Hatta milli gelirle birlikte vergi gelirleri de

yükselece�inden bütçe aç�� küçülebilir• Keynes için kamu harcamas�n�n yarar� bile gereksiz-

dir: devletin birilerine kuyu açt�r�p ba�kalar�na doldurtmas� ekonomiye refah getirecektir

• Piramitlerin in�as�n� bu perspektiften, i�sizli�i çözmeye yönelik maliye politikas� olarak nitelemi�ti

• Büyük Buhran’�n özel ko�ullar�n�n da etkisi ile Keynes para politikas�n� genelde ihmal etmi�tir


Keynesyen politikalar• Sava� sonras�ndan 1970’lere kadar geçen dönemde

Keynesyen iktisatç�lar ABD’de makro politikalar�n tasar�m ve uygulanmas�nda etkin oldular

• Temel politika arac� maliye politikas� oldu• Ekonominin yava�lad�� dönemlerde bütçe aç��n�

büyütmek pahas�na maliye politikas� gev�etildi• Genelde bunun gelir da��l�m�n� düzeltmeye yönelik

kamu transfer ve yat�r�m harcamalar�n�n artt�r�lmas�yolu ile gerçekle�mesi tercih ediliyordu

• Ayn� bütçe aç��n� vergi indirimi ile sa�lamak mümkün olsa bile, vergi indirimlerinden daha çok yüksek gelirlilerin yararlanaca�� dü�üncesi ile buna s�cak bak�lm�yordu


Denk bütçe çarpan�• Keynesyen iktisatç�lar�n genelde kamu müdahalesin-

den ve büyük devletten yana olduklar� aç�kt�r• Bu yakla��m� en iyi gösteren tart��malardan biri

1960’l� y�llarda popüler olan denk bütçe çarpan�d�r• Hükümetin harcama kadar vergi art�� yapt��n�, yani

harcamalar�n� bütçe aç�� vermeden fakat devleti büyüterek gerçekle�tirdi�ini kabul edelim

• Devletin tasarruf e�ilimi s�f�rd�r• Normal ko�ullarda vergi mükellefinin tasarruf

e�ilimini pozitif kabul edebiliriz• Ek verginin devlet taraf�ndan harcanmas� fiilen

toplam harcamay� att�racak, yani i�sizli�in dü�ürülmesine katk�da bulunacakt�r


Keynesyen para politikas�• Keynesyen iktisatç�lar için para politikas� maliye

politikas�na tabi olmal� idi• Sava� sonras�ndan 1970’lere kadar geçen dönemde

ABD’de enflasyonun ve nominal/reel faizlerin çok dü�ük seyretti�ini hat�rlayal�m

• Para otoritesinin görevi konjonktüre göre uygulanan maliye politikas�n�n etkin i�leyi�ini desteklemektir

• Demek ki, bir resesyon/i�sizlik ihtimali kar��s�nda geni�leyici maliye politikas�na geçilince Merkez Bankas� da toplam talepte arzulanan art��a izin verecek �ekilde para politikas�n� gev�etmelidir

• Keynesyenler para politikas� için bunun d��nda bir i�lev öngörmüyorlard�


Neden pasif politika?• Makroiktisat modellerinin net ç�karsamalar�na

ra�men kim konjonktür politikas�na kar�� ç�kabilirdi?• Büyük bölünmeyi hat�rlay�n: devletin piyasaya her

tür müdahalesinden tedirgin olanlar, siyasi felsefeleri gere�i konjonktür politikalar�ndan rahats�z olacaklard�r

• Pasif politika yanl�lar�, devletin ekonomiye aktif �ekilde müdahale ederek ekonomik istikrar�artt�rmakta ba�ar�l� olamayaca��n� savunur

• Pratik argümanlarla yola ç�kta da, ele�tiriler tan�m icab� aktif politikan�n temeli modelleri de kapsar

• Politika tart��mas� bizi kendili�inden alternatif makroekonomik modellere götürecektir


Reel zaman ve “lags”• Modeller teorik (statik) bir zaman boyutunda çal��r• Gerçek hayatta ise her olay reel zamanda gerçekle�ir• Reel zamanda olaylar�n olu� süresi önemlidir• �ktisat politikas�n�n etkilerinin ekonomide hissedil-

mesi de mutlaka bir süre gerektirecektir• Politikan�n tasarlanmas�, uygulanmas� ve etkisini

göstermesi aras�ndaki zaman fark�na “lags”(gecikme) denir

• Aktif konjonktür politikas�n� ele�tirenler, söz konusu gecikmelerin politikan�n amac�na ula�mas�n�engelleyece�ini önerirler

• Tasar�mda, uygulamada ve etkideki gecikmeler politika araçlar�na göre farkl� olabilecektir


Tasar�m ve uygulamada gecikme• �çsel/d��sal bir arz/talep �okuna muhatap bir

ekonomide iktisat politikas�n�n seyrini izleyelim• Fiilen �okun ortaya ç�kmas� ile ona kar�� politika

tepkisinin olu�turulmas� aras�nda zaman geçecektir• Buna iktisat politikas�n�n tasar�m ve uygulanmas�n-

daki gecikme (inside lag) diyebiliriz• Maliye politikas�nda bu süre uzundur: genelde alt�

ay-bir y�la kadar ç�kabilir• Ek bütçenin haz�rlanmas�, mecliste müzakeresi ve

kabulü zaman alan zor bir süreçtir• Para politikas�n� an�nda tasarlamak ve uygulamak

mümkündür: tasar�m ve uygulama gecikmesiz denebilecek kadar k�sa sürede gerçekle�ebilir


Ekonomiye etkide gecikme• Politika de�i�ikli�inin, ekonomik aktörlerin karar-

lar�nda de�i�ikli�e yol açarak ekonomiyi etkilemesi de zaman alacakt�r

• Bir politikan�n amaçlad�� etkilerin gerçekle�mesine kadar geçen süreye ekonomiye etkide gecikmeler (outside lags) denir

• Maliye politikas� için gecikme k�sa sürelidir• Örne�in bir harcama art�� (yada vergi indirimi)

an�nda talebe yans�yacakt�r• Para politikas� için gecikme süresi uzundur• Örne�in para arz�ndaki art�� kendili�inden talep

yaratmaz; faiz dü�ü�ü sonucu ekonomik aktörlerin harcama kararlar�n� de�i�tirmeleri ise aylar alabilir


Yap�sal faktörler• Yeniden da��l�m politikalar� sonucu devletin

ekonomik anlamda büyümesi maliye politikas�n�n yap�s�n� da de�i�tirmi�tir

• Kamu maliyesinde konjonktüre kar�� kendili�inden devreye giren mekanizmalar tesis edilmi�tir

• Vergi gelirleri tan�m icab� konjonktüre ba��ml�d�r• ��sizlik sigortas� ise kamu harcamalar�n� konjonktüre

ba�lam��t�r (resesyonda artar; boom’da dü�er)• Bütçe resesyonda aç�k (gev�ek MP) boom’da ise

fazla (s�k� MP) verir • Bunlara otomatik istikrar mekanizmalar� diyebiliriz

(inside lag yoktur)• Dolay�s� ile aktif maliye politikas�na ihtiyaç kalmaz


Te�his hatalar�• Konjonktür politikalar�n�n ba�ar�s� için mutlaka

ekonominin bugünün do�ru te�his ve yak�n gelece�inin do�ru tahmin edilmesi gerekir

• Te�his ve tahminde hata yap�lmas�, onlar� temel alarak tasarlanan ve uygulanan politikalar�n ekonomiye istikrar yerine istikrars�zl�k getirmesi ihtimalini yükseltir

• Örne�in ekonomide talep canl� iken geçici bir duraklamaya yanl��l�kla resesyon te�hisi konur ise, politikalar�n gev�etilmesi enflasyonu h�zland�r�r

• Yada ekonomi yava�larken geçici bir fiyat hareketine enflasyon te�hisi konur ise, politikalar�n s�k�lmas� resesyonu derinle�tirir


Tahminler hep yan�l�r• Yüzmilyonlarca karar biriminden olu�an bir

ekonominin gelecekteki davran��lar�n� önceden hatas�z saptayabilmek olanaks�zd�r

• Bütün tersine iddialara ra�men, tahmin yapanlar ideoloji yada ç�karlar� itibariyle konjonktür kar��s�nda tarafs�z ve ba��ms�z olamazlar

• En karma��k matematik/istatistik/ekonometrik modeller ekonominin hayati dönü� noktalar�n�saptamakta yetersiz kal�r

• Öncü göstergeler (leading indicators) konjonktürüher zaman yakalayamaz

• Bir tahmincinin sistematik �ekilde konjonktürü do�ru öngörmesi olsa olsa �ans eseridir


Tahmin hatalar�


Beklentilerin önemi• Makroiktisat teorisi geli�tikçe, ekonomiyi olu�turan

birimlerin gelecekle ilgili beklentilerinin ekonominin davran��nda çok önemli bir unsur oldu�u anla��ld�

• Ekonomik aktörler daima bilinmeyen bir gelecekhakk�nda karar almak zorundad�r

• Kararlar� gelecek hakk�ndaki beklentilerini yans�t�r• Tüketicinin harcama, firmalar� yat�r�m ve maliyet

kararlar� ekonominin seyri hakk�ndaki bekleyi�lerine çok yak�ndan ba�l�d�r

• Özellikle faiz, enflasyon ve döviz kuru beklentileri mali piyasalar�n davran��n� çok etkiler

• Konjonktür politikas� tasar�m ve uygulamas�beklentileri hesaba katmak zorundad�r


Rasyonel beklentiler• Teorinin beklentilere yakla��m�nda bir sorun vard�r• Beklentileri modele katabilmek için ekonomik

birimlerin davran�� hakk�nda varsay�mlar gerekir• Örne�in ekonomik birimlerin beklentilerini rasyonel

olmayan bir çerçevede olu�turduklar�n� kabul edelim• Bu takdirde bir konjonktür politikas� kar��s�nda nas�l

davranacaklar�n� öngörmek olanaks�z hale gelir• O nedenle iktisat teorisinin her a�amas�nda

kullan�lan rasyonellik postülas�n�n beklentilere de uygulanmas� zorunludur

• Amerikal� iktisatç� Robert Lucas makroiktisatta “rasyonel beklentiler” okulunu kurarak Nobel iktisat ödülünü kazand�


Lucas’�n ele�tirisi• Konjonktür politikas�ndaki her de�i�me tan�m icab�

ekonomik birimlerin gelecekle ilgili beklentilerinde de�i�ime yol açar

• Beklentilerin de�i�mesi konjonktür politikas�n�n etkinli�ini dü�ürebilir yada artt�rabilir

• E�er konjonktür politikas� tasar�m�nda beklentilere etkisi hesaba kat�lmazsa politika arzulanan neticeyeula�am�yacakt�r

• Örne�in geni�leyici maliye politikas� kar��s�nda rasyonel ekonomik aktörler enflasyonda yükselmebekleceklerdir

• Bu ise reel talepte arzulanan art�� engeller• Bu olaya k�saca “Lucas’in ele�tirisi” denir


Fiilen ne oldu?• Sava� sonras� uygulanan konjonktür politikalar�

ekonominin istikrar�n� artt�rd� m�?• �ktisatta ampirik veriler genellikle teorilerin kabulü

ve reddi için yetersiz kal�r• Aktif politikay� savunanlar devlet müdahalesinin

ekonomik dalgalanmalar� yumu�att��n� iddia eder• Aktif politikay� ele�tirenlerin bir bölümü bunu büyük

devlette maliye politikas�n�n kendili�inden konjonk-türü dengelemesine (automatic stabilisers) ba�lar

• Son elli y�lda ekonomiye nisbi istikrar gelmedi�ini, sadece istatistiki verilerin daha iyi toplanmas�n�n yaratt�� bir optik yan�lg� oldu�unu ampirik olarak destekleyerek iddia edenler bile vard�r


Keynesyenler ve enflasyon• ABD’de aktif maliye politikas�na dayanan Keynes-

yen yakla��m 1970’lerin sonunda s�k��t�• Geri planda enflasyonun yükselmesi yat�yordu• 1970’lerin ba��nda Vietnam sava�� ve refah devletini

kurma çabalar� kamu maliyesini zorlam��t�• 1970’lerin ikinci yar�s�da petrol fiyatlar�nda ya�anan

büyük art�� maliyet enflasyonunu h�zland�rd�• Keynesyenler enflasyon-i�sizlik ikileminde a��rl��

i�sizli�e veriyor, enflasyonu ikinci plana at�yorlard�• Konjonktür politikas�ndan gelen talep �oku petrol

fiyatlar�ndaki art��tan gelen arz �oku ile birle�ince, ABD ekonomisi stagflasyonla kar�� kar��ya kald�

• Enflasyon-kar��t� teori ve politikalara ilgi artt�


ABD: 1990’larda istikrar• �ktisatç�lar�n büyük bölümü 1990’l� y�llarda

Amerikan ekonomisinin geçmi�e k�yasla daha istikrarl� oldu�unu kabul eder

• Ekonomik istikrar� ölçmenin bir yolu farkl� dönemler için temel de�i�kenlerin ortalamalar�n� ve standart sapmalar�n� kar��la�t�rmakt�r

• Temel de�i�kenden kasdedilen büyüme h�z�, enflasyon ve i�sizliktir

• 1990’larda güçlü büyümeye ra�men ortalama enflasyon ve i�sizlik dü�ük kald�

• Her üç de�i�kenin standart sapmas� 1990’larda daha az dalgalanmaya i�aret etmektedir

• Yani daha küçüktür


ABD: 1990’larda istikrarHepsi % 1950'ler 1960'lar 1970'ler 1980'ler 1990'lar

Reel GSMH büyümesi

Ortalama 4.18 4.43 3.28 3.02 3.03

Standart sapma 3.89 2.13 2.80 2.68 1.56

ENFLASYON

Ortalama 2.07 2.33 7.09 5.66 3.00

Standart sapma 2.44 1.48 2.72 3.53 1.12

��S�ZL�K

Ortalama 4.51 4.78 6.22 7.27 5.76

Standart sapma 1.29 1.07 1.16 1.48 1.05


MONETAR�ZM�N YÜKSEL��Enflasyon ve para politikas�

Üçüncü Bölüm


�nançlar ve ç�karlar• Devletin konjonktüre müdahalesi kar��s�ndaki tavr�n

siyaset felsefesi boyutunu daha önce belirttik• Piyasaya �üphe ile bakanlar�n müdahaleyi destek-

ledi�ini, devlete �üphe ile bakanlar�n ise müdahaleye kar�� ç�kt��n� söyledik

• �ktisatç�lar aras�ndaki bölünme sadece piyasa ekonomisinin içsel istikrar� hakk�ndaki görü�lerden mi kaynaklan�r?

• Ekonomi inançlar kadar ç�karlar�n alan�d�r• Devletin piyasaya her müdahalesi baz� toplumsal

kesimlerin ç�kar�na di�erlerinin zarar�na olacakt�r• �ktisat politikas�na yakla��mlar�n toplumdaki çeli�en

ekonomik ç�karlardan etkilenmesi kaç�n�lmazd�r


��sizlik ve enflasyon• Siyasi partilerin enflasyon-i�sizlik ikilemi kar��s�n-

daki tercihleri ile seçmen tabanlar� aras�nda birebir ili�ki bulabiliriz

• Çal��an kesimlerin deste�ini alan sol partiler i�sizli�i daima enflasyondan daha büyük bir ekonomik, toplumsal ve siyasi sorun kabul edecektir

• ��aleminin deste�ini alan sa� partiler enflasyonu daima i�sizlikten daha büyük bir ekonomik, toplumsal ve siyasi sorun kabul edecektir

• Keynesyen iktisatç�lar�n genellikle sol partiler, kar��tlar�n�n ise sa� partiler nezdinde popüler olmalar�n� bu perspektiften de görebiliriz

• Tart��ma para politikas�nda yo�unla�acakt�r


�ktisat politikas�nda yöntem• Konjonktür politikas�ndaki aktif/pasif kutupla�ma-

s�na simetrik bir bölünme, iktisat politikas�n�n yöntemi ve araçlar� üstünde ya�and�

• Konjonktür politikas�n� uygulayan kamu otoritesinin sahip olaca�� serbest manevra alan�n�n kapsam� ve geni�li�i konusunda z�t tav�rlar olu�tu

• Sorunu iki soru arac�l�� ile aç�klayabiliriz• Konjonktür politikalar�n�n hedeflerini ve enstrüman-

lar�n� kim ve nas�l seçecektir?• Hedef ve enstrümanlar�n kamu otoritesi taraf�ndan

ekonomik aktörlere önceden aç�klanmas� gerekir mi?• Bu iki soruya verilen cevaplar sava� sonras� makro

ekonominin di�er polemi�ini tan�mlar


Esneklik mi? Kural m�?• Tart��man�n oda�� para politikas�n�n tasar�m ve

uygulanma yöntemi ve enstrümanlar�d�r• Aktif konjonktür politikas�ndan yana olanlar para

politikas�n�n ekonominin ihtiyaçlar�na göre Merkez Bankas� taraf�ndan esnek �ekilde belirlenmesi ister (discretionary policy)

• Pasif konjonktür politikas�ndan yana olanlar Merkez Bankas�n�n uygulayaca�� para politikas�n�n önceden aç�klanan ve bilinen kurallara ba�lanmas�n� önerirler (rules-based policy)

• Para politikas�n� kurala ba�lama çabas� kanuni para ortam�nda enflasyonu denetim alt�na alacak parasal çapa aray��n�n bir uzant�s�d�r


Siyasete güvensizlik• Ayr��ma piyasa ve devlet müdahalesi kar��s�ndaki z�t

siyaset felsefesi tav�rlar�n�n bir ba�ta tezahürüdür• Piyasa yanl�lar� kamu otoritesinin yetkilerini

mümkün oldu�u kadar k�s�tlamaya çal��rlar• Çünkü ilke olarak siyasi kadrolar�n bu yetkileri

kötüye kullanacaklar�na inan�rlar• Hükümetler kendilerine verilen s�n�rs�z para basma

yetkisini siyasi amaçlar� için suistimal edeceklerdir• Böylece piyasa ekonomisinin istikrarl� i�leyi�i

hükümetlerin seçim kazanmaya yönelik siyasi hesaplar� ile bozulacakt�r (political business cycle)

• Dolay�s� hükümetin s�n�rs�z para basma yetkisini k�s�tlayan para politikas� kurallar� tesis edilmelidir


Milton Friedman• Bir parasal kural yolu ile ekonomiye parasal çapa

getirme önerisi ilk Chicago’lu Nobel ödüllü iktisatç�Milton Friedman’dan gelmi�tir

• Friedman’�n modern makroiktisad�n olu�mas�nda Keynes kadar etkili oldu�unu söylenebilir

• Friedman’la birlikte Keynesyenler taraf�ndan ihmal edilen hatta küçümsenen para politikalar� iktisat politikas� tart��malar�nda öne ç�km��t�r

• Ana tezi, para miktar� ile enflasyon aras�ndaki ili�kinin bir politika arac� haline dönü�ebilece�idir

• Friedman ve kurucusu/mensubu oldu�u Chicago okulu genelde piyasan�n üstünlü�ünü savunur ve ekonomiye kamu müdahalesini ele�tirir


Monetarizm • Kurala ba�l� pasif konjonktür politikalar� savunan

iktisat okuluna “monetarizm” denmektedir• �lk monetarist kural� Friedman vazetmi�tir• Para arz� art�� h�z� önceden saptanarak aç�klanmal�

ve konjonktürden ba��ms�z olarak sabit kalmal�d�r• Kural kendili�inden ekonominin h�zland��

dönemlerde para politikas�n�n k�s�lmas�, yava�lad��dönemlerde ise gev�emesi anlam�na gelmektedir

• Örne�in y�ll�k sabit para arz� art�� h�z� % 3 olarak saptan�rsa, % 2’lik uzun dönem büyüme h�z�na sahip bir ekonomide enflasyon % 1’le s�n�rl� kalacakt�r

• Friedman bu basit kural�n ekonomik dalgalanmalar�asgariye indirece�i kan�s�ndad�r


Miktar teorisinin sorunlar�• Teorik gücüne kar��l�k miktar teorisinin özellikle

k�sa dönemde ciddi pratik sorunlar� vard�r• Uygulamada para arz�n�n hangi likit varl�klar�

kapsamas� gerekti�i o kadar net de�ildir• Ampirik gözlemler tüm para arz� tan�mlar� için para-

n�n dola��m h�z�n�n k�sa ve uzun dönem volatilite-sinin yüksek oldu�unu göstermi�tir

• Friedman bunun üzerine para politikas�n�n para arz�yerine nominal GSMH’n�n art�� h�z�n� sabit tutacak �ekilde yürütülmesini önerdi

• Ayn� say�sal örnekte, uzun dönem reel büyüme h�z�% 2 iken nominal GSMH % 3 artarsa enflasyon % 1’de kalacakt�r


Para kural�n�n anlam�• Monetarizmin ve para kurallar�n�n cazibesi teorik ve

teknik gücünden kaynaklanmaz• ��in teknik boyutu ikincildir• Kural�n öncelikli amac� siyasi otoritenin para

yaratma yetkisini k�s�tlayarak bütçe aç�klar�n�denetim alt�na almakt�r

• Kural ayn� zaman beklentilerle ilgili sorunlar� da çözecektir

• Dolay�s� ile ekonominin enflasyonist bir sarmala dü�mesini engelleyecektir

• Yani Keynesyen konjonktür politikalar�n�n içerdi�i gev�ek bütçe tahdidinin ve aktivizmin tam tersine tekabül etmektedir


Ekonomik istikrar ve siyaset• ABD’de ve di�er geli�mi� ülkelerde bir partinin

siyasi yelpazedeki yeri makroekonomik tart��malardaki tavr� hakk�nda önemli ipuçlar� ta��r

• ABD’de Demokratlar ve AB’de sol partiler i�sizli�e kar�� daha duyarl�d�r

• Vergileri ve kamu harcamalar�n� artt�rmaya (bütçe aç�klar�na) daha yatk�nd�rr

• ABD’de Cumhuriyetçiler ve AB’de sa� partilerenflasyon kar�� daha duyarl�d�r

• Vergileri ve kamu harcamalar�n� indirmeye (denk bütçeye) daha yatk�nd�r

• Merkez Bankac�lar yapt�klar� i�in do�al gere�i olarak daha muhazafakar içgülere sahiptir


ABD’de politika ve konjoktürAsaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 260

��sizlik ve para kural�• ��sizlik oran�n� da kapsayan bir para politikas� kural�

Keynesyenler için ilginçtir• Monetarist para kural� para arz�n�n konjonktürden

ba��ms�z �ekilde hep % 3 artmas�d�r• Monetarist kurala i�sizlik düzeyini ekleyerek

konjontüre duyarl�l�� artt�r�labilir• Normal i�sizlik oran� % 6 olan bir ekonomi alal�m• ��sizlik bu oran�n üstüne ç�k�nca para arz� art��n�

yukar�, alt�na inmesi halinde ise a�a�� çekecek bir formülasyon a�a��dad�r

Para art�� h�z� = % 3 + (i�sizlik oran� – % 6)• Yeni kuralda normal (do�al) i�sizlik oran�n�n tesbiti

büyük önem kazanmaktad�r


Do�al i�sizlik oran� – NRU • ABD’de iktisat politikas� tart��malar�n� izleyen bir

gözlemci, ekonominin ola�an i�sizlik oran�n�n ne oldu�u konusunun özel bir önem kazand��n� görür

• Her piyasa ekonomisi kendi özelliklerine göre bir miktar yap�sal ve geçici i�sizlik üretir

• Bu i�sizlere konjonktür politikalar� ile istihdam sa�lamak mümkün de�ildir: yap�sal çözümler gerekir

• Do�al i�sizlik oran� (Natural Rate of Unemployment NRU) konjonktür politikas� ile dü�ürülemeyen yap�sal ve geçici i�sizlik düzeyidir

• Teorik olarak tan�m� nisbeten kolayd�r• Pratikte hangi i�sizlik düzeyinin olumlu bir konjonk-

türde bile erimeyece�ini saptamak çok zordur


Enflasyonu artt�rmayan i�sizlik• Keynesyenler para kural�nda do�al i�sizlik oran�n�n

dü�ük, monetaristler yüksek tutulmas�n� tercih eder• Polemi�e çözüm gene monetarist iktisatç�lardan

gelmi�tir• Amaç enflasyonu engellemek oldu�una göre,

enflasyonu h�zland�rmayan i�sizlik oran� önemlidir• Enflasyonu h�zland�rmayan i�sizlik oran� (Non

Accelerating Inflation Rate of Unemployment –NAIRU) k�sa sürede NRU’nun yerine geçmi�tir

• Bu durumda i�sizli�in bu düzeyin üstüne ç�kmas�halinde para arz� art�� h�z�n�n artmas� (para politikas�n�n gev�etilmesi) enflasyon aç�s�ndan bir risk ta��mamaktad�r


Esnek politika ve s�n�rlar�• Monetarizme kar�� Keynesyenlerin en önemli

argüman�, para politikas� kural�n�n iktisat politikas�n�yürütenlerin elinden tüm esnekli�i almas�d�r

• Halbuki, ekonomiler daima daha önce raslanmayan türden olumsuz ekonomik �oklarla kar��la��r

• Bu tür olaylar para otoritesinin gücünü kurallarla k�s�tlamak ekonomiye gereksiz zararlar verebilir

• Keynesyen ele�tiri hakl� ve makul durmaktad�r• Monetarist iktisatç�lar�n Keynesyen ele�tiriye cevab�

söz konusu esnekli�in ciddi bir yap�sal zafiyetta��d��n� kan�tlamak oldu

• Zaman içinde tutars�zl�k (time inconsistency) yada cayma etkisi iktisat teorisini zenginle�tirmi�tir


Cayma etkisi• Teorik bir örnekle olay� izleyelim• Para otoritesi bir politika tasarl�yor ve aç�kl�yor• Piyasalar bu aç�klamay� ciddiye al�yor ve özel kesim

bu politika ile uyumlu kararlar al�yor• Soru �udur: acaba bu ko�ullarda para otoritesinin

aç�klad�� politikadan caymas� onun ç�kar�na m�d�r?• Bir an için ç�kar�na oldu�unu kabul edelim• Para otoritesi aç�klad�� politikadan cayacakt�r• �u halde özel kesim kararlar�n� al�rken aç�klanan

politikadan cay�lmas� riskini de hesaba katmak zorundad�r

• Bu riskin varl�� para politikas�n�n ikna gücünü yani etkinli�ini azalt�c� etki yapacakt�r


Cayma etkisi örnekleri• Ekonomi d��ndan da örnekler verilebilir• Yat�r�mlar� te�vik için vergi indirimi getiriliyor• Yat�r�mlar gerçekle�ince, vergi gelirlerini artt�rmak

için o indirimi kald�rmak hükümetin ç�kar�nad�r• Anne çocu�un baz� davran��lar�n� cezaland�raca��n�

aç�kl�yor• Çocuk bunlar� yapsa bile aile affetme yoluna

gidebilir: ceza vermek anne için de tats�zd�r• Ö�retmen ö�rencilerini daha çok çal��t�rmak için

dönem sonunda zor bir s�nav yapaca��n� söylüyor• Ö�renciler hakikaten iyi çal��rsa ö�retmen s�nav�

yapmad�� taktirde s�nav ka��tlar� okuma küleftindenkurtulacakt�r


Tepki fonksiyonu• Cayma etkisinin teorisi kamu otoritesinin kendi

seçti�i bir hedefe ula�mas�n�n sa�lad�� fayda/refah(utility) üstüne in�a edilmi�tir

• Kamu otoritesinin faydas� bir kay�p fonksiyonu (loss function) taraf�ndan ölçülür

• Buna kamu otoritesinin tepki fonksiyonu da denir• Örne�in Merkez Bankas�n�n tepki fonksiyonu iki

temel de�i�kenden olu�ur• Biri enflasyon, di�eri ise i�sizliktir• Her ikisinin de artmas� Merkez Bankas�n� mutsuz,

azalmalar� ise mutlu edecektir• Do�all�kla enflasyon ve i�sizli�in para otoritesinin

tepki fonksiyonundaki a��rl�klar� e�it olmayabilir


Merkez Bankas� tepki fonksiyonu• Merkez Bankas�n�n i�sizlik u ve enflasyon �

aras�ndaki ters ili�kiyi a�a��daki tepki fonksiyonu ile de�erlendirdi�ini kabul edelim

L ( u , � ) = u + �2

• Denklemdeki katsay�s� Merkez Bankas�n�n enflasyon kar��tl��n� ölçmektedir: büyüdükçe tepki fonksiyonunda enflasyonun etkisi artmaktad�r

• Dü�ük düzeylerinde, piyasalar�n Merkez Bankas�n�n enflasyon hedefini kabullenmesinden sonra hedeften cayma i�sizli�in azalmas� yolu ile MB’n�n faydas�n� artt�r�r

• Yani cayma para otoritesinin ç�kar�nad�r• Sadece yüksek halinde cayma ç�kar�na de�ildir


Cayma etkisinin anlam�• Teorinin içerdi�i monetarist tavr� iyi anlamal�y�z• Merkez Bankas�n�n amaçlar� aras�na i�sizli�in de

kat�lmas� yanl��t�r• Para politikas� sadece fiyat istikrar�n� hedeflemelidir• Aksi takdirde, piyasalar Merkez Bankas�n�n aç�kla-

d�� enflasyon hedefinden i�sizli�i azaltmak için ileride cayaca��n� hesaplar

• Cayma riski enflasyon beklentilerini yüksek tutar• Bu durumda mali piyasalarda nominal faizler de

yüksek enflasyon beklentilerine göre olu�ur• Yüksek faiz ise tüketim ve yat�r�m harcamalar�n�

k�sar• Esneklik amaçlanan�n tam tersi etki yapar


Güvenilirlik (credibility)• Cayma etkisi, enflasyon ve MB davran�� aç�s�ndan

daha genel bir soruna i�aret etmektedir• Rasyonel beklentiler teorisini ve Phillips e�rilerinin

nas�l kayd��n� hat�rlayal�m• Hükümet yada Merkez Bankas�n�n fiili enflasyonun

alt�nda bir hedef saptad��n� kabul edelim• E�er piyasalar enflasyon hedefini ciddiye al�r yani

para otoritesinin daha sonra hedeften caymayaca��na güvenirlerse Phillips e�risi a�a��ya kayacakt�r

• Bu ise bir resesyon ve üretim kayb� ya�anmadan enflasyonun indirilmesini temin edecektir

• Para politikas�nda esneklik ancak güvenilirlikle birlikte yararl� olacakt�r


Güven hayatidir• Güven duygusu ancak ve ancak vaadedilen hedeflere

götürecek politikalar�n gere�inde o politikalardan zarar görenlerlerden gelen ele�tirilere ra�men kararl�l�kla uygulanmas� ile sa�lan�r

• Güvenin tesisi zaman alacakt�r• Bir tek cayma olay� bile piyasalar taraf�ndan uzun

süre hat�rlanacakt�r• Dü�ük enflasyon hedefi aç�klad�ktan sonra

piyasalar�n inand��n� görüp bu f�rsat� i�sizlikle mücadele için kullanman�n f�rsat maliyeti yüksektir

• Bir daha dü�ük enflasyon hedefine güvenilmez• Örne�in �ubat 2001 krizinden sonra Türkiye’de

döviz kurunu tekrar sabitleme olana�� kalmam��t�r


Parasal çapa olarak enflasyon• 1980’lerde önerilen para kurallar�n�n pratik sorunlar�

giderek daha belirgin hale gelmeye ba�lad�• Paran�n dola��m h�z�nda arzulanandan daha fazla

dalgalanma saptand�: böylece para arz� art��kurallar� k�sa dönemde bile anlams�zla�t�

• Nominal GSMH üç ile alt� ay gecikme ile yay�nland��ndan para politikas�n� de�erlendirmeyi zorla�t�r�yordu

• Bu ko�ullarda do�rudan enflasyonun bir parasal çapa olarak kullan�lmas� önerileri güçlendi

• Bu öneri ilk bak��ta çevrisel durabilir: enflasyonun çapas� enflasyon oluyor

• Asl�nda sorunu cepheden gö�üslemeyi sa�lar


Enflasyon hedeflemesi• 1990’larda artan say�da Merkez Bankas� di�er

nominal göstergelerin kontrolü yerine do�rudan enflasyonu hedeflemeye ba�lad�

• Genellikle hedefi hükümet tayin eder• Merkez Bankas� bu hedefin tutturulmas�n� temin

edecek para politikas�n� uygulamakla sorumludur• Bu yöntem para otoritesinden hesap sorabilmeyi

(accountability) kolayla�t�r�r• Hedeften sapman�n görünülürlü�ü yüksektir• Yeni Zelanda, Kanada, Finlandiya, �srail, �sveç,

�spanya ve �ngiltere enflasyon hedeflemesine geçtiler• Türkiye de enflasyon hedeflemesine geçmeye

haz�rlan�yor


Enflasyon hedeflemesi ve �effafl�k• �lk bak��ta enflasyon hedeflemesi Merkez Bankas�n�

enstrüman seçiminde serbest b�rakmaktad�r• Bu bak�ma esnek politikaya daha yak�nd�r• Ancak, hedefe asgari maliyetle ula�abilmek için

piyasalar�n ikna edilmesi zorunlulu�u sürmektedir• Bu ise para otoritesinin neyi ve neden yapt��n�n

piyasalar taraf�ndan kolay izlenmesi ile mümkündür• Yani enflasyon hedeflemesinin ba�ar�s� için para

politikas�nda �effafl�k önko�uldur• Para kural�nun tan�m icab� �effaf ve piyasalar

taraf�ndan kolay izlenme özelliklerine sahip oldu�unu hat�rlayal�m

• Enflasyon hedeflemesi de bir para kural� gerektirir


Taylor’un para politikas� kural�• Halen ABD Hazine bakan yard�mc�s� John Taylor

böyle bir para kural� önermi�tir• FED ba�kan� Alan Greenspan’in bu kural�

uygulad�� rivayet edilir• Taylor kural� k�sa dönem faizleri (Nominal Federal

Funds Rate - NFFR) enflasyona ve tam istihdam üretiminden sapmaya [( Y – Y ) / Y ] ba�lar

NFFR = Enflasyon + 2 % + 0.5 ( Enflasyon – 2.0 )– 0.5 ( Üretimde sapma)

• Greenspan taraf�ndan fiilen tesbit edilen faizler formülün öngörüdükleri ile adeta ayn�d�r


Büyük Buhran’�n nedeni• Keynesyenlerle monetaristler aras�nda 1950’lerden

bu yana süregelen bir s�cak tart��ma alan� da Büyük Buhran�n nedenleridir

• Keynesyen iktisatç�lar Büyük Buhran� talep yetersizli�ine ba�larlar

• LM-IS analizini kullan�rsak, IS e�risindeki a�a��kaymalar ekonomiyi depresyona sokmu�tur

• Monetarist iktisatç�lar Büyük Buhran� para politikas�nda yap�lan hatalarla aç�klar

• Depresyon LM e�risindeki kayma ile olu�mu�tur• Buna ek olarak fiyatlar�n dü�mesinin (deflasyon)

bunal�m� derinle�tiren esas neden oldu�unu söyleyenler de vard�r


IS �oklar�• 1929’da borsadaki çökü� büyük servet kayb�na yol

açarak insanlar� tüketimlerini k�smaya ve tasarruf-lar�n� artt�rmaya itti (tüketim e�ilimi dü�üyor)

• Konut yat�r�mlar� bir önceki dönemde yarat�lan arz fazlas� nedeni ile çöktü (yat�r�m e�ilimi azal�yor)

• Yayg�n banka iflaslar� mali kesimi küçülttü (credit crunch) ve tüketici güvenini zedeledi

• Hükümet resesyonun yol açt�� vergi geliri kayb�n�telafi etmek için vergileri artt�rma ve kamu harca-malar�n� k�sma yoluna gitti (s�k� maliye politikas�)

• Bu �ekilde bir k�s�r döngü ba�lad�• S�radan bir resesyon on y�l süren Büyük Buhran’a

dönü�tü


LM �oklar�• 1929’dan 1933’e para arz� nominal olarak % 25

dü�tü• Bunun gerisinde Federal Reserve Board’un yanl��

kararlar� yat�yordu• Para arz�n�n azalmas� LM e�risinde yukar� do�ru bir

kayma yani toplam talebin dü�mesi demektir• Milton Friedman Büyük Buhran� tümü ile gereksiz

derecede s�k� para politikas�na atfetmektedir• Keynesyenler depresyon boyunca faiz hadlerinin

çok dü�ük kald�� ve fiyatlardaki gerileme sonucu reel para miktar�n�n azalmad�� ele�tirisini getirir

• Para politikas� hatalar�n�n da Büyük Buhrana katk�da bulundu�u görülmektedir


Buhran ve deflasyon• Acaba fiyatlardaki h�zl� dü�ü�ler yani deflasyon uzun

bir depresyonun nedeni olabilir mi?• Fiyatlar� sabit tutan LM-IS analizi kullan�lamaz• Klasik analiz, deflasyonun mali serveti artt�rarak

tüketimi olumlu etkileyece�ini söyler (Pigou etkisi)• 1930’larda fiyat dü�ü�lerinin ekonomiyi canland�ra-

ca��na inan�l�yordu; art�k farkl� dü�ünülüyor• Nominal faizler tan�m icab� eksi olamayaca��na göre

deflasyon reel faizi yükselterek toplam talebi k�s�c�etki yapacakt�r

• Bir resesyona kar�� para politikas�n� kullanma olana��n� kald�rd�� ölçüde deflasyonun ekonomi için ciddi bir tehlike oldu�unu dü�ünenler çoktur


Belirsizlik içinde politika• Teorinin konjonktürle mücadeledeki rolü s�n�rl�d�r• �ktisat politikalar� daima teorik modellerden çok

daha karma��k bir dünyada uygulan�r• Dünyan�n ko�ullar� teorinin izleyebilece�inden çok

daha h�zl� de�i�ir• Siyasi ve sosyolojik unsurlar, zihniyetler ve ki�ilikler

gerçek dünyada hayati role sahiptir• Politikay� tasarlayan ve uygulayanlar�n ille yetenekli

ve bilgili olmalar� gerekmez• Bürokratik hiyerar�ilerde kural hareketsizlik, iç

çeki�me ve yanl�� mü�evviklerdir• Bütün bu zafiyetlere ra�men toplumlar�n iktisatç�n�n

tavsiyelerine kulak vermesi ilginçtir


“Çoktan ölmü� bir iktisatç�...”• Keynes a�a��daki ünlü bölümü 1936’da yazm��t�

“... �ktisatç�lar�n ve siyasi filozoflar�n fikirleri, do�ru olduklar� kadar yanl�� olduklar�nda, genellikle anla��ld��ndan çok daha güçlüdürler. Gerçekten, dünyay� asl�nda onlar yönetir. Kendilerini entellek-tüel etkilerden muaf zanneden pragmatik insanlar genellikle çoktan ölmü� bir iktisatç�n�n esirleridir. Bo�lukta sesler duyan iktidardaki deliler, ç�lg�nl�k-lar�n� asl�nda bir akademisyenin y�llar öncesinde karalad�� sat�rlardan dam�tm��lard�r...

• �ktisadi fikirler, yanl�� olanlar da dahil, insanlar�günlük ya�am�n� tahmin edildi�inden çok daha fazla etkiler


DEVLET BÜTÇES�Maliye politikas�n�n ayr�nt�lar�

Dördüncü Bölüm


Kamu maliyesinin önemi• Kamu maliyesinin yap�s� ve sa�l��, zengin-fakir,

geli�mi�-azgeli�mi�, büyük-küçük bütün dünya ekonomileri için fevkalade önemlidir

• Makroekonomik modelerde maliye politikas�n�nekonomik konjonktüre büyük etki yapt��n� gördük

• Örne�in kamunun ek harcama yapabilmesi bir resesyonun hasar�n� hafifletmektedir

• Öte yanda hem vatanda�lar hem de mali piyasalar genellikle kamu aç�klar�ndan ve kamu borcundan tedirgin olurlar

• Kamu maliyesinin olu�abilecek zafiyetlerin ekonomiye çok büyük maliyetler getirebilece�i Türkiye’nin deneyiminden iyi bilinmektedir


Devlet bütçesi• Kamu maliyesi devlet bütçesinde somutla��r• Bütçe, devletin elde edece�i tüm vergi ve di�er

gelirlerini ve yapaca�� tüm harcamalar� kapsar• Teorik olarak kamu otoritesinin bütçe d��nda gelir

elde etmesi yada harcama yapmas� mümkün de�ildir• Bütçenin birli�i (tevhid) ilkesine göre kamu gelirleri

önceden belirli harcamalara tahsis edilemezler; tümübütçe havuzunda birle�tikten sonra harcan�rlar

• Bütçe’yi genelde yürütme organ� (hükümet) haz�rlar• Yasama organ� (Meclis) taraf�ndan onaylanmas� ile

yürürlü�e girer (Türkiye’de Bütçe Kanunu)• Fiili uygulama ülkede kanun hakimiyetinin ne ölçüde

varoldu�una göre farkl� �ekillerde olabilecektir


Vergiler• Devlet toplumun ödedi�i kaynaklarla hizmet verir• Vergi olay� binlerce y�l önce insano�lunun devleti

ke�fetmesine kadar geri gider• Devletin oldu�u her yerde vergi vard�r• Benjamin Franklin’in ABD’nin kurulu� günlerinde

söyledi�i gibi, “hayatta sadece iki �ey kesindir: ölüm ve vergiler...”

• Sanayi devrimi öncesinde hakim ekonomik faaliyet alan� olarak topraktan ve tar�mdan vergi al�n�rd�

• Örne�in Osmanl� Devletinde a�ar vergisi (ö�ür = onda bir) en önemli varidat kayna�� idi

• Piyasa ekonomileri tüm iktisadi faaliyetlerden ve çok farkl� yöntemlerle vergi toplama olana��na sahiptir


Vergilerdeki art��• 20.inci yüzy�lda tüm dünyada devletin ekonomideki

a��rl��n�n artt��n� izliyoruz• Vergi gelirlerinin GSMH’ya oran� bir ekonomide

devletin büyüklü�ünü ölçmenin sa�lam bir yoludur• Bu oran ülkeden ülkeye ve dönemden döneme

de�i�im gösterir• Geli�mi� ülkelerde oran daha yüksektir • Devletin büyümesi ekonomik ve toplumsal alanda

üstlendi�i sorumlulu�un geni�lemesi ile e�anl� olarak gerçekle�mi�tir

• Ayn� geli�mi�lik düzeyindeki ülkelerde bile devletin ekonomideki rolüne ba�l� olarak büyük farklargörülmektedir


Dünyada vergi gelirleri

•Citizens pay more taxes in developed countries•US has a lower tax rate than European countires•Tax revenues are rising rapidly in Turkey from a low starting point

Tax revenue (%of GDP) 1988 1997

Change ( % )

Italy 35,4 41,6 17,5France 37,0 38,9 5,1Israel 36,8 35,7 -3,0Sweden 35,8 35,2 -1,7United Kingdom 32,0 33,4 4,4Poland 35,1 33,1 -5,7Germany 23,7 26,5 11,8Greece 26,4 20,4 -22,7Brazil 14,7 19,8 34,7Turkey 11,0 19,1 73,6United States 17,5 18,8 7,4Egypt, Arab Rep. 18,6 16,6 -10,8Mexico 13,1 13,0 -0,8Argentina 8,5 12,4 45,9India 10,5 9,1 -13,3Source: World Bank


Vergi türleri• Üstüne sal�nan iktisadi büyüklü�ün cinsine ve

kullan�lan yönteme göre vergileri ay�rdedebiliriz• Do�rudan vergiler hakiki ve hükmi �ah�slar�n elde

ettikleri gelir üzerinden al�n�r: gelir vergisi ve kurumlar vergisi

• Sosyal güvenlik kurumlar�na yap�lan prim, vs. ödemeleri de do�rudan vergilerdir

• Dolayl� vergiler mal ve hizmetlerin üretim, sat�� ve ithalat� s�ras�ndaki i�lemlerden al�n�r: KDV, Özel Tüketim Vergisi, Petrol Ürünleri Vergisi, Banka Muamele Vergisi, vs.

• Servet vergiler varl�klardan al�n�r: bina vergisi, araçvergisi, veraset ve intikal vergisi, vs.


Dünyada vergilerin da��l�m�

(% of current revenue)

On income,profits andcapital gains

Others inc.Social security taxes

Total ofincome plus socialsecurity

On goodsand services

On international trade

United States 55,3 40,2 95,5 3,4 1,1Germany 14,3 65,7 80,0 20,0 0,0Italy 35,4 42,4 77,8 22,2 0,0Brazil 16,6 58,3 74,9 22,6 2,5Sweden 11,2 60,4 71,6 27,9 0,5France 19,6 51,8 71,4 28,6 0,0Egypt, Arab Rep. 21,7 48,5 70,2 17,2 12,6Israel 36,1 31,5 67,6 31,7 0,7United Kingdom 37,3 30,1 67,4 32,6 0,0Portugal 26,5 37,6 64,1 35,9 0,0Turkey 35,9 18,7 54,6 43,1 2,3Argentina 13,6 38,0 51,6 40,8 7,6India 20,7 30,2 50,9 27,4 21,7Greece 32,9 9,9 42,8 57,1 0,1Mexico 30,9 5,6 36,5 59,6 3,9


Vergide etkinlik ve hakkaniyet• Piyasa ekonomisinin en tart��mal� konusu kamu

hizmetlerinin finansman�na vatanda�lar�n nas�l kat�laca�� yani vergi politikas�d�r

• Ekonomik mant�k, verginin ekonomik etkinli�e en az zarar verecek �ekilde ve asgari ekonomik maliyetle toplanmas�n� gerektirir

• Toplumsal hakkaniyet duygusu ise vergi politika-s�n�n piyasa ekonomisinin yaratt�� gelir da��l�m�bozukluklar�n�n düzeltilmesi için kullan�lmas�n� ister

• Bu iki ilke pratikte birbiri ile çeli�ir• Müterakki gelir ve servet vergileri ikinci ilkeyi

tatmin eder ama ilki ile uyumsuzdur• Dolayl� vergiler ilkini sa�lar ama ikinciyi bozar


Vergi ve konjonktür politikas�• Vergi yap�s� maliye politikas�n�n konjontüre kar��

kullan�lmas�n� da etkiler• Do�rudan vergilerin a��rl�k ta��d�� bir ekonomide

maliye politikas�n�n vergi art�� yolu ile k�s�lmas�fiyatlara yans�maz yani enflasyonu etkilemez

• Vergi yap�s� dolayl� vergilere dayanan bir ekonomide ise maliye politikas�n�n vergi art�� yolu ile k�s�lmas�fiyatlara yans�r yani enflasyonist bir etki yapar

• S�k� maliye politikas� ilkinde k�sa dönemde nominal ve reel faizleri dü�ürür

• �kincisinde k�sa dönemde nominal faizler do�rudan enflasyona paralel, reel faizler ise enflasyon beklentilerinin yükselmesi sonucu artar


Kamu harcamalar�• Vergi kamu harcamalar�n�n finansman� için al�n�r• Kamu tüketimi devletin sat�n ald�� mal, hizmet ve

üretim faktörlerine yapt�� ödemelerdir• Ücret/maa� ödemeleri ve cari harcamalardan (araç,

yak�t, enerji, kira, k�rtasiye, vs.) olu�ur• Kamu tüketiminin GSMH’ya oran� klasik anlamda

devletin büyüklü�ünün bir ölçüsüdür• Transfer harcamalar� bir mal, hizmet yada faktör

kar��l�� olmayan harcamalard�r• Borç faizi, sübvansiyonlar, te�vikler, sosyal güvenlik

harcamalar� (emeklilik, sa�l�k ve issizlik sigortas�) gibi ana kalemlerden olu�ur

• Bunun d��nda yat�r�m harcamalar� da vard�r


Bütçe dengesi• Toplam kamu harcamas�n� faiz-d�� harcama ve faiz

harcamalar� �eklinde ikiye ay�rabiliriz• Faiz-d�� denge bütçe gelirlerinden faiz-d��

harcamalar�n ç�kart�lmas� ile bulunurFaiz-d�� denge = Gelir – Faiz-d�� harcama

• Bütçe dengesi gelirlerle toplam harcama aras�ndaki farkt�r = Gelir – Harcama

• Kamu borcunun milli gelire oran�, enflasyon ve reel faizler yükseldikçe faiz-d�� denge/bütçe dengesiay�r�m�n�n önemi de artar

• Gelirlerin giderlerden büyük yada küçük olmas�halinde bütçe fazla yada aç�k verir

• E�itlik haline denk bütçe denir


Kamu kesimi borçlanma gereksinimi• Sava� sonras� dönemde genelde bütçelerin aç�k

vermesi yeni bir terim ortaya ç�karm��t�r• Kamu kesimi borçlanma gereksinimi – KKBG (PSBR

Public Sector Borrowing Requirement) bütçe aç��n�n bir ba�ka ad�d�r

• Devletin bütçedeki aç�k kadar borçlanma zorunlu-lu�una i�aret etmektedir

• KKBG nominal bir büyüklüktür yani enflasyondan etkilenecektir

• Borçlanma enstrümanlar� kar��s�nda tarafs�zd�r: devlet bu borcu mali piyasalarda alabilece�i gibi Merkez Bankas�ndan (para basarak) da temin edebilir


Enflasyonun bütçeye etkisi• Enflasyon bütçede faiz ödemelerinin nominal

muhasebele�tirilmesi nedeni ile ciddi sorunlar yarat�r• Devlet kendi paras� ile borçlanm�� olsun• Nominal faiz haddini hat�rlayal�m

i = r + �• Faiz ödemesini kamu borcu D ile çarparak buluruz

i D = r D + � D• � pozitif ise, reel faiz ödemeleri nominal faiz

ödemelerinden küçük olacakt�r• Enfasyon yükseldikçe, bütçede görünen nominal faiz

ödemeleri ile hesaplanan reel faiz ödemeleri aras�ndaki uçurum büyüyecektir

• S�f�r enflasyonda bu sorun ortadan kalkar


Bütçede enflasyon muhasebesi• Bütçede görünen nominal faiz ödemelerinden

enflasyon etkisinin ay�klanmas� bütçeye enflasyon muhasebesi uygulanmas� anlam�na gelir

• Buna parasal düzeltme de denilmektedir• Pratikte zor bir i�lemdir• Kamu borcu farkl� vade ve nominal faiz ta��yan

tahvil ve bonolardan olu�maktad�r• Bir bölümü dönem içinde geri ödenmi�tir• Önce kamu borcunun ortalama (paçal) faizinin

hesaplanmas� gerekir• Ayr�ca hangi fiyat endeksinin kullan�laca�� da

önemlidir• GSMH deflatörü tercih edilmelidir


Reel (operasyonel) bütçe dengesi• Nominal faiz ödemelerinden enflasyon düzeltmesini

ç�kart�nca reel faiz ödemeleri elde edilir• Faiz-d�� harcamalar� reel faiz ödemeleri ile

toplay�nca reel bütçe harcamalar�na ula��r�z• Bütçe gelirlerinden reel bütçe harcamalar�

ç�kart�l�nca reel bütçe dengesi ortaya ç�kar• “Operasyonel denge” de denir• Enflasyonun s�f�r fakat geri kalan her�eyin (özellikle

reel faizlerin) ayn� oldu�u duruma tekabül eder• Enflasyon düzeltmesi yap�ld�ktan sonra nominal

bütçe aç�� reel bütçe fazlas�na dönü�ebilir• Maliye politikas�n� operasyonel denge ile

de�erlendirmek (s�k� yada gev�ek) gerekir


Bütçe ve konjontür• Herhangi bir dönemin reel bütçe dengesi ekonomik

konjonktüre ba��ml�d�r• Gelir ve harcamalar�n konjonktürden etkilenmesi,

resesyon dönemlerinde bütçe aç�klar�na fakat boom dönemlerinde bütçe fazlalar�na neden olabilir

• Bu sorunu “konjonktüre göre düzeltilmi�” bütçe dengesi tan�mlayarak çözebiliriz

• Konjonktürün bütçe gelir ve giderlerinde yaratt��net art��/azal�� hesaplanarak bütçe dengesine eklenir

• Buna yap�sal bütçe dengesi de diyebiliriz• Bütçe denkli�i bir konjonktür çevrimini kapsayacak

�ekilde yeniden tan�mlan�r• Keynesyenler bu anlama denk bütçeyi kabul eder


Maliye politikas� kurallar�• Çok say�da ülkede hükümetlerin bütçe aç��

vermesine hukuki k�s�tlar aranm��t�r• “Denk bütçe kanunlar�” pratik de�ildir: kanunu

ç�kartan Meclis daima ba�ka bir kararla iptal edebilir• K�sa dönemde konjonktür dalgalanmas�n� hafifle-

tecek bütçe aç�klar�na (ve fazlalar�na) ihtiyaç vard�r• “Maastricht kriterleri” bir maliye politikas� kural�

örne�idir• Euro bölgesi ülkeleri bütçe aç��na (GSMH’n�n %

3’ü) ve kamu borcuna (GSMH’n�n % 60’�) üst s�n�r koymay� kabul etmi�lerdir

• S�n�r� geçen ülkeler çok büyük cezalar ödemeye mecburdur


Anayasal iktisat• Daha kal�c� bir k�s�tlama, bütçe dengesi ile ilgili

hükümlerin ülke anayasas�nda yer almas�d�r• Anayasay� de�i�tirmek her ülkede zor bir süreçtir• “Anayasal iktisat” meclis ve hükümetin bütçe yapma

yetkisinin anayasa arac�l�� ile denetimlenmesini /k�s�tlanmas�n� önerir

• ABD’nin ciddi bütçe aç�klar� verdi�i 1980’lerde muhafazakar Amerikan sa��nda popüler oldu

• Olabilecek en rijit maliye politikas� kural�d�r• Beklenece�i gibi sa�-sol ay�r�m� olmaks�z�n siyasi

partiler bu görü�e pek iltifat etmediler• Beklenmedik olaylar kar��s�nda kamu otoritesinin

bütçe aç�� verebilme hakk�na sahip ç�kt�lar


Bütçe ve kamu bilançosu• �irketlerde iki ayr� muhasebe yöntemi vard�r• Kar-zarar hesab� devlet bütçesi gibi �irketin gelir-

gider ak�mlar�n� özetler• �irket bilançosu ise �irketin bir tarihteki varl�k ve

yükümlülüklerinin stok de�erlerini yans�t�r• Bütçe dengesi devletin varl�k ve yükümlülük

sto�unda iki dönem aras� de�i�ime e�it olacakt�r• Bilanço mant�� bütçeyi bak�� zenginle�tirir• Örne�in bütçe aç��n�n nedeni varl�k art�� olabilir• Yada bütçe fazlas�n�n gerisinde varl�k sat�� olabilir• �irketlerde oldu�u gibi devlet bütçesine devletin

varl�k-yükümlülük bilançosunun eklenmesi kamu maliyesinde �effafl�� artt�racakt�r


KAMU BORCUTan�m� ve dinamikleri

Be�inci Bölüm


Kamu borcunun tan�m�• Kamu borcuna bilanço mant�� ile yakla�abiliriz• Teorik olarak, bir dönemdeki bütçe dengesinin o

dönem kamu borcunda gerçekle�en de�i�imine e�it olmas� gerekir

• Yani kamu borcundaki nominal de�i�im nominal bütçe aç��na, reel de�i�im de reel bütçe aç��na e�it olacakt�r

• Devletin bütçe d��nda gelir ve harcamas� yapmas�bu özde�li�i bozacakt�r

• Bu tan�mlar kamu borcunun tümü yerli paracinsinden ise do�rudur

• Ancak o takdirde geçmi� dönem bütçe aç�klar�n�toplay�nca o andaki kamu borcu sto�una ula��l�r


Kamu borcunun tarihi• Devletler gelirlerinden daha fazla harcama yapmak

için özel kesimden hep borç ald�lar• Eskiden pahal� sava�lar borçla finanse edilirdi• Devletlere borç veren büyük bankerler vard�

(Osmanl� devletinde “Galata Bankerleri”)• 20.inci yüzy�lda bile sava��n finansman kamu

borcunda h�zl� art��n temel nedenidir• Sava� yada bar��, neticede kamu borcunu bütçe

aç�klar� artt�r�r• Son yar�m yüzy�lda refah devleti ile birlikte sosyal

amaçl� kamu harcamalar�ndaki art�� bütçe aç�klar�n büyütmü� ve kamu borcununun rekor düzeylere t�rmanmas�na neden olmu�tur


Kamu borcunun ölçülmesi• Mutlak borç say�lar� gerek ülkeler gerek ayn� ülkede

iki ayr� dönem aras�nda kar��la�t�rma yapmak için yetersizdir

• O nedenle kamu borcunun ülke GSMH’na oran�(borç oran�) al�n�r

• Borç oran� nüfus ve büyüme ile ilgili ölçme sorunlar�n� çözmeye ve kamu borcunu ülkenin üretim gücü ile ili�kilendirmeye olanak tan�r

• Kamu borcunun mutlak de�erlerinde de ölçme ve tan�m sorunlar� vard�r

• O aç�dan borç miktar� ve oran� dikkatle hesaplanmas�gereken bir büyüklüktür

• Aksi halde büyük yanl�� anlamalar ortaya ç�kabilir


Brüt ve net borç• En kolay elde edilen kamu borcu say�s� devletin brüt

borcudur• Brüt borç devlet hazinesinin kay�t alt�ndaki borç

yükümlülükleri toplam�d�r• Ancak bu borcun alacakl�lar� aras�nda hazine

d��ndaki ba�ka kamu kurum ve kurulu�lar� olabilir• Kamuya ait kamu alacakl�lar� aras�nda özellikle

Merkez Bankas� yer al�r• Hazinenin toplam borcundan di�er kamu

kurumlar�n�n alacaklar� dü�ülerek net borç elde edilir• Do�all�kla, net borç hesaplan�rken di�er kamu

kurumlar�n�n üçüncü �ah�slara muhtemel yükümlülüklerinin de netle�tirilmesi gerekir


Vade kökenli sorunlar• Kamu borcu vadesi bir y�ldan uzun tahvillerden

olu�uyorsa borç miktar�n�n ve y�ll�k faiz ödemelerinin hesaplanmas� kolayd�r

• Bir y�l�n alt�nda vadeye sahip iskontolo Hazine bonolar� sorunlar yarat�r

• Hazine bonosunun nominal de�eri birikmi� faizi ile günlük de�erinden yüksektir

• Dolay�s� ile kamu borcu oldu�undan yüksek durur• Faiz ödemesi bononun itfas�nda yaz�l�r halbuki bir

önceki bütçe dönemine ait olabilir• Ocak 2004’de yap�lan bir y�ll�k bononun faizi 2005’e

girecek, buna kar��l�k kamu borcu Ocak 2004’de nominal ihale (faiz dahil) tutar�nda artacakt�r


�ç borç – d�� borç• Sermaye hareketlerinin k�s�tland�� (konvertibilitenin

olmad��) ülkelerde kamunun iç ve d�� borcuay�rdedilir

• �ç borç ülke içindeki alacakl�lara olan borçtur• D�� borç ülke d��ndan alacakl�lara olan borçtur• Konvertibilite ile birlikte iç-d�� borç ay�r�m� fiilen

anlam�n� yitirir• �ç borcun bir bölümü yabanc�lar�n (non-residents)

elinde olabilir• Buna kar��l�k yerliler (residents) d�� borcun bir

bölümünün alacakl�s� olabilirler• Nihayet baz� yerliler d��ar�dan borçlanarak kamuya

iç borç verebilirler


Yerli para ve dövizle borç• Sermaye hareketlerinin serbest b�rak�lmas�ndan

sonra esas ay�r�m borcun hangi para cinsindenoldu�udur

• Dü�ük enflasyonlu (istikrarl�) ülkelerde devlet sadece kendi paras� ile borçlan�r

• Yüksek enflasyonlu (istikrars�z) ülkelerde devlet ba�ka ülkelerin paralar� ile de (döviz) borçlanmak zorunda kal�r

• Kamu borcu içinde yerli para d��nda para birim-lerinin de olmas� borç hesaplar�n� iyice kar��t�r�r

• �ktisat teorisinde geli�tiren model ve analizlerde daima kamu borcunun ülke paras� cinsinden oldu�u varsay�m� yap�l�r


Borç oran� ve enflasyon• Yüksek enflasyon ortamlar�nda borç oran�n�

hesaplamadan önce nominal GSMH’da düzeltme yapmak gerekir

• GSMH ak�m büyüklü�üdür: deflatör ortalama enflasyonu (Haziran sonu fiyatlar�) yans�t�r

• Kamu borcu stok büyüklü�üdür: y�l�n son günü fiyat düzeyini yans�t�r

• GSMH’n�n borç sto�u ile ayn� fiyat düzeyine getirilmesi gerekir

• Orta-GSMH (centered-GNP) geçen y�l�n son yar�s�ve gelecek y�l�n ilk yar�s� nominal GSMH de�erini alarak fiyatlar� Aral�k sonu düzeyine getirir

• Ba�ka yöntemler kullan�labilir


Dünyada kamu borcu2001 y�l� Borç oran� (%) Borç oran� (%)Japonya 119 Portekiz* 55Italya* 108 �rlanda* 54Belçika* 105 �spanya* 53Kanada 101 Finlandiya* 51Yunanistan* 100 �sveç* 49Türkiye 75 Almanya* 46Danimarka 67 Avusturya* 40�ngiltere 64 Hollanda* 27ABD 62 Avustralya 26Fransa* 58 Norveç 24(*) Euro üyesi (Maastricht kriteri: % 60)


ABD: 1790’dan bugüne kamu borcuAsaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 312

Gizli yükümlülükler• Devletin gelecekteki baz� yükümlülükleri borç

say�lar�na dahil edilmemi� olabilir• Tipik örnek emeklilik sigortas� veren kamu sosyal

güvenlik kurumlar�d�r • E�er gerekli kaynaklar ayr�lmam��sa, gelecekte

ödenecek emekli maa�lar� devletin yükümlülü�üdür• Sosyal güvenlik sistemleri genellikle “geldikçe öde”

(pay as you go along) sistemi ile bugünkü primlerle bugünün emekli maa�lar� öder

• Pek çok ülkede emeklilik sistemindeki görünmeyen yükümlülükler görünen kamu borcundan yüksektir

• Türkiye’deki görev zararlar� da bir ba�ka gizli yükümlülük örne�idir


Nesiller aras� muhasebe• Bütçe aç�klar� ve yüksek kamu borcu tart��malar�nda

kar��m�za iki soru ç�kar• Nesiller aras�nda gelir da��l�m�n� anlaml� m�d�r?• Kamu borcu nesilden nesile külfet transferi midir?• Bir yakla��m, her neslin kendi üretti�ini kendisinin

kulland��, yani kamu borcunun sadece her nesil içinde gelir da��l�m�n� de�i�tirdi�idir

• Bir ba�ka yakla��mda kamu borcu bugünün vergi mükelleflerinin yarar�na, yar�n�n vergi mükellefleri nin zarar�nad�r

• Do�all�kla aç��n nereden kaynakland�� önemlidir: örne�in e�itime giden harcamalar� ondan yararlanan neslin ödemesi hakl� görülebilir


Kamu borcu neden kötüdür?• �ktisatç�lar kamu borcunun GSMH’ya oran�n�n

yükselmesini arzulanm�yan bir durum olarak niteler• Yüksek borç oran� hükümetin konjonktüre kar��

geni�leyici maliye politikas� uygulamas�n� engeller• Faiz ödemelerinin kamu gelirlerinden ald�� pay

artt�kça kamu hizmetlerine kalan pay azal�r• Borcun geri ödenmemesi ihtimali risk primini yani

reel faizi yükselterek bir faiz-borç k�s�r döngüsünütetikleyebilir

• Kamu borcunun bir bölümü dövizle olan ülkeler döviz kuru riski ta��rlar

• Muhafazakar iktisatç�lar nezdine kamu borcu özel yat�r�m� kovdu�u için (crowding out) zaten kötüdür


Borç dinami�i• Nominal borçtaki de�i�me, faiz-d�� denge ile faiz

ödemeleri toplam�na e�ittir � D = i D – FDD = KKBG

• Denklemi D ile bölelim, enflasyon ve reel faizi ekleyelim: borcun büyüme h�z� d enflasyon � art�faiz haddi r art� faiz-d�� denge/borç oran�na fd e�ittir

d = � + r – fd• Borç oran�n�n de�i�imi ise bu say�dan nominal

GSMH büyüme h�z�n�n (� + g) ç�kart�lmas� ile elde edilir

= d – (� + g) = r – (fd + g)• Borç oran�ndaki de�i�me reel faize, faiz-d��

denge/borç oran�na ve reel büyüme h�z�na ba�l�d�r


Sürdürülebilir borç• Denklemin en basit çözümü borç oran�n� sabit

tutacak büyüklüklerin aranmas�d�r• Zaman içinde kamu borcu ile ekonominin üretkenli�i

aras�ndaki ili�kinin de�i�memesine “sürdürülebilir borç” denebilir

• Nominal aç�dan, borç oran�n�n sabit kalmas� için = 0 olmal� yani kamu borcu art�� h�z� d ile GSMH art��h�z� (� + g) e�itlenmelidir

• Reel aç�dan ise daha da ilginç bir sonuç vard�r: reel büyüme h�z�, reel faiz haddi eksi faiz-d�� denge/borçoran�na e�it olmal�d�r

g = r – fd • Bu basit sonucun çok ilginç sonuçlar� vard�r


Sürdürülebilir bütçe aç��• FDD = 0 varsayal�m• Bütçe faizler d��nda ne aç�k ne de fazla vermektedir• Bu durumda faiz ödemeleri kadar bir bütçe aç��

(KKBG) vard�r• E�er reel faiz haddi ekonominin büyüme oran�na

e�itse borç oran� sabit kal�r (küçükse dü�er)• Buna “sürdürülebilir bütçe aç��” diyebiliriz• Reel büyüklüklerle çal��t��m�z� hat�rlatal�m• Sürdürülebilir bütçe aç��n�n GSMH’ya oran� borç

oran� çarp� büyüme h�z�na e�ittir• Sürdürülebilir borç için s�k s�k tekrarlanan bu

sonucun faiz-d�� bütçenin dengede olmas� halinde geçerli oldu�u unutulmamal�d�r


Sürdürülebilir bütçe aç�� ve enflasyon• Borç dinami�i enflasyonla birlikte yani nominal

büyüklükler için de geçerlidir• Enflasyonun varl�� sadece sürdürülebilir aç��n

nominal de�erini ve GSMH’ya oran�n� etkiler• Formülü nominal büyüklüklerle yazal�m

� + g = � + r – fd• Sürdürülebilir bütçe aç�� nominal GSMH büyüme

h�z�n�n borç oran� ile çarp�m�na e�it olacakt�r• Di�er parametreler, g, r ve fd de�i�medi�i sürece,

enflasyondaki art�� sürdürülebilir nominal bütçe aç��n�n milli gelire oran�n� yükseltir

• Enflasyonla birlikte nominal bütçe aç�klar�n�nbüyümesi borç dinami�i aç�s�ndan bir anlam ta��maz


Faiz-d�� fazla ve borç dinami�i• Bütçenin faiz-d�� fazla vermesi halinde sürdürüle-

bilir borç için gerekli reel faiz de�i�ecektir• Sürdürülebilir borç formülünden

r = g + fd• Faiz-d�� denge/borç oran� art� büyüme h�z� reel faiz

haddine e�it yada büyükse borç oran� sabit kal�r• Örne�in % 80 borç oran�, GSMH’n�n % 6.5’u kadar

faiz-d�� fazla ve % 6 büyüme h�z� için, reel faizlerin % 14.1 ve alt�nda kalmas� borç oran�n� sabit tutmak için yeterlidir

• Sürdürülebilir bütçe aç�� GSMH’n�n % 4.8’idir • Borç oran� küçüldükçe ayn� faiz-d�� fazla ile daha

yüksek reel faiz ödemek mümkündür


Seignorage ve borç dinami�i• Kamu maliyesinin seignorage gelirini ekleyebiliriz• Bir yöntem Merkez Bankas�n�n kar�n� faiz-d��

fazlaya girecek �ekilde bütçe gelirlerine katmakt�r• Genellikle seignorage geliri kamu gelirleri d��nda

ayr� bir kalem olarak telakki edilir• Seignorage gelirleri/kamu borcu oran� formüle

eklenincer = g + fd + s

• Bu durumda sürdürülebilir borç için gerekli reel faiz haddi daha da yükselecektir

• Ya da ayn� büyüme h�z� ve reel faiz haddi düzeyinde sürdürülebilir bütçe aç�� için gerekli faiz-d�� fazla azalacakt�r


Döviz kuru ve borç dinami�i• Kamu borcunun bir bölümünün döviz cinsinden

olmas� borç dinami�i formülünü karma��kla�t�r�r• Temel sorun, ülke paras�n�n de�erindeki de�i�menin

borcun milli gelire oran�n� etkilemesidir• Reel kurdaki e de�i�im ile dövizle borç/GSMH oran�

çarp�m� dfx Hazine’nin reel kur hareketinden kaynaklanan sermaye kar�n�/zarar�n� verir

• Dövizle borçtan sermaye kar�/zarar� eklenerek borçdinami�inin tam formülü elde edilir

r = g + fd + s + e dfx• Ülke paras� reel olarak de�er kazan�rsa (e > 0) borç

oran�n� sabit tutan reel faiz yükselir; z�tt� durumda (e < 0) dü�er


Kamu borcuna geleneksel bak��• �ktisatç�lar kamu borcunu maliye politikas�n�n bir

yan ürünü olarak görürler• Büyük bölümü ise maliye politikas�n� Keynesyen

analiz araçlar� ile de�erlendirir• Daha az vergi yada daha çok kamu harcamas� yani

daha büyük bütçe aç�� anlam�nda gev�ek maliye politikas�n�n k�sa dönemde talebi ve üretimi artt�raca��n�, i�sizli�i azaltaca��n� önerirler

• Bu görü�ü kabul etmeyen iktisatç�lar da vard�r• Bunlardan bir bölümü �ngiliz iktisatç�s�n David

Ricardo’nun 1817’de yapm�� oldu�u bir analizden yararlan�rlar

• Ricardo kamu borcunu farkl� de�erlendirir


Ricardocu e�de�erlik• Geleneksel görü� bütçe aç��n�n varl��nda vatanda�-

lar�n sadece kendi mali durumlar�na bakt��n�, devle-tin mali yap�s�n� ihmal ettiklerini varsayar

• Ricardo ise vatanda�lar�n harcama kararlar�n� al�rken kamu maliyesini de hesaba katt�klar�n� önermi�tir

• Devlet sonsuza kadar aç�k veremeyece�ine göre, eninde sonunda bugünün borçlar�n� geri ödemek için vergileri artt�rmak zorunda kalacakt�r

• Tedbirli vatanda�lar gelecekte artacak vergiler için bugünden harcamalar�n� k�sacakt�r

• Yani bütçe aç��n�n yaratt�� ek harcamaya e�it bir harcama k�s�nt�s� ya�anacakt�r

• Ricorducu e�de�erlik budur


Önemli mi?• �ktisat teorilerini salt ampirik verilere dayanarak

kabul yada reddetmek her zaman mümkün de�ildir• Genellikle vergi indirimleri yada ek kamu harca-

malar� tüketim harcamalar�n� tahrik ederek geleneksel görü�le tutarl� sonuçlar yarat�r

• Ba�ka durumlarda, tüketiciler sanki Ricardocu e�de�erlilik teoremini anl�yorcas�na harcamalar�n�artt�rmay� reddeder

• ABD’den Ricardo hipotezine kar�� örnekler verilebilir

• Ama Japonya’da hükümetlerin gev�ek maliye politikas� ile tüketim harcamalar�n� canland�rma çabalar� sonuç vermemi�tir


Kamu borcu ve para politikas�• �ktisatç�lar�n büyük bölümü yüksek borç oranlar�n�n

para politikas�n�n etkinli�ini azaltt��na inan�r• Örne�in enflasyonla mücadele için s�k� para

politikas� uygulanmas� halinde reel faizlerin artmas�bütçeyi çok olumsuz etkiler

• Hatta bir borç sarmal�n�n olu�mas�na neden olabilir• Yüksek borç oran� hükümeti para basarak (moneti-

zasyon) borçtan kurtulma aray��lar�na te�vik eder• Amaç beklenmeyen yüksek enflasyon arac�l�� ile

kamudan alacakl� olanlardan Hazine’ye servet transferi yapmakt�r

• Monetizasyon sürecinin hiperenflasyonla sonuç-lanmas� ihtimali çok yüksektir


Geli�mi� ülkelerde borç sorunu• Kamu borcunun geli�mi� ülkelerde yaratt��

sorunlara bakarak ba�layal�m• Geli�mi� ülkelerde nüfus art�� durmu� ve t�ptaki

geli�meler sonucu hayat beklentisi yükselmi�tir• Toplam nüfus içinde ya�l� nüfus oran�n�n artmas�

emeklilik ve sa�l�k harcamalar�n�n daha küçük bir çal��an nüfus taraf�ndan finanse edilmesini gerektirir

• Transfer harcamalar�ndaki zorunlu art�� ileride kamu maliyesini zorlayacak aç�klara neden olacakt�r

• �imdiden bütçe aç�� olan ve kamu borcu yüksek ülkeler ileride gerekecek ek harcamalar� yapmakta zorlanacaklard�r

• Bu ko�ullarda dü�ük borç oran� bir avantajd�r


Geli�en ülkelerde borç sorunu• Geli�en ülkelerde nüfus art�� h�z� yüksek, dolay�s�

ile toplam nüfusta ya�l�lar�n pay� dü�üktür• Buna kar��l�k baz� geli�en ülkelerde büyük bütçe

aç�klar� giderek yüksek borç oranlar�na yol açm��t�r• �stikrars�z geli�en ülkelerde kamu borcunun önemli

bir bölümü döviz cinsindendir• Yüksek borç oran�na sahip geli�en ülkelerde

genellikle popülizm, yüksek enflasyon, mali krizler, para ikamesi, s�� mali piyasalar, konsolidasyon, moratorium, vs. türü ba�ka iktisat politikas�sorunlar�na raslan�r

• Türkiye’nin yak�ndan tan�d�� bu sorunlar� ileride ayr�nt�l� �ekilde ele alaca��z


PARA ARZI Merkez Bankas� ve para

Alt�nc� Bölüm


Merkez Bankas�• Kanuni para, kamu otoritesinin para basma tekelini

Merkez Bankalar�na devretmesine yol açm��t�r• Paran�n yarat�lmas�n� neden kamu tekeline al�n-

m��t�r? Çünkü para basmak dünyan�n en karl� i�idir• Cumhuriyet öncesinde, para ç�karma yetkisi yabanc�

sermayeli özel bir bankaya Osmanl� Bankas�’na verilmi�t

• Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas� (TCMB) 1930 y�l�nda kuruldu ve 1932’de faaliyete geçti

• Federal Reserve Board 1913’de kurulmu�tur; ondan önce paray� ABD Hazinesi bas�yordu

• Buna kar��l�k Bank of England, Banque de France geçmi�leri 18’inci yüzy�la giden kurulu�lard�r


TCMB• Genel Kurul y�lda bir kez toplan�r (Hazine a��rl�kl�)• Banka Meclisi Genel Kurul taraf�ndan seçilir• Guvernör yada Ba�kan Hükümet taraf�ndan be� y�l

için seçilen bankan�n tepe yöneticisidir• Para Politikas� Kurulu yak�n geçmi�te para politika-

s�n� belirlemek üzere tesis edilmi�tir• TCMB kanunla para politikas�n� belirlemekte

hükümetten ba��ms�z hale getirilmi�tir• TCMB Bilançosu parasal geli�meleri özetler• Varl�k ve yükümlülükleri TL yada döviz cinsinden

olabilir• Dola��mdaki para TCMB’n�n yükümlülü�üdür

(borcudur)


Merkez Bankas� Bilançosu• Ekonominin parasal geli�meleri Merkez Bankas�n�n

bilançosundan takip edilebilir• Parasal verilerin ba��nda her hafta internette

yay�nlanan ve medyada haber/inceleme olarak yer alan TCMB Analitik Bilançosu gelir

• Mali piyasalar MB bilançosundaki geli�meleri dikkatle inceler ve izler

• Normal �irket bilançolar�ndan biraz farkl�d�r• Ekonomik aktörlerin para arz�n� ve para politikas�n�

daha kolay izlemelerini sa�layacak �ekilde yap�land�r�lm��t�r

• Tüm bilançolar gibi varl�k ve yükümlülüklerdenolu�ur


MB bilançosu: varl�klar• Analitik bilançoda MB varl�klar� iç varl�klar ve d��

varl�klar diye ikiye ayr�l�r• D�� varl�klar döviz ve alt�n cinsinden varl�klard�r• Bunlara MB’n�n uluslararas� rezervleri de denebilir• Döviz varl�klar�n�n cüzi bir bölümü nakittir; büyük

k�sm� yurt d��nda faiz geliri elde eden mali varl�klard�r

• �ç varl�klar TL cinsindendir• �ç varl�klar MB taraf�ndan Hazine’ye yada di�er

kamu kurulu�lar�na ve yerli mali kurulu�lara aç�lan TL kredileridir

• �ç varl�k art�� MB’n�n yerli para ile ekonomiden alacaklar�n�n yükselmesi anlam�na gelir


MB bilançosu: yükümlülükler• Analitik bilançoda MB yükümlülükleri de d��

yükümlülükler ve iç yükümlülükler diye ayr�l�r• D�� yükümlülükler döviz cinsindendir ama ille

yabanc�lara olmas� gerekmez; yerlilere de döviz yükümlülü�ü olabilir

• �ç yükümlülükler TL cinsindendir ve MB’n�n üçüncü �ah�slara yerli para ile borcunu temsil eder

• Dola��mdaki para (banknot ve bozukluk) MB’n�n yükümlülü�üdür (elinde tutanlara borcudur)

• Bankalar�n MB’deki rezervleri (mevduat) ve kamu kurumlar�n�n mevduat� da yükümlülük kalemleridir

• MB’n�n yükümlülüklerindeki art�� ekonomide para (likidite) art�� demektir


MB bilançosu: kalemlerA.VARLIKLAR

A.1-DIS VARLIKLAR

A.2-IC VARLIKLAR

A.2-a-Nakit Islemler

A.2-aa-Hazine Borclari

A.2-aa-i-Bankamiz Portfoyu

A.2-aa-i-a-5 Kasim 2001 Oncesi DIBS

A.2-aa-i-b-Ikincil Piyasadan Alinan DIBS

A.2-aa-ii-Diger

A.2-ab-Bankacilik Sektorune Acilan Nakit Krediler

A.2-ac-TMSF'na Kullandirilan Krediler

A.2-ad-Diger Kalemler

A.2-b-Degerleme Hesabi

A.2-c-IMF Acil Yardim Takip Hesabi(Hazine)

P.YUKUMLULUKLER

P.1-TOPLAM DOVIZ YUKUMLULUKLERI

P.1-a-Dis Yukumlulukler

P.1-b-Ic Yukumlulukler

P.1-ba-Doviz Olarak Takip Olunan Mevduat

P.1-bb-Bankalarin Doviz Mevduati

P.2-MERKEZ BANKASI PARASI

P.2-A-REZERV PARA

P.2-Aa-Emisyon

P.2-Ab-Bankalar Mevduati

P.2-Aba-Bankalar Zorunlu Karsiliklari

P.2-Abb-Bankalar serbest Imkani

P.2-Ac-Fon hesaplari

P.2-Ad-Banka Disi Kesimin Mevduati

P.2-B-DIGER MERKEZ BANKASI PARASIP.2-Ba-Acik Piyasa Islemleri

P.2-Bb-Kamunun TL Mevduati


Dünyada MB bilançolar�• ABD, Japonya, AB yani geli�mi� ülke Merkez

Bankas� bilançolar� baz� mü�terek özellikler gösterir• Bilançoda d�� varl�klar (uluslararas� rezervler) ihmal

edilecek derecede küçüktür• �ç varl�klar ise bilançonun büyük kalemidir• �ç varl�klar�n adeta tümü Hazine’nin ç�karm�� oldu�u

borç tahvilleridir• Genellikle d�� yükümlülük (döviz borçlar�) görülmez• �ç yükümlülükte en büyük kalem MB’n�n bast��

dola��mdaki parad�r• Özellikle ABD’de Merkez Bankas� (Fed) faiz getiren

Hazine tahvilleri kar��l��nda faizsiz banknot ç�kartan ilginç (ve karl�) bir mali kurum olmaktad�r


Dünya: MB bilançolar�

M�LYAR USD

ABD Federal Rezerv

Bank of Japan

Euro area ECB

Germany Bundes Bank

TCMB

Varl�klar 614 919 835 257 42 Döviz Varl�klar� (alt�n dahil & SDR) 27 30 397 94 24 �ç Varl�klar 587 889 438 163 18Yükümlülükler 614 919 835 257 42 Döviz Yükümlülükleri 0 0 13 0 35 �ç Yükümlülükler 614 919 822 257 7 Dola��mdaki Para 563 468 371 134 3,7Kar��la�t�rma GSMH (2000 y�l�) 9646 4.337 6780 2058 202 Varl�klar / GSMH (%) 6,4% 21,2% 12,3% 12,5% 20,8% Dola��mdaki Para / GSMH (%) 5,8% 10,8% 5,5% 6,5% 1,8% FX Liabilities/Yükümlülükler (%) 0,0% 0,0% 1,6% 0,0% 83,3% Dola��mdaki Para/Yükümlülükler (%) 91,7% 50,9% 44,4% 52,1% 8,8%2000 y�l� sonu itibar�yla


MB’n�n para yaratmas�• Merkez Bankas�n�n para arz�n� de�i�tirmesinin

bilançosuna nas�l yans�d��n� tekrar görelim• Anahtar, kanuni paran�n ekonomideki tüm di�er

aktörlerin bilançolar�n�n aktifinde, MB bilançosunun ise pasifinde yer almas�d�r

• �ç yada d�� varl�klardaki her de�i�im, d�� yükümlü-lükler sabit kal�yorsa, iç yükümlülüklerde yani eko-nomide dola�an para miktar�nda de�i�im demektir

• D�� yükümlülük sabitken MB varl�klar� ve para arz�(iç yükümlülük) tan�m icab� beraberce artacakt�r

• Merkez Bankas� para arz�n� (varl�klar�n�/iç yüküm-lülüklerini) tahvil yada döviz al�m sat�m� yada içmevduat ve kredilerindeki hareketlerle de�i�tirir


Aç�k Piyasa ��lemleri – AP�• Normal olarak MB’n�n para arz�n� etkilemekteki en

etkin arac� Aç�k Piyasa ��lemleridir – AP�• AP� ikinci el tahvil piyasas�nda MB’n�n Hazine

tahvili al�p satma i�lemleridir• MB Hazine tahvili al�nca hem iç varl�klar� hem de iç

yükümlülükleri yani para arz� artar: çünkü ald��tahvile kanuni para öder

• MB tahvil sat�nca hem iç varl�klar� hem de içyükümlülükleri yani para arz� azal�r : çünkü sattt��tahvil kar��l��nda kanuni para al�r

• Geli�mi� ülke Merkez Bankalar�n�n para arz�miktar�n� denetlemek için en çok kulland�klar�yöntem AP�’dir


Döviz i�lemleri • MB’n�n para arz�n� denetlemek kullanabilece�i bir

di�er yöntem döviz i�lemleridir• MB mali yada di�er kurulu�lardan döviz al�nca hem

varl�klar� hem de iç yükümlülükleri yani para arz�artar: çünkü ald�� dövize kanuni para ödemektedir

• MB mali yada di�er kurulu�lara döviz sat�nca hem varl�klar� hem de iç yükümlülükleri yani para arz�azal�r: çünkü satt�� döviz için kanuni para almaktad�r

• Geli�mi� ülke MB’lar� bu yöntemi kullanmazlar• Buna kar��l�k geli�en ülkelerde çok kullan�l�r• Özellikle 2001 öncesinde Türkiye’de MB’n�n para

arz�n� döviz i�lemleri ile denetlemi�tir


Zorunlu kar��l�klar�n de�i�tirilmesi• Bankalar toplad�klar� mevduat�n asgari bir oran�n�

Merkez Bankas�nda kar��l�k tutmak zorundad�r• Bankalar�n zorunlu kar��l�k oranlar�n�n de�i�tiril-

mesi MB’da tuttuklar� mevduat� dolay�s� ile içyükümlülükleri yani para arz�n� de�i�tirecektir

• Zorunlu kar��l�klar ayn� zamanda para çarpan�n�yani banka sisteminde yarat�lan likiditeyi etkiler

• Örne�in zorunlu kar��l�k art��nda MB’na ek kar-��l�k yat�rabilmek için bankalar kredilerini k�sarlar

• Zorunlu kar��l�klar�n s�k s�k de�i�tirilmesi mali sistem aç�s�ndan arzulan�r bir durum de�ildir

• Zorunlu kar��l�klar�n sistemdeki pay� dü�tükçe bir enstrüman olarak yarar� da azalacakt�r


�skondo haddinin de�i�tirilmesi• �skonto haddi MB’n�n bankalara k�sa dönem

borçlanmalar�nda uygulad�� faiz haddidir• Türkiye’de buna gecelik kotasyon da deniyor• �skonto haddinin de�i�mesi bankalar�n zorunlu

kar��l�klar�n� ne ölçüde MB’dan borçlanarak yapacaklar�n� karar�n� etkileyecektir

• Banka sistemine aç�lan kredilerin de�i�mesi içyükümlülükleri yani para arz�n� de�i�tirir

• Para çarpan�nda ayn� yönde de�i�ikli�e neden olur• �skonto haddi geli�mi� ülkeler Merkez Bankalar�

taraf�ndan en çok kullan�lan para arz� denetim enstrüman�d�r

• Para arz�n�n dolayl� �ekilde denetlenmesini sa�lar


Di�er parasal göstergeler• Para politikas�n�n ba�ka göstergeleri vard�r• Net �ç Varl�klar MB’n�n likidite yaratmas�n�n ve

para basmas�n�n iyi bir göstergesidir• �ç varl�klar�n denetlenmek istenen baz� kalemleri net

iç varl�klar� olu�turur• Net D�� Varl�klar MB’n�n döviz ihtiyac�n� gösterir• D�� varl�klardan d�� dünyaya yükümlülükler ve iç

bankalara döviz yükümlülükleri ç�kart�larak bulunur• Net Döviz Pozisyonu MB’n�n toplam döviz kuru

riskini ifade eder• Döviz varl�klar�ndan döviz yükümlülükleri

ç�kart�larak bulunur• IMF ile yap�lan programlarda bunlar�n hepsi farkl�

a�amalarda performans kriteri olarak kullan�lm��t�r


MB paras�n� ölçülmesi• MB’n�n yükümlülüklerine bakarak para arz�n�n

olu�umunu daha iyi anlayabiliriz• Dola��mdaki para art� bankalar�n MB’� nezdinde

zorunlu ve serbest mevduat� para taban�n� olu�turur (base money)

• Bütçe d�� fonlar� ve banka-d�� kesimlerin mevduat�n� para taban� ile toplayarak rezerv paray�(reserve money) buluruz

• Rezerv paraya MB API net sonucunu ve kamu kesimi mevduat�n� ekleyerek merkez bankas� paras�(central bank money) elde edilir

• MB bunlardan baz�lar�n� yada tümünü para politikas�hedefi olarak alabilir


Nihai borç veren• Merkez Bankas�n�n ekonomide nihai borç verendir

(lender of last resort)• E�er ekonomik aktörler daha çok likidite istiyorsa,

birinin bu likiditeyi sa�lamas� gerekir• Mevduat sahiplerinin korktuklar�n� ve bankalardan

mevduat çektiklerini dü�ünelim (bank run)• E�er bankalar�n nakit borçlanabilece�i bir kurum

yoksa ekonomideki para miktar� talebin alt�nda kal�r ve bankalar mevduat ödeyemez hale gelirler

• Banka iflaslar� mali sistemi çökertir• Halbuki kanuni para MB’na ihtiyaç duyulan paray�

basarak bankalara verme yani banka krizini engelleme olana��n� sa�lamaktad�r


Büyük Buhran’da banka iflaslar�• Moneteristlerin 1930’larda ya�anan Büyük Buhran’�

parasal nedenlerle aç�klad�klar�n� görmü�tük• ABD’de 1929’dan 1933’e toplam para arz� 26.5

milyar dolardan 19.0 milyar dolara geriledi• Ayn� dönemde dola��mdaki para miktar� artm��t�• Para arz�n� dü�üren banka iflaslar� sonucu mevduat�n

neredeyse yar� yar�ya dü�mesi idi• Monetaristler bankalar�n Fed yönetiminin hatal�

tutumu sonucunda iflas etti�ini dü�ünür• Fed’in nihai borç verici görevini yeterince aktif

�ekilde yapmam��t�r• Tasarrufunu kaybeden insanlar�n tüketimlerini

k�smalar� depresyonu derinle�tirmi�tir


Para arz� tan�mlar�• Para arz� ekonomideki toplam kullan�labilir para

(likidite) miktar�d�r• Önemli bir soru, dola��mdaki banknotlar ve

bozukluklar d��nda d��nda hangi likit varl�klar�n para arz� tan�m�na girdikleridir

• - M0 = Dola��mdaki para (emisyon)- Para taban� (BM) = M0 + bankalar�n MB’deki

zorunlu ve serbest mevduat�- M1 = BM + TL vadesiz mevduat� (tasarruf+ticari)- M2 = M1 + TL vadeli mevduat�- M2Y = M2 + döviz tevdiat hesaplar� DTH- M2Y+R = M2Y + Repo

• En yayg�n kullan�lan Para Taban� ve M2Y+R’d�r


Banka mevduat� ve para arz�• Para arz� ile MB’n�n yaratt�� para aras�ndaki ili�kiyi

yak�ndan görme zaman� geldi• MB’n�n yaratt�� para C art� banka sistemindeki

mevduat D toplam para arz� M’e e�ittirM = C + D

• Para taban� ekonomideki banknotlar C art�bankalar�n MB’daki rezervleri R‘e e�ittir

B = C + R• �lk denklemi ikinci ile bölersek

M / B = ( C + D ) / ( C + R )• Sa�daki terimi D ile bölersek

M / B = [ ( C / D + 1 ) ] / [ ( C / D + R / D) ]• Bu ilginç bir denklemdir


Temel mevduat oranlar�• C / D dola��mdaki paran�n mevduata oran�d�r• Tüketicilerin ve firmalar�n likit varl�klar� içinde ne

ölçüde nakit tutmay� arzulad�klar�n� ifade etmektedir• Buna para-mevduat oran� (currency-deposit ratio)

cr diyelim• R / D bankalar�n MB’da tuttuklar� kar��l�klar�n

mevduata oran�d�r• Banka sisteminin ticari ko�ullar� ve kanuni

zorunluluklar taraf�nda belirlenir• Buna kar��l�k-mevduat oran� (reserve-deposit ratio)

rr diylelim• Yani rr banka sisteminin kar��l�k ay�rma tercihini, cr

banka d�� kesimin para tutma tercihini yans�t�r


Para çarpan�• �ki oran� formüle yerle�tirir ve B’yi sa�a al�rsak

M = [ ( cr + 1 ) / (cr + rr) ] x B• Daha da basitle�tirmek için m = (cr+1) / (cr+rr)

M = m x B• Para taban� B tümü ile MB’n�n denetimi alt�ndad�r • m katsay�s�na para çarpan� denir• Para çarpan� MB’n�n denetledi�i güçlü paran�n

(high-powered money) banka sisteminin mevduat yaratmas� yolu ile toplam likiditeye (para arz�na) dönü�me süratini ifade eder

• Ba�ka bir ifade ile MB para taban�n� yada kar��l�k-mevduat oran�n� de�i�tirince toplam para arz� da arzulad�� yönde para çarpan� kadar de�i�ir


Baz� sonuçlar• MB ve mali sistem taraf�ndan para yarat�lmas�n�n

mekanizmas�n� özetleyebiliriz• Para arz� M’nin para taban� B’ye oran� sabittir yani

B’deki yüzde de�i�im M’yi ayn� yüzde ile de�i�tirir• Kar��l�k-mevduat oran� rr küçüldükçe, ayn� miktar

para taban� B’nin yaratt�� para arz� M daha büyüktür• Yani kar��l�k-mevduat oran� rr’de bir dü�ü� para

taban� B sabit iken para arz� M’yi artt�r�r• Para-mevduat oran� cr küçüldükçe, ayn� miktar B’nin

yaratt�� para arz� M daha büyüktür• Yani para-mevduat oran� cr’de bir dü�ü� para taban�

B sabit iken para arz� M’yi artt�r�r• Fiili para arz� bu parametlerlere ba�l�d�r




belirli bir e�ilimi izler• Örne�in Türkiye’de M2Y+R bölü nominal GSMH

yak�n geçmi�te sürekli yükselmi�tir• Bu olgu mali piyasalar�n derinlik kazanmas�n�n bir

i�areti olarak kabul edilir• Para çarpan� da ayn� olay�n bir ba�ka ölçüsüdür• Mali sistemin büyümesi, ayn� miktar para taban� ile

ekonomide daha büyük miktarda likidite (para arz�) yarat�lmas� anlam�na gelir

• Mali derinle�me ile para çarpan� da büyür


Para talebi• Para arz�n�n önemi ekonomide paraya talep olmas�n-

dan kaynaklan�r• Ekonomik aktörler neden para talep ederler?• Paran�n üç i�levini hat�rlayal�m: i) mübadele arac�,

ii) hesap birimi, iii) servet saklama arac�• Miktar teorisinde mübadele amac� ile para tutulur:

yani reel para talebi reel GSMH’nin bir oran�d�r( M / P )d = k Y

• IS-LM modeli daha gerçekçi bir varsay�mla likidite talebinin reel gelirin yan�nda nominal faiz haddine de ba�l� olaca��n� kabul eder

( M / P )d = L ( Y , i )• Teoride a��rl�kl� olarak bu iki fonksiyon kullan�l�r


��lem saiki ile para talebi• ��lem saiki ile para talebi ekonomik aktörlerin

günlük ödeme ihtiyaçlar�n� vurgular• Nakit para ve vadesiz mevduat (çek hesaplar�)

insanlar�n ya�am�n� kolayla�t�r�r• Nominal faiz haddinin yüksek oldu�u yüksek

enflasyonlu ülkelerde nakit yada vadesiz mevduat tutman�n f�rsat maliyeti yükselece�inden i�lem saiki ile para talebi dü�ecektir

• Nominal faiz haddinin dü�ük oldu�u dü�ük enflasyonlu ülkelerde tersi olacakt�r

• Ücret ödeme dönemleri (haftal�k, ayl�k, vs.), ekono-mide tar�m kesiminin yayg�nl��, çek hukuku, vs. kurumsal etkenler i�lem saiki ile para talebini etkiler


Spekülasyon ve likidite talebi• Keynesyen para teorisinde spekülasyon amac� ile

para tutulmas�n�n özel bir yeri vard�r• Nominal faizlerde bir yükselme bekleyenler tahvil

portföylerini bo�alt�p ç�k�p nakte geçerler• Çünkü faiz yükselince tahvil fiyatlar�nda olu�acak

gerileme sermaye zarar�na neden olur• Dü�ük faizlerde spekülasyon amaçl� para talebinin

faiz elastikli�i çok yükselir• Yani para arz�ndaki art�� bu amaçla massedilir• Keynes bu ilginç duruma “likidite tuza��” dedi• Spekülatif amaçl� para talebinin varl�� MB’n�n para

arz�n� artt�rarak nominal faizi dü�ürme etkinli�ini k�s�tlayabilir


Portföy teorileri• Makroiktisat aç�s�ndan paran�n servet saklama i�levi

çok önemlidir• Portföy teorileri paray� ekonomik aktörlerin varl�k

portföyü içinde bir enstrüman olarak ele al�r• Para s�f�r risk ve s�f�r getirisi olan bir varl�kt�r• Hisse senedi, gayrimenkul yada tahvil fiyatlar�

dalgalan�rken nominal olarak paran�n de�eri daima sabit kal�r

• Para talebi di�er varl�klar�n getirisine, enflasyona ve servete ba�l� olacakt�r

( M / P )d = L ( rs , rb , �e, W )• M1 için yetersiz kalabilir ama M2Y+R gibi daha

kapsaml� para arz� tan�mlar� için anlaml�d�r


Para ikamesi• Paran�n de�er saklama i�levi bizi çok önemli bir

kavrama getirir: para ikamesi (dolarizasyon)• Yüksek ve dalgal� enflasyonla birlikte ülke paras�

de�er saklama i�levini yapamaz hale gelir• Vatanda�lar nakit varl�klar�n� beklenmeyen enflas-

yon ve kur de�i�melerine kar�� korumak için döviz halinde tutmaya ba�lar

• Döviz mevduat� hem yerli para ile mevduattan hem de reel GSMH’dan daha h�zl� büyür

• Yerli paran�n yan�nda nakit döviz de ekonomide dola�maya ba�lar

• Nakit döviz dola��m� ve döviz mevduat� MB’n�n para politikas� araçlar�n� ciddi �ekilde k�s�tlar


Para arz� ve ekonomi• Para arz�nda bir de�i�im ekonomiyi nas�l etkiler?• Yani para arz� de�i�ince ekonomi bir denge

noktas�ndan di�erine hangi mekanizmalarla geçer?• Çünkü ekonomik aktörler tutmay� arzulad�klar�ndan

fazla paray� ya harcarlar yada borç verirler• Yani para piyasas�ndaki arz fazlas� mal ve tahvil

piyasas�na talep fazlas� �eklinde yans�r• �lki talebi artt�r�r ikincisi faizler dü�ürür• Her ikisi de ekonomiyi canland�r�c� etki yapar• Para arz�n�n yetersiz kalmas� halinde ise ayn�

mekanizma tersine i�ler• Para piyasas�ndaki talep fazlas� mal ve tahvil

piyasalar�nda talep yetersizli�ine dönü�ür


MIKROTEMELLERTüketim ve Yat�r�m Harcamalar�

Yedinci Bölüm


Mikrotemel nedir?• Basit Keynesyen model iki temel makro ili�ki üstüne

in�a edilmi�ti• Nihai tüketim harcamalar� gelirin yava�layarak artan

bir fonksiyonu idi• Yat�r�m harcamalar� faiz haddinden yada gelirden

ba��ms�z �ekilde belirleniyordu (modele d��sald�)• Bu iki Keynesyen ili�kinin hangi davran��sal

varsay�mlara dayand�� aç�k de�ildi• Örne�in makro düzeyde tüketim harcamalar�n�n

öngörülen �ekilde davranmas� için mikro düzeydetüketicilerin onunla uyumlu davran��n� aç�klamak gerekecekti

• Makroiktisad�n mikrotemelleri böylece olu�tu


Keynesyen tüketim fonksiyonu• Keynes tüketim C ile kullan�labilir gelir Y aras�nda

basit bir do�rusal ili�ki kurmu�tuC = C + cY ve C > 0 and 0 < c < 1

• C gelir düzeyi s�f�ra dü�se bile toplumun varl�� için gerekli asgari tüketim miktar�d�r

• Bu fonksiyonun üç özelli�i vard�r• Marjinal tüketim e�ilimi c s�f�rla bir aras�nda yer al�r• Faiz haddi denklemde yoktur• Ortalama tüketim e�ilimi

APC = C / Y = (C / Y) + cgelir Y artt�kça azalmaktad�r

• Bunlar Keynes’in tüketicinin davran�� ile ilgili temel varsay�mlar�d�r


Keynesyen tüketim fonksiyonuAsaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 362

Keynes’in faraziyeleri• Faraziye (conjecture): yetersiz veri ile ula��lan sonuç• Keynes’in güvenilir veriler için gerekli bilgisayarlar�

ve karma��k istatistiki teknikleri yoktu• Gözlemlerine ve içgüdülerine dayanmak zorunda idi• Birinci faraziye: marjinal tüketim e�ilimi s�f�rla bir

aras�nda yer al�r yani insanlar gelirlerinin ne tümünütüketir ne de tümünü tasarruf eder

• �kinci faraziye: ortalama tüketim e�ilimi gelir yükseldikçe dü�er yani daha yüksek gelir düzeyleri daha çok tasarruf yapmay� mümkün k�lar

• Üçüncü faraziye: faiz haddi tüketim ve tasarruf kararlar� aç�s�ndan önemsizdir çünkü faiz haddi sadece portföy tercihini etkiler


Ampirik sonuçlar• ABD ve �ngiltere’de yap�lan ilk ampirik çal��malar

Keynes’in faraziyeleri ile ayn� yönde sonuçlar verdi• Daha yüksek gelire sahip hanelerin tasarruf oran�

daha dü�ük gelire sahip ailelerden daha büyüktü• Gelirin azald�� resesyon y�llar�nda GSMH’da

tüketim harcamalar�n�n pay� art�yordu• Tüketim harcamalar�, tasarruf ve faiz hadleri

aras�nda anlaml� bir ili�ki görülmüyordu• Ancak, daha sonra Simon Kuznets taraf�ndan yap�lan

kapsaml� ara�t�rma farkl� sonuçlar verdi• Kuznets uzun dönemde ki�i ba��na gelirde büyük

art��lara ra�men ortalama tüketim e�iliminin sabit kald��n� kan�tlayarak Nobel ödülünü kazand�


Tüketim bilmecesi• Ortada iki çeli�kili gözlem yani bir bilmece vard�• Milli gelirde tüketimin pay� k�sa ve uzun dönemde

z�t davran�yordu• K�sa ve uzun dönemde iki ayr� tüketim fonksiyonu

oldu�unu kabul etmek bilmeceyi çözecekti• Keynes’in tüketim fonksiyonu tüketim-gelir

ili�kisinin sadece k�sa dönemdeki davran��n� aç�klar• Uzun dönem için ba�ka ili�kiler bulmak gerekir• Teorinin içsel tutarl�l�� tüketim birimi olarak aileyi

(hanehalk�) almay� ve onun davran��ndan hareketle makro tüketim fonksiyona ula�may� gerektirir

• �ki çözüm geldi: Modigliani’nin ya�am-çevrimi hipotezi ve Friedman’�n sürekli gelir hipotezi


Tüketim bilmecesine çözümAsaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 366

Modigliani: ya�am-çevrimi hipotezi• Keynesyen iktisatç� Franco Modigliani tüketim

fonksiyonu çal��malar� ile Nobel ödülü ald�• Çözümü sezgisel olarak basittir: insanlar yüksek

gelirli dönemlerinde dü�ük gelirli dönemlerinde harcamak üzere tasarruf yapar

• Tipik örnek ki�inin çal��rken emeklilik dönemitüketim düzeyini korumak için tasarruf yapmas�d�r

• Ya�am-çevrimi (life-cycle) kavram� modern ekonomilerde vatanda�lar�n bu e�ilimini yans�t�yor

• Model tüketim düzeyinin belirlenmesine serveti de ekleyerek çal��maktad�r

• Uzun dönemde gelirle birlikte toplumda servetin artmas� tüketim oran�n� sabit tutacakt�r


Ya�, servet ve tüketim• Modigliani tüketim oran�n� gelir ve servete ba�lar

C / Y = � ( W / Y ) + �• �nsan ya�am�n�n iki ayr� faz� oldu�unu vurgular• Üretken ya�am faz�nda gelir yüksektir ve tasarruf

yap�l�r• Emeklilik döneminde gelir dü�üktür ve servetten

harcama ile muadil bir tüketim düzeyi tutturulur• Yani ilk fazda servet biriktirilir (tasarruf yap�l�r)• �kinci fazda servetten yenir (eksi tasarruf yap�l�r)• Servetteki de�i�me uzun dönem tasarruf oran�n�

sabit tutacak �ekilde k�sa dönem tüketim fonksiyonundaki kaymalar� aç�klar

• Yani bilmeceyi çözer


Ya�am-çevriminde servetAsaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 369

Friedman: sürekli gelir hipotezi• Monetarist Milton Friedman tüketim bilmecesine

kar�� sürekli (permanent) gelir hipotezini önerdi• Çözüm sezgisel düzeyde gene basittir: insanlar kal�c�

oldu�una inanmad�klar� geçici gelir de�i�imlerini tüketimlerine yans�tmaz

• Geri planda hakl� bir gözlem vard�r: gerçek ya�amda insanlar�n gelirleri düzgün bir çizgi üstünde gitmez, gelirde raslant�sal ve geçici dalgalanmalar olur

• Model gelirde kal�c� ve geçici de�i�imi ay�rdeder• Tüketim harcamalar� kal�c� (sürekli) gelir düzeyi

taraf�ndan belirlenir• Yani k�sa dönemde boom dönemi gelir art��lar�

kadar resesyon gelir dü�ü�leri tüketime yans�maz


Tüketimin mikrotemelleri: özet• Keynes’in basit tüketim fonksiyonu sadece cari

gelirle cari tüketim aras�nda ili�ki kuruyordu• Daha sonra geli�tirilen modeller cari gelire ek olarak

servetin, gelecekte beklenen gelirin ve faiz haddinintüketim harcamalar�n� etkiledi�in gösterdi

• Makro tüketim harcamalar� ile mikro düzeyde ailenin davran��lar� aras�ndaki tutarl�l�k ara�t�r�ld�

• Bütün bunlar basit bir gerçe�i de�i�tirmez: tüketiciler harcamay� sürdürdü�ü sürece, olumsuz �oklar�n ekonomiye etkisi en fazla k�sa ve yumu�ak resesyonlarla s�n�rl� kalacakt�r

• Tüketiciler harcamay� reddetti�i sürece ekonomiler çok ciddi sorunlarla kar�� kar��ya kal�rlar


Yat�r�m harcamalar�• Yat�r�m harcamalar�n�n GSMH’daki pay� tüketime

k�yasla çok daha küçüktür• Genellikle milli gelirin % 15 ile % 30’u aras�ndad�r• Yat�r�mlar tüketime k�yasla daha dalgal�d�r• Bazen, özellikle resesyonun ba��nda yat�r�mlardaki

dü�ü� toplam gelirdeki dü�ü�ten büyük olabilir• Yani yat�r�m harcamalar� ekonominin konjonktürel

dalgalanmalar�n� büyütücü (amplify) etki yapar• Yat�r�mlar� klasik okulun yapt�� gibi sadece faiz

haddine ba�lamak yada Keynes’deki gibi d��sal belirlendiklerini önermek gerçekçi de�ildir

• Yat�r�m harcamalar�n� olu�turan farkl� kalemlerin farkl� davran��lar�n� analiz etmek gerekir


Yat�r�m harcamas� türleri• Milli gelir muhasebesi üç temel yat�r�m harcamas�n�

ay�rdeder• Sabit sermaye yat�r�m harcamalar� firmalar ve dev-

let taraf�ndan mal ve hizmet üretimde kullan�lmak üzere sat�n al�nan tüm makine, teçhizat ve bina-yap�lar� kapsar

• Konut yat�r�m� harcamalar� tüketicilerin yada firmalar�n ikamet yada kiralama amac� ile sat�n ald�klar� tüm yeni konutlar� kapsar

• Stok yat�r�m� harcamalar� firmalar�n hammadde, yar�-mamul ve mamul stoklar�ndaki de�i�imi kapsar

• Ayr�ca özel ve kamu yat�r�m�, makina-teçhizat ve bina-yap� yat�r�m� �eklinde ay�r�mlar da mümkündür


ABD: Yat�r�m verileriAsaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 374

Sabit sermaye yat�r�mlar�• Yat�r�m harcamalar�n�n en büyük kalemidir• Firmalar�n gelecekte mal-hizmet üretimde kullan-

mak için her çe�it üretim arac� sat�n ald�klar�nda yapt�klar� harcamalard�r

• �ki alt kategorisi vard�r:• Makina ve teçhizat harcamalar� fabrikalar�n,

atölyelerin, ofislerin, vs. içindeki tüm aletler içindir• �n�aat harcamalar� makina ve teçhizat�n içine yer-

le�tirildi�i tüm yap�lar içindir• Örnek: baraj�n kendi in�aat harcamas�d�r; elektrik

üretiminde kullan�lan türbinler, transformatörler, vs. makina-teçhizat s�n�f�na girer

• Gayrisafi (gross) sermaye olu�umu da denebilir


Neoklasik yat�r�m fonksiyonu• Sabit sermaye yat�r�mlar�n�n aç�klanmas�nda en

yayg�n kullan�lan hipotez neoklasik yat�r�m fonksiyonudur

• Burada “neoklasik” sözcü�ü her üretim faktörünün gelirini marjinal ürününe e�itleyen gelir da��l�m�teorisine referanst�r

• Yat�r�m miktar�n� sermayenin marjinal ürünü ve faiz haddi belirler

• Yat�r�mlar� reel faiz haddinin azalan fonksiyonuolarak gören klasik yat�r�m fonksiyonudur

• Faiz haddi yükselince nisbi karl�l�� az yat�r�mlar devreden ç�kaca��ndan yat�r�m harcamas� dü�er

• Faiz haddi dü�ünce yat�r�m harcamas� artar


Borsa ve “Tobin’in q’su”• Nobel ödüllü Keynesyen iktisatç� James Tobin farkl�

bir hipotez geli�tirmi�tir• Tobin borsadaki hisse senedi fiyat� hareketleri ile

yat�r�mlar aras�nda ili�ki kurar• A�a��daki formül de�erinin birden küçük yada

büyük olmas�na göre, hisse fiyatlar� yüksekse firmalar daha çok, dü�ükse daha az yat�r�m yapar

Mevcut sermayenin piyasa de�eriMevcut sermayenin yenileme de�eriq =

• Yüksek piyasa de�eri firmalar için yat�r�m att�rmai�areti ve te�vikidir

• Ayn� zamanda yat�r�m harcamas�n�n borsa arac�l��ile finansman�n� sa�lar


Banka krizi ve kredi s�k��kl��• Mali kesimin büyüklü�ü, etkinli�i ve sa�l�� sabit

sermaye yat�r�mlar� aç�s�ndan çok önemlidir• Bankac�l�k krizleri daima ve her yerde sabit sermaye

yat�r�m harcamalar�nda dü�ü�e neden olmu�tur• Büyük Buhran iyi bir örnektir• Bankalar�n bilançolar�ndaki bozulma onlar� mevcut

kredilerini geri ça��rmaya sevkeder• Borçlu firmalar önce yat�r�mlar�n� keser• Kredi s�k��kl�� (credit crunch) mali kesimden

kaynaklanan nedenlerle kredilerin azalmas�d�r• Bu durumda örne�in faizdeki dü�ü�ün yat�r�m

harcamalar�n� artt�rmas� söz konusu de�ildir• Çünkü sorun yap�sald�r


Konut yat�r�m�• Konut yat�r�mlar� yat�r�m harcamalar�n�n önemli bir

kalemidir• GSMH’n�n % 5 ile % 10’u aras�nda de�i�ir• �n�aat sektöründe üretim döneminin uzunlu�u konut

piyasas�nda bir stok ve ak�m ay�r�m� yarat�r• K�sa dönemde konut fiyatlar�n� konut talebi ve konut

sto�u arz� taraf�ndan belirlenir• Uzun dönemde konut fiyatlar�na ba�l� olarak

firmalar konut üretimini artt�r�r yada azalt�r• Fiyatlar yükselince konut in�aat� artar fakat konutlar

bitti�inde fiyatlar tekrar dü�mü� olabilir• Bu nedenle konut in�aat�n�n kendi içsel dalgalanma

süreci (konjonktürü) vard�r


Konut piyasas�nda stok ve ak�mAsaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 380

Konut talebi ve faiz haddi• Geli�mi� mali piyasalara ve dü�ük enflasyona sahip

ülkelerde konut talebi faiz haddine çok hassast�r• Çünkü al�m� 20-30 y�l vadeli konut (ipotek –

mortgage) kredileri ile finanse edilir• Pek çok ülkede bu konuda uzmanla�m�� mali

kurumlar mevcuttur• Uzun dönem faiz haddinde bir dü�ü� tüketicinin ayn�

de�erdeki bir konut için ödeyece�i ayl�k taksidi azaltarak konut sat�n almay� te�vik eder

• Faiz dü�ü�ü eski borçlulara sermaye kazanc�getirebilir (yeniden ucuz faizle borçlanma)

• Böylece tüketim art��na neden olabilir• Neticede faiz haddi konut üretimini etkiler


Stok yat�r�mlar�• Ekonomi normal seyrederken hammadde, yar�-

mamul ve mamul stoklar�ndaki de�i�imin büyüklü�üve ekonomiye etkisi ihmal edilebilir düzeydedir

• Ancak konjonktürün dönme noktalar�nda stok de�i�meleri ekonomiyi çok etkiler

• Stoklar�n mutlak düzeyi yerine de�i�imi izlenir• Firmalar stoklar� zaman içinde üretim ve talep

dalgalanmalar�n� düzeltmek için kullan�rlar• Stoklar bazen üretim faktörü niteli�i kazan�r: yedek

parçalar teçhizat�n çabuk tamirini sa�lar• Özellikle mamul stoklar�n�n önemli bir bölümü

da��t�m kesiminde (toptan ve perakende ticaret) tutulur


H�zland�ran modeli• H�zland�ran modeli Keynesyenler iktisatç�lar

aras�nda popülerdir• Stoklar�n gelirin sabit bir oran� oldu�u kabul edilir

N = � Y• Stok yat�r�m� stoktaki de�i�imdir

I = N = � Y• Sonuçlar ilginçtir: gelir sabitse stok yat�r�m� s�f�rd�r• Ancak gelir a�a�� ve yukar� gitti�inde stok yat�r�m�

da ayn� yönde de�i�ir• Yani stok yat�r�m� bir resesyon ve boom’un ba��nda

talep görülen dalgalanmay� büyütücü etki yapar• ABD için � katsay�s� 0.2 hesaplanm��t�r: talepte 1 $

azalma harcamay� tekrar 0.2 dolar k�smaktad�r


KÜRESELLE�MEAç�k ekonomide iktisat politikalar�

Sekizinci Bölüm


Küreselle�me ve öncesi• 19.uncu yüzy�l�n ba��ndan Birinci Dünya Sava��na

kadar dünya ticareti çok h�zl� artt�• Bunda dönemin en büyük ekonomik, mali ve askeri

gücü �ngiltere’nin liberalizmi savunmas� etkili oldu• �ki sava� aras�nda ekonomik milliyetçilik (fa�izm),

merkezi planlama (komünizm) ve Büyük Buhrandünya ticaretini daraltt�

• �kinci Dünya Sava�� sonras�nda ABD’nin dünya ticaretinin desteklemesi yeni bir dönem ba�latt�

• Uluslararas� ekonomik ili�kiler tekrar h�zla canland�• Komünizmin çökmesi bu sürece ivme kazand�rd�• Buna kar��l�k, makro politika tart��malar� uzun süre

kapal� ekonomi varsay�m�na temellendi


Küreselle�menin anlam�• Son on y�lda küreselle�me sözcü�ü çok yayg�n

kullan�m alan� buldu• Ama çok farkl� anlamlar da kazand�• �ktisatç� için küreselle�me milli ekonomilerin artan

bütünle�mesi ve kar��l�kl�-ba��ml�l�� demektir• Bu süreci a�a��daki uluslararas� ak�mlarla izleriz

– Mal ak�mlar� (ticaret: ihracat ve ithalat)– Hizmet ak�mlar� (görünmeyen ticaret) – Do�rudan yabanc� sermaye yat�r�m� (FDI)– K�sa ve uzun dönem borçlanma ve finans ak�m�– Borsa portföy yat�r�mlar�

• Bu ak�mlardaki art�� iç iktisat politikalar�na ciddi tahditler getirmektedir


Ödemeler Dengesi (Bilançosu)• Bir ekonominin d�� dünya ile yapt�� i�lemler

Ödemeler Dengesine (bilançosuna) kaydedilir• Türkiye’de ÖD’ni ayl�k olarak TCMB hesaplar ve

internette yay�nlar• Ödemeler Dengesi dört ana kalemden olu�ur

– Cari i�lemler hesab�– Sermaye hesab�– Net hata ve noksan– Rezerv de�i�iklikleri

• Bilanço mant�� ile tutarl� olarak Ödemeler Dengesi tan�m icab� aç�k yada fazla veremez yani dengededir

• ÖD’ni olu�turan kalemlerinin hepsinde aç�k yada fazla olabilir ama aç�k ve fazlalar�n toplam� daima s�f�ra e�ittir


�hracat, ithalat, net ihracat• �hracat (X) ülke içinde üretilip ülke d��na sat�lan

mal ve hizmetlerdir• Ithalat (M) ülke d��nda üretilip ülke içinde sat�lan

mal ve hizmetlerdir• Net �hracat (NX) = D�� Ticaret Aç�� ihracatla

ithalat aras�ndaki farkt�r• Dikkat: iktisatç�lar için ihracat ve ithalat kavramlar�

hizmet ticaretini ve faktör gelirlerini de kapsar• D�E taraf�ndan her ay mal ihracat� (Free On Board –

FOB), mal ithalat� (Cost Insurance Freight – CIF) ve d�� ticaret dengesi aç�klan�r

• Bunlar iktisatç�lar�n kulland�� anlamda ihracat, ithalat ve net ihracat de�ildir çünkü sadece mal ak�m�n� ve iki ayr� ölçü ile (FOB-CIF) kapsar


Cari i�lemler hesab�• ÖD’nin Cari ��lemler Hesab� ekonominin döviz

gelirlerinin ve giderlerinin tümünü kapsar• D�� ticaret aç��ndan daha kapsaml� bir ölçüdür• Cari i�lemler dengesi iktisat teorisinin Net �hracat

(NX) kavram�na tekabül eder• Cari i�lemler hesab�n�n alt kalemleri:

– Mal ticareti: ihracat, bavul, ithalat, alt�n, vs– Hizmetler: turizm, navlun, in�aat, di�er hizmetler– Yat�r�m gelirleri: faiz, kar transferi– Cari transferler: i�çi dövizleri, resmi transferler

• D�� ticaret aç�� (fazlas�) sadece mal ak�m�dengesini, cari i�lemler aç�� (fazlas�) ise mal, hiz-met ve faktör ak�mlar� toplam� dengesini gösterir


D�� ticaret aç�� ve d�� denge(Milyar USD) Ticaret Dengesi Görünmeyenler Cari ��lemler DengesiABD -454 20 -434EU - 11 -10 -15 -25Almanya 52 -76 -24Brezilya -1 -25 -26Rusya 61 -15 46Türkiye -27 17 -10�spnya -40 22 -182000 y�l� verileri


Sermaye hesab�• ÖD’de, döviz geliri yada gideri olmayan döviz giri�

ve ç�k��lar� Sermaye Hesab�na kaydedilir• Sermaye hesab� mali i�lemleri kapsar:

– Yabanc� do�rudan sermaye yat�r�mlar� (FDI)– Portföy yat�r�mlar�– Uzun dönemli borçlanmalar (1 y�ldan uzun)– K�sa dönemli borçlanmalar (1 y�ldan k�sa)

• Net sermaye hareketi (CF) ekonominin d�� dünya ile varl�k al�� veri�ini özetler ve sermaye hesab� dengesi ile özde�tir

• Net hata ve noksan kalemi kayna�� bilinmeyen döviz hareketlerini yakalar

• MB’n�n döviz rezerv de�i�meleri ÖD’de yer al�r


Cari ��lemler: d�� ticaret dengesiI - CAR� ��LEMLER HESABI I - CURRENT ACCOUNT

Mal, Hizmet ve Yat�r�m GeliriDengesi(A+B+C)

Goods, Services and Income(A+B+C)

Mal ve Hizmet Dengesi (A+B) Goods and Services (A+B)A. DI� T�CARET DENGES� A. GOODS1. Genel Mal Ticareti 1. General Merchandise1.1. �hracat f.o.b. 1.1. Exports f.o.b.1.1. �hracat f.o.b. 1.1.1. Exports f.o.b.1.1. Bavul Ticareti 1.1.2. Shuttle trade1.1. Uyarlama: Di�er Mallar 1.1.3. Adjustment: Classification1.2. �thalat f.o.b. 1.2. Imports f.o.b.1.2. �thalat c.i.f. 1.2.1. Imports c.i.f.1.2. Uyarlama: Navlun ve Sigorta1.2.2. Adjustment: Coverage1.2. Uyarlama: Di�er Mallar 1.2.3. Adjustment: Classification2. ��lem Gören Mallar 2. Goods for Processing3. Tamir Gören Mallar 3. Repairs on Goods4. Parasal Olmayan Alt�n (net) 4. Non Monetary Gold (net)


Hizmet, yat�r�m geliri, transferlerI - CAR� ��LEMLER HESABI I - CURRENT ACCOUNT

Mal, Hizmet ve Yat�r�m GeliriDengesi(A+B+C)

Goods, Services and Income(A+B+C)

Mal ve Hizmet Dengesi (A+B) Goods and Services (A+B)A. DI� T�CARET DENGES� A. GOODSB. H�ZMETLER DENGES� B. SERVICES1. Ta��mac�l�k 1. Transportation2. Turizm 2. Travel3. �n�aat Hizmetleri 3. Construction Services4. Finansal Hizmetler 4. Financial Services5. Di�er Ticari Hizmetler 5. Other Business Services6. Resmi Hizmetler 6. Government Services7. Di�er Hizmetler 7. Other ServicesC. YATIRIM GEL�R� DENGES� C. INCOME1. Do�rudan Yat�r�mlar 1. Direct Investment2. Portföy Yat�r�mlar� 2. Portfolio Investment3. Di�er Yat�r�mlar 3. Other InvestmentD. CAR� TRANSFERLER D. CURRENT TRANSFERS


Sermaye hesab�B. SERMAYE HESABI B. CAPITAL ACCOUNTC. F�NANS HESABI C. FINANCIAL ACCOUNT8. Yurtd��nda Do�rudan Yat�r�m 8. Direct Investment Abroad9. Yurtiçinde Do�rudan Yat�r�m 9. Direct Investment in Turkey10. Portföy Hesab�-Varl�klar 10. Portfolio Investment- Assets11. Portföy Hesab�-Yükümlülükler 11. Portfolio Investment- Liabilities11.1. Hisse Senetleri 11.1. Equity Securities11.2. Borç Senetleri 11.2. Debt Securities12. Di�er Yat�r�mlar-Varl�klar 12. Other Investment- Assets12.1. Merkez Bankas� 12.1. Monetary Authorities12.2. Genel Hükumet 12.2. General Government12.3. Bankalar 12.3. Banks12.4. Di�er Sektörler 12.4. Other sectors13. Di�er Yat�r�mlar-Yükümlülükler 13. Other Investment- Liabilities13.1. Merkez Bankas� 13.1. Monetary Authorities13.2. Genel Hükumet 13.2. General Government13.3. Bankalar 13.3. Banks13.4. Di�er Sektörler 13.4. Other sectors

Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar Current, Capital and Financial AccountD. NET HATA VE NOKSAN D. NET ERRORS AND OMMISSIONS

GENEL DENGE GLOBAL BALANCEE. REZERV VARLIKLAR (*) E. RESERVE ASSETS14. Rezerv Varl�klar 14. Reserve Assets15. Uluslararas� Para Fonu Kredileri 15. Use of Fund Credits and Loans16. Ödemeler Dengesi Finansman� 16. Exceptional Financing


Alt�n Sistemi• Bugünkü kur rejimleri ve uluslararas� ödemeler

sistemi yeni (sava�-sonras�) geli�melerdir• Büyük Buhran’a kadar dünya ekonomisinde Alt�n

Sistemi (Gold Standard) hüküm sürdü• Alt�n sikkeler için ayr�ca döviz kuruna ihtiyaç

yoktur: alt�n her yerde geçerlidir• Alt�n Sisteminde her ülke ka��t paras�n�n de�erini

alt�n miktar� ile sabitler: ka��t paray� bu fiyattan alt�na dönü�türmek MB’n�n görevidir

• Ülkeler aras�nda ödemeler dengesizlikleri alt�n ak�mlar� ile dengelenir

• Örne�in d�� aç�k varsa alt�n ç�k�� para arz�n� k�s�tlar• Yüksek faiz iç talebi dü�ürünce d�� aç�k kapan�r


Bretton Woods Anla�mas�• �kinci Dünya Sava�� sonras�nda yeni uluslararas�

ödeme sistemi olu�turmak gerekiyordu• 1944 y�l�nda ABD’nin New Hampshire eyaletinde

Bretton Woods adl� küçük bir kasabada yap�lan toplant�da uluslararas� ekonominin 20.inci yüzy�l�n ikinci yar�s� için temel kurumlar� tesis edildi

• Biri Keynes’in di�eri ABD heyetinin olmak üzere iki farkl� öneri vard�: ABD heyeti dolayl� Alt�n Sistemi teklifini kabul ettirecek güce sahipti

• Dolar�n alt�n muhtevas� di�er MB’lar� için sabitlendi• Di�er ülkeler döviz kurlar�n� dolara sabitledi• Dünya Bankas� Grubu ve Uluslararas� Para Fonu

Washington D.C.’de faaliyete geçti


Dünya Bankas�• Dünya Bankas�na (World Bank) 183 ülke üyedir ve

10.000 çal��an� vard�r (8.000’i Washington DC’de)• �lk hedefi üye ülkelere kalk�nmalar�nda finansman

kayna�� sa�layarak destek olmakt�• Sava� sonras�nda Marshall plan� çerçevesinde

Avrupan�n yeniden in�as�nda önemli rolü oldu• Örne�in ilk Türk kalk�nma bankas� olan Türkiye

Sanayi Kalk�nma Bankas� Dünya Bankas� deste�i ile kurulmu�tu

• Daha sonraki y�llarda Dünya Bankas� kredilerini ekonomik kalk�nman�n e�itim, iyi kamu yönetimi, sa�l�k, çevre sorunlar� gibi toplumsal boyutlar�na yo�unla�t�rmaya ba�lad�


Dünya Bankas� Grubu• Dünya Bankas� Grubunda ba�ka kurulu�lar da vard�r

– International Bank for Reconstruction and Development (IBRD) hükümetlere borç verir

– International Finance Corporation (IFC) özel sektör kurulu�lar�na borç verir ve Türkiye’de çok aktiftir

– International Development Association (IDA) sa�l�k ve e�itim gibi sosyal konularda uzmand�r

• 2002 y�l�nda Dünya Bankas� Grubu taraf�ndan verilen yeni krediler toplam� 19.5 milyar dolard�r

• Türkiye Dünya Bankas�na borçlu ülkeler aras�nda yer al�r

• Dünya Bankas�n�n Ankara’da bir bürosu vard�r


Uluslararas� Para Fonu• Uluslararas� Para Fonuna (International Monetary

Fund IMF) 183 ülke üyedir ve 2.500 çal��an� vard�r• Üyelerin ödemeler dengesinden kaynaklanan döviz

likiditesi sorunlar�n�n k�sa vadeli borçlanma ile hafifletilmesi için tesis edilmi�tir

• Amaç uluslararas� ödemeler sisteminin 1930’larda ya�and�� gibi tekrar çökmesini engellemektir

• 1950-70 aras�nda dünya ekonomisi likidite s�k�nt�s�çekmeden büyümü�tür

• 1970’lerden bu yana çok ender geli�mi� ülke IMF’den mali destek istemi�tir

• Son otuz y�lda geli�mekte olan ülkelerin IMF ile ili�kileri giderek artm��t�r


Özel çekme haklar�• Bretton Woods’un kurdu�u sabit döviz kurlar�

sistemi 1960’lar�n sonunda sürdürülemez hale geldi• Büyük cari i�lemler dengesi aç�klar� ve yükselen

enflasyon ABD’yi alt�n-dolar paritesini terketmekzorunda b�rakt�

• Geli�mi� sanayi ülkeleri dalgal� kur rejimlerine geçtiler ve IMF hesap birimini yeniden tan�mlad�

• Yeni hesap birimi Özel Çekme Hakk�d�r (Special Drawing Right SDR)

• SDR=1.35 US$ (Aral�k 2002)• Her üye ülkenin IMF’de borçlanabilece�i bir kotas�

vard�r (SDR cinsinden)• Toplam kotalar 212 milyar SDR’d�r (280 milyar $)


Standby anla�malar�• IMF 1946’da kuruldu• �lk IMF kredisini 1947’de Fransa ald�• ÖD sorunlar� halinde IMF deste�inin temel

çercevesini olu�turan Standby Anla�malar� (Standby Arrangements) 1952’de standard hale getirildi

• �sminden anla��ld�� gibi, IMF sorunlu ülkenin yan�nda yer ald��n� (stand by) ve mali kaynakla destekledi�ini ilan etmektedir

• Anla�ma hükümetin ÖD likidite sorunlar�n� çözmek için ald�� tedbirleri ayr�nt�l� �ekilde aç�klad�� bir Niyet Mektubu (Letter of Intend) ile i�ler

• Mektup IMF’nin �cra Kurulu taraf�ndan onaylan�nca Standby Anla�mas� yürürlü�e girer


Di�er IMF kredileri• Supplemental Reserve Facility (SRF) bir ba�ka IMF

kredi biçimidir• MB’n�n döviz rezervlerini güçlendiren k�sa vadeli

(genellikle bir y�l ve alt�) bir imkand�r• Türkiye’ye Kas�m 2000 likidite krizi sonras�nda 8

milyar dolar tutar�nda SFR verilmi�tir• Contingent Credit Lines (CCL) ülke paras�n�n de�e-

rine piyasa güvenini tesis etmek üzere ola�anüstüko�ullar d��nda kullan�lmayaca�� varsay�m� ile verilen kredilerdir

• Extended Fund Facility (EFF) Standby Anla�mas�na ba�l� olarak gerçekle�tirilen yap�sal reformlar�n finasman� için verilen bir kredidir


Uluslararas� mali kurulu�larda iktidar• IMF-DB’nda ülkelerin oy gücü grubun sermayesine

yapt�klar� katk� ile orant�l�d�r• Dolay�s� ile en çok sermaye pay� olan ABD, Avrupa

ve Japonya en büyük oya da sahiptir• DB Ba�kan� ABD yönetimi taraf�ndan atan�r; IMF

Ba�kan� ise Avrupa taraf�ndan seçilir• Her iki kurum üst düzeylerde birinci s�n�f iktisatç�lar

istihdam eder• Michael Bruno, Anne Krueger ve Joseph Stiglitz

(2001 Nobel ödülü) DB’da ba� iktisatç� idi• Stanley Fischer wuzun süre IMF’de murahhas

Ba�kan Yard�mc�s� görevini yapt�• Yak�n geçmi�te bu göreve Anne Krueger geldi


IMF’ye ele�tiriler• IMF’ye farkl� çevrelerden s�k s�k birbiri ile çeli�en

yo�un ele�tiriler gelir• Azgeli�mi� ülkelerde popülist hükümetler ve siyasi

hareketler IMF’nin talep etti�i mali disiplinin çal��an kesimlere zarar vermesini ele�tirir

• Geli�mi� ülkelerdeki Keynesyen sol IMF’yi rijit monetarist politikalar uygulayarak ülke ko�ullar�n�dikkate almamakla suçlar (Stiglitz)

• ABD sa�� IMF’yi Amerikan vergi mükellefinin paras�n� azgeli�mi� ülkelerde sorumsuz siyasetçileri kurtarmak için kullanarak ciddi bir ahlaki riskyaratmakla suçlar

• Bunlar�n hepsi do�ru olamaz


Uluslararas� mali mimari• Son on y�lda, Kore, Tayland ve Malezya gibi ekono-

mik mucize yaratt�� dü�ünülen ülkeler de dahil çok say�da geli�en ülke mali kriz ya�ad�

• IMF’nin bu krizleri öngörememi� ve engelleyememi�olmas� hakl� olarak ele�tirildi

• Uluslararas� mali sistemde köklü bir de�i�imgündeme geldi

• Ancak IMF’nin yerini alacak kurumun yada kurumlar�n niteli�inde taraflar anla�makta zorland�

• Uzun dönemde IMF’nin bir dünya merkez bankas�i�levini yerine getirecek �ekilde güçlendirilmesi dü�ünülebilir

• Söylemesi kolay ama yapmas� çok zordur


Sermaye ak��kanl��• Son on y�la kadar uluslararas� sermaye ak��kanl��

geli�me yolunda ülkelerde kural de�il istisna idi• 1980’lerin sonundan itibaren çok say�da ülke

sermaye ak�mlar�na konan k�s�tlamalar� kald�rd�lar• Bu sürece “sermaye hesab�nda serbestle�me” yada

konvertibilite denilmektedir• TL 1989’da konvertibilite kazand�• Geli�en ülkelerde reel faizlerin yüksek seyretmesi

artibraj karlar�na yönelik k�sa vadeli sermaye giri�lerini (s�cak para) te�vik etti

• S�cak para ile finanse edilen popülist politikalar yada yat�r�m patlamalar� mali istikrars�zl��artt�rarak krizlerin ko�ullar�n� haz�rlad�


Küreselle�me üçlemi• Sermaye hesab�n�n serbestle�mesi iç makro politika

ortam�nda köklü de�i�ime yol açar• Küreselle�me üçlemi: a�a��dakilerden ikisi denetle-

nebilir; di�eri piyasalara b�rak�lmal�d�r– Sermaye hesab�nda serbestle�me (konvertibilite)– Ba��ms�z para politikas� (faiz haddi)– Döviz kuru

• Konvertibilite kabul edilince MB ya faizler yada döviz kuru üstünde denetimini kaybeder

• Ya da sermaye hareketleri k�s�tlanmal�d�r• Kamu otoritesi bu tahdidi anlamaz yani konvertibi-

liteye ra�men faiz ve kuru denetlemeye kalkarsa sonu genellikle mali krizdir


Politika arac� tercihi• Küreselle�me üçlemine ülkelerin tepkisi farkl�d�r• Geli�mi� ülkeler döviz kurunu piyasaya b�rakarak

(dalgal� kur) para politikas� arac�n� ellerinde tutmay�tercih eder

• Böylece olumsuz �ok halinde faiz haddini kullanma esnekli�ini korurlar (ba��ms�z para politikas�)

• Konjonktür dalgalanmalar�na kar�� para politikas�kullan�ld��ndan milli gelir volatilitesi dü�üktür

• Geli�en ülkeler döviz kurunu denetleyip (sabit kur) faizi piyasaya b�rakmay� tercih ettiler

• Bu durumda olumsuz �ok halinde para politikas�kullan�lamayaca��ndan faiz ve milli gelir volatilitesiyüksek olur


Sabit kur ve serbest kur• Sabit kurun avantaj� tüm ekonomik aktörler için

belirsizli�i azaltmas�d�r: döviz kazanan kesimlerin uzun dönemli plan yapmalar�n� kolayla�t�r�r

• Buna mukabil, döviz kurunu koruyabilmek için içtalebi ve büyüme h�z�n� dü�ürme pahas�na s�k� para politikalar� uygulamak zorunlulu�u do�abilir

• Reel kurdaki de�i�meler ani ve büyük oranda olur; ekonomide hasar yapar

• Dalgal� kur döviz kazanan ve kullanan kesimler için belirsizli�i artt�r�r

• Para politikas�n�n iç talebin makul düzeyde tutulmas� amaçl� kullan�lmas� olana��n� verir

• Ani büyük kur hareketleri ya�anmaz


Sabit kur rejimi• Döviz kurunun MB taraf�ndan belirlenmesine sabit

kur rejimi (peg yada pegged exchange rate) denir• Döviz kurunu sabitlemek için MB döviz al�m ve

sat�m fiyatlar�n� önceden aç�klar• Nominal döviz kuru sabitlenece�i gibi bir trend

üstünde hareket de edebilir (crawling peg)• Sermaye hareketlerinin k�s�tland�� (konvertibilitenin

olmad��) ekonomiler için tercih edilen kur rejimidir• Sabit döviz kuruna güvenilmesi için MB’n�n döviz

rezervleri yüksek olmal�d�r• Ayr�ca MB sabit döviz kurunu gere�inde üretim

kayb� pahas�na yüksek faiz hadleri ile desteklemeyi kabul etmelidir


Sabit kur ve döviz piyasas�• Sabit kur rejiminde döviz piyasas�nda arz ve talep

dengesizli�i halinde piyasa kurun de�i�mesi iledengeye gelemez

• Sabit kurda MB aç�klad�� döviz kurunda piyasan�n tüm döviz ve ülke paras� taleplerini kar��lar

• Yani aç�klad�� döviz kurunda kendisine gelen tüm döviz talebi kar��s�nda yerli para ve tüm yerli para kar��s�nda döviz verir

• Döviz arz-talep fark� MB rezervlerine yans�r• TL talebi fazla ise (döviz geliyor) döviz rezervleri

artacak, TL arz� fazla (döviz talep ediliyor) döviz rezervleri azalacakt�r

• Rezerv de�i�mesi para arz�n� etkiler (FX i�lemleri)


Sabit kur ve para politikas�• Sabit kur rejimi para politikas�n� k�s�tlar• Çünkü kuru belirledi�i andan itibaren MB’n�n para

arz� üstünde denetimi kalmayacakt�r• Örne�in para arz�n� k�sarak faizlerin yükselmesine

neden oldu�unu varsayal�m (s�k� para politikas�)• Yüksek faizin cezbetti�i sermaye ak�m� (s�cak para?)

MB döviz rezervlerini ve yani para arz�n� artt�r�r• Döviz talebinde ani bir art�� varsayal�m• Rezervlerini yani sabit kuru korumak için MB para

arz�n� k�sacak yani faizlerde art��a raz� olacakt�r• Sabit kurda para politikas� konjonktüre kar�� reel

ekonomiyi gözetme olana��n� kaybeder• Yani kuru korumay� hedeflemek zorundad�r


Gev�ek ve s�k� “peg”• Sabit döviz kurunun gerisinde sadece MB’n�n güve-

nilirli�i (credibility) varsa, gev�ek (soft) peg denir• Gev�ek çünkü MB asl�nda kuru de�i�tirme

(devalüasyon yada revalüasyon) hakk�na sahiptir• Hukuken ba�lay�c� ve formel geçerlili�i olan sabit

kur rejimine s�k� (hard) peg denir• En tipik örne�i MB’n�n özgürlü�ünü hukuken

ba�lay�c� �ekilde ortadan kald�ran Para Kurulu(Currency Board) rejimidir

• Para Kurulu sadece döviz kar��l��nda para basar: dola��mdaki tüm paran�n döviz kar��l�� vard�r

• Bu durumda ba��ms�z para politikas� ve MB’n�n nihai borç veren i�levi olamaz


Euro ve EMU• Avrupa Para Birli�i (European Monetary Union –

EMU) s�k� peg rejimine bölgesel düzeyde örnektir• EMU üyesi ülkeler milli paralar�ndan vazgeçip

kendi aralar�nda döviz kurunu ebediyen sabitlediler• Milli paralar yeni para birimi Euro ile de�i�tirildi• Ayn� anda Euro geri kalan dünya paralar�na kar��

dalgalanmaya b�rak�ld�• Euro bölge içinde (üyeler aras�nda) olabilecek en

s�k� peg rejimine, bölge d��nda ise dalgal� kur rejimine tekabül etmektedir

• Geri planda AB içi ticaret art��n�n (Tek Pazar) üye ülke üreticileri için sabit kur rejimi zorunlu hale getirmesi yatmaktad�r


Optimal parasal birlik• Bir ülke grubunun tek pazar olu�turmas� halinde

üyeler aras�nda dalgal� kurun maliyeti çok yüksektir• Grup içinde iç pazar-d�� pazar ay�r�m� kalk�nca kur-

daki belirsizlik kaynak da��l�m�n� bozar• Grup içinde sabit kur (parasal birlik) bir çözümdür• Buna kar��l�k üye ülkeler d��sal/içsel �oklar� kur

de�i�mesi arac�l�� ile masetme olana��n� kaybeder• Mukayeseli üstünlü�ünü yitiren bölge devalüasyon

yapamaz• Sistem üretim faktörlerinin o bölgeden mukayeseli

üstünlük kazanan bölgeye gitmesi ile çal��r• Faktörlerin co�rafi seyyaliyeti parasal birli�in etkin

i�lemesi (optimal) için gerekli ko�uldur


POPÜL�ZMKamu müdahalesi, gelir da��l�m� ve konjonktür

Dokuzuncu Bölüm


Popülizm• Popülizm ve popülist politika sözcüklerine Türkiye-

nin iktisat politikas� söyleminde s�k raslan�yor• Son dönemde “kötü”, “arzulanmayan” “tehlikeli”

muadili anlamlar yüklenerek kullan�lmaktad�r• Siyasi süreç içinde olu�mu� sözcüklerdir• Halktan, büyük kütlelerden yana oldu�unu iddia

eden siyasi hareketler verilen add�r• “Halkç�l�k” sözcü�ü ile e�anlaml�d�r• �ktisat literatürüne giri�i nisbeten yenidir• ABD’li iktisatç�lar�n Latin Amerika’da uygulanan

popülist politikalar�n olumsuz sonuçlar�na ilgi duymalar� sonucudur

• �ktisat teorisi aç�s�ndan nisbeten iyi tan�mlanm�� bir dizi analiz ve iktisat politika önerisine tekabül eder


Popülizm ve bütçe dengesi• Popülist iktisat politikalar�n�n mü�terek özelli�ini

basit bir varsay�m özetler: bütçe aç�� ekonomi için ille zararl� de�ildir

• “Keynesyen-sol” analizden fark�, gelir da��l�m�n�düzeltme amac�n�n konjonktürün olumsuz etkilerini telafi etmenin önüne geçmesidir

• Bütçeye gelir bulmadan sosyal amaçl� kamu harcamalar�n�n artt�r�lmas� popülist politikalar�ntan�mlay�c� özelli�idir

• Popülist politikalar sa� partiler taraf�ndan da (seçim kazanmak/yanda� beslemek için) kullan�l�r

• Sosyal harcamalar�n yüksek vergi yükü ile finanse edildi�i refah devleti (sosyal devlet) farkl�d�r ve sosyal demokrasinin tan�mlay�c� özelli�idir


Popülist politikalar• Popülist harcama politikalar� iki kalemde yo�unla��r• Kamunun gelir da��l�m�n� düzeltmek yada ba�ka

amaçla yapt�� transfer harcamalar� artt�r�l�r– Kamu çal��anlar�na yüksek zamlar– Cömert emeklilik olanaklar�– Çiftçilere, KOB�’lere, vs. kamu destekleri

• Sosyal içerikli kamu yat�r�mlar� artt�r�l�r– E�itim giderleri, okul in�aat�, vs.– Sa�l�k giderleri, hastane in�aat�, vs.

• Sa� e�ilimli popülist partiler keynesyen konjonktür argümanlar� ile (iç talebi canland�rmak) i� alemine yönelik te�vik ve sübvansiyonlar� artt�rma yolunu terchih ederler

• Ekonomik etkilerinde fark yoktur


Popülist teori• Popülist politikalar�n amaçlad�� sonuçlar� anlam�na

“do�ru” oldu�unu söyleyen analizler vard�r• �ki variyant� ay�rdediliriz:

– Keynesyen çarpan aç��n finansman�n� sa�lar– Enflasyon ekonomiye zarar vermez

• �lki bilinen Keynesyen mant�kt�r• Ekonomide kullan�lmayan kapasitenin varl��

halinde kamu harcamalar�nda art�� üretimi ve oradan vergi gelirlerini artt�racakt�r

• �kincisi enflasyonun orta-uzun dönemde yaratt��kaynak maliyetlerinin küçümsenmesidir

• Popülist kamu harcamas� sayesinde k�sa dönemde elde edilen gelir da��l�m� düzelmesinin kal�c�olaca�� kabul edilir


Popülist çevrim• Popülizm gelene�ine sahip ülkeler “popülist çevrim”

(cycle) verilen özel bir konjonktür ya�ar• Çevrim kamu harcamalar�nda büyük art��larla ba�lar• �ç talep canlan�r, büyüme h�zlan�r• Enflasyonu denetlemek için kur sabitlenir yani ülke

paras� de�er kazan�r• Talepteki canl�l��n sürmesi için faizler bask� alt�na

al�n�r yani MB gev�ek para politikas� uygular• Ayn� anda ortaya ç�kan bütçe ve cari denge aç�klar�

d��ar�dan k�sa vadeli borçlanma ile kar��lan�r• Normal olarak bir popülist çevrim 3 ila 5 y�l sürer• Sonunda ya bir ödemeler dengesi krizi ya bir istikrar

paketi (genellikle ikisi birden) gelir


Popülist krizler• Mali piyasalar eninde sonunda riskleri kavrar• D�� borçlanma kuruyunca döviz s�k�nt�s� ba�lar• Hükümet sürdürülemez politikalarda israr edince

ekonomik kriz k�s�r döngüsüne girilir• �u yada bu �ekilde döviz kuru ve maliyet enflasyonu

t�rman�r, iç talep ve üretim daral�r• Enflasyondaki ani art�� dü�ük gelirlilerin tüm

kazançlar�n� geri al�r: örne�in reel ücretler popülist çevrim öncesi düzeyin alt�na iner

• Ekonomik sorunlar politik istikrars�zl�k getirir• Hükümet destek için IMF’ye ba�vurma zorunda kal�r • IMF’nin reçetesi ac�l�d�r: bütçe dengesi, devalü-

asyon, faizlerin artmas�, vs.


Konvertibilite öncesi ve sonras�• Sermaye hareketlerinde serbestli�in varl�� yada

yoklu�u popülist çevrimin sonunu de�i�tirir• Sermaye hareketleri serbest ise, kriz öncesinde

vatanda�tan da döviz talebi gelir• Ülke paras� çok h�zl� de�er kaybeder• Buna kar��l�k karaborsa, girdi yoklu�u nedeni ile

üretimin durmas� gibi durumlar olmaz• Sermaye hareketleri k�s�tl� ise kur oynamaz ama

döviz ortadan kaybolur (karaborsa)• Döviz bitince ithalat yap�lamad��ndan üretim durur• Giderek tüm mal ve hizmetlerde karaborsa olu�ur• Hükümet idari da��t�ma (narh, vs.) yöneldikçe

kaynak kayb� ve popülizmin maliyeti artar


Popülist efsaneler (1)• Piyasa ekonomisinin baz� temel gerçeklerinin

kavranmamas� geli�me yolundaki ülkelerde popülizmin ye�ermesini mümkün k�lar

• Efsane: üreticilere ve çal��anlara kamunun sa�lad��nominal gelir art��lar� gelir da��l�m�nda kal�c�düzelmelere neden olur

• Gerçek: üretilen katma de�erin üstünde nominal gelir sürdürülemez bütçe ve cari i�lemler dengesi aç�klar� ile finanse edilir

• Efsane: para basmak iç talebi ve milli geliri artt�rarak ekonomiyi rahatlat�r

• Gerçek: bas�lan para önce d�� aç�� büyütür sonra enflasyonu azd�r�r


Popülist efsaneler (2)• Efsane: enflasyonun nedeni üretim yetersizli�idir ve

dü�ürülmesi için üretimin artt�r�lmas� gerekir• Gerçek: enflasyon para arz�n�n h�zl� artmas� ile

olu�ur, üretimle bir ba�� yoktur• Efsane: her ko�ulda enflasyonda bir yükselmeyi

kabul ederek ekonomik büyüme h�zland�r�labilir• Gerçek: enflasyonla büyümenin ayn� yönde hareket

etmesi sadece baz� özel ko�ullarda söz konusudur; bunlar�n d��nda enflasyon yükseldikçe ekonomik büyüme yava�lar

• Efsane: enflasyon büyüme için iyidir• Gerçek: enflasyon uzun dönemde h�zl� büyümenin

en büyük dü�man�d�r


Popülizm ve hiperenflasyon• Latin Amerika ülkelerinde popülist politikalar

genellikle hiperenflasyonla sonuçlanm��t�r• Çevrimin ba��nda d�� borçlanma bütçe aç��n�

finansman�n� sa�lad��ndan h�zl� büyümeye ra�men enflasyon dü�üktür (“güzel günler”)

• D�� borçlanma olanaklar� k�s�tlan�nca hükümet ile bütçe aç��n� monetize eder (para basar)

• Enflasyon paradan kaç�� h�zland�rarak kendi kendini besleyen bir fasit daireye dönü�ür

• K�sa süre içinde ayl�k fiyat art��lar� iki-haneye, hatta üç-haneye ç�kar

• Hiperenflasyon vergi gelirlerini de dü�ürür; para bas�ld�kça daha çok para basma zorunlulu�u do�ar


Popülizmin göstergeleri• Popülist çevrimi te�his etmek zor de�ildir

– Ülke paras� ve döviz cinsinden reel ücret ve gelirlerde ani ve büyük bir yükselme

– Kamu harcamalar�nda büyük art�� sonucu büyük bütçe aç�klar� olu�mas�

– Reel faizlerin s�f�ra hatta eksiye gerilemesi– Ülke paras�n�n h�zla de�er kazanmas�– Cari i�lemler dengesinde sürdürülemez aç�klar�n

belirmesi• Bu durumda bir kriz kaç�n�lmazd�r • Bunlardan biri yada birkaç� ba�ka nedenlerle

gerçekle�ebilir fakat tümünü birden sadece popülist politikalar temin eder


Popülizm ve siyasi yelpaze• Geli�en ülkelerde kendisine “sol” diyen siyasi

ak�mlar içinde popülist e�ilimler çok yayg�nd�r• Ama kendisini “sa�da” gören siyasi ak�mlarda da

s�k s�k popülizme raslan�r• Geli�mi� ülkelerde popülizm a��rl�kl� olarak “sa�”

siyasi ak�mlarda görülür• Halk ve halkç� (volk, populaire, vs.) sözcükleri

küçük adam� büyük güçlere kar�� korumay� vadeden partiler taraf�ndan kullan�l�r

• Türkiye’de sorumsuz kamu harcamalar� ve devasa bütçe aç�klar� anlam�nda popülizm siyasi yelpazenin her kö�esinde hakim söylemdir

• Yeni yeni yad�rganmaya ba�lanm��t�r


Popülizm ve küreselle�me• K�sa dönemde küreselle�menin ilk etkisi popülist

politikalar� te�vik edici yönde olmu�tur• Konvertibilite sonras�nda da döviz kurunun MB

denetiminde tutulmas� bir popülist çevrimin k�sa vadeli d�� borçlanma ile (s�cak para) finanse edilmesini kolayla�t�r�r

• Küreselle�me uzun dönemde dalgal� kuru gerektirir• Dalgal� kur rejiminde piyasalar popülist politikalara

an�nda tepki verirler• Dolay�s� ile bir süre için dahi olsa yapay bir bolluk

ve refah dönemi yaratmak olanaks�zla��r• Popülist e�ilimler o nedenle daima konvertibiliteye

kar�� dururlar


Türkiye’de popülizm• Türkiye sava� sonras� dönemde üç büyük popülist

çevrim ya�am��t�r• 1950’de Menderes hükümeti ilk çevrimi ba�latt�• 1954-57 aras�ndaki döviz s�k�nt�s�, karaborsa ve

enflasyon k�s�r döngüsü 1958’de IMF ilk önemli Standby Anla�mas� yap�lmas� ile sonuçland�

• 1973’de Ecevit hükümeti ikincisini ba�latt�• 1978-79’da döviz s�k�nt�s�, karaborsa ve üretimin

durmas� üzerine 1980’de IMF ile yap�lan Standby Anla�mas� (24 Ocak kararlar�) ile sona erdi

• 1989’da Özal’�n sermaye hesab�n�n serbestle�mesi (konvertibilite) ile üçüncü çevrim ba�lad�

• 1994 krizi ile sona erdi


Popülizm örne�i: 1989-1993• Türkiye son tipik popülist çevrimi 1989-93 aras�nda

ya�am��t�r• Popülist politikalar ANAP’�n Mart 1989 yerel

seçimlerini kaybetmesi üzerine Özal’�n kamu maa�ve ücretlerine büyük zamlar vermesi ile ba�lam��t�r

• Artan iç talep 1990’da büyüme h�z�n� artt�r�rken d��aç�k rekor düzeylere t�rmand�

• 1991’de Körfez sava�� iç talep art��n� yava�latt�• Seçim sonras�nda gelen Demirel hükümeti popülist

politikalar� sürdürdü• 1993’de kamu kesiminin operasyonel aç��

GSMH’n�n % 9.1’ine ula�m��t�• Bütün çabalara ra�men popülist politikalar ancak

dört buçuk y�l sürdürülebildi


1994 krizi• 1993 yaz�nda Tansu Çiller DYP Genel Ba�kan� ve

Ba�bakan oldu• Çiller, 1994 Nisan ay�nda yap�lacak yerel seçimleri

dü�ünerek faiz ve kuru bask� alt�na almay� denedi• Dolar 1 Ocak 1994’de 15.000 TL’den Nisan

1994’de 40.000 TL’ye yükseldi• Döviz s�k�nt�s� olu�mad� ama TL’nin de�erinde

büyük dü�ü� ya�and�• Nisan 1994’de IMF ile Standby Anla�mas�

imzaland� ve istikrar paketi aç�ld�• 1994’de TEFE art�� yüzde 150’ye ula�t�• Kamu ve özel kesimde reel ücretler % 40 dü�erek

1989 öncesi düzeylere geriledi• GSMH 1994’de % 6 küçüldü


Reel ücretler

50

85

120

155

190

88Q1 89Q3 91Q1 92Q3 94Q1 95Q3 97Q1 98Q3 00Q1 01Q3

%

Unit Wage Index Pri. Man. Ind. ($) (1997=100) Productivity Index


Faiz-d�� bütçe dengesi

-2

-1

0

1

2

3

4

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999

%

Primary Balance/GDP


Reel döviz kuru

60

70

80

90

100

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999

%

Real Exchange Rate Index (1982=100)


Cari i�lemler dengesi

-7

-5

-3

-1

1

3

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999

BILLION USD

Current Account Balance


MAL� KR�ZLERBankac�l�k kesimi sorunlar� ve konjonktür

Onuncu Bölüm


Krizin tan�m�• Kriz nedir? Örne�in bir resesyondan fark� nedir?

Ekonomik aç�dan nas�l ay�rdederiz?• Krizi temel makroekonomik göstergelerde

süreksizlik denebilecek kadar büyük dalgalanmalarya�anmas� hali diye tan�mlayabiliriz

• Krizde mali göstergeler öne ç�kar: faizler, döviz kuru ve enflasyon

• Ekonomik faaliyet yava�larken faiz, döviz kuru ve enflasyon fazla oynakl�k göstermiyorsa resesyondur

• Üçlüde ani ve büyük hareketler krizi tan�mlar• Birkaç gün yada hafta içinde ülke paras� de�erinin

üçte birini kaybederse, enflasyon iki kat�na ç�karsa, faizler gökyüzüne ula��rsa bu bir ekonomik krizdir


Krizin nedenleri• Genelde kamuoyu ekonomik krizden ani ve büyük

devalüasyonlar� anlar• Popülizmin krizle sonuçland��n� gördük• Bütün ekonomik krizleri ve büyük devalüasyonlar�

popülist politikalara atfetmek yanl��t�r• Bir ekonomi d�� borçla finanse etti�i büyük ve

sürdürülemez kamu aç�klar� mevcut de�ilkenekonomik kriz ya�ayabilir

• Örne�in “Do�u Asya kaplanlar�” denen Kore, Tayland, Malezya ve Endonezya’da bütçe aç�klar�yoktu ama çok ciddi krizler oldu

• Sa�l�kl� bir kamu maliyesine ra�men krizin nas�l olu�abilece�ine bakmak gerekiyor


Bilanço krizleri• Büyük kamu aç�klar� üstüne in�a edilen popülist

politikalar�n yaratt�� d�� aç�klar bizi “cari i�lemler dengesi krizlerine” götürdü

• Krize giden bir di�er yol mali kesim bilançolar�nda ciddi bozulman�n ya�anmas�d�r

• Mali kesimdeki sorunlar�n yaratt�� çalkant�lar bizi “bilanço krizlerine” yada “mali krizlere” götürür

• Kasdedilen özellikle banka bilançolar�nda biriken risklerin ta��namaz hale gelmesidir

• Bilanço krizlerini anlamak için bankac�l�k kesiminin i�leyi�ine daha yak�ndan bakmak gerekiyor

• Baz� riskler bankac�l��n bizzat yap�s�nda yer al�r; di�erleri uygulama göre de�i�ir


Bankac�l�k kesiminin s�hhati• Bankac�l�k kesimi geli�mi� yada geli�en tüm

ekonomilerin makroekonomik i�leyi�inde ve istikrar�nda anahtar role sahiptir

• Bankalar tasarruf ve yat�r�m kararlar� aras�ndaki hayati ba�� olu�turur

• Bankac�l�ktaki sorunlar çevrisel ak�m�n düzgün i�leyi�ini çok etkiler

• Örne�in bankalar kendi sorunlar�n� çözebilmek için ekonomiye verdikleri kredileri azaltma yoluna gittikleri anda yat�r�m ve tüketim harcamalar�n�n da dü�mesine neden olurlar

• �ç talepteki gerileme ekonomiyi bir resesyona sokabilir yada resesyonu derinle�tirebilir


Vade uyumsuzlu�u• Bankac�l��n özü, halktan toplanan mevduat�n özel

kesim firmalar�na yada devlete borç olarak verilmesidir

• Birinci ve en önemli risk, toplanan mevduat�n vadesi ile verilen kredilerin vadesinin ayn� olmamas�d�r

• Tüm dünya ülkelerinde banka mevduatlar�n�n ortalama vadesi banka kredilerinin ortalama vadesinden daha k�sad�r

• Buna vade uyumsuzlu�u (maturity mismatch) denir• Vade uyumsuzlu�u banka varl�klar�n�n (krediler)

ortalama vadesi ile banka yükümlülüklerinin (mevduat) vadesi aras�ndaki zaman fark�d�r

• Fark büyüdükçe faiz riski artar


Vade riski ve faiz volatilitesi• Bankan�n mevduata ödedi�i faiz fonlama maliyetidir• Banka kredi faizlerini fonlama maliyetinin üstünde

tesbit eder: aradaki fark bankan�n kar�d�r• Genelde kredi faizleri kredi süresince sabit kal�r• Ancak, fonlama maliyetinde büyük art��lar olmas�

halinde banka kredilerinden zarar edecektir• Faiz haddinde ani ve büyük bir art��n fonlama

maliyetine etkisi mevduat ortalama vadesine ba�l�d�r• Vade k�sald�kça, etki artar• Faiz volatilitesinin yükselmesi halinde bankalar

mevcut kredilerinden zarar etmeye ba�larlar• Bu olay bankac�l�k kesiminin yap�s�ndan

kaynaklan�r: tüm bankalar için geçerlidir


Para cinsi uyumsuzlu�u• Banka mevduatlar� ve kredileri ülke paras� cinsinden

yada ba�ka ülkeler paralar� cinsinden olabilir• Ülke içinde yabanc� paralar�n da kullan�lmas� (para

ikamesi yada dolarizasyon) halinde yerle�ikler yabanc� para cinsinden mevduat tutar

• Banka yurtiçinde kredi vermek için yurtd��ndan borçlanmaya gidebilir

• Neticede her bankan�n yabanc� para cinsindenvarl�klar� ve yükümlülükleri olu�ur

• Para cinsi uyumsuzlu�u (currency mismatch) yaban-c� para yükümlülük ve varl�klar aras�ndaki farkt�r

• Aradaki fark büyüdükçe bankan�n� döviz kurundakioynamalar kar��s�nda riski artar


Kur riski ve volatilitesi• Bir banka varl�k ve yükümlülü�ünün neden iki farkl�

para cinsinden olmas�n� kabul eder?• Banka aradaki faiz fark�ndan yararlanmak için

(arbitraj) bir para cinsinden borçlan�p ba�ka bir para ile borç verir

• Döviz yükümlülük - TL varl�k halinde, yükümlü-lü�ün fonlama maliyeti ödenen faiz art� kurdaki de�i�menin anaparada yol açt�� de�i�imdir

• Döviz kurunda volatilite bankan�n büyük anapara (sermaye) karlar�/zararlar� yazmas�na neden olur

• Beklenmeyen devalüasyonlar döviz varl�� döviz yükümlülü�ünün alt�nda olan bankalarda (aç�k pozisyon) büyük zararlar demektir


Banka iflaslar�• Vade ve kur risklerini iyi yönetemeyen bir banka

mevduat sahiplerine kar�� yükümlülüklerini yerine getiremez hale gelecektir

• Teknik olarak iflas etmesi gerekir• Banka iflaslar� mevduat sahiplerini tedirgin eder ve

bankalardan mevduat çekilmesine yol açar (bank run)

• Ba�layan tehlikeli k�s�r döngü reel ekonomiyi çok olumsuz etkiler (Büyük Buhran’�n nedenlerini hat�rlayal�m)

• Yani hükümetler banka iflaslar�ndan çok çekinir• �flas edecek banka büyüdükçe iflas etmesi zorla��r• “�flas için çok büyük” özdeyi�i bunu özetler


Mevduat sigortas�• Bir çözüm banka mevduat sahiplerini koruyan

tasarruf mevduat� sigortas�d�r• Normal ko�ullarda mevduat sigortas� banka sistemi

taraf�ndan ödenen primlerle finanse edilir• Kriz durumlar�nda önemli bir bölümü do�rudan

vergi mükellefinin üstünde kal�r• Sisteme kat�lmak zorunludur• Genel kural önceden saptanan bir tavan�n alt�nda

kalan küçük mevduat sahiplerinin korunmas�d�r• Türkiye’de oldu�u gibi özel ko�ullarda (1994 krizi)

sigorta tüm mevduat� kapsayabilir• Mevduat sigortas� bankalara hücum tehlikesini

ortadan kald�r�r ama ba�ka sorunlar yarat�r


Bankac�l�kta “ahlaki zafiyet”• “Ahlaki zafiyet” (moral hasard) son dönemlerde

iktisat teorisinde s�k kullan�lan bir kavramd�r• Etkinlik ücretlerinde bir uygulamas�n� gördük• Mevduat sigortas� bankac�l�k sektöründe benzer bir

durum yarat�r• Nihai riskin vergi mükellefi taraf�ndan yüklenmesi

bireysel bankay� ve mevduat sahibini a��r� riskli davran��lara te�vik eder

• Banka risk yönetimini ihmal ederek yüksek getiri beklentisi ile riskli kredilerini artt�r�r

• Tasarrufçu likidite s�k�nt�s� çeken bankalar�n yüksek faiz teklifini kabul eder

• Böylece bir ahlaki zafiyet k�s�r döngüsü olu�ur


Bankalar�n denetlenmesi • Bankac�l�k sorunlar�, mali disiplinin sa�lanmas�n�n

ve düzgün para politikas�n�n makroekonomik istik-rar için gerekli fakat yeterli olmad��n� gösterir

• Bankac�l�k kesiminin etkin denetimi, ahlaki zafi-yetin olu�mas�n� engellemek ve bankalar�n vade/kur risklerinin sistemik tehlike yaratmayacak düzeylerde seyretmesini sa�lamak aç�s�ndan hayatidir

• Riskleri azaltacak bir tedbir bankalar�n sermaye yeterlilik oranlar�n� yükseltmektir

• Banka özkaynaklar�n�n hesaplanmas�nda varl�klar�n gerçekçi �ekilde de�erlendirilmesi çok önemlidir

• Yolsuzluk (zay�f kanun hakimiyeti) bankac�l�k kesiminin denetlenmesini zorla�t�r�r


Küreselle�me ve mali kesim• Küreselle�me süreci bankac�l�k kesiminde yap�sal

sorunlar� büyütmü�tür• Sermaye hareketlerinin serbest kalmas� ile birlikte

özellikle geli�en ülke bankac�l�k kesimlerinde kur riskinde önemli bir art�� görülmü�tür

• Konvertibilite geli�en ülke bankalar�na d��bankalardan borçlan�p içerideki yüksek reel faizlerden yararlanma olana��n� vermi�tir

• Yabanc� bankalar kendi paralar� ile borç verdikleri için kur riski ta��mad�klar�n� dü�ünmü�lerdir

• 1990 sonras�nda geli�en ülkelerde konvertibiliteye geçi�le mali krizler aras�nda gözlenen yak�n ba� bu somut olgudan kaynaklan�r


“S�cak para” ve kur rejimi• Faiz arbitraj�ndan yararlanmak için bir ülkeye giren

k�sa vadeli yabanc� kaynaklara “s�cak para” deniyor• S�cak çünkü geldi�i h�zla ülkeden ç�kabiliyor• Türkiye dahil, sorunlu geli�en ülkelerin tümünde

k�sa vadeli yabanc� kaynak kullan�ld�� görülüyor• S�cak paran�n iki temel önko�ulu vard�r

– Reel faizler yüksek seyretmelidir– Aç�k yada örtük kur garantisi olmal�d�r

• �kincisi özellikle önemlidir: formel olarak aç�klan-masa bile MB’n�n para politikas�nda döviz kurunda istikrara öncelik verece�i inanc� olmadan k�sa vadeli yabanc� kaynak giri�i çok k�s�tl� kal�r

• Küreselle�me üçlemini hat�rlay�n


Krize giden farkl� yol• �imdi mali krizle sonuçlanacak bir konjonktür

senaryosu yazal�m• Temel varsay�m: kamu maliyesi dengededir ve

enflasyon dü�üktür (popülist politika yoktur)• Bu durumda ekonomik büyümenin motoru kamu

aç��n�n pompalad�� iç talep de�ildir• �ç talep kamu aç�� d��nda nereden kaynaklanabilir?• Milli gelir özde�li�inden nihai tüketim ve yat�r�m

harcamalar�ndaki art��n da iç talebin canl�seyretmesini sa�layaca��n� biliyoruz

• Tüketim ve yat�r�m harcamalar�n�n gücü k�sa dönemde çok olumlu bir konjonktür yarat�r: ekonomi h�zla büyür (boom)


Yat�r�m balonu �i�iyor• Yat�r�m harcamalar�ndaki art�� h�zl� büyümeyi, h�zl�

büyüme canl� talebi, canl� talep tekrar yat�r�m harcamalar�n�n artmas�n� getirir

• Büyüme fazilet döngüsü (virtuous cycle) olu�ur• Bu duruma yat�r�m balonu (investment bubble) ad�

verilir: balon çünkü sürdürülebilirli�i �üphelidir• Bu süreçte genellikle gayrimenkul fiyatlar�nda ve

borsada (varl�k piyasalar�nda – asset markets) benzer bir balon olu�ur

• �ç talepteki canl�l��n iç faizleri dünya düzeyinin üstünde tutmas� banka kesimi arac�l�� ile k�sa vadeli d�� kaynak giri�ini (s�cak para) h�zland�r�r

• Kamu maliyesinde dengeye ra�men d�� aç�k büyür


Balon nas�l patlayacak?• D�� borç verenler eninde sonunda ülke mali kurum-

lar�n bilançolar�ndaki k�r�lganl��n fark�na var�r• D�� kaynaklar kuruyunca döviz s�k�nt�s�n� ba�lar• Yabanc�lar sistem çökmeden ç�kma derdine dü�er• Kur riski yerle�iklerin döviz talebini tetikler• �kisi birden döviz talebini patlat�r• Bu durum Sermaye Ak�m� CF e�risinde yukar� do�ru

ciddi bir kaymaya tekabül eder• Bankac�l�k kesiminde hem vade hem de kur riski

realize edilme noktas�na gelmi�tir• Bilanço kökenli sorunlar aniden döviz, para ve bono

piyasalar�nda ciddi bir eritme (meltdown) ile sonuçlan�r: kriz gelmi�tir


MB’n�n açmaz�• Bu süreç içinde MB’na bakmakta yarar var• �deal durum MB’n�n yat�r�m balonunu zaman�nda

te�his ederek para politikas�n� s�kmas�d�r• Büyük bir ihtimalle hükümet ve i�alemi taraf�ndan

ekonomik büyümeyi engellemekle suçlanacakt�r• Balon olu�tuktan sonra opsiyonlar� çok k�s�tl�d�r• Para politikas�n�n k�s�lmas� reel ekonomide iflaslar�

artt�raca��ndan banka bilançolar�n� bozacakt�r• Bunu yapmad�� takdirde ekonominin tam gaz bir

mali krize girmesi kaç�n�lmazd�r• MB’lar� genellikle balonun kendi iç mant�� ile

patlamas�n� beklemeyi tercih ederler• Varl�k fiyat� balonlar� MB için daima sorundur


Mali kriz• Mali kriz, büyüme-mali istikrar-s�cak para fazilet

döngüsünün küçülme-enflasyon-iflaslar k�s�r döngüsüne dönü�tü�ü and�r

• Birgün döviz piyasas�na sadece al�c�lar, tahvil piyasas�nda sadece sat�c�lar gelir

• Kur ve faiz engellenemez �ekilde yükselmeye ba�lar• Bankalar kredilerini geri ça��rd�kça reel ekonomiyi

çökertir ve kendi bilançolar�n� bozarlar• Varl�k piyasalar�ndaki balonlar ayn� �iddette patlar• Hükümetin krizi maliye yada para politikas�

tedbirleri ile engellemesi mümkün de�ildir• Buna kar��l�k kriz sonras�nda önünde farkl�

opsiyonlar mevcuttur


Kriz sonras� politika opsiyonlar�• Küreselle�me üçlemi gene i�ba��ndad�r• Yüksek faiz ve devalüasyon kar��s�nda hükümet iki

farkl� yol seçebilir• Biri konvertibiliteyi kald�rmakt�r (Malezya)• Bu takdirde MB hem kuru hem de faizi denetleme

olana��na kavu�ur: piyasas�ndaki erimeyi durdurur• Di�eri IMF deste�i talep etmektir (Kore, vs.)• K�sa vadeli borçlar IMF kaynaklar� ile ikame edilir• Buna kar��l�k IMF maliye ve para politikalar�n�n

s�k�lmas�n� talep eder• Ekonomi konvertibilite içinde daha dü�ük bir reel

kur/milli gelir ve daha yüksek enflasyonda yeni dengesine oturur


Stiglitz’in IMF ele�tirisi• IMF’nin mali kesim bilançolar�ndaki k�r�lganl�ktan

kaynaklanan krizlerin tedavisinde popülist krizlerle ayn� yöntemleri kullanmas� ele�tirilmi�tir

• En güçlü ele�tiri Nobel ödülü sahibi Dünya Bankas�eski ba� ekonomisti Joseph Stiglitz’den geldi

• Stiglitz mali kriz durumunda maliye ve para politi-kalar�n�n s�k�lmas�n�n krizi derinle�tirdi�ini önerdi

• Monetarist yakla��m�n reel ekonomide kay�plar�a��rla�t�rd��n� söyledi

• Esas amac�n bu ülkelere borç veren uluslararas�bankalar� IMF kredileri ile kurtarmak oldu�unu iddia etti

• IMF bu ele�tiriye sert �ekilde kar�� ç�kt�


IMF ve “ahlaki zafiyet”• Stiglitz’in ele�tirisi fevkalade önemli bir soruna

i�aret etmektedir• Sabit kur rejimi uygulayan ülkeye kendi paralar� ile

ve yüksek faizle borç veren yabanc� bankalar i�ler s�k��t��nda paralar�n� IMF sayesinde geri alacaklar�n� dü�ünürler mi?

• Bu takdirde kar��m�zda IMF politikalar�n yaratt��ciddi bir “ahlaki zafiyet” vard�r

• Yabanc� bankalar�n elde ettikleri yüksek faiz haks�zd�r çünkü bir risk kar��l�� de�ildir

• Yabanc� bankalar�n verdikleri borcun batmas�riskine katlanmalar� do�ru yakla��md�r

• Ya borçlu devlet yada kamu bankalar� ise?


Devlet iflas eder mi?• “Ahlaki zafiyet” sorunsal�n�n kamu d�� borçlar�na

ta��nmas� ilginç bir tart��may� gündeme getirir• Geli�en ülkeler mali sistemden dünya ortalamas�n�n

üstüne faizlerde (yüksek risk primi) d�� borç al�r• Döviz likiditesi kaybolunca gene IMF devreye girer• Kamu d�� borcunu yeniden yap�land�rmay� kolay-

la�t�ran bir yöntem (iflas yada konkordato) d��borçta “ahlaki zafiyet” açmaz�n� çözecektir

• ABD’de muhafazakar (Cumhuriyetçi) kesimler bu ele�tiriyi benimser

• Buna kar��l�k borç veren bankalar ve borç alan devletler itiraz eder: bu ihtimal borçlanma risk primini (faizi) yükseltecektir


ABD’de bankac�l�k sorunlar�• Bankac�l�k kesimi sorunlar�na geli�mi� ülkelerde de

raslanmaktad�r• 1980’lerin sonunda ABD’ye özgü bir banka biçimi

olan Saving and Loan Associations ciddi geri gelmeyen krediler, eksi net varl�k, yolsuzluk, vs. sorunlar� ile kar��la�t�

• Hükümet h�zla sorunlar�n üstüne gitti• Sorunlu bankalar derhal bu konuda uzmanla�m�� bir

kamu kurulu�una aktar�ld�• Sorunlar�n mali sisteme s�çramas� engellendi• Reel ekonomiyi etkilemesine izin verilmedi�i için

vergi mükellefine nihai maliyeti öngörülen miktarlar�n bile alt�nda gerçekle�ti


Japonya’da bankac�l�k sorunlar�• Japonya 1980’lerin ikinci yar�s�nda daha önce

anlat�lana çok benzeyen bir yat�r�m ve varl�k fiyat�balonu ya�ad�

• Japon MB’s� 1990’lar�n ba��nda para politikas�n�s�karar balonu patlatt� (mali kriz olmad�)

• Ama banka bilançolar�nda büyük sorunlar olu�tu• Maliyetin yüksekli�ini gören Japon hükümeti soruna

müdahele etme cesaret ve kararl�l��n� gösteremedi• Zaman geçtikçe banka bilançolar� daha da kötüle�ti• Daha sonra yap�lan daha büyük yard�mlar yetmedi• Banka kesimi sorunlar�na müdahalede gecikme

Japon ekonomisinin son on y�ldaki çok kötü büyüme performans�n�n en önemli nedenlerinden biridir


Türkiye’de bankac�l�k sorunlar�• Türkiye’de 2001’de ya�anan mali krizin kökeninde

popülist çevrim (d�� denge) de�il bankac�l�k kesimi sorunlar� yatmaktad�r

• Kamu bankalar� Hazine’den alacaklar�n� (görev zararlar�) gecelik fonluyordu (vade uyumsuzlu�u)

• Özel bankalar d�� borç alarak devlete ve kamu bankalar�na TL sa�l�yordu (para cinsi uyumsuzlu�u)

• Gecelik fonlama ile kamu ka��d� ta��yan özel bankalar da vard� (Demirbank)

• Kas�m’da likidite krizi kamu bankalar�n�n ve k�sa vadeli kaynakla Hazine bonosu tutanlar�n, �ubat’ta TL’ye sald�r� ise aç�k pozisyonu olan özel bankalar�n bilançolar�nda büyük hasar yaratt�


Kriz göstergeleri• Popülist çevrimin tersine, mali krizlere önceden

i�aret eden ekonomik göstergeler bulmak zordur• �lk akla gelen cari i�lemler dengesi aç��d�r: d��

fazla ile mali kriz olu�abilece�i pek dü�ünülmez• 1998’de Rusya’n�n dev cari fazlas� vard�• Ülke paras�n�n de�er kazanmas� bir gösterge olabilir• Pek çok ülkede sert bir çalkant� ya�anmadan ülke

paras�n�n de�er kayb�na raslan�r• Kamu borcunun milli gelire ve iç mali piyasaya

k�yasla oran�n yüksekli�i önerilebilir• Çok yüksek borç oran� ile mali krizle tan��mam��

ülkeler çoktur• Tüm vakalarda geçerli gösterge mevcut de�ildir


YÜKSEK ENFLASYONNedir? Nas�l olu�ur?

Onbirinci Bölüm


Enflasyonun tarihi• Enflasyon tan�m�n� hat�rlayal�m: fiyatlar genel

seviyesindeki devaml� art��lara enflasyon diyoruz• Bugünkü anlam� ile enflasyon yeni bir olayd�r• K�ymetli madenlerin para olarak kullan�ld��

dönemlerde enflasyona iki neden yol açabilir– K�ymetli maden arz�nda ani bir art�� (örne�in

15.inci yüzy�lda Amerika’n�n ke�fi sonras�)– Hükümdar�n darpanede bas�lan sikkedeki kiymetli

maden miktar�n� dü�ürmesi (ta��i�)• Her ikisi de geçici, k�smi ve ender olaylard�r• Enflasyon ka��t para ile, özellikle Alt�n Standard�n�n

terkedilmesinden sonra (kanuni para) yayg�nl�k ve kal�c�l�k kazanm��t�r


Piyasa ekonomisinde enflasyon• Piyasa ekonomilerinde uzun dönemde yüksek

enflasyona çok ender raslan�r• Geli�mi� piyasa ekonomilerinde bar�� döneminde

fiyatlar genel seviyesinde h�zl� art��lar kural de�il istisnad�r

• ABD, �ngiltere, Kanada, Avusturalya, �sviçre gibi ülkelerin hala birkaç yüzy�l önce tesis edilmi� para birimlerini kulland�klar�na dikkat çekelim

• Buna kar��l�k sava� içinde ülkelerde s�k s�k enflasyon görülmü�tür

• Çünkü fiyatlar genel seviyesinde istikrar (paran�n de�erinin korunmas�) piyasa ekonomisinin etkin i�leyi�i için çok önemlidir


Sava� aras� hiperenflasyonlar�• Modern dönemin ilk hiperenflasyonlar� Birinci

Dünya Sava�� sonras�nda Orta Avrupada ya�anm��t�r• Almanya, Avusturya, Macaristan ve Polonya’da

1921-24 aras�nda fiyatlar genel seviyesinde 100 ile 10 milyar kat� mertebesinde art��lar oldu

• Özellikle Alman hiperenflasyonu iyi bilinir• Enflasyonist tehlike ka��t (kanuni) paran�n

yap�s�nda daima mevcuttur• Hiperenflasyonun orta s�n�fa vurdu�u darbe bu

ülkelerde daha sonra çok vahim sonuçlar do�uran siyasi çalkant�lar ya�anmas�n�n küçümsenmeyecek nedenlerinden biridir

• Geli�mi� ülkelerde ba�ka hiperenflasyon olmad�


Sava� sonras� enflasyonu• �kinci Dünya Sava�� sonras�nda, özellikle 1970’ler

ve 1980’lerde, geli�mi� sanayi ülkelerinde enflasyon uzun dönem e�ilimlerinin üstüne ç�km��t�r

• Bu süreçte 1974-80 aras�nda petrol fiyatlar�n�n 15 kat� artm�� olmas�n�n büyük etkisi vard�r

• 1990’larda dünyada enflasyon tekrar denetim alt�na al�nm��t�r

• Halen dünya ekonomilerinin çok büyük bölümünde enflasyon dü�ük düzeyde seyretmektedir

• Son y�llarda baz� ülkelerde deflasyon ciddi bir sorun olarak görülmeye ba�lam��t�r (Japonya)

• Buna kar��l�k baz� ülkelerde ve baz� dönemlerde çok yüksek enflasyon oranlar� görülmü�tür


Yüksek enflasyon ülkeleri• On, yirmi, otuz y�l gibi uzun süreler boyunca yüksek

enflasyon ya��yan bir dizi ülke vard�r• En iyi bilinen örnekler Latin Amerika’dad�r• Bölgenin üç büyük ekonomisinde (Brezilya,

Arjantin ve Meksika) uzun süren yüksek enflasyon dönemleri oldu

• Arjantin ve Brezilya birden fazla hiperenflasyon sonucu para birimlerini de�i�tirdiler

• 1970’lerin ortas�nda itibaren Türkiye yüksek enflasyon ülkesidir

• Kapitalizme geçi� döneminde eski komünist ülkelerde de yüksek enflasyon görülmü�tür

• Baz� Afrika ülkelerinde enflasyon hala yüksektir


Dünyada enflasyon: uzun dönemTÜFE TÜFE Ortalama TÜFE

(%) 1960 2000 Enflasyon 2001Almanya 100 342 3,1 1,7�sviçre 100 382 3,4 0,7Hollanda 100 498 4,1 3,8Belçika 100 382 3,4 2,6ABD 100 581 4,5 1,1Japonya 100 550 4,4 -1,4Kanada 100 615 4,6 1,3Tayland 100 757 5,2 0,3Fransa 100 813 5,4 2,0�ngiltere 100 1.367 6,8 1,3Hindistan 100 2.160 8,0 4,9M�s�r 100 3.734 9,5 2,5Güney Kore (*) 100 1.965 9,2 -1,1Yunanistan 100 6.419 11,0 3,4Meksika 100 491.460 23,7 4,8Türkiye 100 27.221.930 36,7 68,5Arjantin 100 144.071.709.066.919 101,4 4,0(*) Seri 1966 y�l�ndan ba�lamaktad�r.


Dünyada enflasyon: ony�llarOrtalama Enflasyon (%)

1960-2000 1960s 1970s 1980s 1990sAlmanya 3,1 2,6 4,9 1,5 2,1�sviçre 3,4 3,5 4,5 2,4 1,3Hollanda 4,1 4,8 7,5 1,2 2,3Belçika 3,4 3,5 4,5 2,4 1,3ABD 4,5 2,8 8,1 3,7 2,6Japonya 4,4 5,5 9,8 1,4 0,6Kanada 4,6 3,1 8,8 4,4 1,5Tayland 5,2 1,8 10,2 3,0 4,8Fransa 5,4 3,8 10,2 4,4 1,5�ngiltere 6,8 3,9 14,9 5,3 2,7Hindistan 8,0 7,7 7,6 8,2 8,8M�s�r 9,5 4,2 10,1 18,3 7,9Güney Kore (*) 9,2 - 16,5 4,1 4,8Yunanistan 11,0 2,3 15,5 17,9 8,0Meksika 23,7 2,9 18,5 76,6 19,7Türkiye 36,7 4,4 29,2 48,5 80,8Arjantin 101,4 23,2 149,3 460,3 3,3(*) Seri 1966 y�l�ndan ba�lamaktad�r.


Enflasyonu anlamak• Cevapland�r�lmas� gereken çok soru vard�r

– Neden baz� ülkelerde ve dönemlerde fiyatlar genel seviyesi h�zla yükselirken ba�ka ülkelerde ve dönemlerde istikrarl� seyreder?

– Enflasyonun nedenleri nelerdir?– K�sa ve uzun dönemde enflasyon ekonominin

performans�n� nas�l etkiler?– Enflasyondan kimler yararlan�r, kimler zarar

görür? – Bir piyasa ekonomisi uzun dönemde enflasyonla

ya�ayabilir mi?– Enflasyonla mücadele etmek gerekir mi?– Gerekirse nas�l?


Enflasyonun maliyetleri• �ktisatç�lar�n büyük ço�unlu�u y�lda % 2-3 gibi

dü�ük düzeylerin üstünde enflasyonu tasvip etmez• Az say�da iktisatç� ise mutlak fiyat düzeyi istikrar�n�

(s�f�r enflasyon) savunur• �ktisatç�lar enflasyona kaynak israf�na yol açarak

ekonominin uzun dönem ortalama büyüme h�z�n�dü�ürdü�ü için kar�� ç�karlar

• Bir di�er neden enflasyonun servet da��l�m�nda yol açabilece�i keyfi (arbitrary) de�i�ikliklerdir

• Enflasyonun iktisatç� olmayan kamuoyunda alg�lanma biçimi ile iktisatç�lar taraf�ndan de�erlendirilmesi aras�nda büyük farklar vard�r

• Bu konular�n ayr�nt�s�na inelim


Enflasyon ve gelir• �ktisadi analizin saptad�� enflasyon maliyetleri

s�radan vatanda�lar�n inançlar� ile çeli�ir• Kamuoyundaki genel kan� enflasyonun bireylerin

gelir ve ya�am standartlar�nda dü�ü�e yol açt��d�r (hayat pahal�l��)

• Bu görü� tek kelime ile yanl��t�r• Bir mal yada hizmeti sat�n alan ki�iye yüksek gelen

fiyat onu satan üretici için yüksek gelirdir• Mal ve hizmetlerin nominal fiyatlar� ancak nominal

gelirlerle birlikte yükselebilir• Tan�m icab� nominal gelirlerdeki art�� fiyatlarda

ya�anan enflasyona e�ittir: ba�ka türlü olmas�mümkün de�ildir


Enflasyon ve kaynak israf�• Kösele maliyetleri ekonomik aktörlerin enflasyon

kar��s�nda para tutmay� azaltmalar� sonucu de�er üretmeden kullan�lan kaynaklara tekübül eder

• Enflasyonla birlikte insanlar bankaya daha s�k giderler ve ayakkab�lar�n�n köselesi y�pran�r

• Menü maliyetleri sadece enflasyon yüzünden kullan�lan ek kaynaklara tekabül eder

• Dü�ük enflasyonda fiyat listeleri uzun süreler için geçerli kal�r

• Yüksek enflasyon ortam�nda fiyatlar� s�k s�k de�i�tirmek için ek kaynak kullanmak zorunlulu�u ortaya ç�kar

• Bu kaynaklar üretimden al�konulmaktad�r


Enflasyon ve fiyat mekanizmas�• Enflasyon kaynak da��l�m�n�n temel arac� olan nisbi

fiyat göstergelerini bozar• Yükselen nominal gelirler tüketicilere yanl�� bir

zenginlik duygusu vererek tüketim-tasarruf kararlar�nda yan�lt�r

• Uzun zaman aral�klar�nda sat�n al�nan mallarda tüketiciler do�ru fiyat�n ne oldu�unu unuturlar

• Sektörler aras�nda fiyat ayarlamalar�n�n yap�l��s�kl�� çok de�i�ir

• Bütün bunlar kaynaklar�n etkin da��l�m�n� engeller• Kaynak da��l�m�nda etkinli�in azalmas� asl�nda

verimlili�in ve dolay�s� ile hayat standard�n�n azalmas� demektir


Enflasyon ve vergiler• Enflasyon ekonominin vergi yap�s�nda ciddi

sorunlara yol açar• Sermaye kazançlar�nda nominal �i�meye yol açar:

sermaye kazançlar�ndan al�nan vergilerin nominal oran� sabit kalsa bile reel oran� yükselir

• Faiz gelirlerinde nominal �i�meye yol açar: nominal gelir vergisi oran� sabit bile kalsa reel gelir vergisi oran� artar

• Her iki durumda, vergi öncesi reel kar/gelir olmayan hallerde yüksek vergiler ödenebilir

• Sermaye kazançlar�n�n ve faizlerin yüksek vergilenmesi sermaye piyasas�n�n geli�mesini engeller


Para ikamesi (dolarizasyon)• Yüksek enflasyon ülke paras�n�n hesap birimi ve

servet saklama fonksiyonlar�n� ifa edemez hale gelmesidir

• Yüksek enflasyon ortam�nda ekonomik aktörler eninde sonunda ülke paras�n� güvendikleri bir ba�ka ülke paras� ile ikame etmeye ba�larlar

• Bu �ekilde kendilerini enflasyondaki beklenmeyen dalgalanmalardan korumaya çal��rlar

• Genellikle dolar ve euro gibi paralar tercih edilir• Mevduat içinde dövizle yada dövize endeksli

mevduat�n pay� artar• Nakit döviz kullan�m� yayg�nla��r• Para politikas� aç�s�ndan çok vahim sonuçlar� vard�r


Beklenmeyen enflasyon• Yüksek enflasyonun yukar�da say�lan maliyetlerinin

tümü ekonomik aktörlerin enflasyonu beklemeleri ve do�ru tahmin etmeleri hali için geçerlidir

• Enflasyonda beklenmeyen bir art�� borçlularla alacakl�lar aras�nda normal ko�ullarda asla kabul edilmeyecek keyfi servet transferine yol açar

• Yani beklenmeyen enflasyon toplumsal serveti keyfi �ekilde yeniden da��t�r

• Borçlular (devlet, �irketler) enflasyondaki ani t�rmanmadan karl� ç�kar: ödedikleri reel faiz dü�er

• Alacakl�lar (mevduat sahibi, bankalar) enflasyondaki ani tirman��tan zararl� ç�kar: elde ettikleri reel faiz dü�er


Enflasyon ve kamu aç��• Bütçe aç�klar�n�n mali piyasalardan borçlanma

yerine MB kaynaklar�ndan (para basarak) kar��lanmas� enflasyonu yükseltir

• Kamunun borçlanaca�� düzeyde geli�mi� mali piyasalar mevcut de�ilse, bütçe aç�� veren bir hükümetin zaten ba�ka çaresi yoktur

• Bu durumda enflasyon para tutanlardan al�nan bir vergi niteli�i kazanmaktad�r (enflasyon vergisi)

• Tüm yüksek enflasyon ülkelerinde enflasyonun ba�lang�ç nedeni bütçe aç��n�n MB taraf�ndan finansman�d�r (ilk günah)

• Bu ko�ullarda bütçe aç��n�n büyüklü�ü ile para arz�art�� h�z� ve enflasyon birebir ili�kilidir


Yal�n bir mekanizma• Bütçe aç�� ekonomide bir aktörün gelirinin üstünde

harcama yapt��na i�aret eder• Mal-hizmet piyasas�nda talep fazlas� olu�ur• Bütçe aç�� MB taraf�ndan kar��lanmas� tüketim

harcamalar�n�n faizdeki yükselme ile k�s�lmas�yolunun kapat�lmas�d�r

• Ülke paras�n�n de�er kazanmas� (ithalat art��) mal piyasas�nda talep fazlas�n� masedebilir ama hizmet piyasas�nda (non-tradables) talep fazlas� sürer

• D�� aç�k korkusu ile kurun de�er kazanmas�na izin verilmiyorsa ithal girdi maliyetleri yükselir

• Gev�ek maliye politikas� gev�ek para politikas� ile birle�ince sonuç daima enflasyonun h�zlanmas�d�r


Maliyetler ve enflasyon• Üretim faktörü ve temel girdi fiyatlar�nda art��n

enflasyona etkisi nedir?• Kamuoyunda yayg�n kan� maliyet art��lar�n�n

enflasyonun temel nedenlerinden bir oldu�udur• AD-AS modeli ile birlikte petrol �okunu inceledik• Faktör talebi mal-hizmet talebinden türevdir• Mal-hizmet piyasas�nda arz fazlas� varsa faktör

fiyatlar� yükselse bile o düzeyi koruyamaz• Petrol gibi temel girdi fiyatlar� ancak faktör

fiyatlar�na yans�mamas� için talep canl� tutuldu�u takdirde mal-hizmet fiyatlar�na yans�r

• Ayn� mant�� ülke paras�n�n de�er kayb� haline de uygulayabiliriz


Enflasyon parasal bir olayd�r• Milton Friedman’�n dedi�i gibi, “enflasyon daima ve

heryerde parasal bir olayd�r”• Bu ifadeyi iki �ekilde tefsir edebiliriz• MB para arz�n� sabit tuttu�u yada milli gelire paralel

�ekilde artt�rd�� takdirde enflasyon olmaz • Enflasyon varsa mutlaka MB para arz�n�n milli

gelirden daha h�zl� artmas�na izin vermi�tir• Yani enflasyonun nedeni daima para politikas�d�r• Do�ru yakla��m, MB’n�n enflasyona neden

olaca��n� bilmesine ra�men para politikas�n� gev�ek tutmak zorunda b�rakan ko�ullar�n ara�t�r�lmas�d�r

• Enflasyonla ilgili tart��malar�n konjonktür politikalar�n�n da özünü olu�turdu�unu biliyoruz


ABD: enflasyon ve para arz�Asaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 485

Dünya: enflasyon ve para arz�Asaf Sava� Akat Makroiktisat Ders Notlar� (2007) 486

TÜRK�YE EKONOM�S�VER�LER�

Üçüncü Kitap


M�LL� GEL�R

Birinci Bölüm


Ekonomide gelir ve harcama• Bir ekonomiyi olu�turan ekonomik birimlerin elde

ettikleri toplam gelirin büyüklü�ünü saptamak pek çok aç�dan i�imize yarar– �ki dönem aras�nda gelirin nas�l de�i�ti�ine

bakar�z– Geliri ba�ka ülkelerle kar��la�t�r�r�z

• Ekonominin tümü aç�s�ndan elde edilen gelir toplam�tan�m icab� yap�lan harcama toplam�na e�ittir çünkü– Her i�lemde bir sat�c� ve bir al�c� vard�r– Harcanan her TL bir sat�c� için o kadar gelirdir

• Makroiktisat �u basit gerçe�in üstüne kurulmu�tur• Herkesin geliri bir ba�kas�n�n harcamas�d�r;

herkesin harcamas� bir ba�kas�n�n geliridir


Basit çevrisel ak�m • Ekonomideki mal, hizmet ve faktör ak�mlar�n� basit

bir model üstünde izleyebiliriz• Olay� kavramakta kolayl�k sa�lamak üzere devletin,

d�� dünya ile ili�kileri ve mali kurumlar�n olmad��sade bir ekonomi dü�ünelim

• Haneler ve firmalar iki temel ekonomik aktör grubudur: üretim firmalarda gerçekle�ir

• Bunlar iki tür piyasada kar�� kar��ya gelirler– Mal ve hizmet piyasalar�– Üretim faktörleri piyasalar�

• Bu piyasalarda iki tür ak�m yer al�r– Reel ak�mlar: mal, hizmet ve faktör girdileri– Nominal ak�mlar: gelir ve harcama tutarlar�


Çevrisel ak�m �emas�

Haneler Firmalar

•Varsay�mlar:•Devlet yok; Finans yok; D�� dünya yok

Faktör gelirleri (TL)

Üretim faktörleri (emek, sermaye, vs)

Mal ve hizmetler

Harcamalar (TL)


Makroiktisat ve çevrisel ak�m• Makroiktisad�n ç�k�� noktas� ekonominin bütünü

aç�s�ndan gelir ve harcama ak�mlar�n�n analizidir• ��in özü asl�nda çok basittir• Ekonomideki her harcama mutlaka bir ekonomik

aktöre gelir yarat�r• Ekonomideki her gelir mutlaka bir ekonomik

aktörün harcamas�d�r• Makroiktisad�n sorunlar� �u �ekilde vazedilebilir

– Çevrisel ak�m�n düzgün i�leyi�ini hangi mekanizmalar sa�lar?

– Çevrisel ak�m ne zaman bozulur?– Bozuldu�u takdirde tekrar düzgün i�lemesi için

neler yap�labilir?


Milli gelir muhasebesi• Bir dönem içinde ekonomide üretilen toplam gelirin

ve tan�m icab� ona e�it olan toplam harcaman�n ölçülmesine milli gelir muhasebesi denir

• Gayrisafi Yurtiçi Has�la, Gayrisafi Milli Has�la, Milli Gelir, vs. milli gelir muhasebesi taraf�ndan geli�tirilen ölçülerdir

• Temel hususun unutulmamas� gerekir: ayn� iktisadi olay�n üç farkl� vechesi vard�r– Mal ve hizmetlerin üretimi ve sat��– Mal ve hizmetlere yap�lan harcamalar– Mal ve hizmetlerin üretiminden elde edilen faktör

gelirleri• Hesaplar bunu gözönüne almak zorundad�r


GSY�H• Milli gelir muhasebesini Türkiye �statistik Kurumu

TÜ�K (eski Devlet �statistik Enstitüsü D�E) tutar• D�E çeyrek (üçayl�k) ve y�ll�k olarak milli gelir

hesaplar�n� yay�nlar • En önemli milli gelir ölçüsüne Gayrisafi Yurtiçi

Has�lad�r GSY�H denir (Gross Domestic Product GDP)

• GSY�H bir dönemde ülke içinde üretilen nihai mal ve hizmetlerin toplam piyasa de�erini temsil eder

• GSY�H ekonomide üretilen ve hukuken serbestçe piyasalarda sat�lan bütün kalemleri kapsar

• Buna kar��l�k hukuken yasak olmas�na ra�men üretilen/sat�lan mallar� (uyu�turucu, vs.) kapsamaz


GSY�H’n�n özellikleri• GSY�H hesaplan�rken tüm üretim cari piyasa

fiyatlar�ndan hesaba kat�l�r• GSY�H sadece nihai mallar�n piyasa de�erini

kapsar; ara mallar�n piyasa de�erini hesaba al�nmaz• GSY�H’n�n içinde mallar kadar hizmetler de yer al�r

– G�da, giyim, otomobil, deterjan, vs. elle tutulabilen (tangible) mallard�r

– Saç tra��, ev temizli�i, doktor vizitesi, e�itim vs. elle tutulmayan (intangible) hizmetlerdir

• GSY�H cari dönemde üretilen tüm mal ve hizmetleri kapsar fakat geçmi�te üretilmi� mallar�n el de�i�-tirmesi (ikinci el otomobil yada eski ev al�m-sat�m�) hesaba girmez


Katma de�er üstüne• Milli gelir muhasebesinde önemli bir tehlike nihai

mal ve hizmetlerin üretimde kullan�lah girdilerin çok kere hesaba dahil edilmesidir (çifte kay�t)

• Örne�in ekme�in içinde bu�day, un, ta��mac�l�k, enerji, f�r�n, vs. çok say�da girdi vard�r

• Ekme�e ek olarak onlar� da GSY�H’ya katarsak birden fazla kere saym�� oluruz

• Katma De�er sat��lardan di�er firmalardan sat�n al�nan girdilerin de�eri ç�kart�larak elde edilir

• Katma de�er tan�m� icab� faktör gelirlerine (ücret, kar, faiz ve rant) e�ittir

• Katma De�er Vergisi KDV bu sistemle çal��r• GSY�H katma de�eri hesaplar


GSY�H ve piyasa d�� üretim• GSY�H piyasaya gitmeden hanelerin üretip

do�rudan tüketti�i mal ve hizmetleri kapsamaz• �ki kad�n birbirlerine ev i�i yard�mc�s� olarak giderse

GSY�H artacakt�r• Önemli bir sorun tar�mda kendi kendine yeterli

çiftçiliktir (subsistence agriculture)• Türkiye aç�s�ndan özellikle geçmi�te çok büyük

de�erlere ula��yordu: ana ürünler itibariyle tar�m üretimi piyasaya ç�kmasa bile GSY�H’ya kat�lm��t�r

• Muadil bir örnek konut sahipli�idir• Teorik olarak sadece kiradaki konutlar GSY�H’ye

dahil olmas� gerekir• Fiilen konut sahipli�i GSY�H’ye al�n�r


GSY�H ve kay�t d�� ekonomi• Kamuoyunda kay�t-d�� ekonominin GSY�H

hesaplar�na dahil olmad��na inan�l�r• Bu görü� do�ru de�ildir• Kay�t-d�� vergi idaresi aç�s�ndan bir sorundur• Gelir vergisini, hatta KDV’yi ödemese bile,

üreticilerin yaratt�� katma de�eri kay�t içinden kulland�klar� girdilerden hareketle hesaplamak mümkündür

• Do�all�kla, kay�t içine k�yasla bir miktar kay�p olabilir ama kamuoyunda tahmin edildi�inden çok daha küçüktür

• TÜ�K ana girdi miktarlar�n� (elektrik, çimento, vs.) di�er ülkelerle kar��la�t�rarak hesap sa�lamas� yapar


Gayrisafi Milli Has�la – GSMH• GSY�H ülke içinde belirli bir dönemde yap�lan mal

ve hizmet üretimini ölçer• Ancak, ülke içinde üretilen gelirin bir bölümü yurt

d��nda mukim ki�i ve kurumlara aittir: örne�in d��ar�ya yap�lan faiz ve temettü ödemeleri

• Ayn� �ekilde, ülkede mukim ki�i ve kuruumlar�n yurt d��ndan gelirleri olabilir: örne�in yurt d��ndan gelen faiz, temettü ve i�çi dövizleri

• Gayrisafi Milli Has�la (GSMH) bir ülkede ye�le�ikler ki�ilerin elde ettikleri toplam gelirdir

• GSY�H’ya yurt d��ndan net faktör gelirlerinineklenmesi ile elde edilir

• Türkiye aç�s�ndan GSY�H’dan daha iyi bir ölçüdür


GSMH’n�n bile�kenleri• Tüketim (C) haneler taraf�ndan tüketim amac� ile

sat�n al�nan tüm mal ve hizmetleri kapsar (yeni konut hariç)

• Yat�r�m (I) firmalar, haneler ve devlet taraf�ndan sermaye mallar�, binalar (yeni konut dahil) ve stoklar için yap�lan tüm harcamalar� kapsar

• Kamu tüketimi (G) yerel ve merkezi idare taraf�ndan sat�n al�nan tüm mal ve hizmetleri kapsar fakat transfer harcamalar� dahil de�ildir

• Net ihracat (NX) mal ve hizmet ihracat�ndan mal ve hizmet ithalat�n�n ç�kar�lmas� ile bulunur

• Temel makro özde�lik:Y = C + I + G + NX


Milli Muhasebe yöntemleriÜRET�M HARCAMA GEL�R

Ciftcilik ÖZEL N�HA� TÜKET�M ÜCRETLER Ormanc�l�k Gida-içki Özel Sektör Balikç�l�k Dayan�kl� Tüketim Mallar� Kamu SektörüTar�m Toplam Yar� Dayan�kl� ve Dayan�ks�z Tük. Mal. MAA� Tasocakc�l�g� Enerji-Ulast�rma-Haberle�me Özel Sektör �malat Hizmetler Kamu Sektörü Elektrik, gaz, su Konut Sahipli�i KEND� HESABINA ÇALI�ANSanayi Toplam DEVLET�N N�HA� TÜKET�M HARCAMALARI RANT�nsaat Sanayi Maa�-Ücret KAR Toptan ve Parakende Diger Cari Firma-d�� kar Otel ve Lokanta Hizmetleri GAYR�SAF� SAB�T SERMAYE OLU�UMU Firma kar�Ticaret Toplam Kamu Sektörü FA�Z GEL�R�Ulastirma ve Haberle�me Makine Techizat Mali Kurulu�lar Bina �n�aat Konut Sahipli�i Bina D�� n�aat Serbest Meslek Hizmetleri Özel Sektör�zafi Banka Hizmetleri Makine Techizat SEKTÖRLER TOPLAMI Bina+Konut Insaati Devlet Hizmetleri STOK DE��MELER�Kar Amac� Olmayan Özel Hizmetler Mal ve Hizmet �hracat� TOPLAM Mal ve Hizmet �thalat� Ithalat Vergisi NET �HRACATGSYIH (Al�c� Fiyatlar�yla) GAYR�SAF� YURT�Ç� HASILA D�� Alemden Gelen Istatistiki Hata D�� Aleme Giden GSYIH (�statistiki Hata Ç�k.)Dis Alem Net Faktör Gelirler Toplam�GSMH (Al�c� Fiyatlar�yla)


Di�er milli gelir ölçüleri• Net Milli Has�la NMH ülke sermaye sto�undaki

a��nma ve eskimenin (amortisman) GSY�H’dan ç�kart�lmas� ile elde edilir

• Milli Gelir MG ifirmalar�n devlete ödedi�i dolayl�vergilerin (KDV, ÖTV, vs.) NMH’dan ç�kart�lmas�ve devletten ald�klar� sübvansiyonlar�n eklenmesi ile elde edilir

• Ki�isel Gelir hanelerin ve �irket d�� firmalar�n elde ettikleri gelirdir: �irketlerin da��t�lmam�� karlar�hariçtir

• Kullan�labilir Ki�isel Gelir iKi�isel Gelirden devlete ödenen gelir vergileri indirilip devletten al�nan transferler eklenerek elde edilir


Reel ve nominal GSMH• Milli gelir muhasebesi daima ve ancak cari fiyatlarla

tutulabilir: tersi imkans�zd�r• Nominal GSMH mal ve hizmet üretimini o dönemde

fiilen geçerli (cari) fiyatlarla hesaplar• Reel GSMH mal ve hizmet üretimini baz al�nan y�l�n

(sabit) fiyatlar� ile hesaplar• GSMH deflatörü nominal milli geliri sabit fiyatlarla

milli gelire dönü�türen enflasyon ölçüsüdür• Halen 1987 y�l� baz al�nmakta, yani reel milli gelir

1987 fiyatlar� ile hesaplanmaktad�r• Ülke GSMH’s� ile dönemler aras� kar��la�t�rma

yapmak için reel GSMH kullan�l�r• Tüm di�er ölçüler (dolar, vs.) yanl��t�r


GSY�H deflatörü• GSY�H deflatörü cari fiyat düzeyini baz y�l fiyat

düzeyi ile kar��la�t�ran enflasyon ölçüsüdür• Yani deflatör GSY�H aç�s�ndan genel fiyat

seviyesinde baz y�la k�yasla olu�an de�i�imi yans�t�r• Deflatör arac�l�� ile GSY�H’da olu�an de�i�imin

fiyat de�i�melerinden kaynaklanan bölümünütemizleyerek üretim miktarlar�ndaki de�i�imi elde ederiz

G D P d e f la to r = N o m in a l G D PR e a l G D P

1 0 0�

Real GDP = (Nominal GDP )(GDP deflator )

X 10019xx19xx

19xx


GSMH: Sektörler itibariyle (1)2005 GSMH % Pay 2005 GSMH % Pay

Ciftcilik 15,6 10,7 46,1 9,5 Ormanc�l�k 0,7 0,5 1,8 0,4 Bal�kç�l�k 0,4 0,3 2,1 0,4Tar�m Toplam 16,8 11,5 50,0 10,3 Tasocakc�l�g� 1,6 1,1 7,0 1,4 �malat 36,4 25,0 101,2 20,8 Elektrik, gaz, su 4,9 3,3 15,5 3,2Sanayi Toplam 42,8 29,4 123,7 25,4�nsaat Sanayi 6,2 4,2 21,3 4,4 Toptan ve Parakende 30,2 20,7 82,2 16,9 Otel ve Lokanta Hizmetleri 4,8 3,3 17,5 3,6Ticaret Toplam 35,0 24,0 99,7 20,5Ulastirma ve Haberle�me 19,8 13,6 71,7 14,7Mali Kurulu�lar 2,3 1,6 21,5 4,4Konut Sahipli�i 6,2 4,2 22,4 4,6Serbest Meslek Hizmetleri 3,3 2,2 16,9 3,5(-)�zafi Banka Hizmetleri 1,8 1,3 12,5 2,6SEKTÖRLER TOPLAMI 130,5 89,6 414,6 85,2

REEL (Trilyon TL) NOM�NAL (Milyar YTL)


GSMH: Sektörler itibariyle (2)2005 GSMH % Pay 2005 GSMH % Pay

Ula�t�rma ve Haberle�me 19,8 13,6 71,7 14,7Mali Kurulu�lar 2,3 1,6 21,5 4,4Konut Sahipli�i 6,2 4,2 22,4 4,6Serbest Meslek Hizmetleri 3,3 2,2 16,9 3,5(-)�zafi Banka Hizmetleri 1,8 1,3 12,5 2,6Di�er Sektörler Toplam 130,5 89,6 414,6 85,2SEKTÖRLER TOPLAMI 130,5 89,6 414,6 85,2Devlet Hizmetleri 5,2 3,6 47,7 9,8Kar Amac� Olmayan Özel Hizmetler 0,4 0,3 3,0 0,6TOPLAM 136,2 93,5 465,4 95,7Ithalat Vergisi 10,6 7,3 21,8 4,5GSYIH (Al�c� Fiyatlar�yla) 146,8 100,8 487,2 100,2 D�� Alemden Gelen -1,1 -0,8 -0,8 -0,2 D�� Aleme Giden 5,0 3,4 11,9 2,4Dis Alem Net Faktör Gelirler Toplam� 6,1 4,2 12,7 2,6GSMH (Al�c� Fiyatlar�yla) 145,7 100,0 486,4 100,0

REEL (Trilyon TL) NOM�NAL (Milyar YTL)


GSY�H: harcama kalemleri (1)2005 GSY�H % Pay 2005 GSY�H % Pay

ÖZEL N�HA� TÜKET�M 95,6 65,1 328,6 67,4 Gida-içki 32,0 21,8 101,4 20,8 Dayan�kl� Tüketim Mallar� 20,7 14,1 53,6 11,0 Yar� Dayan�kl� ve Dayan�ks�z Tük. Mal. 15,5 10,5 49,1 10,1 Enerji-Ulast�rma-Haberle�me 10,9 7,4 62,7 12,9 Hizmetler 9,8 6,7 37,5 7,7 Konut Sahipli�i 6,7 4,6 24,2 5,0DEVLET�N N�HA� TÜKET�M HARCAMALARI 10,0 6,8 63,7 13,1 Maa�-Ücret 5,2 3,6 47,7 9,8 Diger Cari 4,8 3,2 15,9 3,3GAYR�SAF� SAB�T SERMAYE OLU�UMU 40,7 27,7 95,3 19,6 Kamu Sektörü 7,8 5,3 20,7 4,2 Makine Techizat 2,6 1,8 5,2 1,1 Bina �n�aat 1,5 1,0 4,2 0,9 Bina D�� n�aat 3,7 2,5 11,3 2,3 Özel Sektör 32,9 22,4 74,6 15,3 Makine Techizat 23,9 16,3 46,0 9,4 Bina+Konut Insaati 9,0 6,2 28,6 5,9�Ç TALEP (stok de�i�meleri hariç) 146,3 99,6 487,5 100,1

NOM�NAL (Milyar YTL)REEL (Trilyon TL)


GSY�H: harcama kalemleri (2)

2005 GSY�H % Pay 2005 GSY�H % PayÖZEL N�HA� TÜKET�M 95,6 65,1 328,6 67,4DEVLET�N N�HA� TÜKET�M HARCAMALARI 10,0 6,8 63,7 13,1GAYR�SAF� SAB�T SERMAYE OLU�UMU 40,7 27,7 95,3 19,6�Ç TALEP (stok de�i�meleri hariç) 146,3 99,6 487,5 100,1Stok De�i�imi 7,8 5,3 25,4 5,2 Mal ve Hizmet �hracat� 66,2 45,1 133,6 27,4 Mal ve Hizmet �thalat� 73,1 49,8 165,6 34,0NET �HRACAT -6,8 -4,7 -32,0 -6,6GAYR�SAF� YURT �Ç� HASILA (GSY�H) 147,2 100,3 480,9 98,7 �statistiki Hata -0,4 -0,3 6,3 1,3GSY�H (�statistiki Hata Ç�k.) 146,8 100,0 487,2 100,0

Nominal (Milyar YTL)Reel (Trilyon TL)


Nominal ve reel GSY�HNominal GSY�H % GSY�H Reel GSY�H %

(Trillion TL) De�i�im Endeks Deflatör (Trilyon TL) De�i�im Endeks1989 227 75,9 304 75,5 76 0,3 1021990 393 72,9 526 57,6 84 9,3 1121991 630 60,3 843 59,2 84 0,9 1131992 1.093 73,5 1.463 63,5 89 6,0 1201993 1.982 81,3 2.652 67,4 97 8,0 1291994 3.868 95,2 5.177 107,3 91 -5,5 1221995 7.762 100,7 10.388 87,2 98 7,2 1311996 14.772 90,3 19.769 78,0 105 7,0 1401997 28.836 95,2 38.591 81,2 113 7,5 1511998 52.225 81,1 69.892 75,3 116 3,1 1551999 77.415 48,2 103.604 55,8 111 -4,7 1482000 124.583 60,9 166.729 50,9 119 7,4 1592001 178.412 43,2 238.768 55,3 110 -7,5 1472002 277.574 55,6 371.476 44,4 119 7,9 1592003 359.763 29,6 481.469 22,5 125 5,8 1682004 430.511 19,7 576.151 9,9 137 8,9 1832005 487.202 13,2 652.019 5,4 147 7,4 196


GSY�H ve GSMH: TL ve US$Nominal GSY�H Faktör Gelirleri GSMH Ortalama GSMH %

$/TL (Milyar $) De�i�im �ndeks1989 227 3,0 230 2.124 107 18,8 1231990 393 4,1 397 2.609 151 40,8 1731991 630 4,3 634 4.180 151 0,1 1731992 1.093 10 1.104 6.881 159 5,4 1831993 1.982 15 1.997 11.047 179 12,9 2061994 3.868 19 3.888 29.818 130 -27,7 1491995 7.762 92 7.855 45.846 169 30,5 1951996 14.772 206 14.978 81.591 181 6,9 2081997 28.836 557 29.393 152.438 189 4,5 2181998 52.225 1.293 53.518 261.675 200 5,5 2301999 77.415 868 78.283 421.076 184 -7,9 2112000 124.583 1.013 125.596 625.208 199 8,4 2292001 178.412 -1.928 176.484 1.228.367 145 -27,1 1672002 277.574 -2.542 275.032 1.509.471 184 26,6 2122003 359.763 -3.082 356.681 1.496.669 240 30,7 2762004 430.511 -1.579 428.932 1.425.772 302 25,6 3472005 487.202 12.709 486.401 1.344.025 362 20,1 417

(Trillion TL)


Özel nihai tüketimTrilyon TL Gida-icki

Dayanikli Tüketim Mallar�

Yar� Dayan�kl�ve Dayan�ks�zTük. Mal.

Enerji-Ulastirma-Haberlesme Hizmetler

Konut Sahipli�i

Ozel Nihai Tüketim

1987 21,0 5,3 9,2 6,4 4,3 4,8 51,0

1988 21,3 4,8 9,1 6,8 4,9 4,8 51,6

1989 21,0 4,7 9,0 6,7 4,8 4,9 51,1

1990 22,6 6,9 10,2 7,6 5,4 5,1 57,8

1991 23,3 7,1 10,6 7,5 5,1 5,2 58,9

1992 23,5 7,8 10,3 8,2 5,7 5,3 60,9

1993 24,3 9,6 11,0 9,4 6,1 5,4 66,0

1994 24,2 6,8 9,6 9,8 6,5 5,6 62,5

1995 26,1 6,9 10,7 9,9 6,6 5,7 66,0

1996 26,8 9,4 11,9 10,4 7,3 5,8 71,6

1997 27,0 12,5 13,0 10,8 8,3 6,0 77,6

1998 26,9 12,4 13,0 11,3 8,3 6,1 78,1

1999 27,4 12,4 11,9 10,8 7,4 6,2 76,1

2000 28,3 15,8 12,0 10,5 7,9 6,2 80,8

2001 27,3 11,0 11,0 10,6 7,2 6,3 73,4

2002 27,6 11,2 11,3 10,6 7,8 6,4 74,8

2003 28,7 13,9 11,5 10,8 8,4 6,5 79,9

2004 29,5 18,0 13,7 10,9 9,1 6,6 87,9

2005 32,0 20,7 15,5 10,9 9,8 6,7 95,6


Özel nihai tüketim% de�i�im Gida-icki

Dayanikli Tüketim Mallar�

Yar� Dayan�kl�ve Dayan�ks�zTük. Mal.

Enerji-Ulastirma-Haberlesme Hizmetler

Konut Sahipli�i

Ozel Nihai Tüketim

1988 1,7 -10,4 -0,7 5,0 13,0 0,0 1,2

1989 -1,4 -2,1 -1,6 -0,9 -1,2 2,6 -1,0

1990 7,4 48,1 13,6 13,7 13,2 2,5 13,1

1991 3,2 3,3 4,2 -1,0 -5,6 2,3 1,9

1992 1,0 9,4 -3,0 9,3 10,2 2,6 3,3

1993 3,3 23,2 7,0 14,7 8,6 2,6 8,4

1994 -0,7 -29,3 -12,6 4,2 5,2 2,8 -5,3

1995 8,2 1,6 11,1 0,8 2,6 2,1 5,6

1996 2,4 35,6 11,4 5,3 9,4 2,4 8,5

1997 0,8 33,6 8,7 3,5 15,1 2,3 8,4

1998 -0,1 -0,8 0,3 4,9 -0,8 2,1 0,6

1999 1,9 -0,3 -8,2 -4,9 -11,2 1,1 -2,6

2000 3,2 27,4 0,9 -2,1 7,6 0,0 6,2

2001 -3,6 -30,4 -9,0 0,9 -9,3 2,1 -9,2

2002 0,9 2,1 3,1 -0,7 8,7 1,8 2,0

2003 4,2 23,9 2,0 2,6 7,2 1,4 6,8

2004 2,8 29,7 18,8 0,3 9,3 1,8 10,0

2005 8,2 15,0 12,9 -0,1 7,8 1,5 8,8


Yat�r�mlarTrilyon TL

Kamu Makina-Teçhizat Yat�r�m�

Kamu Bina �n�aat�

Kamu Bina-d�� n�aat�

Toplam Kamu Yat�r�m�

Özel Makina Teçhizat Yat�r�m�

Özel bina-konut yat�r�m�

Toplam Özel Yat�r�m

Gayrisafi Sermaye Olu�umu

1989 2,4 1,1 2,9 6,3 4,0 8,3 12,4 18,7

1990 2,5 1,3 3,2 6,9 6,7 8,1 14,8 21,7

1991 2,6 1,3 3,2 7,0 7,1 7,8 14,9 21,9

1992 2,8 1,3 3,2 7,3 7,2 8,3 15,5 22,9

1993 2,9 1,4 3,2 7,6 11,6 9,3 21,0 28,6

1994 1,0 0,9 3,0 5,0 9,0 10,1 19,1 24,0

1995 1,3 0,9 2,1 4,3 11,5 11,0 22,5 26,8

1996 1,4 1,2 2,7 5,4 14,4 10,8 25,2 30,6

1997 2,0 1,5 3,5 6,9 17,4 10,8 28,2 35,1

1998 2,3 1,9 3,7 7,9 15,3 10,6 25,9 33,8

1999 2,2 1,8 3,1 7,2 11,6 9,6 21,3 28,5

2000 2,7 2,4 3,5 8,6 15,9 8,7 24,7 33,3

2001 1,6 1,9 3,2 6,7 8,0 8,0 16,1 22,8

2002 2,1 2,4 3,2 7,7 8,2 6,7 14,9 22,6

2003 1,5 1,7 3,3 6,5 12,3 6,0 18,3 24,8

2004 1,7 1,3 3,2 6,2 19,7 7,0 26,6 32,8

2005 2,6 1,5 3,7 7,8 23,9 9,0 32,9 40,7


Yat�r�mlar% De�i�im

Kamu Kesimi Makina-Teçhizat Yat�r�m�

Kamu Kesimi Bina �n�aat�

Kamu Kesimi Bina-d�� n�aat�

Toplam Kamu Kesimi Yat�r�m�

Özel Sektör Makina Teçhizat Yat�r�m�

Özel sektör bina-konut yat�r�m�

Toplam Özel Sektör Yat�r�m�

Toplam Yat�r�m Harcamalar�

1989 -6,8 1,3 14,0 3,1 -1,7 3,4 1,7 2,2

1990 3,9 13,3 11,4 8,9 66,5 -3,2 19,4 15,9

1991 4,9 -1,3 0,8 1,9 6,0 -3,2 0,9 1,2

1992 9,2 2,3 1,2 4,3 2,4 6,1 4,3 4,3

1993 3,7 11,4 0,1 3,4 60,5 12,8 35,0 24,9

1994 -64,0 -35,8 -8,2 -34,8 -22,5 7,6 -9,1 -15,9

1995 22,2 0,9 -28,8 -12,4 27,6 9,2 17,9 11,6

1996 12,1 30,3 29,3 24,4 25,2 -1,7 12,1 14,1

1997 36,1 22,8 26,8 28,4 21,2 -0,4 11,9 14,8

1998 19,1 25,0 6,3 13,9 -12,3 -1,8 -8,3 -3,9

1999 -4,3 -1,6 -15,0 -8,7 -24,1 -8,8 -17,8 -15,7

2000 20,3 31,6 12,2 19,6 37,2 -9,7 16,0 16,9

2001 -39,1 -20,1 -10,3 -22,0 -49,5 -8,0 -34,9 -31,5

2002 29,3 24,0 1,1 14,5 1,4 -15,8 -7,2 -0,8

2003 -29,8 -29,2 3,2 -15,9 50,3 -10,5 22,8 9,6

2004 14,8 -24,4 -3,2 -4,7 60,3 15,3 45,5 32,4

2005 51,6 16,1 16,1 25,9 21,4 29,9 23,6 24,0


Kamu tüketimi ve iç talepTrilyon TL

Ozel Nihai Tüketim

Gayrisafi Sabit Sermaye Olu�umu

Devletin Maa� Ücret harcamas�

Devletin Di�er CariHarcamas�

Devletin Nihai Tüketim Harcamas�

�ç Talep(stok hariç)

Stok De�i�me

�ç Talep(stok dahil)

1989 51,1 18,7 3,9 1,9 5,8 75,6 0,5 76,2

1990 57,8 21,7 4,0 2,3 6,3 85,8 1,5 87,3

1991 58,9 21,9 4,1 2,5 6,6 87,4 -0,9 86,5

1992 60,9 22,9 4,3 2,6 6,8 90,6 0,4 91,0

1993 66,0 28,6 4,3 2,9 7,2 101,8 1,5 103,3

1994 62,5 24,0 4,4 2,6 6,9 93,5 -2,9 90,5

1995 66,0 26,8 4,5 2,9 7,4 100,2 1,8 102,0

1996 71,6 30,6 4,5 3,6 8,0 110,3 -0,5 109,8

1997 77,6 35,1 4,5 3,9 8,4 121,1 -1,4 119,7

1998 78,1 33,8 4,7 4,3 9,0 120,9 -0,4 120,5

1999 76,1 28,5 4,9 4,8 9,6 114,2 1,9 116,1

2000 80,8 33,3 5,0 5,3 10,3 124,4 3,1 127,4

2001 73,4 22,8 5,0 4,4 9,4 105,6 -1,7 103,9

2002 74,8 22,6 5,1 4,9 9,9 107,4 6,0 113,4

2003 79,9 24,8 5,1 4,6 9,7 114,3 9,7 124,1

2004 87,9 32,8 5,2 4,6 9,7 130,4 11,1 141,6

2005 95,6 40,7 5,2 4,8 10,0 146,3 7,8 154,0


Kamu tüketimi ve iç talep% De�i�im

Ozel Nihai Tüketim

Gayrisafi Sabit Sermaye Olu�umu

Devletin Maa� Ücret harcamas�

Devletin Di�er CariHarcamas�

Devletin Nihai Tüketim Harcamas�

�ç Talep(stok hariç)

Stok De�i�me (katk�)


1989 -1,0 2,2 1,2 0,1 0,8 -2,7 1,6 -1,1

1990 13,1 15,9 2,9 18,3 8,0 13,4 1,3 14,6

1991 1,9 1,2 2,4 8,1 4,5 1,9 -2,9 -0,9

1992 3,3 4,3 3,4 4,4 3,8 3,6 1,6 5,2

1993 8,4 24,9 1,8 11,4 5,4 12,4 1,2 13,5

1994 -5,3 -15,9 0,8 -10,0 -3,5 -8,2 -4,6 -12,3

1995 5,6 11,6 2,5 13,7 6,7 7,3 5,2 12,7

1996 8,5 14,1 -0,3 22,2 8,6 10,0 -2,3 7,6

1997 8,4 14,8 0,1 9,2 4,1 9,9 -0,9 9,0

1998 0,6 -3,9 5,9 10,0 7,8 -0,2 0,9 0,6

1999 -2,6 -15,7 2,7 10,6 6,5 -5,6 2,0 -3,7

2000 6,2 16,9 2,0 12,4 7,1 8,9 1,1 9,8

2001 -9,2 -31,5 1,6 -18,0 -8,5 -15,1 -4,0 -18,5

2002 2,0 -0,8 0,7 10,8 5,4 1,7 7,0 9,2

2003 6,7 9,6 0,8 -5,9 -2,4 6,5 3,3 9,4

2004 10,1 32,4 1,2 -0,2 0,5 14,1 1,2 14,1

2005 8,8 24,0 0,8 4,3 2,4 12,1 -2,4 8,8


D�� talep ve GSY�HTrilyon TL


Mal veHizmet �hracat�

Mal veHizmet �thalat�

D�� Talep

Gayrisafi Yurtiçi Has�la

Istatistiki Hata

GSYIH (�statistiki Hata Ç�k.)

1989 76,2 13,8 -13,5 0,2 76,4 0,1 76,5

1990 87,3 14,2 -18,0 -3,8 83,4 0,1 83,6

1991 86,5 14,6 -17,1 -2,4 84,0 0,3 84,4

1992 91,0 16,2 -18,9 -2,7 88,3 1,1 89,4

1993 103,3 17,5 -25,7 -8,2 95,0 1,6 96,6

1994 90,5 20,1 -20,1 0,0 90,6 0,7 91,3

1995 102,0 21,7 -26,0 -4,3 97,7 0,2 97,9

1996 109,8 26,5 -31,4 -4,9 104,9 -0,2 104,7

1997 119,7 31,6 -38,4 -6,8 112,9 -0,3 112,6

1998 120,5 35,4 -39,3 -3,9 116,5 -0,4 116,1

1999 116,1 32,9 -37,9 -5,0 111,1 -0,4 110,6

2000 127,4 39,2 -47,5 -8,3 119,1 -0,4 118,8

2001 103,9 42,1 -35,7 6,4 110,3 -0,4 109,9

2002 113,4 46,7 -41,3 5,4 118,8 -0,4 118,4

2003 124,1 54,3 -52,5 1,7 125,8 -0,3 125,5

2004 141,6 61,0 -65,5 -4,5 137,1 -0,4 136,7

2005 154,0 66,2 -73,1 -6,8 147,2 -0,4 146,8


D�� talep ve GSY�H% De�i�im


Mal veHizmet �hracat�

Mal veHizmet �thalat�

D�� Talep (katk�)

Gayrisafi Yurtiçi Has�la

GSYIH (�statistiki Hata Ç�k.)

1989 -1,1 -0,3 6,9 -1,2 0,3 0,3

1990 14,6 3,1 33,1 -4,8 9,3 9,3

1991 -0,9 3,1 -5,3 1,7 0,7 0,9

1992 5,2 11,0 10,9 -0,3 5,0 6,0

1993 13,5 7,7 35,8 -5,7 7,7 8,0

1994 -12,3 15,2 -21,9 9,1 -4,7 -5,5

1995 12,7 8,0 29,6 -4,4 7,9 7,2

1996 7,6 22,0 20,5 -0,5 7,4 7,0

1997 9,0 19,1 22,4 -1,7 7,6 7,5

1998 0,6 12,0 2,3 2,5 3,2 3,1

1999 -3,7 -7,0 -3,7 -1,0 -4,7 -4,7

2000 9,8 19,2 25,4 -2,8 7,3 7,4

2001 -18,5 7,4 -24,8 13,4 -7,5 -7,5

2002 9,2 11,0 15,7 -0,8 7,8 7,8

2003 9,4 16,1 27,2 -3,1 5,9 5,9

2004 14,1 12,5 24,7 -4,9 9,0 8,9

2005 8,8 8,5 11,5 -1,7 7,4 7,4


Faktör geliri ve GSMHTrilyon TL

�ç Talep(stok dahil) D�� Talep

Istatistiki Hata

GSY�H (istatistiki hata ç�k�nca)

D�� Alemden Faktör geliri

D�� Aleme Faktör Gideri

D�� AlemNet FaktörGelirleri GSMH

1989 76,2 0,2 0,1 76,5 3,3 2,4 0,8 77,31990 87,3 -3,8 0,1 83,6 3,5 2,5 1,0 84,61991 86,5 -2,4 0,3 84,4 3,1 2,6 0,5 84,91992 91,0 -2,7 1,1 89,4 3,5 2,6 0,9 90,31993 103,3 -8,2 1,6 96,6 3,9 2,8 1,1 97,71994 90,5 0,0 0,7 91,3 3,6 3,2 0,4 91,71995 102,0 -4,3 0,2 97,9 4,2 3,1 1,1 99,01996 109,8 -4,9 -0,2 104,7 4,5 3,2 1,3 106,11997 119,7 -6,8 -0,3 112,6 5,8 3,5 2,2 114,91998 120,5 -3,9 -0,4 116,1 7,3 4,1 3,2 119,31999 116,1 -5,0 -0,4 110,6 6,1 4,7 1,4 112,02000 127,4 -8,3 -0,4 118,8 6,1 5,7 0,4 119,12001 103,9 6,4 -0,4 109,9 4,6 6,7 -2,1 107,82002 113,4 5,4 -0,4 118,4 3,9 6,2 -2,3 116,22003 124,1 1,7 -0,3 125,5 3,8 6,1 -2,3 123,22004 141,6 -4,5 -0,4 136,7 4,2 5,6 -1,4 135,32005 154,0 -6,8 -0,4 146,8 -1,1 5,0 6,1 145,7


Faktör geliri ve GSMH% De�i�im


D�� Talep (katk�)

GSY�H (istatistiki hata ç�k�nca)

D�� Alemden Faktör geliri

D�� Aleme Faktör Gideri

Net Faktör Gelirleri (katk�) GSMH

1989 -1,1 -1,2 0,3 47,9 0,5 1,4 1,61990 14,6 -4,8 9,3 6,9 2,6 0,2 9,41991 -0,9 1,7 0,9 -10,5 4,5 -0,6 0,31992 5,2 -0,3 6,0 12,2 -0,2 0,4 6,41993 13,5 -5,7 8,0 11,7 9,6 0,2 8,11994 -12,3 9,1 -5,5 -9,1 11,2 -0,7 -6,11995 12,7 -4,4 7,2 18,8 -1,8 0,7 8,01996 7,6 -0,5 7,0 6,8 3,0 0,2 7,11997 9,0 -1,7 7,5 27,5 10,5 0,8 8,31998 0,6 2,5 3,1 26,0 15,7 0,8 3,91999 -3,7 -1,0 -4,7 -15,7 15,9 -1,6 -6,12000 9,8 -2,8 7,4 -0,4 21,6 -0,9 6,32001 -18,5 13,4 -7,5 -25,0 16,2 -2,2 -9,52002 9,2 -0,8 7,8 -14,6 -7,4 -0,1 7,82003 9,4 -3,1 5,9 -2,5 -0,9 0,0 6,02004 14,1 -5,3 8,9 11,4 -8,2 0,8 9,92005 8,8 -1,7 7,4 -126,6 -11,4 5,5 7,6


Büyümenin kaynaklar�• Farkl� harcama kalemlerinin toplam talebe ve

dolay�s� ile GSMH’daki de�i�ime katk�lar�n�n saptanmas� yararl�d�r

• Her kalemin GSMH’daki pay� farkl�d�r: dolay�s� ile sadece de�i�im oranlar� fazla anlam ifade etmez

• Her kalemde gerçekle�en de�i�imin toplam harcama de�i�iminde pay� hesaplan�r

• Bulunan say�, tek ba��na o kalemdeki de�i�imin tek ba��na GSMH’da neden oldu�u de�i�imi gösterir

• Özellikle stok yat�r�mlar� ve net d�� ticaretin (d��talep) basit de�i�im oranlar� anlams�z olabilir

• Büyümeye katk� yöntemi ile etkilerini anla��l�r hale getiririz


Büyümenin kaynaklar� 2000-05% 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Özel Tüketim 4,2 -6,2 1,4 4,2 6,4 5,6Kamu Tüketimi 0,6 -0,7 0,5 -0,2 0,0 0,2Toplam Yat. 4,3 -8,8 -0,2 1,9 6,4 5,7�ç Talep (stok-d��) 9,2 -15,8 1,6 5,9 12,8 11,5Stok 1,1 -4,0 7,1 3,0 1,1 -2,5�ç Talep 10,3 -19,8 8,7 8,9 13,9 9,1�hracat 5,7 2,4 4,3 6,3 5,4 3,8�thalat -8,7 9,9 -5,1 -9,4 -10,3 -5,5 D�� Talep -2,9 12,3 -0,9 -3,1 -4,8 -1,7 GSY�H 7,4 -7,5 7,9 5,8 8,9 7,4Net D�� Alem Geliri -0,9 -2,1 -0,2 0,0 0,7 0,2GSMH 6,3 -9,5 7,9 5,9 9,9 7,6


Büyümenin kaynaklar� 1988-2005

-15,0

-10,0

-5,0

0,0

5,0

10,0

15,0

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Büyümeye Katk� %

�ç Talep (stok hariç) D�� Talep Stoklar Net Faktör Geliri GSMH


�ç talep ve GSY�H

70000

80000

90000

100000

110000

120000

130000

140000

150000

1987Q4 1989Q4 1991Q4 1993Q4 1995Q4 1997Q4 1999Q4 2001Q4 2003Q4 2005Q

�ç Talep GSY�H

Milyar TL


�ç talep ve ihracat

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

1987Q4 1990Q4 1993Q4 1996Q4 1999Q4 2002Q4 2005Q470000

80000

90000

100000

110000

120000

130000

140000

150000

Mal ve Hizmet �hracat� �ç Talep - Stok (sa� eksen)

Milyar TL


G�da-içki tüketimi

45.000

55.000

65.000

75.000

85.000

95.000

1988Q1 1991Q1 1994Q1 1997Q1 2000Q1 2003Q1

Milyar TL

20.000

22.000

24.000

26.000

28.000

30.000

32.000Milyar TL

Ozel Nihai Tüketim Gida-icki (sa� eksen)


Dayan�kl� tüketim mallar�

45.000

55.000

65.000

75.000

85.000

95.000

1988Q1 1990Q3 1993Q1 1995Q3 1998Q1 2000Q3 2003Q1 2005Q3

Milyar TL

2.0004.0006.0008.00010.00012.00014.00016.00018.00020.00022.000

Milyar TL

Ozel Nihai Tüketim Dayanikli Tüketim Mallar� (sa� eksen)


Yar� dayan�kl� ve dayan�ks�z mallar

45.000

55.000

65.000

75.000

85.000

95.000

1988Q1 1990Q3 1993Q1 1995Q3 1998Q1 2000Q3 2003Q1 2005Q3

Milyar TL

8.500

9.500

10.500

11.500

12.500

13.500

14.500Milyar TL

Ozel Nihai Tüketim Yar� Day.ve Dayan�ks�z Tük. Mal. (sa� eksen)


Yat�r�m harcamalar�

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

1987Q4 1990Q2 1992Q4 1995Q2 1997Q4 2000Q2 2002Q4 2005Q2

Trl. TL

Kamu Yat. Ozel Yat. Stok De�.


Uluslararas� kar��la�t�rmalar• Uluslararas� kar��la�t�rmalarda GSY�H’n�n nüfusa

bölünmesi sonucu elde edilen ki�i ba��na GSY�Hkullan�l�r

• Mal ve hizmetlerin fiyatlar�nda ülkeden ülkeye görülen farkl�l�klar uluslararas� kar��la�t�rmalarda ek sorunlar yarat�r

• Bir yöntem nominal GSY�H’nin cari döviz kurunabölünerek dolara çevrilmesidir

• Döviz kurlar�ndaki de�i�melerden etkilenir• Daha gerçekçi yöntem ülkelerde ayn� mal ve hiz-

metlerden olu�an bir sepetin maliyetine bakmakt�r• Sat�n Alma Gücü Paritesi (Purchasing Power Parity

– PPP) Dünya Bankas� taraf�ndan hesaplan�r


Dünya: ki�i ba��na GSMHKi�i Ba��na PPP Gayrisafi Milli GSMG PPP Gayrisafi Milli (1) / (2)dolar, 2004 Gelir (1) ABD %si Gelir (2) %

ABD 39.710 100 41.400 96Japonya 30.040 76 37.180 81Almanya 27.950 70 30.120 93Yunanistan 22.000 55 16.610 132Arjantin 12.460 31 3.720 335Rusya 9.620 24 3.410 282Meksika 9.590 24 6.770 142Brezilya 8.020 20 3.090 260Türkiye 7.680 19 3.750 205Çin 5.530 14 1.290 429M�s�r 4.120 10 1.310 315Hindistan 3.100 8 620 500Pakistan 2.160 5 600 360Bangladex 1.980 5 440 450Nijerya 930 2 390 238


GSY�H ve ekonomik refah• GSY�H bir toplumun ekonomik refah�n�n en iyi

ölçüsüdür• Ki�i ba��na GSY�H ekonomideki ortalama

vatanda��n bir y�l içindeki gelir ve harcamalar�toplam�n� temsil eder

• Ancak GSY�H bireyin mutlulu�unun yada ya�am kalitesinin mükemmel bir ölçüsü de�ildir

• En geli�mi� ekonomilerde bile ya�am�n pek çok önemli yan� piyasalar d��nda gerçekle�ir

• Örne�in bo� zaman�n yada temiz bir çevrenin hayat�m�za katt�klar� yada toplu ta��mac�l�k gibi kamu hizmetlerinin kalitesi GSY�H taraf�ndan ölçülemez


Dünya: Ya�am Kalitesi ÖlçüleriPPP GSMH Do�umda Be� ya� alt� Yeti�kin okuma Do�urganl�k Sabit hat veKi�i Ba��na, ya�am beklentisi ölüm oran� yazma bilmeyen oran� (Kad�n cep telefonu

dolar (y�l) (1000 ki�ide) oran� (15 + ya�) % ba��na do�um) (1000 ki�ide)2004 2003 2003 2002 2003 2003

ABD 39710 77 8 0 2,0 1164Japonya 30040 82 5 0 1,3 1151Almanya 27950 78 5 0 1,3 1442Yunanistan 22000 78 5 9 1,3 1356Arjantin 12460 74 20 3 2,4 396Rusya 9620 66 21 1 1,3 362Meksika 9590 74 28 10 2,2 449Brezilya 8020 69 35 12 2,1 486Türkiye 7680 69 39 12 2,4 662Çin 5530 71 37 9 1,9 424M�s�r 4120 69 39 44 3,1 212Hindistan 3100 63 87 39 2,9 71Pakistan 2160 64 98 51 4,5 44Banglade� 1980 62 69 59 2,9 16Nijerya 930 45 198 33 5,6 32


F�YAT ENDEKSLER�

�kinci Bölüm


Fiyat endeksleri• Enflasyon fiyat endeksleri taraf�ndan ölçülür • Ölçülen “fiyatlar genel seviyesindeki” de�i�imdir• Fiyatlar genel seviyesi çok say�da mal ve hizmetin

fiyat�n� yans�t�r• Bunlar�n bütün içindeki a��rl�klar� farkl�d�r• De�i�im yön ve h�zlar� da farkl�d�r• Endeksler bu tür heterojen yap�larda de�i�imi

ölçmeyi sa�lar• Kullan�lan yöntem farkl� kalemlere belirli a��rl�klar

verilerek bir sepet olu�turmas� ve sepetin de�erindeki de�i�imin izlenmesidir

• Tüketici Fiyatlar� Endeksi – TÜFE – ve Üretici Fiyatlar� Endeksi – ÜFE – en önemli endekslerdir


Tüketici fiyat endeksi – TÜFE• Tüketici fiyat endeksi TÜFE tipik tüketicinin sat�n

ald�� mal ve hizmetler sepetinin maliyetini ölçer• Hayat pahal�l��n�n zaman içinde de�i�imini

izlemek için kullan�l�r• TÜFE yükseldi�inde tipik tüketicinin ya�am

standard�n� korumak için harcamas� gerekli miktar artmaktad�r

• Her ay�n 3’üncü günü saat 16.30’da bir önceki ay�n TÜFE de�i�imi TÜ�K taraf�ndan yay�nlan�r

• �stanbul Ticaret Odas� �TO gibi tüketici fiyatlar�endeksi hesaplayan ba�ka kurumlar da vard�r

• Dünyada enflasyonun temel ölçüsü olarak tüketici fiyatlar� endeksi kabul edilir


Fiyat endeksinin hesaplanmas�• Bir endeksin olu�turulmas�nda en önemli unsur farkl�

kalemlerin endeks içindeki a��rl�klar�n� belirleyen sepetin saptanmas�d�r

• TÜ�K tüketici fiyat endeksinin a��rl�klar�n� büyük bir Tüketici Davran��lar� Ara�t�rmas� ile yapar

• Bir y�l boyunca binlerce aile yapt�klar� tüm harcamalar� ayr�nt�lar� ile birlikte (nereden al�nd�, markas�, vs) kaydederr

• Bunlar�n toplanmas� ile ortalama ailenin tüketim sepeti elde edilir

• Mevcut endeks 2003 y�l�nda yap�lan Tüketici Ara�t�rmas�n� kullanmaktad�r

• Bir önceki 1994’de yap�lm��t�


Sepetin maliyeti• TÜ�K farkl� perakende noktalar�ndan ayda üç kere

sepetteki mal ve hizmetlerin fiyatlar�n� toplar• Bunlar ortalamas� o kalemin ayl�k ortalama fiyat�d�r• Her ortalama fiyat o kalemin sepetteki a��rl�� ile

çarp�l�r ve tüm kalemler toplan�r• Bu �ekilde sepeti doldurman�n o ay için maliyeti

hesaplanm�� olur• Bulunan say� baz y�l maliyetine bölününce o ay�n

tüketici fiyatlar� endeks say�s� ç�kar• Endeks de�eri önceki ay yada önceki y�l�n ayn� ay�

ile bölenerek ayl�k yada y�ll�k enflasyon elde edilir• Ayni �eyi sepetin alt bölümleri için yaparak farkl� alt

endeksler hesaplan�r


Endeksle hesaplama• Sepetin bu ay maliyeti baz dönem maliyetine bölü-

nüp 100’le çarp�l�nca o ay�n fiyat endeksi bulunurSepet MaliyetitSepet MaliyetiB

• Bu ay�n endeks de�erini bir önceki aya bölüp 1 ç�kart�r ve sonucu 100’le çarp�nca o ay�n ayl�k enflasyonu bulunur

EndekstEndekst-1

• Ayn� i�lemi bir önceki y�l�n ayn� ay� için yapt��m�z takdirde endeksteki y�ll�k de�i�meyi (y�ll�k enflasyonu) elde ederiz

Endekst = x 100

Ayl�k enflasyont = [ - 1 ] x 100


Ayn� enflasyon, farkl� ölçüler• K�sa dönemde anahtar gösterge ayl�k enflasyondur• Bir önceki aya k�yasla fiyatlar genel seviyesindeki

de�i�imi ifade eder• Y�ll�k enflasyon fiyatlar genel seviyesinde bir y�lda

(oniki ayda) olu�an de�i�imi ölçer• Y�l sonu enflasyon takvim y�l� içinde (Ocak-Aral�k)

fiyatlar genel seviyesindeki de�i�imi ölçer• Ortalama y�ll�k enflasyon son oniki ay�n y�ll�k

enflasyon say�lar�n�n ortalamas�d�r• Bu ölçüler içinde en oynak olan ayl�k enflasyondur;

en istikrarl� seyreden ise ortalama y�ll�k enflasyondur

• Kullan�lan ölçü ihtiyaca göre seçilir


Fiyat endekslerinin k�sa tarihi• �stanbul için ilk hayat pahal�l�� endeksi 1914’de

hesapland�, 26 mal� kaps�yordu• �stanbul Ticaret Odas� (�TO) 59 mall� ilk Toptan

E�ya Endeksini 1929’da yay�nlad�• Devlet �statistik Enstitüsünün (D�E) ilk Tüketici

Fiyat Endeksi TÜFE Ankara için 1955’de yap�ld�• 968, 1978, 1987, 1994 ve 2003 temel y�l de�i�ti• Toptan E�ya Fiyatlar� Endeksi TEFE D�E taraf�ndan

1981’de yay�nlamaya ba�lad�• TEFE baz y�llar� 1987 ve 1994’de yenilendi• 2005 y�l�nda 2003’ü baz y�l alan Üretici Fiyatlar�

Endeksi ÜFE devreye girdi TEFE b�rak�ld�


TÜFE sepetinin bile�imliA��rl�k (%) (2003) A��rl�k (%) (1994)

TÜFE 100,0 100G�da ve �çki 29,4 31,1Giyim 8,1 9,7Konut 16,9 25,8Ev E�yalar� 6,5 9,3Sa�l�k 2,7 2,8Ula��m 10,4 9,3�leti�im 4,8 -E�lence 3,6 2,9E�itim 2,2 1,6Lokantalar 5,9 3,1Di�er 4,9 4,4


Özel kapsaml� TÜFE göstergeleriGrubu Kapsam�

A Mevsimlik ürünler hariçB ��lenmemi� g�da ürünleri hariç C Enerji hariç D (B) ve (C)E (C) ve alkollü içkiler ile tütün ürünleri hariç F (E) ve fiyatlar� yönetilen/yönlendirilen di�er ürünler, dolayl� vergiler hariç G (F) ve (B)


Üretici Fiyatlar� Endeksi ÜFE• Bütün ekonomilerde üretici firmalar aç�s�ndan

enflasyon ölçme amaçl� ikinci bir endeks hesaplan�r• Buna Üretici Fiyatlar� Endeksi ÜFE ad� verilir• Türkiye’de 2005 öncesinde Toptan E�ya Fiyatlar�

Endeksi – TEFE bu amaçla kullan�l�yordu.• ÜFE üreticilerin temsili bir sepet mal�n sat��nda

kulland�klar� fiyatlardaki de�i�imi tahmin eder• Sepet anket yöntemi ile saptan�r• Mevcut sepet TÜFE gibi 2003 y�l�n� baz almaktad�r• ÜFE’yi olu�turan be� ana kategori ve a��rl�klar�

�öyledir: tar�m (% 20.23, Bal�kç�l�k (% 0.42, Madencilik (% 1.51, �malat Sanayi (% 72.07) ve Elektrik, Gaz ve Su (% 5.77)


ÜFE ve TÜFE ile fark�• ÜFE firma girdileri düzeyinde enflasyonu ölçer• Teorik olarak iki endeks aras�nda ay�r�m yapmak

kolayd�r• TÜFE’de sadece tüketicinin sat�n ald�� nihai

ürünler, ÜFE’de sadece ara mal ve girdiler yer al�r• Örne�in gömlek ve pantalon TÜFE’de, kuma�,

iplik ÜFE’de olmal�d�r• Fiili durum daha kar��kt�r• Sanayi ürünü tüketim mallar�ndan baz�lar� her iki

endekste yer al�r• Tar�m ürünleri ayr� bir sorun te�kil eder• TÜFE’nin yar�s�ndan fazlas� hizmetler ve kirad�r• ÜFE’de hizmetler ve i�yeri kiralar� yer almaz


Ayl�k TEFE/ÜFE ve TÜFE

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Oca.98 Kas.98 Eyl.99 Tem.00 May.01 Mar.02 Oca.03 Kas.03 Eyl.04 Tem.05

%

TÜFE TEFE


Y�ll�k TEFE/ÜFE ve TÜFE

0

20

40

60

80

100

Oca.98 Oca.99 Oca.00 Oca.01 Oca.02 Oca.03 Oca.04 Oca.05 Oca.

%

TÜFE-YILLIK TEFE-YILLIK


Ortalama ve y�ll�k TÜFE

0

15

30

45

60

75

90

105

120

135

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005

%

TÜFE YILLIK TÜFE ORT.


TÜFE Ocak 2006 ayr�nt�larEN YÜKSEK ARTI� AYLIK % YILLIK % EN AZ ARTI� AYLIK % YILLIK %

Sivri biber 60,7 25,4 Bulgur 0,7 3,7Patl�can 35,0 29,5 Kömür ücreti 0,5 5,3Araç muayene ve emisyon ölçüm ücreti 9,2 8,8 Margarin 0,4 1,6Taze bal�klar 5,9 4,9 Makarna 0,3 9,1Çevre vergisi 4,7 4,9 Yo�urt -0,1 -0,2Mücevher 4,5 23,3 Tulum Peyniri -0,5 2,0Elma 4,2 -8,4 Dana eti -0,7 14,3Bisküvi 4,1 5,4 F�nd�k içi -0,9 28,5Toz �eker 3,7 3,6 Sosis -1,0 0,8Tüp dolum ücreti 2,3 28,0 Mercimek -1,4 -4,0Çama��r deterjanlar� 2,2 -1,5 Müzik seti -2,8 -0,3Benzin 2,0 10,6 Televizyon -4,6 -16,9Zeytinya�� 1,9 25,1 Erkek botu -6,7 10,1Sucuk 1,7 6,8 Bayan ayakkab�s� -7,3 9,2Doktor muayene ücreti 1,5 10,3 Portakal -8,3 -0,9Kasko ve zorunlu trafik sigortas� 1,3 14,7 Palto -8,4 2,2Sinema bileti 1,3 4,7 Erkek kazak -9,4 3,2Bal 1,2 6,4 Yumurta -10,1 -33,3Salça 1,2 -1,2 Çocuk anora�� -10,2 -6,6Ispanak 1,0 -12,7 Karn�bahar -15,9 -3,7


ÜFE Ocak 2006 ayr�nt�larEN YÜKSEK ARTI� AYLIK % YILLIK % EN AZ ARTI� AYLIK % YILLIK %

Marul (göbekli) 67,1 13,13 Margarinler -0,9 0,11Palamut 62,8 -44,11 Trasl� çimento (TPÇ) -2,1 3,68Mezgit 47,6 39,95 Giyim için suni iplik dokumalar -2,5 -20,33Hamsi 29,9 73,82 Ka��tl�k odun -2,7 -6,53Elektrik 28,6 4,84 Fruktoz, fruktoz �urubu ve izoglikoz -3,1 -2,25So�an (taze) 10,9 -8,4 Tomruk -3,7 1,13Tütün içeren sigaralar (filtreli) 9,7 11,22 Ceviz -4,0 -8,2Kur�unsuz motor benzini (95 oktan) 8,1 40,44 Nohut -4,0 2,27Metal yayl� yataklar 6,5 16,2 Çelik kütükler -4,4 -9,7Demir veya çelikten profiller 5,4 -16,39 Bayan pantolonu -4,6 -6,01Bu�daydan elde edilen kepek ve razmol 5,3 -9,33 Memba sular� -4,8 -3,07Hampetrol 5,2 58 Tavuk eti -4,9 -6,06Di� macunu 5,1 13,71 Mandalina -5,8 6,76Kuru incir 4,9 23,53 Limon -7,7 -20,36Selülozik boyalar ve vernikler 3,9 3,14 Parfümler -8,1 -3,59Motorin 3,4 35,26 Portakal -8,7 -14,39Patates 3,2 11,8 Yumurta -9,1 -19,44Tatl� bisküviler (kakaosuz) 2,7 -4,65 Pamuktan yatak çar�aflar� -12,5 -12,14Linyit kömürü 2,7 8,5 Bayan ceketi -20,0 -5,49Pastörize süt 2,3 -15,88 Bayan manto ve kabanlar� -34,2 16,65


Ölçme sorunlar�• TÜFE’de baz y�l tercihinden ve sepetin bile�iminden

kaynaklanan çok ciddi ölçme sorunlar� olu�abilir• Örne�in eski baz y�l�n temsili niteli�i krize raslad��

için (1994) dü�üktü• Türkiye’de konut sahipli�inin yayg�n olmas�na

ra�men sepette kira % 20 pay al�yordu• Sepet y�ll�k revizyonlara müsait de�ildi• TEFE dolayl� vergi oranlar�ndaki de�i�imi de

kaps�yordu• Bunlar�n çözülmesi nisbeten kolayd�r ama çözümü

zor ba�ka ölçme sorunlar� da vard�r• 2003 bazl� yeni endekslerde bu sorunlar�n bir

bölümüne çözüm getirildi


�kame etkisi ve yeni mallar• �kame etkisi: sepet saptand�ktan sonra tüketicilerin

fiyat de�i�melerine tepkilerini yans�tamaz• Tüketiciler nisbi fiyat� yükselen mal ve hizmetler

yerine nisbi fiyat� dü�en mallar� ikame eder• Endeks enflasyonu daha yüksek hesaplar• Yeni mallar: sepet baz y�l�ndan sonra piyasaya giren

yeni mallar� kapsamaz• Genellikle yeni mallar�n fiyatlar� piyasaya

ç�kmalar�ndan sonraki dönemlerde h�zla dü�me e�ilimi gösterir

• Bilgisayarlar, cep telefonlar� iyi örneklerdir• Sepeti çok s�k, hatta mümkünse her y�l de�i�tirmek

bu sorunlar� hafifletir


Kalite de�i�iminin ölçülmesi• Piyasa ekonomisinde sat�lan mal ve hizmetlerin

kalitesinde sürekli iyile�meler gerçekle�ir• Bir mal�n kalitesi yükseliyorsa, fiyat� ayn� kalsa bile

asl�nda tüketiciye sa�lad�� refah da art�yordur• Fiyat art�� halinde kalitede e�de�er yada daha da

fazla bir art�� söz konusu olabilir• Kalite de�i�imini ölçmek fevkalade zordur: sa�l�k ve

e�itim gibi hizmetlerde daha belirginlik kazan�r• Otobüsten metroya geçi�te fiyat art�� halinde kalite

fark�n� nas�l hesaplayaca��z?• ABD’de yap�lan ara�t�rmalar endeksin enflasyonu

y�ll�k 0.5-2.0 puan aras�nda yüksek gösterdi�ine i�aret ediyor


TÜFE ve GSY�H deflatörü• �ktisatç�lar enflasyonun analizinde TÜFE’yi ve

GSY�H deflatörünü kullan�rlar• �kisi aras�nda önemli farklar mevcuttur• Tüketici Fiyatlar� Endeksinde

– Sadece tüketim mal ve hizmetleri yer alr�– �thal mallar dahildir– Sabit bir sepetle hesaplan�r

• Gayrisafi Yurtiçi Has�la Deflatöründe– �çeride üretilen tüm mal ve hizmetler yer al�r– �thal mallar yer almaz– Cari y�lda üretilen mal ve hizmetlerle ölçülür

• Türkiye’de ortalama TÜFE ve ortalama TEFE/ÜFE deflatör hakk�nda bir fikir verir


TÜFE, TEFE ve GSMH deflatörü

4

24

44

64

84

104

124

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005

%

TÜFE ORT. TEFE ORT GSY�H DEFLATÖR


Mevsimlik dalgalanma• Ayl�k enflasyonda mevsimlik de�i�meler görülür• G�da maddeleri özellikle taze sebze-meyva fiyatlar�

mevsime göre çok farkl� olabilir• E�itimle ilgili mal ve hizmet fiyatlar� özellikle

okullar�n aç�ld�� Eylül ay�nda de�i�ir• Baz� mal ve hizmetlerin fiyatlar� y�l ba��nda

düzenlenir• Giyim fiyatlar� yeni sezonda de�i�ir• Ayl�k enflasyonun seyri izlenirken mevsimlik

etkiden ar�nd�r�lma i�lemi yap�l�r• Farkl� mevsimlik etkiyi ar�nd�rma (MA) yöntemleri

vard�r; Tramo-Seats çok popülerdir• �statistik programlar�nda (eViews) bulunurlar


TÜFE’de mevsimlik etki

-2

0

2

4

6

8

10

12

Nis.01 Oca.02 Eki.02 Tem.03 Nis.04 Oca.05 Eki.05

TÜFE-MD TÜFE

%


Enflasyon e�ilimi• Mevsimlik etkiden ar�nd�rma enflasyonun

izlenmesinde baz� ek olanaklar sa�lar• Son üç ay�n mevsimlik etkiden ar�nd�r�lm��

enflasyonuna alal�m• Son üç aydaki enflasyonun önümüzdeki oniki ay

boyunca devam edece�ini kabul edelim• Buna enflasyon e�ilimi diyebiliriz• Yak�n geçmi�teki enflasyonun y�ll�k tempoda

gidi�at�n� göstermektedir• MB’n�n yay�nlad�� ayl�k enflasyon raporunda

enflasyon e�ilimine “üçayl�k hareketli ortalama (y�lland�r�lm��, mevsimsel düzeltme yap�lm��)” ad�verilmektedir


Enflasyon e�ilimi 1999-2004

0

30

60

90

120

150

180

210

240

Eki.99 Nis.00 Eki.00 Nis.01 Eki.01 Nis.02 Eki.02 Nis.03 Eki.03 Nis.04 Eki.04

%

TEFE-m TÜFE-m Ö�S-m


EKONOM�K BÜYÜMEUluslararas� kar��la�t�rmalar

Üçüncü Bölüm


Çok uzun dönemde büyüme• Ülkeler aras�nda hayat standard�nda çok büyük

farklar oldu�unu kolayca gözlemliyoruz• Keza, ayn� ülkenin de zaman içinde hayat

standard�nda büyük de�i�meler olabilmektedir• Zenginli�in kökeninde ekonomik büyüme ve

verimlilik art��lar� yatmaktad�r• Bugün fakir ülkeler aras�nda ki�i ba��na geliri zengin

ülkelerin 19uncu yüzy�l sonundaki düzeyine ula�amayanlar mevcuttur

• Çok uzun dönemde baz� ülkeler h�zla zenginle�mi�(Japonya), di�erleri ise zaman içinde gerilemi�tir

• Çok uzun dönem için ancak s�n�rl� say�da ülkeye bakabiliyoruz


Çok uzun dönemde büyümeKi�i Ba��na 1900 Ki�i Ba��na 1997 BüyümeReel GSY�H y�l� Reel GSY�H y�l� h�z�

ÜLKE DÖNEM (ba�lang�ç) s�ralama (son) s�ralama (%)Japonya 1890 - 1997 1.196 6 23.400 2 2,82Brezilya 1900 - 1997 619 10 6.240 9 2,41Meksika 1900 - 1997 922 7 8.120 7 2,27Türkiye 1927 - 1997 1.287 8 6.430 8 2,11Almanya 1870 - 1997 1.738 5 21.300 4 1,99Kanada 1870 - 1997 1.890 3 21.860 3 1,95Çin 1900 - 1997 570 12 3.570 10 1,91Arjantin 1900 - 1997 1.824 4 9.950 6 1,76Amerika 1870 - 1997 3.188 2 28.740 1 1,75�ndonezya 1900 - 1997 708 9 3.450 11 1,65Hindistan 1900 - 1997 537 13 1.950 12 1,34�ngiltere 1870 - 1997 3.826 1 20.520 5 1,33Pakistan 1900 - 1997 587 11 1.590 13 1,03Banglade� 1900 - 1997 495 14 1.050 14 0,781997 US$ Fiyatlar�yla (Sat�n alma gücü paritesi)


Türkiye’de ekonomik büyüme• 1923 öncesi için güvenilir ve anlaml� veri yoktur• 1923-2000 aras� (78 y�l) Türkiye’nin ortalama

GSMH büyüme h�z� % 4.5’tur• Ancak nüfus da y�ll�k ortalama % 2.3 artm��t�r• Ki�i ba��na reel milli gelirin uzun dönem ortalama

büyüme h�z� % 2.1’dir• Türkiye, Japonya, Kore, Tayvan gibi “ekonomik

mucize” yaratmam��t�r• Arjantin, �ngiltere gibi nisbi gerileme ya�amam��t�r• Pakistan, Banglade� gibi ekonomisi dura�an

kalmam��t�r• Ayr�nt�lar bir sonraki tablodad�r


Türkiye: büyüme performans�

Dönem GSMH NüfusKi�i Ba��naGSMH Yorum

1923-2005 4,3 NA NA Nüfus verileri 1927'de ba�l�yor1927-2005 4,4 2,3 2,1 Sava� y�llar� dahildir

1927-1950 2,6 1,8 0,8 Sava� y�llar� dahil1929-1939 5,8 2,1 3,7 Yeniden in�a ve devletçilik1939-1945 -6,0 1,2 -7,2 Sava��n ekonomik faturas�1945-1950 6,3 2,1 4,0 Sava� sonras� toparlanma

1950-2005 4,6 2,3 2,2 Demokrasi, darbe, kriz, vs.1950-1960 5,8 2,8 2,9 DP ekonomiyi dönü�türüyor1960-1970 6,0 2,5 3,4 Demirel ve planl� ekonomi1970-1980 4,4 2,3 2,0 Popülizm ve kriz1980-1990 5,3 2,4 2,8 Özal ekonomiyi d��a aç�yor1990-2000 3,8 1,8 1,9 �sraf edilen ony�l2000-2005 4,0 1,4 3,6 Enflasyonla mücedele ve reformTümü ortalama y�ll�k büyüme h�z� (%)


Uzun dönemde ölçme sorunlar�• Uzun dönemde toplumsal refahtaki art�� ki�i

ba��na gelir üzerinden izlemek zorla��r• Ayn� �ekilde, Sat�nalma Gücü Paritesini bile

kullansak ki�i ba��na gelirde çok büyük farklara anlam kazand�rmak her zaman mümkün de�ildir

• Ki�i ba��na gelirle birlikte gelen nitel de�i�im say�lara indirgenemez

• Örne�in 2000 y�l� fiyatlar� ile (PPP) Türkiye’de ki�i ba��na gelir 2000’de 7.060 $, 1927’de 1581 $’d�r

• 73 y�lda ki�i ba��na refah 4.5 kat� artm��t�r• Bütün fizik göstergelerde (elektrik, e�itim, radyo,

doktor say�s�, vs.) art�� bunun çok üstündedir


Türkiye: ki�i ba��na reel GSMH

Sabit 2004 fiyatlar� (PPP USDollars)

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

8.000

9.000

1927 1937 1947 1957 1967 1977 1987 1997

Ki�i Ba��na GSML

Sava� Dönemi

1978 Krizi

1998Sonras�


Büyüme e�ilimleri: 1950-2001

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

1950-60 1960-70 1970-80 1980-90 1990-2001

%

Dönem Büyüme H�z� Ortalama Büyüme H�z�


Reel GSMH 1987-2005

70000

80000

90000

100000

110000

120000

130000

140000

150000

1987Q4 1989Q4 1991Q4 1993Q4 1995Q4 1997Q4 1999Q4 2001Q4 2003Q4 2005Q4

GSMH

Milyar TL


Çalkant�l� büyüme: 1988-2005

-10-8-6-4-202468

1012

1988Q4 1991Q2 1993Q4 1996Q2 1998Q4 2001Q2 2003Q4

%

GSMH Büyüme H�z� (y�ll�k) Ortalama Büyüme h�z�


Çalkant�l� büyüme: 1988-2005Bir önceki y�l�n ayn� çeyre�ine k�yasla dte�i�me

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

1988Q1 1990Q3 1993Q1 1995Q3 1998Q1 2000Q3 2003Q1 2005Q3

GSMH Büyüme H�z� (QoQ)


Verimlilik ve zenginlik• Zenginli�i belirleyen verimliliktir• Verimlilik bir çal��an�n bir zaman biriminde (saat,

hafta, vs.) üretti�i fiziki mal ve hizmet miktar�n�ölçer

• Ki�i ba��na yüksek milli gelire sahip ülkeler tan�m icab� yüksek verimlili�e de sahiptir

• GSMH’n�n h�zl� büyümesi verimlili�in h�zl�büyümesi ile özde�tir

• Verimlilik ne üretildi�ine de�il, ne kadar etkin üretildi�ine ba�l�d�r

• Mühim olan çal��an ba��na yüksek katma de�er üretebilmektir

• �sviçre, Danimarka örneklerini hat�rlay�n


Sava� sonras� büyüme• �kinci Dünya Sava�� sonras�nda dünyada ekonomik

büyüme h�zlanm��t�r• Sava� öncesinde sanayile�mi� Bat� Avrupa

ülkelerinde ve Japonya’da geçmi� ortalamalar�n üstünde büyüme izlenmi�tir

• Dünya ülkelerinin büyük ço�unlu�u sanayile�me yolunda çok büyük ad�mlar atm��t�r

• Baz� ülkeler “mucize” diye nitelenebilecek ekonomik geli�me ve dönü�üm gerçekle�tirmi�tir

• Kore, Singapur, Tayland, Malezya ve son dönemde Çin gibi (Asya Kaplanlar�)

• Latin Amerika’da ve Afrikada büyüme süreci sorunlu geçmi�tir


Farkl� yöntemler• Uluslararas� kar��la�t�rmalar için birden fazla

yöntem kullanmak mümkündür• Yerli para ile büyüme h�z� kendi içinde tutarl�d�r

fakat uluslararas� kar��la�t�rmalarda sorun yarat�r• Cari kurdan dolar cinsinden hesaplan�nca iki sorun

ç�kar: dolar enflasyonunu ay�klamak için sabit ABD dolar� al�n�r ama reel dolar kurundaki de�i�meler kal�r

• Sat�nalma gücü paritesi ile (PPP) milli gelir hesab�1975’ten sonras� için vard�r; dolar enflasyonu gene sorunludur

• Son iki yöntemi kullanarak 1968 ve 1975’den günümüze dünya büyüme deneyimi tablolardad�r


Dünyada büyümeCari döviz kurundan (1995 ABD fiyatlar� ile)

ortalama y�ll�k büyüme h�z� ( % )1968'de ki�iba��na gelir(1995 US$)

1968'de s�ras�

2000'de ki�iba��na gelir(1995 US$)

2000'de s�ras�

Dönem Art�� (kat�)

1968-1980

1980-1990

1990-2000

1968-2000

Çin 101 17 824 16 8,2 4,3 7,6 9,0 6,8Kore 1.928 12 13.062 9 6,8 6,1 7,4 5,1 6,2Tayland 674 14 2.805 14 4,2 4,3 6,0 3,4 4,6�rlanda 7.369 7 27.741 4 3,8 3,3 3,3 6,3 4,2M�s�r 442 15 1.226 15 2,8 4,3 2,9 2,4 3,2Japonya 16.969 1 44.830 1 2,6 4,4 3,5 1,2 3,1�spanya 7.650 6 17.798 7 2,3 3,1 2,5 2,4 2,7Hindistan 202 16 459 17 2,3 1,0 3,6 3,6 2,6Brezilya 2.108 11 4.624 11 2,2 6,0 -0,4 1,3 2,5�talya 9.713 5 20.885 6 2,2 3,4 2,2 1,4 2,4Yunanistan 6.391 8 13.105 8 2,1 4,4 0,2 1,9 2,3Fransa 14.757 3 29.811 3 2,0 3,2 1,9 1,4 2,2Türkiye 1.595 13 3.134 13 2,0 1,7 2,8 1,9 2,1�ngiltere 11.408 4 21.667 5 1,9 1,8 2,5 1,8 2,0ABD 16.865 2 31.996 2 1,9 1,8 2,2 2,0 2,0Meksika 2.221 10 3.819 12 1,7 3,3 -0,3 1,8 1,7Arjantin 6.223 9 7.933 10 1,3 1,9 -2,9 3,2 0,8Kaynak: World Development Indicators 2002


1975'de ki�iba��na gelir(PPP 1995)

1975'de s�ras�

2000'de ki�iba��na gelir(PPP 1995)

2000'de s�ras�

Dönem Art�� (kat�)

Ortalama büyüme h�z� (%)

Çin 615 18 3.726 16 6,1 7,5Kore 3.812 14 16.288 9 4,3 6,0�rlanda 7.735 10 27.989 2 3,6 5,3Tayland 1.813 15 6.000 15 3,3 4,9M�s�r 1.477 16 3.407 17 2,3 3,4Hindistan 1.038 17 2.210 18 2,1 3,1Japonya 13.476 4 25.073 3 1,9 2,5�talya 12.663 6 22.141 6 1,7 2,3ABD 18.378 1 31.996 1 1,7 2,2�spanya 10.576 8 18.248 8 1,7 2,2Türkiye 3.886 13 6.536 14 1,7 2,1�ngiltere 13.130 5 22.031 7 1,7 2,1Almanya 14.186 3 23.525 4 1,7 2,0Fransa 14.388 2 22.701 5 1,6 1,8Meksika 5.854 11 8.456 12 1,4 1,5Yunanistan 10.873 7 15.464 10 1,4 1,4Brezilya 5.188 12 7.146 13 1,4 1,3Arjantin 10.252 9 11.599 11 1,1 0,5Kaynak: World Development Indicators 2002

Dünyada büyümeSat�nalma gücü paritesine göre (1995 ABD fiyatlar� ile)


ABD’ye k�yasla ki�i ba��na GSMHCari ABD dolar� Sat�n Alma Gücü Paritesi (PPP)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1975 1980 1985 1990 1995 2000

Tayland Turkiye Arjantin AlmanyaJaponya Kore �spanya


GSMH ve refah göstergeleri• Milli gelir muhasebesinin ülkenin verimlilik ve

refah düzeyini ne ölçüde yakalad��n� dolayl� yoldan kontrol edebiliriz

• Ki�i ba��na milli gelir ile baz� temel mal ve hizmetlerin tüketimi aras�nda çok yak�n bir ili�ki kurmak mümkündür– Dayan�kl� tüketim mallar�: otomobil, radyo, TV– Haberle�me: telefon ve cep telefonu– Enerji: toplam enerji ve elektrik tüketimi– Sa�l�k hizmeti: doktor say�s�

• Genellikle 1000 ki�iye dü�en �eklinde al�n�r• ABD düzeyinin yüzdesi olarak ifade ederek nisbi

geli�mi�lik ölçülebilir


GSMH ve ekonomik göstergeler (1)Otomobil Araç Doktor Radyo TV al�c�s� Telefon Cep telefonu Ki�i ba��na gelir

(1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (PPP-US$)2000 1999 2004 1997 2002 2003 2003 2004

Hindistan 6 9 0,5 120 84 46 25 3.100M�s�r 23 30 2,1 339 248 127 85 4.120Çin 7 12 2,1 339 350 209 215 5.530Türkiye 66 85 1,2 177 423 268 394 7.680Tayland 28 106 0,3 235 283 105 394 8.020Brezilya 120 79 2,1 434 369 223 264 8.020Meksika 107 153 1,7 330 282 158 291 9.590Arjantin 140 181 3 683 326 219 178 12.460Kore 188 238 1,8 1.034 458 538 701 20.400Yunanistan 254 328 4,4 466 519 454 902 22.000�spanya 441 513 3,2 330 564 434 909 25.070�talya 542 606 6,1 878 494 484 1013 27.860Almanya 516 529 3,6 948 675 657 785 27.950Fransa 485 574 3,3 950 632 566 696 29.320Japonya 421 566 2 956 785 472 679 30.040�ngiltere 384 391 1,7 1.445 951 591 841 31.460�rlanda 349 408 2,4 695 695 491 880 33.170ABD 481 779 5,5 2.109 871 621 543 39.710


GSMH ve ekonomik göstergeler (2)Otomobil Araç Doktor Radyo TV al�c�s� Telefon Cep telefonu Ki�i ba��na gelir

(1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (1000 ki�iye) (PPP-US$)ABD=100 2000 1999 2004 1997 2002 2003 2003 2004Hindistan 1 1 9 6 10 7 5 8M�s�r 1 2 38 16 40 34 40 14Çin 5 4 38 16 28 20 16 10Türkiye 14 11 22 8 49 43 73 19Tayland 6 14 5 11 33 17 73 20Brezilya 25 10 38 21 42 36 49 20Meksika 22 20 31 16 32 25 54 24Arjantin 29 23 55 32 37 35 33 31Kore 53 42 80 22 60 73 166 55Yunanistan 39 31 33 49 53 87 129 51�spanya 92 66 58 16 65 70 167 63�talya 73 52 44 33 80 79 162 84Almanya 80 50 31 69 109 95 155 79Fransa 113 78 111 42 57 78 186 70Japonya 101 74 60 45 73 91 128 74�ngiltere 107 68 65 45 78 106 145 70�rlanda 88 73 36 45 90 76 125 76ABD 100 100 100 100 100 100 100 100


GSMH ve ekonomik göstergeler (3)Ki�i ba��na gelir Ki�i ba��na gelir Ki�i ba��na enerji Ki�i ba��na enerji Ki�i ba��na elektrik Ki�i ba��na elektrik

(PPP-US$) (PPP-US$) ABD=100 (ton petrol) ABD=100 (1000 kwh) ABD=1002004 2004 2002 2002 2002 2002

Hindistan 3.100 8 0,5 6 0,4 3M�s�r 4.120 10 1,0 12 1,0 8Çin 5.530 14 0,8 10 1,1 9Türkiye 7.680 19 1,1 14 1,5 12Tayland 8.020 20 1,4 17 1,6 13Brezilya 8.020 20 1,1 14 1,8 15Meksika 9.590 24 1,6 20 1,7 14Arjantin 12.460 31 1,5 19 2,0 16Kore 20.400 51 2,6 33 4,2 35Yunanistan 22.000 55 4,3 54 6,2 51�spanya 25.070 63 3,2 40 5,0 41�talya 27.860 70 3,9 49 5,6 46Almanya 27.950 70 3,8 48 5,6 46Fransa 29.320 74 3,0 38 4,9 40Japonya 30.040 76 4,5 56 6,6 54�ngiltere 31.460 79 4,2 53 6,0 50�rlanda 33.170 84 4,1 51 7,7 63ABD 39.710 100 7,9 100 12,2 100


Tasarruf ve yat�r�m• Uzun dönemde büyümeyi temin eden sermaye

birikimidir• Gayrisafi sermaye olu�umunun (yat�r�mlar�n) milli

gelire oran� ile büyüme h�z� aras�nda güçlü bir ili�ki vard�r

• Yat�r�mlar�n esas kayna�� iç tasarruflard�r• �ç tasarruf oran�n� bir ülkenin geli�me ve sanayi-

le�me iradesinin en iyi göstergesidir• Kural olarak yüksek iç tasarruf oranlar� bizi yüksek

yat�r�m oranlar�na ve oradan yüksek büyüme h�zlar�na götürür

• ��çi dövizleri gibi faktör gelirleri iç tasarruf oran�n�n hesab�nda sorunlara neden olur


Tasarruf, yat�r�m ve büyüme�ç tasarruflar/GSMH (%) Yat�r�mlar/GSMH (%) GSY�H Büyüme

1970'ler 1980'ler 1990'lar 1970-2000 1970'ler 1980'ler 1990'lar 1970-2000h�z� (%) 1970-2000Çin - 36 40 38 29 33 31 8,7Kore 27 31 35 32 27 30 35 30 7,6Tayland 22 26 33 28 24 29 36 29 7,1M�s�r 14 18 23 18 19 28 20 22 5,7Hindistan 19 21 22 21 16 20 22 20 5,0�rlanda 22 18 23 21 25 21 19 21 4,5Türkiye 16 21 24 21 15 18 24 19 4,3Meksika 22 22 19 21 20 20 19 20 3,5Brezilya 19 19 18 19 22 21 20 21 3,5Japonya 32 31 31 31 33 29 29 30 3,4ABD 19 17 17 18 19 19 18 19 3,1�spanya 25 23 22 23 24 22 23 24 2,6�talya 26 22 20 23 25 23 19 22 2,4Fransa 23 20 20 21 25 22 20 22 2,3�ngiltere 19 17 16 17 20 19 17 19 2,2Almanya 23 23 22 22 22 21 22 22 2,1Yunanistan 29 24 22 24 28 23 21 24 1,8Arjantin 29 17 15 18 26 - 19 23 1,7


DI� DÜNYA �LE �L��K�LERÖdemeler Bilançosu

Dördüncü Bölüm


Aç�k ekonomi olarak Türkiye• Dünyada mutlak olarak kapal� ekonomi yoktur• Her ekonomide ihracat ve ithalat vard�r• Mal ve hizmet ihracat�n�n GSMH’daki pay� bir

ekonominde aç�kl�k derecesini ölçer• Sermaye hareketlerinin serbest olmas� (konverti-

bilite) bir ba�ka makul aç�k ekonomi ölçüsüdür• Türkiye ekonomisi 1980’e kadar mal ticaret itibari

ile kapal� bir ekonomi idi• 1980’lerde mal-hizmet ithalat�nda serbestli�e gidildi• 1989’da TL’nin konvertibilitesi sa�land�• 1996’da AB ile Gümrük Birli�i Anla�mas� ile aç�k

ekonomiye geçi� tamamland�


Türkiye d��a aç�l�yor: 1979-20051979 1989 1999 2005

( Milyon $)GSY�H 92.774 107.026 183.851 362.495

�hracat 2.261 11.780 29.326 73.390 Döviz Geliri 4.798 22.472 53.249 107.861 �thalat 5.069 15.792 39.768 116.537 Döviz Gideri 6.271 21.511 54.613 130.952

(%)Endüstriyel �hracat/Toplam �hracat 34,7 78,9 90,0 94,2 ��çi Gelirleri/Döviz Gelirleri 35,3 13,5 8,5 0,8 Döviz Geliri/GSY�H 5,2 21,0 29,0 29,8 Döviz Gideri/GSY�H 6,8 20,1 29,7 36,1


GSMH’da d�� dünyan�n pay� 1975-2005

0

6

12

18

24

30

36

42

1975 1978 1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005

%

Döviz geliri/GSMH Döviz gideri/GSMH


D�� aç�lma: uluslararas� kar��la�t�rmaMal ve hizmet ihracat�/GSMH (%)

5

10

15

20

25

30

35

40

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004

Arjantin Brezilya Fransa Almanya Türkiye


Cari i�lemler dengesi e�ilimleriGSMH'ye oran� (%) Ort. 1994-2000 2000 2005

Mal Dengesi -6,9 -10,9 -8,9 Hizmetler Dengesi 5,2 5,7 3,8 Transfer Dengesi 2,5 2,4 0,4Hizmet+Transfer Dengesi 7,7 8,0 4,2Faiz-d�� Denge 0,8 -2,9 -4,7Yat�r�m Geliri Dengesi -1,8 -2,0 -1,6Cari ��lemler Dengesi -1,0 -4,9 -6,2Net Hata Noksan 0,2 -1,4 0,5C� + NHN -0,7 -6,3 -5,7


Sermaye hesab� yap�s�1996 Da��l�m 2002 Da��l�m 2005 Da��l�m

milyar dolar 2000 % 2005 % %Cari ��lemler Dengesi -14 100 -48 100 -23 100 Net Hata Noksan -1 -9 9 19 2 9 Yabanc� Sermaye Yat�r�m� 2 14 13 26 9 38 Hisse Senedi Yat�r�m� 1 4 8 17 6 25Borçd�� Finansman� 1 10 30 63 16 71Borçlanma Gere�i -13 -90 -18 -37 -7 -29 Yabanc� TL Tahvil Al�m� -8 -53 15 30 6 26Toplam Kamu Borçlanmas� 3 24 14 30 1 4 Banka-d�� Kesim Borçlanmas� 17 121 26 54 14 63Toplam Özel Kesim Borçlanmas� 27 188 37 78 24 104Toplam D�� Borçlanma 30 211 52 108 25 108Toplam Rezerv De�i�imi -17 -121 -34 -70 -18 -79


D�� ticaret dengesiMilyar Dolar

Mal ihracat� fob (D�E)

Mal ithalat� cif (D�E)

Ticaret Dengesi (D�E)

Bavul ticareti

Mal ihracat� fob (ÖD)

Navlun ve Sigorta

Alt�n �thalat�

Mal ithalat� fob (ÖD)

Ticaret Dengesi (ÖB)

1992 14,7 22,9 -8,2 - 14,7 1,4 1,4 22,8 -8,1

1993 15,3 29,4 -14,1 - 15,3 1,8 1,9 29,4 -14,1

1994 18,1 23,3 -5,2 - 18,1 1,4 0,5 22,3 -4,2

1995 21,6 35,7 -14,1 - 21,6 2,1 1,3 34,8 -13,2

1996 23,2 43,6 -20,4 8,8 32,1 2,6 1,7 42,3 -10,3

1997 26,3 48,6 -22,3 5,8 32,1 2,9 1,9 47,2 -15,0

1998 27,0 45,9 -18,9 3,7 30,7 2,8 1,8 44,7 -14,1

1999 26,6 40,7 -14,1 2,3 28,8 2,4 1,1 39,0 -10,2

2000 27,8 54,5 -26,7 2,9 30,7 3,3 1,9 52,7 -22,0

2001 31,3 41,4 -10,1 3,0 34,4 2,5 1,0 38,1 -3,7

2002 36,1 51,6 -15,5 4,1 40,1 3,1 1,4 47,4 -7,3

2003 47,3 69,3 -22,1 4,0 51,2 4,1 2,5 65,2 -14,0

2004 63,2 97,5 -34,4 3,9 67,0 5,8 3,4 90,9 -23,9

2005 73,3 116,4 -43,1 3,5 76,7 6,9 3,8 109,5 -32,7


Hizmet dengesi (1)Milyar Dolar

Navlun Gelir

Navlun Gider

Di�er Ta��ma Gelir

Di�er Ta��ma Gider

Ta��ma Gelir

Ta��ma Gider

Ta��ma Net

Turizm Gelir

Turizm Gider

Turizm Net

1992 0,9 0,7 0,2 0,3 1,1 1,0 0,2 3,6 0,8 2,9

1993 1,0 0,9 0,2 0,3 1,2 1,2 0,0 4,0 0,9 3,0

1994 1,0 0,7 0,2 0,2 1,2 1,0 0,3 4,3 0,9 3,5

1995 1,4 1,1 0,3 0,3 1,7 1,4 0,3 5,0 0,9 4,0

1996 1,4 1,3 0,3 0,4 1,8 1,7 0,0 5,7 1,3 4,4

1997 1,8 1,5 0,4 0,4 2,2 1,9 0,3 7,0 1,7 5,3

1998 1,9 1,2 1,2 1,2 3,1 2,4 0,8 7,2 1,8 5,4

1999 1,7 1,0 1,2 1,1 2,9 2,1 0,8 5,2 1,5 3,7

2000 1,7 1,4 1,3 1,1 3,0 2,5 0,5 7,6 1,7 5,9

2001 1,8 1,1 1,1 1,0 2,9 2,0 0,8 8,1 1,7 6,4

2002 1,9 1,3 0,9 0,6 2,8 1,9 0,9 8,5 1,9 6,6

2003 1,3 2,0 0,9 0,7 2,2 2,7 -0,5 13,2 2,1 11,1

2004 1,8 2,9 1,5 1,4 3,3 4,3 -1,1 15,9 2,5 13,4

2005 2,0 3,5 2,0 1,8 4,0 5,3 -1,3 18,2 2,9 15,3



�n�aat Hizmeti Gelir

�n�aat Hizmeti Gider

�n�aat Hizmeti Net

Finansal Hizmet Gelir

Finansal Hizmet Gider

Finansal Hizmet Net

Di�er Ticari Gelir

Di�er Ticare Gider

Di�er Ticari Net

1992 0,9 0,0 0,9 0,1 0,4 -0,3 1,9 0,5 1,4

1993 1,1 0,0 1,1 0,1 0,4 -0,3 2,2 0,6 1,5

1994 1,3 0,0 1,3 0,1 0,4 -0,3 2,5 0,6 1,9

1995 1,9 0,0 1,9 0,2 0,4 -0,3 3,8 0,6 3,2

1996 1,9 0,0 1,9 0,3 0,5 -0,2 2,6 0,8 1,8

1997 2,3 0,0 2,3 0,3 0,6 -0,3 5,5 1,2 4,3

1998 2,3 0,0 2,3 0,5 0,6 -0,1 6,8 1,3 5,6

1999 1,1 0,0 1,1 0,3 0,6 -0,3 4,4 1,1 3,4

2000 1,0 0,0 1,0 0,4 0,7 -0,3 5,6 1,5 4,1

2001 0,7 0,0 0,7 0,3 0,7 -0,4 2,9 1,2 1,7

2002 0,8 0,0 0,8 0,2 0,6 -0,4 1,0 1,1 -0,1

2003 0,7 0,0 0,7 0,3 0,4 -0,1 0,3 0,3 0,0

2004 0,7 0,0 0,7 0,3 0,4 -0,1 0,5 0,4 0,1

2005 0,9 0,0 0,9 0,3 0,4 0,0 0,3 0,5 -0,1



Resmi Hizmet Gelir

Resmi Hizmet Gider

Resmi Hizmet Net

Diger Hizmet Gelir

Di�er Hizmet Gider

Di�er Hizmet Net

Toplam Hizmet Gelirleri

Toplam Hizmet Giderleri

Hizmet Dengesi

1992 0,1 0,3 -0,2 1,7 0,7 1,0 9,6 3,8 5,8

1993 0,1 0,4 -0,2 2,2 0,7 1,5 10,9 4,2 6,7

1994 0,1 0,4 -0,3 1,6 0,9 0,7 11,1 4,0 7,1

1995 0,1 0,4 -0,2 2,3 1,6 0,7 14,9 5,3 9,6

1996 0,2 0,4 -0,2 1,0 2,0 -1,1 13,4 6,7 6,7

1997 0,2 0,4 -0,2 2,3 3,0 -0,8 19,7 8,8 10,9

1998 0,2 0,4 -0,3 3,6 3,8 -0,2 23,7 10,2 13,5

1999 0,2 0,5 -0,3 2,6 3,6 -0,9 16,8 9,3 7,5

2000 0,3 0,5 -0,3 2,6 2,1 0,5 20,4 9,0 11,4

2001 0,1 0,5 -0,3 1,1 0,8 0,3 16,0 6,9 9,1

2002 0,1 0,6 -0,6 1,4 0,8 0,6 14,8 6,9 7,9

2003 0,1 0,8 -0,7 1,2 1,1 0,1 17,9 7,4 10,5

2004 0,2 1,0 -0,7 2,0 1,6 0,5 22,9 10,1 12,8

2005 0,3 1,2 -0,9 1,8 1,6 0,2 25,9 11,9 14,0


Mal ve hizmet dengesiMilyar Dolar

Mal ihracat� fob (ÖD)

Mal ithalat� cif (ÖD)

Ticaret Dengesi (ÖD)

Hizmet Gelirleri

Hizmet Giderleri

Hizmet Dengesi

Mal-Hizmet Gelirleri

Mal-Hizmet Giderleri

Mal-Hizmet Dengesi

1992 14,7 22,8 -8,1 9,6 3,8 5,8 24,3 26,5 -2,3

1993 15,3 29,4 -14,1 10,9 4,2 6,7 26,3 33,6 -7,3

1994 18,1 22,3 -4,2 11,1 4,0 7,1 29,2 26,3 2,9

1995 21,6 34,8 -13,2 14,9 5,3 9,6 36,6 40,1 -3,5

1996 32,1 42,3 -10,3 13,4 6,7 6,7 45,5 49,1 -3,6

1997 32,1 47,2 -15,0 19,7 8,8 10,9 51,9 56,0 -4,1

1998 30,7 44,7 -14,1 23,7 10,2 13,5 54,3 54,9 -0,5

1999 28,8 39,0 -10,2 16,8 9,3 7,5 45,6 48,3 -2,7

2000 30,7 52,7 -22,0 20,4 9,0 11,4 51,1 61,7 -10,6

2001 34,4 38,1 -3,7 16,0 6,9 9,1 50,4 45,0 5,4

2002 40,1 47,4 -7,3 14,8 6,9 7,9 54,9 54,3 0,6

2003 51,2 65,2 -14,0 17,9 7,4 10,5 69,2 72,7 -3,5

2004 67,0 90,9 -23,9 22,9 10,1 12,8 90,0 101,1 -11,1

2005 76,7 109,5 -32,7 25,9 11,9 14,0 102,6 121,3 -18,7


Yat�r�m gelirleriMilyar Dolar

Do�rudan Yat�r�m Gelir

Do�rudan Yat�r�m Gider

Do�rudan Yat�r�m Net

Portföy Yat�r�m� Gelir

Portföy Yat�r�m� Gider

Portföy Yat�r�m� Net

Faiz Gelir

Faiz Gider

Faiz Net

1992 0,0 0,2 -0,1 0,2 0,3 0,0 0,8 3,2 -2,4

1993 0,0 0,3 -0,2 0,4 0,2 0,3 0,7 3,5 -2,8

1994 0,0 0,1 -0,1 0,2 0,7 -0,5 0,7 3,3 -2,6

1995 0,0 0,3 -0,3 0,2 1,0 -0,7 1,2 3,4 -2,2

1996 0,0 0,2 -0,2 0,4 0,9 -0,5 1,2 3,4 -2,2

1997 0,1 0,2 -0,1 0,9 0,9 -0,1 1,0 3,8 -2,8

1998 0,1 0,3 -0,2 1,3 1,3 0,0 1,1 3,9 -2,8

1999 0,1 0,3 -0,2 1,1 1,0 0,1 1,1 4,5 -3,5

2000 0,4 0,3 0,1 1,3 1,7 -0,4 1,2 4,8 -3,7

2001 0,4 0,3 0,1 1,3 1,9 -0,7 1,1 5,5 -4,4

2002 0,3 0,4 -0,1 1,4 2,2 -0,8 0,8 4,4 -3,6

2003 0,2 0,6 -0,4 1,4 2,6 -1,2 0,6 4,6 -3,9

2004 0,2 1,0 -0,8 1,7 2,9 -1,2 0,7 4,3 -3,6

2005 0,3 1,1 -0,8 2,4 3,3 -0,9 1,0 5,0 -4,0


Yat�r�m geliri dengesi ve faiz gideriMilyar Dolar

Yat�r�m Gelirleri

Yat�r�m Giderleri

Yat�r�m Dengesi

Uzun Vade MB

Uzun Vade Hükümet

Uzun Vade Bankalar

Uzun vade di�er

K�sa Vade

1992 1,0 3,6 -2,6 0,4 1,8 0,1 0,5 0,5

1993 1,1 3,9 -2,7 0,4 1,9 0,1 0,5 0,6

1994 0,9 4,2 -3,3 0,5 1,7 0,1 0,4 0,6

1995 1,5 4,7 -3,2 0,7 1,5 0,1 0,7 0,5

1996 1,6 4,5 -2,9 0,7 1,4 0,1 0,7 0,6

1997 1,9 4,9 -3,0 0,8 1,3 0,1 0,7 1,0

1998 2,5 5,5 -3,0 0,8 1,3 0,2 0,8 0,8

1999 2,4 5,9 -3,5 0,9 1,3 0,2 1,0 1,1

2000 2,8 6,8 -4,0 0,8 1,3 0,3 1,4 1,0

2001 2,8 7,8 -5,0 1,2 1,4 0,3 1,4 1,2

2002 2,5 7,0 -4,6 1,2 1,4 0,2 1,3 0,4

2003 2,2 7,8 -5,6 1,3 1,6 0,1 1,3 0,3

2004 2,7 8,3 -5,6 1,1 1,6 0,1 1,1 0,4

2005 3,7 9,4 -5,7 1,0 1,8 0,3 1,4 0,6


Transferler ve net hata-noksanMilyar Dolar

��çi Gelirleri

Özel Transferler

Resmi Transferler

Cari Transferler

Net Hata veNoksan

1992 3,0 3,0 0,9 3,9 -1,2

1993 2,9 2,9 0,7 3,7 -2,2

1994 2,6 2,6 0,4 3,0 1,8

1995 3,3 3,3 1,1 4,4 2,4

1996 3,5 3,5 0,6 4,1 1,5

1997 4,2 4,2 0,3 4,5 -1,0

1998 5,4 5,4 0,2 5,5 -0,7

1999 4,5 4,5 0,4 4,9 1,7

2000 4,6 4,6 0,2 4,8 -2,8

2001 2,8 2,8 0,2 3,0 -1,7

2002 1,9 1,9 0,5 2,4 0,1

2003 0,7 0,7 0,3 1,0 4,9

2004 0,8 0,8 0,3 1,1 2,3

2005 0,9 0,9 0,6 1,5 2,1



Milyar Dolar

Ticaret Dengesi (ÖD)

Hizmet Dengesi

Mal-Hizmet Dengesi

Finans Dengesi

Mal-Hizmet-Finans Dengesi

Cari Trans-ferler

Cari ��lemler Dengesi

Döviz Gelirleri

Döviz Giderleri

1992 -8,1 5,8 -2,3 -2,6 -4,9 3,9 -1,0 29,2 30,2

1993 -14,1 6,7 -7,3 -2,7 -10,1 3,7 -6,4 31,1 37,5

1994 -4,2 7,1 2,9 -3,3 -0,4 3,0 2,6 33,1 30,5

1995 -13,2 9,6 -3,5 -3,2 -6,7 4,4 -2,3 42,5 44,8

1996 -10,3 6,7 -3,6 -2,9 -6,5 4,1 -2,4 51,1 53,6

1997 -15,0 10,9 -4,1 -3,0 -7,1 4,5 -2,6 58,3 60,9

1998 -14,1 13,5 -0,5 -3,0 -3,5 5,5 2,0 62,3 60,4

1999 -10,2 7,5 -2,7 -3,5 -6,2 4,9 -1,3 52,9 54,2

2000 -22,0 11,4 -10,6 -4,0 -14,6 4,8 -9,8 58,7 68,5

2001 -3,7 9,1 5,4 -5,0 0,4 3,0 3,4 56,1 52,8

2002 -7,3 7,9 0,6 -4,6 -4,0 2,4 -1,5 59,8 61,4

2003 -14,0 10,5 -3,5 -5,6 -9,1 1,0 -8,0 72,4 80,5

2004 -23,9 12,8 -11,1 -5,6 -16,7 1,1 -15,6 93,8 109,4

2005 -32,7 14,0 -18,7 -5,7 -24,5 1,5 -23,0 107,8 130,8


D�� ticaret ve döviz gelir/gideri

10.000

25.000

40.000

55.000

70.000

85.000

100.000

115.000

130.000

145.000

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Ihracat �thalat FX Gelirler FX Giderler


Görünmeyen gelirler

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Milyon Dolar

Finans Gelirleri Cari Transferler Hizmet Gelirleri



-35.000-30.000-25.000-20.000-15.000-10.000

-5.0000

5.00010.00015.000

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Milyon Dolar

Cari ��lemler Den. D�� Ticaret Den. Hizmet Den. Yat�r�m Den. Cari Transfer

c


Net hata ve noksan kalemi

-6

-3

0

3

6

Oca.93 Nis.94 Tem.95 Eki.96 Oca.98 Nis.99 Tem.00 Eki.01 Oca.03 Nis.04 Tem.05

Milyar Dolar

Net Hata (ayl�k) Net Hata (y�ll�k)


AB ile d�� ticaret1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005

euro dolar paritesi 1,36 0,92 0,89 0,94 1,13 1,24 1,25(Milyar Euro )

AB �hracat 8 16 18 19 22 28 31AB ithalat 12 29 20 24 28 37 39Di�er �hracat 16 30 35 18 15 14 28Di�er �thalat 26 59 45 29 24 22 54Toplam �hracat 16 30 35 37 42 51 59Toplam �thalat 26 59 45 54 61 78 93AB �hracat/ Top. �hracat 51 52 52 51 52 55 52AB�thalat/Top. �thalat 47 49 45 45 46 47 42AB �hracat Endeks 100 193 221 235 266 340 378Ab �thalat Endeks 100 233 163 198 226 295 317

(Milyar USD )AB �hracat 11 15 16 18 24 34 38AB ithalat 17 27 18 23 32 45 49Di�er �hracat 22 28 31 17 17 17 35Di�er �thalat 36 54 40 28 28 28 67Toplam �hracat 22 28 31 35 47 63 73Toplam �thalat 36 55 41 51 69 98 116


Reel döviz kuru

80

90

100

110

120

130

140

150

160

170

180

Oca.95 Oca.96 Oca.97 Oca.98 Oca.99 Oca.00 Oca.01 Oca.02 Oca.03 Oca.04 Oca.05 Oca.06

1995=100

TÜFE bazl� TEFE bazl�


Kur ve enflasyon

100

150

200

250

300

350

400

450

Oca.00 Eki.00 Tem.01 Nis.02 Oca.03 Eki.03 Tem.04 Nis.05 Oca.06

TÜFE 1$+1.5E TEFE


KAMU MAL�YES�Bütçe ve kamu borcu

Be�inci Bölüm


Kamu maliyesi• Konsolide bütçe: merkezi hükümet, yerel idareler ve

ek bütçeye tabi kurumlar (üniversiteler, fonlar, vs)• Maalesef Türkiye’de hükümetlerin bütçe d��nda

önemli miktarda harcama yapma gelene�i vard�r (görev zararlar�, kamu i�letme zararlar�, vs.)

• Devletin ekonomideki pay�n� ölçmenin bir yolu milli gelir serilerinde kamu tüketimi kalemine bakmakt�r

• Kamu tüketimi devletin tüm mal ve hizmet sat�nalmalar�n� kapsamaktad�r

• Fakat faiz, sosyal güvenlik kurumlar�na ödemeler, te�vikler, vs. �eklindeki transfer harcamalar� hariçtir

• Kamu tüketimindeki art�� devletin büyüdü�üne i�aret eder


Kamu tüketiminin seyri

6

8

10

12

14

16

1987Q4 1990Q2 1992Q4 1995Q2 1997Q4 2000Q2 2002Q4 2003Q2 2005Q4

%

Kamu Tüketimi/GSMH (Cari Fiyatlarla)


Bütçe kalemleri• Faiz d�� denge:

Gelirler – Faiz d�� harcamalar• Toplam harcama:

Faiz d�� harcama + faiz ödemeleri• Genel bütçe dengesi:

Gelirler – Toplam harcama• Türkiye’de çok uzun süredir konsolide kamu bütçesi

aç�k vermektedir• Buna kar��l�k, faiz d�� denge her zaman ekside

de�ildir• Önce kamu gelir ve harcamalar�n�n GSMH’ya

oran�na bakaca��z• Sonra her iki kalemin da��l�m�n� görece�iz


Faiz-d�� bütçe ve GSY�H

12

15

18

21

24

27

30

1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005

%

Bütçe Gelirleri / GSY�H Faiz D�� Harcama / GSY�H


Bütçe gelirlerinin da��l�m�2002 2003 2004 2005

Toplam Bütçe Gelirleri 100 100 100 100Gelirden al�nan vergiler 26,7 25,7 24,4 22,9 Gelir vergisi 21,6 17,0 16,4 15,4 Kurumlar vergisi 5,0 8,6 8,0 7,4Servetten al�nan vergiler 1,0 2,1 1,4 1,4Mal ve hizmet. al�nan vergiler 40,2 43,8 38,0 38,1 KDV 16,8 15,4 10,8 9,4 Petrol tüketim vergisi 14,8 15,1 14,5 14,6 Di�er vergiler 8,6 28,5 36,3 37,7D�� ticaretten al�nan vergiler 13,4 12,5 15,5 14,5Di�er vergiler ve gelirler 18,7 15,9 20,7 23,2


Bütçe giderlerinin da��l�m�% 2002 2003 2004 2005

Toplam Harcamalar 100 100 100 100Personel 20,1 21,6 20,5 22,0Di�er cari 6,8 5,9 2,9 3,1Yat�r�m 6,0 5,1 9,0 9,9Faiz ödemeleri 44,9 41,8 40,1 31,6 D�� borç 4,4 4,2 4,3 4,3 �ç(TL) borç 40,5 37,6 35,5 27,2K�T'lere transferler 1,9 1,3 1,0 0,7Di�er Transferler 20,4 24,3 26,5 32,6Faiz d�� denge 11,1 13,4 18,6 24,9Bütçe dengesi -33,8 -28,4 -21,5 -6,7


Bütçe giderlerinin da��l�m�% 2002 2003 2004 2005

Gelirler 100 100 100 100Faiz d�� harcamalar 89,3 81,3 76,3 73,3Faiz d�� denge 18,0 18,7 23,7 26,7 Personel 32,5 30,1 26,1 23,6 Di�er cari 11,1 8,2 3,6 3,4 Yat�r�mlar 9,7 7,1 11,5 10,6 K�T'lere transferler 3,0 1,9 1,3 0,8 Di�er transferler 33,0 33,9 33,8 35,0Faiz d�� harcamalar 100 100 100 100 Personel 36,4 37,1 34,2 32,2 Di�er cari 12,4 10,1 4,8 4,6 Yat�r�mlar 10,8 8,8 15,0 14,5 K�T'lere transferler 3,4 2,3 1,7 1,0 Di�er transferler 37,0 41,7 44,3 47,7


Kamu aç��n�n hesaplanmas�• TL faiz ödemelerini enflasyon etkisinden ar�nd�rmak

gerekir (enflasyon muhasebesi)• Nominal faiz haddine ve enflasyona ba�l� olarak

reel faiz ödemeleri daha dü�üktür• Dolay�s� ile reel (operasyonel) bütçe aç�� daha

küçüktür• �lk üç tabloda1993-2000 dönemi bütçe, bütçe-d�� ve

toplam dengesi yer al�yor• Dördüncü tablo 1993-2005 dönemi için tüm

düzeltmeler yap�ld�ktan sonra kamu dengesidir• Kamu kesimi brüt ve net borç oranlar� önemlidir• GSMH ak�m, borç oran� stok de�i�keni oldu�undan

borç oran� hesaplan�rken de enflasyon düzeltmesi gerekir (merkezi GSMH)


Konsolide bütçe dengesi ortalama

GSMH'nin %'si olarak 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 1994-2000

Faiz d�� denge -2,5 3,5 3,4 1,3 -0,2 4,1 1,5 4,6 2,6

Net faiz ödemeleri 4,4 7,8 7,8 11,1 8,9 12,6 13,1 15,8 11,0

Bütçe dengesi -6,9 -4,3 -4,4 -9,8 -9,1 -8,5 -11,6 -11,2 -8,4

Enflasyon düzeltmesi 2,8 4,5 3,9 5,0 7,7 8,4 7,6 9,2 6,6

Reel faiz ödemeleri 1,6 3,3 3,9 6,1 1,2 4,2 5,5 6,6 4,4

Operasyonel bütçe dengesi -4,1 0,2 -0,5 -4,8 -1,4 -0,1 -4,0 -2,0 -1,8

Net kamu borcu (center GNP) 27,1 31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6 -


Bütçe-d�� dengeortalama

GSMH'nin %'si olarak 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 1994-2000

Faiz d�� denge -3,1 -2,5 0,4 -2,6 -1,8 -2,6 -3,5 -1,8 -2,1

"görev zararlar�" -1,4 -1,1 -0,8 -1,9 -1,4 -1,2 -1,6 -1,2 -1,3

Net faiz ödemeleri 2,6 2,3 1,3 0,8 2,1 3,8 9,0 6,1 3,6

Bütçe-d�� dengesi -4,8 -4,8 -0,8 -3,3 -4,0 -6,3 -12,5 -7,9 -5,7

Enflasyon düzeltmesi -0,2 0,3 1,0 1,0 2,5 3,1 2,1 3,3 1,9

Reel faiz ödemeleri 2,8 2,0 0,3 -0,2 -0,4 0,7 6,9 2,8 1,7

Operasyonel denge -5,0 -4,4 0,2 -2,3 -1,5 -3,2 -8,4 -4,6 -3,5

Net kamu borcu (centerGNP) 27,1 31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6 -


Toplam kamu kesimi dengesiortalama

GSMH'n�n %'si olarak 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 1994-2000Faiz d�� denge

Konsolide bütçe -2,5 3,5 3,4 1,3 -0,2 4,1 1,5 4,6 2,6 Bütçe-d�� harcamalar -3,1 -2,5 0,4 -2,6 -1,8 -2,6 -3,5 -1,8 -2,1 Toplam kamu kesimi -5,6 1,0 3,9 -1,3 -2,0 1,6 -2,0 2,8 0,6Faiz ödemeleri

Net faiz ödemeleri 6,0 10,1 9,1 11,9 11,0 16,4 22,1 21,9 14,6 Enflasyon düzeltmesi 2,6 4,8 4,9 6,0 10,2 11,5 9,7 12,5 8,5 Reel faiz ödemeleri 3,4 5,3 4,2 5,9 0,8 4,9 12,4 9,4 6,1Toplam kamu kesimi

Nominal denge -11,7 -9,1 -5,2 -13,1 -13,1 -14,8 -24,1 -19,1 -14,1 Operasyonel denge -9,1 -4,2 -0,3 -7,1 -2,9 -3,3 -12,4 -6,6 -5,3Kamu borcu

�çerilen reel faiz haddi 12,5 17,1 13,9 17,0 2,5 14,5 25,5 18,6 - Net kamu borcu (center-GNP) 27,1 31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6 -


Kamu maliyesi: 1993-2005GSMH'n�n %'si olarak 1993 1994 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 1993-2000 2002-2005

Faiz d�� denge

Konsolide bütçe -0,6 3,5 3,4 2,5 4,6 4,8 2,4 5,2 5,1 6,2 2,2 4,7 Bütçe-d�� harcamalar -5,0 -2,5 -4,5 -8,7 -6,2 -12,0 0,5 1,3 1,8 0,8 -4,0 1,1 Toplam kamu kesimi -5,6 1,0 -1,1 -6,2 -1,6 -7,2 2,9 6,5 6,9 7,0 -1,8 5,8Faiz ödemeleri

Net faiz ödemeleri 7,4 10,1 16,2 22,1 21,9 26,6 16,3 14,4 11,8 7,5 13,7 12,5 Enflasyon düzeltmesi 3,9 5,2 8,4 9,3 13,0 14,9 10,0 7,1 4,6 2,1 7,4 6,0 Reel faiz ödemeleri 3,5 4,9 5,9 8,6 7,6 11,5 6,3 7,3 7,2 5,4 5,2 6,6Toplam kamu kesimi

Nominal denge -13,0 -9,1 -17,3 -28,3 -23,5 -33,8 -13,4 -7,9 -4,9 -0,5 -15,5 -6,7 Operasyonel denge -9,1 -3,9 -7,0 -14,8 -9,2 -18,7 -3,4 -0,8 -0,3 1,6 -7,0 -0,7Kamu borcu

�çerilen reel faiz haddi 12,9 15,8 15,7 17,7 14,8 15,2 9,2 11,2 12,0 10,5 13,8 10,7 Net kamu borcu (center-GNP) 27,1 31,0 37,5 48,6 51,3 75,7 68,5 65,1 59,8 51,2 36,5 61,2


Reel kamu dengesi 1993-2005

-20

-15

-10

-5

0

5

1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005Reel Kamu Dengesi/GSY�H

%


Kamu borcu 1993-2000% of GNP 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Merkezi Hükümet + TCMB 30,7 37,8 34,5 39,5 37,5 38,9 52,2 49,8 TCMB net varl�klar� 1,1 -0,9 1,3 3,0 7,7 8,0 9,0 7,8

Merkezi hükümet 38,8 45,3 42,8 48,0 48,4 48,5 62,4 58,8

D�� borç 20,5 22,8 23,6 23,2 21,9 19,0 22,2 18,8

�ç borç 18,3 22,5 19,2 24,8 26,5 29,5 40,2 40,0

Ödenmemi� görev zararlar� 0,7 1,9 2,1 4,2 5,2 7,5 na na

Nakit borç 6,9 8,7 9,3 12,8 15,8 17,9 na na

Nakit-d�� ve TCMB'ya 12,0 11,9 8,0 8,2 5,5 4,0 na na

TCMB elindeki devlet borcu 7,0 8,5 7,0 5,5 3,2 1,6 1,2 1,2

Geri kalan kamu sektörü 4,4 6,9 6,7 7,0 5,4 5,5 8,7 8,6 D�� borç 5,7 6,8 6,9 6,5 5,9 6,0 6,6 5,5

Net iç borç -1,3 0,1 ,0,2 0,5 -0,5 -0,5 2,1 3,1

Brüt kamu kesimi borcu 41,9 52,3 49,3 55,5 53,3 53,5 70,1 67,4Net kamu kesimi borcu 35,1 44,7 41,3 46,5 42,9 44,5 61,0 58,4Net kamu borcu (center-GNP) 27,1 31,0 30,2 34,8 31,8 33,7 48,6 50,6


Kamu borcu 2000-2005GSMH'ya oran� (%) 2000 2001 2002 2003 2004 2005Q3Konsolide Bütçe Borcu 63 101 88 79 74 70 �ç Borç 41 69 54 54 52 51 D�� Borç 22 32 34 25 21 18Di�er Kamu Kesimi Borcu 6 7 5 4 4 3 �ç Borç 2 2 2 2 2 2 D�� Borç 3 5 3 2 1 1Brüt Kamu Borcu 68 108 94 83 77 73Merkez Bankas� Varl�klar 9 13 9 7 7 7 Net D�� Varl�klar 6 -1 5 5 5 8 Di�er Varl�klar (Net) 3 14 4 2 1 -1Kamu Mevduat� 2 3 4 4 4 6 Konsolide Bütçe 1 1 2 1 2 4 Di�er Kamu Kesimi 1 2 2 2 2 2��sizlik Sigortas� Fonu Varl�k (Net) 0 1 2 3 3 4Brüt Kamu Varl�klar� 11 17 15 13 14 17Net Kamu Borcu 57 91 79 70 63 57 Net D�� Borç 19 38 32 22 18 11 Net �ç Borç 38 53 46 48 46 45Net Kamu Borcu (Merkez GSMH) 51 73 68 65 60 53


Kamu borcunun seyri 1993-2005

20

30

40

50

60

70

80

1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005Q3

%

Net Borç/GSMH


Kamu borcu: TL ve döviz2001 Y�l

Sonu2004 Yil

Sonu2005 Y�l

Sonu

2005 reel de�i�im

(%)

2005-2001 reel

de�i�im %milyar YTLToplam TL Borcu 79 185 207 3,8 45,3Toplam Döviz Borcu 99 131 124 -12,0 -30,7 D�� Borç 56 92 86 -12,5 -14,3 Dövizle �ç Borç 44 39 38 -10,8 -51,8Toplam Borç 178 316 331 -2,7 2,9milyar dolarToplam TL Borcu 55 138 154 11,8 181,8Toplam Döviz Borcu 69 98 93 -5,2 34,4 D�� Borç 39 68 64 -5,7 66,1 Dövizle �ç Borç 30 29 28 -3,9 -6,4Toplam Borç 124 236 247 4,8 99,7

Dolar kuru (YTL) 1,44 1,34 1,34 0,0 -6,7


�ç borç nakit ve nakit d��Katrilyon TL 2002 sonu Da��l�m 2003 sonu Da��l�m 2004 sonu Da��l�mNAK�T 89 60% 130 67% 166 74% SAB�T GET�R�L� 38 25% 69 35% 95 42% DE��KEN FA�ZL� 17 12% 29 15% 36 16% DÖV�Z C�NS�NDEN 17 11% 17 9% 27 12% DÖV�ZE ENDEKSL� 18 12% 16 8% 8 3% IMF Kredisi 10 6% 8 4% 4 2% Takas 8 5% 7 4% 4 2% Di�er 0 0% 0 0% 0 0%NAK�T DI�I 61 40% 64 33% 59 26% SAB�T GET�R�L� 0 0% 0 0% 0 0% DE��KEN FA�ZL� 47 31% 54 28% 54 24% DÖV�Z C�NS�NDEN 12 8% 8 4% 3 2% DÖV�ZE ENDEKSL� 2 1% 2 1% 2 1%TOPLAM STOK 150 100% 194 100% 224 100%


Kamu reel faiz yüküY�lland�r�lm�� ReelFaiz Haddi % Nis.03

2003 Ortalama Ara.04

2004 Ortalama Ara.05

2005 Ortalama Oca.06

Toplam �ç Borç 11,0 12,8 9,5 12,0 8,0 8,9 8,0 Kamu 9,4 8,8 7,5 9,0 -2,1 4,8 -1,2 TL 15,2 12,4 9,0 10,0 6,4 7,9 7,3 FX -10,5 -4,7 -2,6 3,3 -2,1 -0,7 0,0 Piyasa 12,6 16,4 10,7 14,1 9,0 9,9 8,6 TL 27,9 26,1 14,6 17,1 10,5 12,5 10,6 FX -14,6 -5,6 -4,6 3,0 2,2 -1,1 -0,1D�� Borç* -11,0 -4,1 -1,8 4,2 1,5 0,0 0,4Toplam Borç* 3,3 7,2 4,8 8,6 5,5 5,4 5,1(*) Tahmin


Yat�r�m, kamu aç�� ve tasarruf(Milyar USD) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 94-01

GSMH 130 171 184 194 206 187 201 147 1.420Yat�r�m (1) 32 40 45 50 49 40 44 27 329Kamu Sektörü Aç�� (2) 5 1 13 6 7 21 21 2 75Toplam Kaynak (1+2) 37 41 59 56 56 61 65 29 403Yabanc� Tasarruf -4,4 -0,0 1,0 3,7 -1,2 -0,5 12,4 -1,5 9,5 - Cari ��lemler Dengesi 2,6 -2,3 -2,4 -2,6 2,0 -1,4 -9,8 3,6 -10,3 - Net Hata Noksan 1,8 2,4 1,4 -1,1 -0,8 1,9 -2,6 -2,1 0,9Yurtiçi Tasarruf 42 41 58 52 57 62 52 31 394Yab. Tas./Toplam Kaynak(%) -11,8 -0,0 1,7 6,7 -2,2 -0,9 19,1 -5,2 2,3Yab. Tas./GSMH(%) -3,4 -0,0 0,5 1,9 -0,6 -0,3 6,2 -1,0 0,7�ç Tasarruf/GSMH (%) 31,9 23,9 31,3 26,8 27,8 33,0 26,0 20,8 27,7


Kaynaklar ve kullan�m�(Milyar USD) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 97-02

GSMH 194 206 187 201 147 147 185 1.266Gayrisafi milli tasarruf 49 54 45 40 30 27 38 284 Özel kesim tasarrufu 64 71 73 64 57 42 52 422 Kamu kesimi tasarrufu -15 -17 -28 -23 -27 -15 -14 -138 Gayrisafi yat�r�m 52 52 46 50 27 29 40 296 Özel kesim yat�r�m� 37 36 32 36 17 20 30 208 Kamu kesimi yat�r�m� 15 16 14 14 10 9 10 88Yurd�� tasarruf 3 -2 1 10 -3 2 2 12Kamu kesimi tasarruf aç�� 0 -1 -14 -9 -16 -6 -3 -50 Özel tasarruf/GSMH (%) 33,1 34,4 38,8 31,6 39,1 28,4 28,0 33,3Kamu tasarrufu/GSMH (%) -7,7 -8,2 -15,0 -11,5 -18,2 -10,0 -7,4 -11,1 Milli tasarruf/GSMH (%) 25,4 26,2 23,8 20,1 20,8 18,4 20,6 22,2D�� tasarruf/GSMH (%) 1,4 -1,0 0,7 4,9 -2,3 1,2 1,0 0,8

Operasyonel denge/GSMH (% -2,9 -4,6 -12,4 -6,9 -1,2 -3,5 -4,4 -5,1


PARASAL BÜYÜKLÜKLER Merkez Bankas� Bilançosu

Alt�nc� Bölüm


Türkiye ekonomisinde para• Likit varl�klar�n somut biçimi mevzuata ba�l� olarak

ülkeden ülkeye de�i�ir• Türkiye’de be� farkl� para tan�m� yapabiliriz

– Dola��mdaki para (banknotlar ve bozukluklar)– Vadesiz mevduat hesaplar� (ticari ve tasarruf)– Vadeli mevduat hesaplar�– Döviz mevduat hesaplar�– REPO anla�malar� (gecelik, haftal�k, vs)

• Yüksek ve dalgal� enflasyon sonucunda TL paran�n üç i�levinden sadece ilkini ve k�smen yerine getirebilmektedir

• TL’nin “dandik para” haline dönü�mesi ekonomik aktörleri dövizi para olarak kullanmaya itmi�tir


Para arz� tan�mlar�• Para arz� ekonomideki toplam kullan�labilir para

miktad�r• Hangi kategorinin içine dahil edildi�ine ba�l� olarak

farkl� ölçüler vard�r- M0 = Dola��mdaki para- Para taban� (BM) = M0 + bankalar�n MB’deki

mevduat�- M1 = BM + vadesiz mevduat- M2 = M1 + vadeli mevduat- M2Y = M2 + döviz tevdiat hesaplar�- M2Y+R = M2Y + Repo

• En yayg�n kullan�lan Para Taban� ve M2Y+R’d�r


Türkiye’de para arz�As % of

(Milyar YTL) (Milyar USD) M2Y+RM = Dola��mdaki para 18,3 13,6 8,3

BM = M + banka rezervleri 23,5 17,4 10,6M1 = BM + vadesiz mevduat 41,8 31,0 18,9M2 = M1 + vadeli mevduat 153,1 113,8 69,3

M2Y = M2 + döviz mevduat� 229,6 170,5 103,8M2+R = M2 + Repo 154,7 114,9 70,0

M2Y+R = M2Y + Repo 221,1 164,2 100,0

Ara.05


TCMB: varl�klarMilyar YTL �ub.06 % Oca.06 % De�i�im

A.VARLIKLAR 94,3 100 89,7 5,2A.1-DIS VARLIKLAR 75,7 80 71,5 5,9A.2-IC VARLIKLAR 18,6 20 18,2 2,5 A.2-a-Nakit Islemler 16,2 17 16,0 1,2 A.2-aa-Hazine Borclari 19,4 21 19,4 -0,2 A.2-aa-i-Bankamiz Portfoyu 19,4 21 19,5 -0,3 A.2-aa-i-a-5 Kasim 2001 Oncesi DIBS 19,4 21 19,5 -0,3 A.2-aa-i-b-Ikincil Piyasadan Alinan DIBS 0,0 0 0,0 . A.2-aa-ii-Diger 0,0 0 0,0 -14,0 A.2-ab-Bankacilik Sektorune Acilan Nakit Krediler 0,0 0 0,0 21,1 A.2-ac-TMSF'na Kullandirilan Krediler 0,0 0 0,0 . A.2-ad-Diger Kalemler -3,2 -3 -3,4 -6,9 A.2-b-Degerleme Hesabi 2,4 3 2,1 12,0 A.2-c-IMF Acil Yardim Takip Hesabi(Hazine) 0,0 0 0,0 .


TCMB: yükümlülüklerBin YTL �ub.06 % Oca.06 % De�i�im

P.YUKUMLULUKLER 94,3 100 89,7 5,2P.1-TOPLAM DOVIZ YUKUMLULUKLERI 48,3 51 46,3 4,5 P.1-a-Dis Yukumlulukler 22,5 24 23,0 -2,2 P.1-b-Ic Yukumlulukler 25,8 27 23,2 11,1 P.1-ba-Doviz Olarak Takip Olunan Mevduat 12,8 14 10,2 24,9 P.1-bb-Bankalarin Doviz Mevduati 13,1 14 13,0 0,3P.2-MERKEZ BANKASI PARASI 46,0 49 43,4 6,0 P.2-A-REZERV PARA 29,0 31 30,7 -5,5 P.2-Aa-Emisyon 19,2 20 20,6 -6,9 P.2-Ab-Bankalar Mevduati 9,7 10 10,0 -2,8 P.2-Aba-Bankalar Zorunlu Karsiliklari 0,0 0 0,0 0,0 P.2-Abb-Bankalar serbest Imkani 9,7 10 10,0 -2,8 P.2-Ac-Fon hesaplari 0,1 0 0,1 12,8 P.2-Ad-Banka Disi Kesimin Mevduati 0,0 0 0,0 -21,3 P.2-B-DIGER MERKEZ BANKASI PARASI 17,0 18 12,7 33,8 P.2-Ba-Acik Piyasa Islemleri 11,9 13 10,0 18,1 P.2-Bb-Kamunun TL Mevduati 5,1 5 2,6 93,3


TCMB: uzun dönem(M�LYAR USD) 1989 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

VARLIKLAR 21,2 22,9 22,0 24,0 22,5 41,6 45,2 54,7 55,5 65,7

D�� Varl�klar 7,8 21,1 22,9 26,8 24,2 23,8 31,1 37,8 39,8 52,3

�ç Varl�klar 13,5 1,8 -0,9 -2,8 -1,7 17,9 14,1 16,9 15,7 13,4

TOPLAM DÖV�Z YÜKÜMLÜLÜKLER 13,2 19,7 20,3 21,1 21,1 34,8 32,7 37,4 37,1 36,9

Di� Yükümlülükler 9,0 12,4 13,7 12,4 12,9 25,5 22,8 25,5 22,7 16,9

�ç Yükümlülükler 4,2 7,3 6,5 8,7 8,2 9,3 9,9 11,9 14,4 19,9

MERKEZ BANKASI PARASI 8,0 3,2 1,7 2,9 1,5 6,8 12,5 17,2 18,4 28,8(%)

�ç Varl�klar / Toplam Varl�klar 63,4 7,7 -4,2 -11,6 -7,4 42,9 31,1 30,8 28,2 20,4

Yabanc� Varl�klar / Toplam Varl�klar 36,6 92,3 104,2 111,6 107,4 57,1 68,9 69,2 71,8 79,6

Net �ç Varl�klar / MBP 16,0 -0,3 -0,4 0,4 -0,5 10,9 0,8 0,9 2,4 -0,5


Para ve mevduat(Milyar USD) 2000 2001 2002 2003 2004 2005

M1 12,2 7,7 8,7 15,2 21,9 31,0Dola��mdaki Para 4,8 3,3 4,4 7,2 9,3 13,6Vadesiz Ticari Mevduat 3,1 2,2 2,3 3,9 6,4 8,9Toplam Vadesiz Mevduat 4,4 2,2 2,0 4,1 6,2 8,5Vadesiz Tasarruf Mevduat� 1,4 1,0 1,3 2,6 3,9 6,2Di�er Vadesiz Mevduat 3,0 1,2 0,7 1,5 2,3 2,4MB Mevduat 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0D1 (M1-Dola��mdaki Para) 7,4 4,4 4,3 8,1 12,7 17,4M2 48,7 32,7 37,4 57,2 81,3 113,8Toplam Vadeli Mevduat 31,2 21,8 23,6 35,4 49,6 68,2Vadeli Tasarruf Mevduat� 25,4 17,9 19,9 29,2 41,8 58,3Vadeli Di�er Mevduat 5,8 3,8 3,7 6,2 7,8 9,9Vadeli Ticari Mevduat 5,3 3,2 5,0 6,5 9,8 14,5Mevduat Sertifikas� 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0D2 (M2-M1) 36,5 25,0 28,7 41,9 59,4 82,7M2Y (M2+(Döviz Mevduat (TL)) 84,9 72,5 81,5 105,8 137,8 170,5Döviz Mevduat (TL) 36,2 39,8 44,1 48,7 56,5 56,8M2Y+Repo 93,3 76,5 83,3 108,6 138,3 164,2


Para taban�

(Katrilyon TL, Milyar USD) TL $ TL $ TL $ TL $ TL $

1. PARASAL TABAN (a+b+c) 7,8 5,4 10,4 6,4 14,9 10,6 20,2 15,0 30,1 22,3a.Emisyon 5,3 3,7 7,6 4,7 10,7 7,6 13,5 10,0 19,4 14,4b.Bankalar Zorunlu Kar��l�klar�(TL) 1,6 1,1 1,7 1,0 2,3 1,6 3,1 2,3 0,0 0,0c.Serbest Rezerv 0,9 0,6 1,1 0,7 1,9 1,4 3,6 2,7 10,7 7,92. REZERV PARA (1+d+e) 8,0 5,5 10,7 6,5 15,0 10,7 20,3 15,1 30,3 22,5d.Fon Hesaplar� 0,1 0,1 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1e.Banka D�� Kesimin Mevduat� 0,1 0,05 0,1 0,04 0,1 0,07 0,1 0,09 0,1 0,093.MERKEZ BANKASI PARASI (2+f+g) 9,9 6,8 20,5 12,5 24,1 17,2 24,7 18,4 38,8 28,8f. Aç�k Piyasa ��lemleri 1,2 0,9 9,6 5,8 8,3 5,9 3,6 2,7 7,8 5,8g.Kamu Mevduat� 0,6 0,4 0,3 0,2 0,9 0,6 0,8 0,6 0,7 0,5

2002 2003 2004 20052001


Parasal göstergeler(Trilyon TL , Milyar USD) TL $ TL $ TL $ TL $ TL $

PARASAL TABAN 7,8 5,4 10,4 6,4 14,9 10,6 20,2 15,0 30,1 22,3 + Emisyon 5,3 3,7 7,6 4,7 10,7 7,6 13,5 10,0 19,4 14,4 + Bankalar Zorunlu kar��l�klar� 1,6 1,1 1,7 1,0 2,3 1,6 3,1 2,3 0,0 0,0 + Bankalar Serbest �mkan� 0,9 0,6 1,1 0,7 1,9 1,4 3,6 2,7 10,7 7,9NET �Ç VARLIKLAR 20,6 12,5 7,5 2,9 7,8 2,6 10,4 2,8 -4,5 -11,2+�ç Varl�klar 25,8 17,9 23,0 14,1 23,6 16,9 21,1 15,7 18,0 13,4 - Döviz Olarak Takip Olunan Mevdu 3,1 2,2 5,5 3,3 6,5 4,7 6,1 4,5 13,8 10,3 - Fon Hesaplar� 0,1 0,1 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 - Banka D�� Kesim Mevduat� 0,1 1,7 0,1 1,7 0,1 3,0 0,1 5,0 0,1 7,9 - Aç�k Piyasa ��lemleri 1,2 0,9 9,6 5,8 8,3 5,9 3,6 2,7 7,8 5,8 - Kamu Mevduat� 0,6 0,4 0,3 0,2 0,9 0,6 0,8 0,6 0,7 0,5NET DI� VARLIKLAR -12,8 -8,8 2,9 1,8 7,1 5,1 9,8 7,3 34,6 25,7 + D�� Varl�klar 34,3 23,8 51,0 31,1 52,9 37,8 53,6 39,8 70,4 52,3 - D�� Yükümlülükler 36,7 25,5 37,3 22,8 35,6 25,5 30,5 22,7 22,8 16,9 - BANKALAR Döviz Mevduat� 10,4 7,2 10,7 6,5 10,2 7,3 13,3 9,9 13,0 9,6

NET DÖV�Z POZ�SYONU -15,9 -11,0 -2,5 -1,5 0,5 0,4 3,7 2,7 20,7 15,4 + D�� Varl�klar 34,3 23,8 51,0 31,1 52,9 37,8 53,6 39,8 70,4 52,3 - Toplam Döviz Yükümlülükleri 50,2 34,8 53,5 32,7 52,3 37,4 49,9 37,1 49,6 36,9

2004 200520032001 2002




belirli bir e�ilimi izler• Türkiye’de M2Y+R bölü nominal GSMH yak�n

geçmi�te sürekli yükselmektedir• Bu olgu mali piyasalar�n derinlik kazanmas�

i�aretidir• Para çarpan� da ayn� olay�n iyi bir ölçüsüdür• Mali sistemin büyümesi, ayn� miktar dola��mdaki

para ile daha büyük bir para arz�n�n elde edilmesi anlam�na gelir

• Para çarpan� da yak�n geçmi�te sürekli artm��t�r


Para çarpan�

4

6

8

10

12

14

16

1991Q4 1996Q2 1997Q4 1999Q2 2000Q4 2002Q2 2003Q4 2005Q2

%

(M2Y+Repo) / Parasal Taban


Di�er parasal göstergeler• Para politikas�n�n ba�ka göstergeleri vard�r• Net �ç Varl�klar MB’n�n likidite yaratmas�n�n ve

para basmas�n�n iyi bir göstergesidir• �ç varl�klardan baz� kalemlerin ç�kart�lmas� ile

bulunur• Net D�� Varl�klar MB’n�n döviz ihtiyac�n� gösterir• D�� varl�klardan d�� dünyaya yükümlülükler ve iç

bankalara döviz yükümlülükleri ç�kart�larak bulunur• Net Döviz Pozisyonu MB’n�n toplam döviz kuru

riskini ifade eder• Döviz varl�klar�ndan döviz yükümlülükleri

ç�kart�larak bulunur• IMF ile yap�lan programlarda bunlar�n hepsi farkl�

a�amalarda performans kriteri olarak kullan�lm��t�r


Para ikamesi• Paran�n de�er saklama i�levi bizi Türkiye için çok

önemli bir olaya getirir: para ikamesi (dolarizasyon)• Yüksek ve dalgal� enflasyon yüzünden TL’nin de�er

saklama i�levini kalmam��t�r• Vatanda�lar nakit varl�klar�n� beklenmeyen enflas-

yon ve kur de�i�melerine kar�� korumak için döviz halinde tutmaktad�rlar

• Döviz mevduat� hem TL mevduat�ndan hem de GSMH’dan daha h�zl� büyümü�tür

• Dola��mdaki nakit döviz miktar�n� bilmiyoruz ama 15-20 milyar dolara kadar ç�kabilir

• Nakit döviz dola��m� ve döviz mevduat�n�n yüksek-li�i para politikas�n� ciddi �ekilde k�s�tlamaktad�r


Para ikamesiMilyar USD 1989 1993 2000 2001 2002 2003 2004 2005Dola��mdaki Para 3,7 3,6 4,8 3,3 4,4 7,2 9,3 13,6M2Y + Repo (1) 26,6 41,8 93,3 76,5 83,3 108,6 138,3 164,2Döviz Mevduat� (2) 4,7 16,7 36,2 39,8 44,1 48,7 56,5 56,8MB Döviz Rezervleri 6,2 7,7 25,1 18,9 27,0 33,7 36,0 48,3MB Net Döviz Pozisyonu -5,4 -2,0 3,1 -11,0 -1,5 0,4 2,7 15,4GSMH 108,4 181,4 200,9 143,7 182,2 238,3 300,8 362,0GSMH % PAYDola��mdaki Para 3,4 2,0 2,4 2,3 2,4 2,4 2,4 3,8M2Y + Repo 24,5 23,0 46,4 53,3 45,7 45,7 45,7 45,4Döviz Mevduat� 4,3 9,2 18,0 27,7 24,2 24,2 24,2 15,7MB Döviz Rezervleri 5,7 4,2 12,5 13,1 14,8 14,8 14,8 13,3MB Net Döviz Pozisyonu -5,0 -1,1 1,6 -7,7 -0,8 -0,8 -0,8 4,3Para �kamesi ( 2 ) / ( 1 ) 17,6 39,9 38,8 52,0 53,0 44,8 40,9 34,6


Türkiye’de para ve enflasyon

1

10

100

1000

10000

100000

1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005

TÜFE Endeks M2Y + R Endeks (GSMH Büyüme Düzeltilmi�)


Faizler: 1995-2005( % ) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Int.Rate on Dom.Bor.(ave.comp.) 121,9 134,3 108,4 115,5 109,5 38,0 96,2 63,8 45 25,7 16,9

Real Rate ( CPI) 17,3 29,9 12,2 16,7 27,0 -10,9 27,1 13,0 15,7 13,7 8,0

Real Rate ( WPI) 19,3 33,2 14,6 25,4 36,8 -8,9 21,4 9,1 15,5 9,7 10,4

Real Rate (US$) 44,6 31,7 11,8 25,2 30,2 -7,1 -0,1 33,3 46,2 32,0 24,0

CPI (Ava.Annual Change) 89,1 80,4 85,7 84,6 64,9 54,9 54,4 45,0 25,3 10,6 8,2

WPI (Ava.Annual Change) 86,0 75,9 81,8 71,8 53,1 51,4 61,6 50,1 25,56 14,55 5,9

US$ (Ava. Annual Change) 53,5 77,9 86,4 72,2 61,0 48,5 96,5 22,9 -0,8 -4,7 -5,7


Mali kesimin büyüklü�üBanka kredileri/ GSMH (%)1980

Özel sektörkredileri/ GSMH (%)1980

Özel sektörün kredi pay�(%) 1980

Banka kredileri/GSMH (%)2000

Özel sektörkredileri/ GSMH (%)2000

Özel sektörün kredi pay� (%) 2000

Japonya 188 131 70 310 188 60

ABD 94 78 83 162 144 89

Almanya 86 75 87 148 120 82

�ngiltere 37 28 76 136 135 99

Çin 54 53 100 133 125 94

Tayland 58 42 72 122 109 89

�spanya 83 67 81 120 102 85

�rlanda 40 29 73 110 109 99

Kore 56 52 92 104 102 98

Fransa 114 102 90 102 83 81

Yunanistan 69 44 63 102 53 52

M�s�r 87 15 17 100 59 59

�talya 91 56 61 99 78 79

Türkiye 34 14 40 54 24 44

Hindistan 41 24 58 53 29 54

Brezilya 43 42 99 51 38 74

Arjantin 33 25 77 34 24 69

Meksika 44 19 44 25 13 52


NÜFUS VE �ST�HDAMEmek piyasas� ve gelir da��l�m�

Yedinci Bölüm


Nüfus ve istihdam• Nüfusun çal��abilir ya�taki bölümüne (15-65 ya�

aras�) yeti�kin nüfus denir• Emek gücü, issizler de dahil olmak üzere mal ve

hizmet üretimi için emeklerini arzeden insanlardan olu�ur

• �stihdam art� i�sizlik emek gücünü verir• Emek gücüne kat�lma oran� emek gücünün yeti�kin

nüfusa oran�d�r• Geli�mi� ülkelerde emek gücüne kat�lma oran� daha

yüksektir• Daha çok kad�n�n çal��mas� temel nedendir• Nüfus art�� dü�ük ülkelerde yeti�kin nüfusun

toplam nüfusa oran� daha yüksektir


Do�urganl�k ve nüfus art��Do�urganl�k Oran� 1960

S�ralama 1960

Do�urganl�k Oran� 1980

Do�urganl�k Oran� 2000

S�ralama 2000

1960-2000 Do�urganl�k Oran� Dü�ü�ü (%)

1960-2000 y�ll�k nüfusart�� h�z� (%)

Meksika 6,9 2 4,7 2,6 3 62,3 2,5M�s�r 7,0 1 5,1 3,3 1 52,9 2,3Türkiye 6,3 5 4,3 2,4 5 61,9 2,2Brezilya 6,2 6 3,9 2,2 6 64,5 2,2Hindistan 6,6 3 5,0 3,1 2 53,0 2,1Tayland 6,4 4 3,5 1,9 8 70,3 2,1Çin 3,4 10 2,5 1,9 10 44,1 1,6Kore 5,7 7 2,6 1,4 13 75,4 1,6Arjantin 3,1 11 3,3 2,5 4 19,4 1,5ABD 3,7 9 1,8 2,1 7 43,2 1,1Japonya 2,0 18 1,8 1,4 15 30,0 0,7�rlanda 3,8 8 3,2 1,9 9 50,0 0,7�spanya 2,9 12 2,2 1,2 17 58,6 0,7Fransa 2,7 14 1,9 1,9 11 29,6 0,6Yunanistan 2,3 17 2,2 1,3 16 43,5 0,6�talya 2,4 15 1,6 1,2 18 50,0 0,3�ngiltere 2,7 13 1,9 1,7 12 37,0 0,3Almanya 2,4 16 1,4 1,4 14 41,7 0,3


�stihdam: uluslararas� kar��la�t�rma% ABD Japonya AB 15 Polonya Türkiye

15-64 ya� nüfus 67 67 67 70 65��gücüne Kat�lma 75 78 71 64 52��sizlik Oran� 6 5 8 19 10Tar�m �stihdam� 2 5 4 18 34Sanayi �stihdam� 20 29 27 29 23Hizmetler 78 67 69 53 43Ücretli �stihdam� 92 85 84 73 51Kad�n �stihdam� 47 41 44 45 27


�stihdam�n yap�s�• Geli�mi� ülkelerde istihdam yap�s�n�n bir özelli�i

emek gücünde ücret ve maa�la çal��anlar�n oran�n�n % 90’lara kadar ç�kmas�d�r

• ABD, Almanya, vs. sanayi ülkelerinde nüfusun % 10’undan az k�sm� kendi i�inde çal��an yada i�veren statüsündedir

• Türkiye’de istihdam�n yap�s� çok farkl�d�r• Ücret ve maa�la çal��anlar, geçici i�çiler de dahil,

istihdam�n sadece % 50’sini olu�turur• Kendi i�inde çal��an, aile i�letmesinde ücretsiz

çal��an ve i�verenler ise istihdam�n % 50’dir• ��sizlik olgusunun Türkiye’de geli�mi� ülkelerden

farkl� alg�lanmas�n�n geri plan� budur


Türkiye: nüfusun da��l�m-2005Q4

yeti�kinnüfus

(51,1 milyon)

Emek gücü(24,5milyon)

�stihdam(21,9 milyon)

Emek gücü d��nda(26,6 milyon)

��sizler (2,6 milyon)


Türkiye’de sivil istihdam-2005Q4(Milyon) %

Ücretsiz aile i�çisi 3,1 14%Kendi Hesab�na Çal��an 5,4 24%Ücretli 10,8 49%Yevmiyeli 1,6 7%��veren 1,2 5%�stihdam Edilenler 21,9 100%��siz Nüfus 2,6 10,6%��gücü 24,5 100%

(Milyon) %Tar�m 5,9 27,0%Madencilik 0,1 0,6%�malat Sanayi 4,3 19,5%Elektrik, Gaz, Su 0,1 0,4%�n�aat ve Bay�nd�rl�k ��leri 1,2 5,5%Toptan ve Perakende Ticaret, Lokanta ve Oteller 4,6 21,0%Ula�t�rma, Haberle�me ve Depolama 1,1 5,2%Mali Kurumlar, Sigorta, vb.. 1,0 4,4%Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Ki�isel Hizmetler 0,2 1,0%


Emek piyasas�nda esneklikReel ücret endeksi 1993-2005Q3

Unit Wage Index (1997=100)

60,0

70,0

80,0

90,0

100,0

110,0

120,0

130,0

140,0

150,0

1993 94Q4 95Q4 96Q4 97Q4 98Q3 99Q3 00Q3 01Q3 02Q3 03Q3 04Q3 05Q3


Gelir da��l�m�n�n ölçülmesi• Üretilen milli gelirin toplumda payla��m�na gelir

da��l�m� diyoruz• Bir ülkede gelirin ne ölçüde e�it ne ölçüde e�itsiz

da��ld��n� nas�l ölçebiliriz?• En çok kullan�lan yöntemde toplumu olu�turan

aileler en dü�ük gelirliden en yüksek gelirliye do�ru dizilerek be�e bölünür

• En üstten en alta, nüfusun her be�te birinin (% 20’si) milli gelirden ald�� pay bulunur

• Özellikle en alt grupla en üst grubun paylar� gelir da��l�m�nda e�itsizli�in iyi bir ölçütüdür

• Gelir da��l�m�n�n zaman içinde de�i�imini arar yada ba�ka ülkelerle kar��la�t�r�r�z


Lorenz e�risi• Gelir da��l�m�n� tablolar üstünde izlemek

me�akkatlidir• Ayn� verileri farkl� bir �ekilde de�erlendirerek grafik

bir görüntü üretmek mümkündür• Lorenz e�risi nüfus ve gelir paylar�n�n toplanmas� ile

elde edilir• Önce en alttaki % 20 nüfusun, sonra % 40 nüfusun,

sonra % 60 nüfusun ald�� gelir pay�n� toplayarak % 100’e ula��r�z

• Mutlak gelir da��l�m� e�itli�i düz çizgi verir• Fiili e�rinin düz çizgiden uzakl�� artt�kça gelir

da��l�m�nda e�itlik bozulmaktad�r• Mutlak e�itsizlikte e�ri eksenlere yap��r


Gini katsay�s�• Gelir da��l�m� e�itsizli�i için daha iyi bir ölçüt bir tek

say� olurdu• Lorenz e�risi bize Gini katsay�s� ad� verilen bir

istatistiki de�er hesaplama olana��n� sa�lar• E�itlik düz çizgisi ile fiili varolan e�ri aras�ndaki

alan�n büyüklü�ünü temsil eder• Gini katsay�s� nisbi bir büyüklüktür: s�f�rla bir

aras�nda bir de�er al�r• Mutlak e�itlik halinde Lorenz e�risi düz bir çizgi olur

ve Gini katsay�s� s�f�ra e�itlenir• Mutlak e�itsizlik halinde de�eri bir olur• Gini katsay�s� küçüldükçe gelir da��l�m�nda e�itli�in

artt��ndan söz edebiliriz


Dünyada gelir da��l�m�• Gini katsay�lar� arac�l�� ile ülkeler aras� gelir

da��l�m� e�itsizli�ini kar��la�t�rmak mümkündür• Genellikle, toplumun en fakir % 20’sinin milli

gelirden ald�� pay artt�kça gelir da��l�m�nda e�itsizli�in azald�� söylenebilir

• �ki “mucize” ekonomi Japonya ve Kore’de gelir da��l�m�n�n daha az e�itsiz oldu�u dikkat çeker

• AB ülkelerinde refah devleti gelir da��l�m�nda e�itsizli�i azalt�c� bir etki yapm��t�r

• En e�itsiz gelir da��l�m�na yüksek enflasyonlu Latin Amerika ülkelerinde raslan�r

• Türkiye’de gelir da��l�m� uluslararas� normlara göre e�itsizdir


Gelir da��l�m� göstergeleriNüfus dilimlerinin milli gelirden ald�� pay (%)

Y�lGINI Katsay�s� Alt % 10 Alt % 20

% 20-40 aras� Alt % 40

% 40-60aras�

% 60-80aras�

Üst %20

Üst %10

Japonya 1993 25 5 11 14 25 18 22 36 22

�talya 1995 27 4 9 14 23 18 23 36 22

M�s�r 1995 29 4 10 13 23 17 21 39 25

Almanya 1994 30 3 8 13 21 18 23 39 24

Kore 1993 32 3 8 13 20 17 23 39 24

Fransa 1995 33 3 7 13 20 17 23 40 25

Yunanistan 1993 33 3 8 12 20 17 23 40 25

�rlanda 1987 36 3 7 12 18 16 22 43 27

�ngiltere 1995 37 2 6 12 18 16 23 43 28

Hindistan 1997 38 4 8 12 20 15 19 46 34

Çin 1998 40 2 6 10 16 15 22 47 30

ABD 1997 41 2 5 11 16 16 22 46 31

Tayland 1998 41 3 6 10 16 14 21 48 32

Türkiye 1994 42 2 6 10 16 15 22 48 32

Meksika 1998 53 1 4 7 11 12 20 57 42

Brezilya 1998 61 1 2 5 8 10 18 64 48


Türkiye’de gelir da��l�m�• Türkiye’de gelir da��l�m� hakk�nda yap�lan

ara�t�rmalar k�s�tl�d�r• Eldeki veriler D�E taraf�ndan fiyat endeksleri için

yap�lan Tüketici Anketlerinden üretilmi�tir• Türkiye’de genellikle gelir da��l�m�n�n çok e�itsiz

oldu�u ve zaman içinde giderek bozuldu�u kan�s�yayg�nd�r

• Say�lar mutlak olarak gelir da��l�m�n�n e�itsiz oldu�unu gösteriyor

• Buna kar��l�k zaman içinde daha da e�itsiz hale geldi�ine dair i�aret ta��m�yor

• 1963-1994 aras�nda yap�lan ara�t�rmalardan elde edilen verilen a�a��dad�r


Gelir da��l�m�nda de�i�meEn alt �kinci Orta Dördüncü En üst GINI

Y�l 20% 20% 20% 20% 20% Katsay�s�1963 %4,5 %8,5 %11,5 %18,5 %57,0 0,55%1968 3,0 7,0 10,0 20,0 60,0 0,561973 3,5 8,0 12,5 19,5 56,5 0,511978 2,9 7,4 13,0 22,1 54,7 0,511983 2,7 7,0 12,6 21,9 55,8 0,521986 3,9 8,4 12,6 19,2 55,9 0,501987 5,2 9,6 14,1 21,2 49,9 0,431994 4,9 8,6 12,6 19,0 54,9 0,49


Gelir da��l�m� 2002-2003

2002 2003 2002 2003 2002 2003Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0Birinci % 20 5,3 6,0 5,5 6,1 5,2 6,4�kinci % 20 9,8 10,3 9,7 10,3 10,3 11,0Üçüncü % 14,0 14,5 13,9 14,5 14,7 15,0Dördüncü % 20,8 20,9 20,5 20,8 21,7 21,2Be�inci % 2 50,1 48,3 50,4 48,3 48,0 46,3Gini Katsay 0,44 0,42 0,44 0,42 0,42 0,39

KırYüzde 20'l

Türkiye Kent


Lorenz e�rileri 1987-1994

0

20

40

60

80

100

0 20 40 60 80 100

Aileler %

Gel

ir % TR.1994

ETR. 1987


Lorenz e�rileri 2002-2003Lorenz e�risi (Hanehalk� gelirlerine göre) Türkiye

15,1

29,1

49,9

100,01

5,30

51,7

30,8

16,3

6

0

10

2030

40

50

60

7080

90

100

0 20 40 60 80 100

Birikimli hanehalk� yüzdesi

Biri

kim

li ge

lir y

üzde

leri

20022003


Bozuk gelir da��l�m�n�n nedenleri• Türkiye’de gelir da��l�m�ndaki e�itsizli�in

kökeninde hangi sorunlar vard�r?• Tar�m kesiminde emek fazlas�: k�rsal alanda nüfus

fazlas� tar�mda dü�ük verimlilik demektir• Türkiye’nin gerçekten fakir ailelerinin büyük

ço�unlu�u k�rsal kesimde ya�ar• Bölgesel sorunlar: altyap�s� yetersit k�raç ve da�l�k

bölgelerde tar�msal verim daha da dü�üktür• Fakirlik özellikle Do�u Anadoluda çok belirgindir• Dü�ük ortalama büyüme h�z�: yüksek enflasyon

sonucu ortalama büyüme h�z�n�n dü�mesi yüksek verimli sektörlerde (sanayi, hizmetler) istihdam art��n� k�s�tlam��t�r


Gelir da��l�m� ve fakirlik• Gelir da��l�m�na bir di�er yakla��m belirli bir gelir

düzeyinin alt�nda kalan aile say�s�n� saptamakt�r• Fakirlik çizgisi buna tekabül eden mutlak gelir

düzeyidir• Fakirlik oran� geliri fakirlik çizgisi alt�nda kalan aile

say�s�n�n toplam ailelere oran�d�r• Fakirlik çizgisi hükümet taraf�ndan onun alt�nda

kalan ailelere yard�m edilmesini temin edecek politikalar�n saptanmas� için tesbit edilir

• Ülkeden ülkeye de�i�ir• Ayr�ca Birle�mi� Milletler ve Dünya Bankas� da

farkl� ülkeler ve bölgeler için fakirlik çizgileri hesaplam��t�r


Ölçme sorunlar�• Gelir da��l�m� ve fakirlik oran� hakk�ndaki veriler

ya�am standard�ndaki e�itsizli�i tam olarak yans�tmayabilir

• Dört konu öne ç�kar– Ayni gelir yada transferler– Ekonomik hayat çevrimi (life-cycle)– Geçici yada kal�c� gelir– Servet da��l�m�

• Vergi kaça�� ve benzer sorunlar geli�en ülkelerde bu sorunlar� kapsayacak verilerin teminini çok zorla�t�r�r

• Türkiye’de gelir da��l�m� verilerinin güvenilirli�i konusunda ciddi ve hakl� tereddütler vard�r


Ekonomik seyyaliyet• Gelir da��l�m�nda e�itsizlik belirli zaman noktalar�

itibariyle hesaplan�r: statik bir resim verir• Olay�n dinamik boyutu da önemlidir• Ekonomik seyyaliyet (mobility) nesil içinde yada

nesiller aras�nda farkl� gelir kategorileri aras�ndaki hareketlili�i ifade eder

• Gelir gruplar� aras�nda geçi�lerin h�z� kadar s�kl��ve enderli�i dinamik aç�dan farkl� toplumsal süreçlere tekabül eder

• Yüksek ekonomik seyyaliyet her ülke için arzulanan bir özelliktir

• Türkiye’de ekonomik seyyaliyetin yüksek oldu�unu söyleyebiliriz

Documents

Makroiktisat - Akat, Asaf Sava - °stanbul Bilgi œniversitesi