makroekonomski koncepti-otvoreni prasanja

- Otvoreni pra{awa i dilemi vo sovremenata makroekonomija-klasi~ari nasproti kejnzijanci -

Voved

“ Dokolku site ekonomisti se soberat na edno mesto, nema da

postignat edinstven zaklu~ok” – Xorx Bernard [o

Ona {to e prepoznatliva karakteristika na sovremenata

makroekonomska nauka e nejzinata podelenost na dva golemi i

zaemno konkurentski tabora: makroekonomska {kola od klasi~na

(liberalna) proveniencija i makroekonomska {kola od kejnzijanska

proveniencija. Interesen e faktot {to novite makroekonomski

koncepcii, t.e. {koli, {to se pojavija i razvija po Vtorata svetska

vojna, se fundirani ili vrz ekonomskoto u~ewe na klasi~arite ili vrz

ekonomskoto u~ewe na Kejnz. Poto~no, po pojavata na Kejnzovata

“Op{ta teorija na vrabotenosta, kamatat i parite”- 1936g., site

makroekonomski koncepcii svoite sfa}awa gi sporeduvaat so

originalnite postavki na Kejnz, odnosno ili gi osporuvaat i se

svrtuvaat kon klasi~nata ekonomska misla pred Kejnz, ili gi

podrùvaat i prodolùvaat kon ponatamo{no razrabotuvawe i

zbogatuvawe na ideite na Kejnz.

Istorijata na razvojot na makroekonomijata e istorija na

konfrotirawe na dvata pristapa - kenzijanskiot i klasi~niot - za

klu~nite makroekonomski pra{awa : ekonomskite fluktuacii ( biznis

ciklusite), nevrobotenosta i inflacijata , {tedeweto i investiciite itn.

Dvata pristapa razli~no gi tretiraat istite makroekonomski problemi.

Po nekoi pra{awa tie imaat dijametralno sprotistaveni pogledi, po

drugi pra{awa i sfa}awata se razlikuvaat samo vo nijansi, a razlikite

se pove}e od formalna otkolku od su{tinska priroda, po treti

pra{awa pogledite sosema se pribliìle i re~isi se identi~ni.

Konfrotaciite me|u dominantnite makroekonomski {koli se

konstanta, po~nuvajki od objavuvaweto na Kejnzovata Op{ta teorija

do dene{ni dni, pritoa ponekoga{ se posilni, pointenzivni (vo periodi

1


na izrazena nestabilnost), a nekoga{ se poblagi (na pr. vo periodot

na neoklasi~nata sinteza), a ~esto primaat i ideolo{ka konotacija.

Nasproti tvrdewata na ekonomistite deka postignale {irok

konsenzus tokmu po su{tinskite ekonomski pra{awa i deka

nesoglasuvawata vo ekonomskata nauka realno se mnogu pomali

odkolku toa {to se ~ini na prv pogled, vo po{irokite intelektualni

krugovi preovladuva misleweto deka pome|u ekonomistite postoi

visok stepen na nesoglasuvawe duri i po najzna~ajnite ekonomski

pra{awa. Dali ekonomistite navistina se raspravaat i ne se

soglasuvaat tokmu okolu klu~nite pra{awa vo ekonomijata, a

posebno vo makroekonomskata nauka? Ili pak moèbi razli~nite

pogledi i sva}awa pome|u ekonomistite manifestiraat tendencija

kon pribliùvawe i utvarduvawe na standardni ekonomski znaewa?

Odgovorot na ovie pra{awa mora da gi ima vo predvid

specifi~nosti na ekonomijata kako nauka:

# Iako najkvantitativna pome|u op{testvenite nauki,

ekonomijata ne ja poseduva egzaknosta, to~nosta i rigoroznosta

imanentna na prirodnite nauki. Ekonomskite zakoni, za razlika od

prirodnite, dejstvuvaat samo kako tendencija, samo kako prosek, so

brojni isklu~oci, otstapuvawa na zakonitosta nad i pod normalata.

Se razbira toa nezna~i deka ekonomskite zakoni nevaàt ili

nedejstvuvaat.

# Op{testvenite nauki vklu~uvajki ja i ekonomskata nauka, se

pomalku otporni na subjektivizam i na metafizi~ki, ideolo{ki iskazi,

tokmu poradi nedostatokot na egzaktnost i rigoroznost.

# Netreba da se zapostavi i faktot deka postoi pozitivna i

normativna ekonomija. Dodeka pozitivnata ekonomija gi analizira i

utvrduva faktite vo ekonomijata, normativnata ekonomija vo

analizata vnesuva eti~ki i vrednosni kriteriumi. Tokmu zatoa vo

domenot na normativnata ekonomija se javuvaat brojni

nesoglesuvawe pome|u ekonomistite.

2


Vo op{tata sprotistavenost i me|usebna kritika na dominatnite

ekonomski {koli (paradigmi vo ekonomijata) se nastojuva da se

istaknat slabostite na protivnikot, od edna strana , i superiornosta

na sopstvenoto u~ewe za toa da sluì kako voda~ za ekonomskata

politika, od druga strana. Pobednikot od duelot }e zavisi od

sposobnosta na ednata ili drugata paradigma da ja tolkuva

ekonomskata stvarnost, da sogleduva idni dvièwa i da nudi

re{enija za napreduvawe na ekonomskata realnost.

Sinteti~ki gledano, nesoglasuvawata i dilemite pome|u dvata

pristapa - kenzijanskiot i klasi~niot - moàt da se lociraat vo nekolku

klu~ni pra{awa:

1. Glavni izvori na nestabilnost - pri~ini koi gi determiniraat

ekonomskite ciklusi;

2. Brzina na uramnoteùvawe na pazarite;

3. Anticipirawe na idninata - na~inot na formirawe na

o~ekuvawata;

4. Monetarnata politika i zna~eweto na parite; i

6. Ulogata na dràvata (vladata) - opravdanosta na

stabilizacionite politiki.

3


1.Glavni izvori na nestabilnost -

pri~ini koi gi determiniraat ekonomskite

ciklusi

Ekonomskite ciklusi, odnosno periodi~noto zamenuvawe na

recesiite so ekspanzii, se imanentna karakteristika na sovremenite

pazarni ekonomii. Poznatiot ekonomist Alvin Hansen utvrdil deka vo

periodot od 1795 godina do 1937 godina amerikanskata ekonomija

pominala niz 17 ekonomski ciklusi, so prose~no traewe od 8,2

godini1. Golemata svetska ekonomska kriza 1929-1933 prestavuva

najsilna recesija na ekonomskata aktivnost vo dosega{nata svetska

ekonomska istorija. Ekonomistite odsekoga{ pokaùvale poseben

interes za glavnite pri~ini koi go determiniraat cikli~noto dvièwe

na ekonomijata, odnosno za glavnite izvori na ekonomska

nestabilnost. Razli~nite sovremeni makroekonomski koncepcii

davaat razli~ni objasnuvawa na fenomenologijata na ekonomskiot

ciklus. Prakti~no, edno od klu~nite pra{awa po koi denes se

razlikuvaat dominantnite makroekonomski {koli i koncepcii, se

tokmu izvorite koi determiniraat makroekonomski fluktuacii, t.e.

biznis-ciklusi.

Ekonomistite, vo princip, se soglasuvaat okolu osnovnite fakti

za ekonomskite ciklusi. Tie znaat deka ekonomskiot razvoj nemoè

da bide ramnomeren i povremeno se javuvaat periodi na recesija

koga proizvodstvoto opa|a, a nevrabotenosta raste. Istotaka, se

soglasuvaat deka po recesiite obi~no doa|aat periodi na

oporavuvawe vo koi rastot na ekonomijata e pogolem otkako

porano. Tie dovolano zanaat i za na~inot na odnesuvawe na drugite

makroekonomski varijabli - kako {to se produktivnosta, kamatnite

stapki i inflacijata za vreme na recesiite. Me|utoa, recesiite i

ekspanziite vo ekonomijata otvaraat dve osnovni pra{awa: (1) koi se

1 Fiti, T. (2009), “Fenomenologija na ekonomskite krizi”- Ekonomski fakultet-Skopje-

str.35

4


osnovnite ekonomski pri~ini koi doveduvaat do ekonomska

nestabilnost t.e. do pojava na ekonomski ciklusi? i (2) {to treba

kreatorite na politikata da napravat vo vrska so niv, ako ne{to

voop{to moè da se napravi? Za àl, ekonomistite pomalku se

soglasuvvat okolu odgovorite na ovie dve pra{awa, otkolku koga se

vo pra{awe osnovnite fakti za ekonomskite ciklusi.

Glavnite nesoglasuvawa okolu pri~inite i na~inite za izlez od

recesijata se pome|u dvete glavni grupi makroekonomisti, klasi~ari i

kejnzijanci. Klasi~arite glavniot akcent vo analizata na

determinantite na ekonomskata nestabilnost go stavaat na

agregatnata ponuda, dodeka kejnzijancite smetaat deka

agregatnata pobaruva~ka ima krucijalno zna~ewe. Me|utoa, vnatre

vo ramkite na golemite tabori na konkurentnite makroekonomski

{koli, istotaka se prisutni razli~ni teorii za biznis-ciklusite. Pritoa,

konsenzusot za glavnite determinanti na biznis-ciklusite e

ponaglasen vo ramkite na kenzijanskite i neokenzijanskite pristapi, a

pomalku naglasen vo ramkite na klasi~nite pristapi.

1.1.Klasi~ari: ponudata ja kreira sopstvenata

pobaruva~ka

Klasi~niot makroekonomski model poentata na analizata za

pri~inite za pojava na ekonomskite ciklusi ja stava vrz agregatnata

ponuda. Poa|ajki od Sejoviot zakon, klasi~arite tvrdat deka

ponudata avtomatski ja kreira sopstvenata pobaruva~ka. Spored

toa, agregatnata pobaruva~ka vo ovoj model e komletno izvedena

od ponudata i sama po sebe nemoè da sozdava nikakvi problemi,

odnosno da gi determinira proizvodstvoto i vrbotenosta2.

Vo klasi~niot makroekonomski model krivata na agregatnata

ponuda e vertikalna linija locirana na nivoto na polna vrabotenost na

realniot autput. Krivata na agregatnata pobaruva~ka, pak , e

2 Fiti, T. (2001), “Sovremenite makroekonomski koncepcii i ekonomskite politiki”-

Ekonomski fakultet-Skopje-str.59

5


stabilna dokolku nacionalnite monetarni vlasti odrùvaat konstantna

ponuda na pari. Vo sprotivnost agregatnata pobaruva~ka bi se

pomestuvala nadesno- dokolku se zgolemuva ponudata na pari,

odnosno nalevo dokolku ponudata na pari se namaluva. No i vo

takvi uslovi poradi fiksiranata agregatna ponuda nema da ima

promeni vo realniot autput. Toa nema da se slu~i duri i ako

agregatnata pobaruva~ka se pomesti nadolu, bidejki opagaweto na

cenite }e predizvika i opa|awe na platite, poradi {to vrabotenosta i

realniot autput nema da se namalat. Realnite profiti isto taka }e

ostanat nepromeneti. Zna~i, fleksibilnosta na cenite i platite brzo gi

uramneteùvaat, “~istat”, pazarite, ekonomijata funkcionira na

nivoto na polna vrabotenost so ednovremeno efikasno koristewe i

na drugite proizvodni faktori. Dokolku se javi nevrabotenost, taa e

incidentna, kusoro~na i is~eznuva poradi faktot {to platite brzo gi

sledat promenite na cenite na drugite dobra i uslugi.

Neoklasi~ni teorii za biznis ciklusite - Monetarna

teorija

Vrz osnova na osnovnite postolati na monetarizmot, moneteristite

tvrdat deka biznis ciklusite - pojavata na periodi na ekspanzii i

recesii, glavno se determiniranin od promenite na ponudata na pari.

So drugi zborovi, biznis ciklusite glavno se rezultat na dejstvo na

faktori od monetarna priroda. Promenata vo ponudata na pari e

osnovna pri~ina za fluktuaciite vo nominalniot dohod, odnosno

nominalniot bruto doma{en proizvod, a so toa i za nestabilnosta na

ekonomijata. Toa logi~no proizleguva od osnovnoto ravenstvo na

kvantitativnata teorija za parite: MP = PQ, kade {to PQ e nominalniot

BDP, a V brzinata na obratot na parite e stabilna i predvidliva

golemina, toga{ na levata strana na ravenstvoto ostanuva samo

u{te M - odnosno ponudata na pari t.e. masata pari vo optek ili

monetarnata masa koja{to gi uslovuva promenite vo nominalniot

dohod. Nobelovecot Milton Fridman - apostol na monetarizmot

istaknuva deka vrskata pome|u promenite vo koli~inite na pari i

fluktuaciite na nominalniot dohod e najdirektna i najzna~ajna, iako

6


ne e isklu~eno promenite vo cenite, a so toa i vo nominalniot dohod

sega obratno da determiniraat i soodvetni promeni vo koli~inite na

pari vo optek.

Ako promenata na koli~inata na pari se najbitniot faktor

{to gi uslovuva promenite vo nominalniot bruto nacionalen

proizvod, toga{ e jasno deka stanuva zbor i za najzna~ajniot faktor

koj determinira makroekonomski fluktuacii i nestabilnost. Fridman

tvrdi deka ostrite monetarni restrikcii (ostroto namaluvawe na

ponudata na pari) nu`no predizvikuva recesija koi ~esto

preminuvaat vo depresija. Za monetaristite tokmu nesoodvetnota

monetarna politika (gre{kite vo nejzinoto vodewe i vo dinamikata vo

kreirawe na pari) sekoga{ uslovuvaat makroekonomska

nestabilnost, toa tie i empiriski go dokaùvaat. Golemata restrikcija

vo ponudata na pari predizvikuva recesija i pad na cenite (toa be{e

slu~aj vo 1920-1921 godina, 1929-1933 godina itn.) kako {to

nerealno zgolemenata masa pari vo optek predizvikuva inflacija koja

{to ako ne se aktiviraat monetarnite ko~nici moè da zavr{i so

hiperinflacija. Navistina Fridman ne gi osporuva nitu naru{uvawata

na makroekonomskata stabilnost pridizvikani od dejstvoto na

nemonetarnite, odnosno realnite faktori, no smeta deka tokmu

monetarnite faktori se najzna~ajni.

1.2. Kejnzijanci: agregatnata pobaruva~ka e

klu~na determinanta na nacionalniot dohod i

vrabotenosta

Agregatnta pobaruva~ka vo Kejnzovoto ekonomsko u~ewe

ima krucijalno zna~ewe, bidejki kako {to istaknuva i samiot Kejnz,

taa vo sekoj moment gi odreduva op{toto nivo na nacionalniot

dohod i vrabotenosta. Do Kejnz se smeta{e deka

makroekonomskata ramnoteà i polnata vrabotenost odat raka za

raka, odnosno ne e mo`no da se vospostavi makroekonomska

ramnoteà ako ednovremeno ne postoi i polna vrabotenost. Kejnz

7


tvrdi deka promenite vo agregatnata pobaruva~ka moàt da ja

naru{at postojnata makroekonomska ramnoteà i da dovedat do

nejzino vospostavuvawe na novo, ponisko ramni{te.

Spored Kejnz promeni vo nacionalniot dohod i vrabotenosta,

t.e. do nestabilnost vo ekonomijata doa|a poradi promeni vo

efektivnata pobaruva~ka, kategorija {to e identi~na so terminot

agregatna pobaruva~ka vo zatvorena ekonomija i bez dràvna

intervencija.

Efektivnata pobaruva~ka pretstavuva vistinskata plate`na

sposobnost za kupuvawe na potro{ni i investicioni dobra. Plate`nata

sposobnost za potro{ni dobra Kejnz ja narekuva sklonost kon

potro{uva~ka, a plate`nata sposobnost za investicioni dobra pottik

kon investirawe. Zna~i, upotrebuvajki ja Kejnzovata orginalna

terminologija, }e re~eme deka efektivnata pobaruva~ka ja

determiniraat dve komponenti:

Sklonost kon potro{uva~ka, i

Pottik kon investirawe

Sklonosta kon potro{uva~ka Kejnz ja sva}a kako

psiholo{ka sostojba na kupuva~ite za nabavka na potro{ni dobra.

Sklonosta kon potro{uva~ka e odredena od dve grupi faktori:

objektivni i subjektivni. Me|u objektivnite faktori najzna~ajni se

platite na rabotnicite, no tuka se i dohodot, dano~nata politika i dr.

Me|u subjektivnite, psiholo{ki faktori, na koi Kejnz im prepi{uva

golemo zna~ewe, edni ja limitiraat potro{uva~kata (èlba da se

ostavi nasledstvo, skràvost i sl.), a drugi dejstvuvaat vo obratna

nasoka t.e. ja pottiknuvaat potro{uva~kata (èlba za uìvawe,

rasipni~ko ìveewe i sl.). Ispituvajki ja sklonosta kon potro{uva~ka,

Kejnz doaga do eden mnogu relevanten zaklu~ok, spored koj

marginalnata sklonost kon potro{uva~ka raste so porastot kon

dohodot, no so pomala dinamika od porastot na samiot dohod. Vo

vrska so sklonosta kon potro{uva~ka, Kejnz izvlekuva u{te dva

zna~ajni zaklu~oka:

8


1) Sklonosta kon potro{uva~ka e pogolema kaj

posiroma{nite sloevi od naselenieto, bidejki najzna~ajniot del od

raspoloìviot dohod tie go upotrebuvaat za da si ja obezbedat

egzistencijata, a pomala kaj bogatite sloevi od naselenieto bidejki

tie za potro{uva~ka koristat relativno (procentualno) pomal del od

raspolo`liviot dohod.

2) Na makro plan sklonosta kon potro{uva~ka raste so

pomala dinamika od porastot na nacionalniot dohod.

Pottikot kon investirawe e determiniran od dva faktori:

marginalna efikasnost na kapitalot i kamatnata stapka.

- Marginalnata efikasnost na kapitalot se sveduva na

o~ekuvaniot prinos od sekoja dopolnitelna investirana edinica na

kapital. Preku nea samoto investirawe, kako klu~na komponenta

koja {to ja determinira efektivnata pobaruva~ka, a so toa i op{toto

nivo na proizvodstvo i vrabotenost, e determinirano od sosema

neizvesni faktori. Taka, spored Kejnz, o~ekuvawata, nadeìte,

razo~aruvawata, optimizmot, pesimizmot na pretpriema~ite igraat

ogromno zna~ewe. Toj smeta deka tokmu marginalnata efikasnost

na kapitalot e klu~niot faktor od koj {to zavisat investiciite, dodeka

na kamatnata stapka vo sferata na investiciite i prepi{uva pomalo

zna~ewe. Ova pokaùva deka investiciite preku marginalnata

efikasnost na kapitalot kako nivna glavna determinata se krajno

nestabilni, a preku niv se nestabilni efektivnata pobaruva~ka i

nacionalniot dohod i vrabotenosta.

- Kamatnata stapka, spored Kejnz, ni od daleku nemoè da

bide avtomatski regulator na vkupniot ekonomski ìvot kako {to toa

go tvrdea i dokaùvaa klasi~nite ekonomisti. Taa ne e nitu vistinska

cena na pari~niot kapital. Nea Kejnz ja smeta kako cena {to treba

da mu se plati na sopstvenikot na pari za `rtvata, otkaùvaweto, od

poseduvaweto na slobodni likvidni pari~ni sredstva. Samata

kamatna stapka najprvin e opredelena od preferiraweto na likvidni

sredstva. Poradi faktot {to lu|eto sekoga{ sakaat da imaat likvidni

pari~ni sredstva, celoto {tedewe nemoè da se pretvori vo

9


investicii. Spored toa, nema znak na ednakvost pome|u investiciite i

{tedeweto, kako {to toa go pretpostavuva{e klasi~nata ekonomija.

2.Brzina na uramnoteùvawe na pazarite

Brzinata na uramnoteùvaweto na pazarite e od krucijalno

zna~ewe za razbirawe na na~inot na koj funkcioniraat sovremenite

ekonomii. Pazarot e vo ramnoteà dokolku koli~inata na dobrata i

uslugite koi proizvoditelite (prodava~ite) sakaat da gi proizvedat i

ponudat po soodvetnata cena, e ednakva na onaa koja kupuva~ite

ja pobaruvaat i se gotovi da ja platat po istata cena. Dokolku

pazarite dobro funkcioniraat i brzo se uramnoteùvaat, ekomoijata

funkcionira na nivo na svojot potencijalen proizvod i raciononalno gi

koristi rasopoloìvite resursi. Vo sprotiven slu~aj ekonomijata

funkcionira ili pod nivoto na potencijalniot proizvod (so neiskoristeni

resursi i zagubi vo autputot) ili nad svojot potencijalen proizvod

(sostojba koja{to moè da vodi do visoka i nekontrolirana inflacija).

Ovoj domen na nesoglasuvawe pome|u razli~nite sovremeni

makroekonomski koncepcii i {koli, ima svoja dolga istorija. Imeno,

klasi~nite ekonomisti veruvaat deka site pazari, vklu~uvajki go tuka

i pazarot na trudot, funkcioniraat dobro i brzo se uramnoteùvaat.

Dodeka {kolite od kejnzijanskata proveniencija smetaat deka

pazarite se inmperfektni i deka te{ko se uramnoteùvaat.

2.1 . Klasi~ari: fleksibilnosta na platite i cenite

sekoga{ doveduva do brzo “~istewe” na

pazarite

Klasi~arite smetaat deka fleksibilnosta na cenite i platite brzo gi

uramneteùvaat, “~istat”, pazarite, ekonomijata funkcionira na

nivoto na polna vrabotenost so ednovremeno efikasno koristewe i

10


na drugite proizvodni faktori. Dokolku se javi nevrabotenost, taa e

incidentna, kusoro~na i is~eznuva poradi faktot {to platite brzo gi

sledat promenite na cenite na drugite dobra i uslugi. Zna~i, dokolku

se javi nevrabotenost taa moè da egzistira samo kako frikciona

nevrabotenost determinirana od sitni imperfektnosti na pazarite

(fluktuacija na rabotnata sila od edno do drugo rabotno mesto) ili

dobrovolna nevrabotenost- sostojba koga oddelni kategorii na

rabotnici odbivaat da prifatat vrabotuvawe pri postojnata visina na

naemninata. Vakviot model na funkcionirawe na ekonomijata e

moèn samo dokolku se ispolnat odredeni pretpostavki koi samite

se sostaven model na samiot model, odnosno inkorporirani vo

samiot nego. Imeno se pretpostavuva deka3:

Site segmenti na pazarot (pazarot na stoki i uslugi, pazarot na

trud, pazarot na kapital) se sovr{eno konkurentni - so site

karakteristiki imanentni na modelot na sovr{ena

konkurencija ;

Postoi homo oeconomikus - ot , individuata kako proizvoditel i

potro{uva~ e maksimator na profitot, odnosno korisnosta;

O~ekuvawata na site u~esnici vo ekonomskata aktivnost se

stabilni;

Postoi dihotomna ekonomija, so jasna razgrani~enost na

realniot od monetarniot sektor, pri {to monetarnite faktori

nemaat nikakvo vlijanie vrz goleminata na realniot bruto

doma{en proizvod.

Klasi~nite ekonomisti, pri takvi pretpostavki, nivoto

na realnoto proizvotstvo i na vrabotenosta go izveduvaat so prosto

agregirawe na proizvodnite funkcii na site individualni proizvoditeli.

Pritoa, jasno e deka, na kus rok, agregatnata ponuda }e bide

determinirana od zgolemuvaweto na brojot na vrabotenite pri

dadena golemina na kapitalot i na nepromeneta tehnologija.

Pobaruva~kata na trud na firmata {to raboti vo ulsovi na sovr{ena



11


konkurencija vo osnova e determinirana od soodnosot pome|u

marginalniot prihod i marginalniot tro{ok. So drugi zborovi, firmata

{to raboti vo uslovi na sovr{ena konkurencija i go maksimira

profitot, }e vrabotuva dopolnitelni rabotnici se dodeka marginalniot

tro{ok na sekoj doplonitelno angaìran rabotnik ne se izedna~i so

marginalniot prihod {to go sozdava istiot rabotnik. Istata logika

moè da se primeni i za vkupnata ekonomija ( makroplan) i da se

konstatira deka agregatnata pobaruva~ka na trud e inverzna

funkciija na realnata plata. Ponudata na trud ja kreiraat semejstvata

i taa vo klasi~niot makroekonomski model e determinirana od istite

faktori {to ja determiniraat ponudata na trud na mikroplan: realnata

plata, efektot na supstitucija i efektot na dohod.

Klasi~niot makroekonomski model fakti~ki

funkcionira vrz osnova na nekolku postulati. Site pazari ( pazarot na

stoki i uslugi, pazarot na trud, pazarot na kapital) spored svojata

morfologija se sovr{eno konkurentni. Cenite na stokite i uslugite se

fleksibilni nagore i nadole. Platite na rabotnicite na pazarot na trud

se fleksibilni nagore i nadole. Kamatnata stapka kako cena na

zajmoviot kapital isto taka e fleksibilna nagore i nadolu.

Fleksibilnosta na cenite na konkurentnite pazari permanentno i brzo

|i ,,~istat,, uramnoteùvaat pazarite. Zatoa nevrabotenosta vo

klasi~niot model moè da bide samo kusoto~na i privremena, a ne

dolgoro~na i prinudna. Po istata logika se uramnoteùvaat i

ostanatite pazari, poradi {to ekonomijata sekoga{ funkcionira na

nivoto na polna vrabotenost, odnosno, racionalno i efikasno

|i koristi raspolo`livite faktori na prizvodstvo.

2.2. Kejnzijanci: pazarite, a posebno

pazarot na trud, te{ko se uramnoteùvaat

Za razlika od pretstavnicite na klasi~nata makroekonomija,

centralna teza na ekonoskite {koli od kenzijanska i neokenzijanska

provinencija e deka pazarite bavno se uramneteùvaat, poradi {to

12


ekonomiite retko funkcioniraat na nivoto na potencijalniot bruto

doma{en proizvod i na nivoto na prirodnata stapka na

nevrabotenost.

Pazarite bavno se ~istat poradi egzistencijata na rigidnosti na

platite i cenite. Ispituvaweto na pri~inite {to gi determiniraat

vakvite rigidnosti e vo centarot na vnimanieto na novite kenzijanci.

Nivnite elaboracii na ovie problemi na neokenzijanizmot mu ja

osiguraa neophodnata mikroekonomska fundiranost.

- Rigidnosta na nominalnite i realnite plati

Po pravilo, pazarot na trudot koj e eden od klu~nite segmenti na

vkupnata pazarna struktura, najte{ko se uramnoteùva. Glavna

pri~ina za toa e nefleksibinosta na platite (naemninite), posebno

nivnata rigidnost nadolu. Vo literaturata se poznati tri generalni

pri~ini koi determiniraat rigidnost na platite nadolu: (1)

organiziranosta na rabotnicite vo sindikati, (2) egzistencijata na

zna~ajni socijalni transferi i pomo{ za nevrabotenite, i (3)

postoeweto na minimalni saatnini.

Novite kenzijanci rigidnosta na nominalnite plati naj~esto ja

objasnuvaat so faktot {to tie, vo site sovremeni razvieni zemji, se

utvarduvaat so pregovori pome|u rabotnicite (sindikatite) i

rabotodavcite (nivnite zdruènija).

Rigidnosta na realnite plati u{te pove}e se analizirani od

strana na novite kenzijanci. Realnite rigidnosti u{te pove}e go

ote`nuvaat procesot na uramnoteùvawe na pazarot na trudot i ja

potenciraat nevrabotenosta. Postojat dve teorii so pomo{ na koi

novite kenzijanci gi objasnuvaat rigidnostite na realnite plati:

- Teorija za efikasni plati, i

- Teorija za insaideri i autsajderi

Su{tinata na teorijata za efikasni plati e deka pretprijatijata gi

utvrduvaat realnite plati na povisoko ramni{te od ramnote`noto,

bidejki toa ima silni pozitivni implikacii vrz produktivnosta, odnosno

efikasnosta na trudot. Ottuka, i zaklu~okot deka platite ostanuvaat

13


visoki, odnosno se rigidni, nefleksibilni nadolu, duri i vo uslovi koga

silno se zgolemuva ponudata na trudot.

Teorijata za autsajderi i insajderi isto taka objasnuva del od

pri~inite za rigidnosta na realnite plati. Insajderi se lu|eto koi imaat

redovno vrabotuvawe vo pretprijatieto, a autsajderi se navraboteni

lica, nadvor od pretprijatieto, no koj pretendiraat da bidat vraboteni.

Me|utoa na pretprijatieto ne im se ispla}a da gi vrabotuvaat

autsajderite iako tie moàt da gi ponudat svoite uslugi za poniska

plata, vo prv red poradi visokite tro{oci povrzani so promenata na

rabotnite mesta. Ovie tro{oci se odnesuvaat za obuka i edukacija na

novovrabotenite koja{to insajderite ja pominale niz mnogu formi na

trening i edukacija za potrebite na pretprijatieto. Vtorata stapka na

tro{oci se odnesuva na posledicite {to bi gi pretrpelo pretprijatieto

dokolku insajderite, soo~eni so konkurencijata na autsajderite, bi

odbile da sorabotuvaat, da gi prifatat autsajderite i da pomognat vo

nivnoto oformuvawe i ostru~uvawe. Insajderite svesni za situacijata

vo koja se nao|aat nivnite rabotodavci, vr{at pritisok da im se

zgolemat platite, so cel da se izbegnat vakvite tro{oci na rotacija na

rabotnite mesta. Ovoj moment pokaùva od kade doa|a mo}ta na

insajderite da vlijaat vrz visinata na platite, odnosno da gi dràt na

povisoko ramni{te, {to pridonesuva vo nivnata rigidnost, odnosno

nefleksibilnost nadolu.

- Rigidnosta na nominalnite i realnite ceni na dobrata

Vo obidot da se izgradat solidni mikroekonomski fundamenti na

kenzijanizmot, novite kenzijanci zna~ajno vnimanie posvetuvaat i

na pri~inite za realnite i nominalnite rigidnosti na cenite na dobrata

i uslugite. Vo ovoj kontekst se pomesteni dve poznati teorii koi ja

tretiraat nominalnata rigidnost na cenite

-Teorija na tro{ocite na etiketite, i

-Teorija za egzistencija na eksternalii na potro{uva~kata

Realnite rigidnosti na cenite se isto taka zna~anji i tie u{te pove}e

gi potenciraat ekonomskite fluktuacii na nivo na vkupnata

ekonomija. Tie ~esto odat "raka za raka" so nominalnite rigidnosti i

14


zaemno se zasiluvaat. Zo{to se bitni realnite rigidnosti voop{to

realnite kategorii? Profesorot Dejvit Romer potsetuva deka

rabotnicite se zainteresirani za svojot realan ìvoten standard,

firmite za realnite renti koi gi primaat, produktivnosta na trudot

zavisi od realnite plati {to firmite im gi isplatuvaat na rabotnicite itn.

Postoeweto na eksternalii na pazarite vo ekspanzija moè da bide

silen izvor na pojavi na realni rigidnosti na cenite. Novite kejnzijanci

poa|aat od pretpostavkata deka vo uslovi na ìva ekonomska

aktivnost pazarite se vo ekspanzija poradi {to tro{ocite za

istraùvawe se zna~itelno pomali. Obratno stojat rabotite so

tro{ocite za istraùvawe vo uslovi na recesija - toga{ tie se povioski.

Vakvite dvièwa stanuvaat izvor na realni rigidnosti na cenite na

dobrata i uslugite - povisokite tro{oci na istraùvawe vo vreme na

recesija gi zgolemuvaat marginalnite tro{oci na pretpirjatieto i so

toa i na cenite. Prof. Stiglic tvrdi deka cenata na proizvodot kako

indikator na negoviot kvalitet e isto taka silen izvor na realna

rigidnost na cenite. Imeno, vo uslovi na nepostoewe na kompletni

informacii za kvalitativnite osobenosti na proizvodot, za

potor{uva~ot tokmu visinata na cenata e dobar indikator za

kvalitetto na proizvodot. Dokolku pobaruva~kata za konkretniot

proizvod se namali, pretprijatijata ne se podgotveni da ja namalat

cenata na ovoj proizvod, bidejki se pla{at deka potro{uva~ite toa

ke go tolkuvaat kako namaluvawe na kvalitetot na proizvodite.

3.Anticipirawe na idninata - na~inot na

formirawe na o~ekuvawata

O~ekuvawata, odnosno anticipiraweto, predvidivaweto na

idninata imaat fundamentalno zna~ewe vo ekonomijata. U~esnicite

vo ekonomskiot ìvot sekoga{ koga donesuvaat zna~ajni odluki so

15


ednoto oko gledaat kon idninata. Dokolku vo ekonomijata se

o~ekuva rececija, opa|awe na ekonomskta aktivnost, pretprijatijata,

nivnite sopstvenici i menaxeri, }e gi namalat ili zaprat

invensticiite, }e gi namalat ili zaprat vrabotuvawata, }e pobrzaat da

gi namalat zalihite i sli~no. Obratno se slu~uva ako se o~ekuva

ekspanzija vo ekonomijata.

Ekonomijata e sekoga{ nauka za izborot. Duri i

protro{uva~ite koi raspolagaat so ograni~en dohod, nastojuvajki da

ja maksimiziraat korisnosta, pri donesuvaweto za odlukite za

upotreba na raspolo`liviot dohod nu`no poglednuvaat kon idninata.

No, idninata po definicija e nepoznata i neizvesna. Ako ne e

sporno deka o~ekuvawara igraat golemo zna~ewe pri

donesuvaweto na ekonomskite odluki, toga{ u{te pozna~ajno e da

se utvrdi kako lu|eto kumuniciraat so idninata, kako lu|eto gi

anticipiraat idnite nastani.

Sovremenata ekonomska teorija denes poznava dva osnovni

vida na o~ekuvawa: adaptibilni o~ekuvawa i racionalni o~ekuvawa.

Fakti~ki stanuva zbor za dva razli~ni pristapa na predviduvawa na

idnite ekonomski nastani. Ekonomskite teoriti~ari, ~esto vo

zavisnot na koja ekonomska {kola i pripagaat, vo svojte istraùvawa

go koristat edniot ili drugiot pristap. No, kako vo realiot ekonomski

ìvot, lu|eto ja anticipiraat idninata seu{te e neras~isteno pra{awe

vo ekonomijata, ili eden od golemite domeni na nesoglasuvawe

pome|u makroekonomistite.

3.1. Klasi~ari: racionalni o~ekuvawa

Osnovata na hipotezata za racionalnite o~ekuvawa, ~ij

vistinski tvorec e Xon Mjut, e deka o~ekuvawata odnosno

predviduvawata na idninata, vo mera vo koi tie se fundirani vrz

dobri, kvalitetni informacii, su{tinski se indenti~ni so

predviduvawata so edna korektno izvedena ekonomska teorija. So

drugi zborovi, Mjut tvrdi deka individuite koi raspolagaat so

16


kavliteten set na informacii ja predviduvaat idninata ednakvo

uspe{no kako {to toa go pravi i ekonomskata teorija - zna~i doa|aat

do rezultati koi se ednakvi so onie koi vo idninata de facto }e se

slu~at.

Po Mjut hipotezata za racionalnite o~ekuvawa se razviva

nevorojatno brzo. Vo ranite sedumdeseti godini sledat pridonesite

na Lukas i Sarxent, kako i na Valters i Blek, kon krajot na

sedumdesetite onie na Milford Bel i Binstuk, Felps i Tejlor, a vo

ranite osumdeseti na Long i Ploser. Site tie, razvivajki go konceptot

na racionalnite o~ekuvawa, go primenuvaat vo modelite koi gi

objasnuvaat na~inot na funkcioniraweto na oddelnite segmenti na

ekonomijata ili na enomijata vo celina.

Vo ovoj kontekst najzna~ajni se pridonesite na Lukas i

Sarxant, liderite na t.n. nova klasi~na makroekonomija, koi

uviduvajki go golemoto zna~ewe na racionalnite o~ekuvawa go

razvija konceptot do faza do negova prakti~na primenlivost vo

negovite modeli i od nego izvlekoa zna~ajni konsekvencii za

na~inot i brzinata na uramnoteùvawe na pazarite, za interakciite

na relacija ekonomska politika na vladata i formirawe na

o~ekuvawata itn.

Najva`ni karekteristiki na hipotezata za racionalnite

o~ekuvawa se4:

U~esnicite vo ekonomskiot ìvot, vrz osnova na op{tite

poznavawa na na~inot na funkcioniraweto na

ekonomijata, vrz osnova na sledeweto na nastanite vo

ekonomijata, promenite vo ekonomskata politika i druite

raspolo`livi informacii, idninata ja predviduvaat

korektno, bez pritooa da pravat sistematski gre{ki.

Vsu{nost, predviduvawata na u~esnicite vo

ekonomskiot ìvot, dokolku se zasnovani na kavalitetni



17


inforormacii, ne odstapuvaat od previduvawata na

samata ekonomska nauka.

Sepak racionalnite o~ekuvawa ne se sinonim za

perfektni, sovr{eni predviduvawa na idninata. Gre{kite

oddelni u~esnici vo ekonomskiot ìvot se mo`ni vo prv

red poradi nekompletnosta na raspolo`livite informacii.

No, takvite gre{ki vo prosek se dobliùvaat do nula.

Ekonomskite politiki {to gi implementiraat vladite imaat

silno vlijanie vrz na~inot na formirawe na o~ekuvawata.

Za razlika od adabtibilnite, racionalnite o~ekuvawa se

svrteni kon napred ( forward - looking theories )

Lu|eto se racionalni ( ovaa e i osnovniot postulat na

klasi~inoto poimawe na homo oeconomicus - ot). Imeno,

ako lu|eto korektno ja predviduvaat idninata, tie brzo im

se prisposobuvaat na promenite i prevzemaat

neophodni merki za da gi eliminiraat nesakanite

posledici od novonastanatata situacija.

3.2. Kejnzijanci: adaptibilni o~ekuvawa

Samiot Kejnz tvrdel deka o~ekuvawata igraat mnogu

zna~ajna uloga vo ekonomskiot ìvot, no isto taka naglasuval deka

mnogu malku znaeme kako lu|eto ja predviduvaat idninata. Kejnz

tvrdel deka tolkmu o~ekuvawata ( nadeìte, razo~aruvawata,

optimizmot, pesimizmot na pretpriema~ite) se mnogu pozna~ajni

determinanti na invensticiite odkolku visinata na kamatnata stapka i

deka tokmu o~ekuvawata, odnosno " na{ata percepcija na idninata

za koja {to mnogu malku znaeme" , vnesuvaat neizvesnost i

nestabilnost vo sverata na invensticiite, a so toa i vo agregatnata

18


pobaruva~ka5. Vo osnova kejnzijancite veruvaat vo adaptibilnite

o~ekuvawa, iako del od niv mislat deka lu|eto ne pravat sistematski

gre{ki pri predviduvaweto na idninata, spored toa gi prifa}aat i

racionalnite o~ekuvawa.

Eden od najvoobi~aenite na~ini na anticipirawe na idninata

se t.n. adaptibilni o~ekuvawa, odnosno predviduvawa na idninata

vrz osnova na ispituvawe i sledewe na nastanite, odnosno na

ekonomskite varijabli i na odnesuvaweto na ekonomskite subjekti vo

minatoto. Toa fakti~ki pretstavuva preslikuvawe, ekstrapolacija na

trendovite od minatoto vo idninata. Lu|eto |i predviduvaat idnite

profiti so ekstrapolacija na realiziranite profitni stapki vo pobliskoto

minato. Adaptibilnite o~ekuavawa vleguvaat vo redot na t.n.

backward - looking theories - teorii koi gledaat vo minatoto.

Adaptibilnite o~ekuvawa fakti~ki ja utvrduvaat idnata stapka na

inflacija kako prost prosek na stapkata na inflacija postignata vo

minatoto. Pritoa, devijaciite, odstapuvawata vo trendovite na

stapkata na inflacija vo minatoto firmite i vrabotenite gi tretiraat

kako povremeni, slu~ajni, incidentni, osven dokolku takvite

odstapuvawa nemaat stabilna tendencija. Se razbira deka

ekonomskite subjekti sekoga{ imaat mo`nost da gi koregiraat

gre{kite. Me|utoa, iako mnogu prakti~en na~in za formirawe na

o~ekuvawata vo ekonomijata ( bidej}i se bazira na prethodni

iskustva) , ekstrapolacijata sepak ne e sekoga{ siguren na~in za

formirawe na o~ekuvawata. Taka ako vladata na edna zemja

podolgo vreme ja zgolemuva monetarnata masa, infalcija }e

akcelerira, }e se zabrzuva. Prostata ekstrapolacija na trendot moè

da ja potceni idnatata stapka na infalcija, odnosno o~ekuvawata vo

idnina da smetaat so poniska stapka na inflacija vo odnos na onaa

{to realno }e se ostvari. Obratno, ako vladata na edna zemja se

opredelila za restrektivna monetarna politika, idnata stapka na

inflacija }e bide natceneta. Na ovoj na~in, o~ekuvawata formirani 5 Fiti, T. (2009), “Fenomenologija na ekonomskite krizi”- Ekonomski fakultet-Skopje-

str.121

19


po pat na ekstrapolacija moàt da zavr{at so gre{ki koi duri moàt i

da se povtoruvaat.

O~evidno, potcenuvaweto ili nadcenuvaweto na stapkata na

infacija, koga taa se predviduva vrz osnova na adaptibilni

o~ekuvawa, e rezulatat na faktot {to adaptibilnite o~ekuvawa gi

zapostavuvaat promenite vo tekovnata ekonomska politika i

nejziniot odraz vrz dvièweto na idnata stapka na inflacija. Isto

stojat rabotite i so to~nosta na predviduvawata na drugite

makroekonomski indikatori.

4.Monetarnata politika i zna~eweto na parite

Dominintnite ekonomski koncepcii sekoga{ imale silni

implikacii vrz prirodata i karakterot vrz sproveduvanite ekonomski

politiki. Monetarnata i fiskalnata politika se dvata najzna~ajni

segmenta na makroekonomskite politiki na sovremenite ekonomii.

Tokmu zatoa site makroekonomski {koli im posvetuvaat golemo

zna~ewe na parite i na makroekonomskite politiki, odnosno nivnoto

vlijanie na vkupnata ekonomska aktivnost.

4.1. Klasi~ari: politika na skapi pari

Klasi~nite makroekonomisti, koga e vo pra{awe monetarnata

politika, naj~esto se zastapuvaat za fiksirawe na stapkata na porast

na ponudata na pari za da se izbegnat pozna~ajni fluktuacii na

pari~nata masa i na vkupnata ekonomska aktivnost. Tie ostro se

sprotistavuvaat na diskrecionata monetarna politika iskaàna preku

popularnoto pravilo ,, da se dràt parite podaleku od racete na

20


politi~arite,, za da se izbegne nekompetentnosta vo upravuvaweto

so niv, da se spre~i neopravdano zgolemuvawe na ponudata na pari

i da se spre~at eventualni predizborni manipulacii so monetarnata

politika.

Spored monetaristite, a vrz osnova na kvantitativnata teorija

za parite, promenite na nominalniot dohod od dejstvo na promenite

na monetarnata masa na kus rok predizvivaat promeni vo realnite

faktori, a na dolg rok promeni vo cenite. Fridman kon krajot na

pedesettite godini istaknuva{e deka pra{aweto za odrazot na

promenite vo koli~inata na pari vrz proizvodstvoto e kompleksno i

treba da se razgleduva od pove}e aspekti. Prvo e sosema jasno

deka sekoe golemo zgolemuvawe ili namaluvawe na cenite ( vo

uslovi na visoka inflacija, odnosno dlaboka recesija) ima negativen

efekt vrz proizvodtstvoto i pridonesuva za rasturawe na resursite.

No, spored Fridman, daleku ponejasen e odrazot na umerenoto,

blagoto zgolemuvawe na monetarnata masa vrz proizvodstvoto na

dolg rok. Desetina godini podocna, koga Fridman |i vovede vo

analiza prirodnata stapka na nevrabotenost i Filisovota kriva na dolg

rok se ~ini deka ovaa pra{awe stana mnogu pojasno. Monetaristite i

Fridman se pocvrsti vo tvrdeweto deka na kus rok zgolemenata

masa na pari vo optek gi stimulira invensticiite, proizvodstvoto i

vrabotenosta (zna~i predizvikuva promeni vo realnite faktori), no na

dolg rok takvite dvièwa redovno zavr{uvaat so inflacija.

Monetaristite smetaat deka monetarnite vlasti (centarlinite

banki), dokolku re{at moàt da ja kontroliraat stapkata na porast na

monetarnata masa (ponudata na pari). Ovoj postulat denes e realen

i treba da se gleda vo kontekstot na se ponaglasenata tendencija na

nezavisnost na centralnite banki, odnosno monetarnite vlasti.

Fridman ostro se sprotistavuva za vodewe na diskrciona

monetarna politika od strana na vladata i centralnata banka. Toj

bara monetarnite vlasti da utvrdat niska i konstantna, fiksna stapka

na porast na monetarnata masa, so cel da se osiguri odrùvawe na

niska stapka na inflacija na dolg rok. Toj smeta deka taa stapka na

21


porast na ponudata na pari treba da se fiksira na nivo od 3 do 5%

prose~no godi{no- nivo koe koincedira so realniot godi{en porast

na bruto doma{niot proizvod. Tokmu zatoa, tie se zalagaat za

politika na ,, skapi pari,, zaradi zauzduvawe na inflacijata i

postignuvawe na cvrsta makroekonomska stabilnost.

4.2. Kejnzijanci: kontrola na cenite

Spored Kejnz zna~eweto na parite se sostoi pred se od

nivnata uloga da pretstavuvaat vrska me|u sega{nosta i idninata.

Toj smeta deka op{testvoto te{ko moè da se otkaè od parite se

dodeka postoi makar i edno trajno dobro. Glavnite prednosti od

postoeweto na parite gi gleda vo slednovo : mali se sretstvata za

nivno odrùvawe, nivnata elasti~nost na proizvostvoto e mnogu

mala, elasti~nosta na zamenata im e ramna re~isi na nula,

korisnosta im se izveduva isklu~ivo od razmenskata vrednost i dr.

Kejnz e privrzanik na edna varijanta na kvantitativnata teorija na

parite, poznata kako ,,kembrixiska varijanta,,. Spored Kejnz, cenite

zavisat od pove}e faktori kako {to se : masata na parite, brzinata

na obratot na parite, obemot na proizvodstvoto, odnosot me|u

{tedeweto i investiciite i dr. Toj posebno se zadrùva na posledniot

spomnat faktor: odnosot me|u {tedeweto i investiciite. Imeno,

istaknuva deka ako {tedeweto e pogolemo od investiciite, toga{ }e

dojde do pad na cenite, pad na vrabotenost i do depresija vo

ekonomijata. Nasproti toa, ako {tedeweto e pomalo od investiciite,

toga{ }e dojde do porast na cenite, na vrabotenosta i do ekonomski

prosperitet. Kejnz se zalaga za kontrola na cenite, koja moè da se

vr{i preku investicionata politika. Kako osnoven instrument vo taa

smisla ja spomnuva kamatnata stapka. Imeno, toj smeta deka vo

zavisnost od fazata na ekonomskiot ciklus, so kontrola na cenite

moè da se vlijae vrz investiciite, vrabotenosta i nivoto na cenite. Za

Kejnzovata ekonomska teorija e karakteristi~en rigiden, nefliksibilen

sistem na ceni. Toj element vo negovoto u~ewe }e bide podocna

izloèn na kritika, pa poradi toa nekoj od postkenzijancite ke

22


nastojuvaat da go omeknat tvrdiot Kejnzov stav za rigidnosta na

cenite ili pak nastojuvaat da gi objasnat pri~inite za nivnata

rigidnost.

Vo tvore{tvoto na Kejnz se sretnuvaat i odredeni pogledi na

inflacijata. Nea ja povrzuva so efektivnata pobaruva~ka ,,Koga

natamo{noto poka~uvawe na efektivnata pobaruva~ka ne

doveduva do natamo{no zgolemuvawe na proizvodstvoto, tuku se

izrazuva vo celiot svoj obem preku zgolemuvawe na edinica tro{oci

celosno srazmerno so zgolemuvaweto na efektivnata pobaruva~ka,

toga{ sme stignale vo sostojba koja moè da se nare~e sostojba na

inflacija,,.

Vo eden od svoite trudovi inflacijata ja podrazbira kako

zgolemuvawe na plate`no- sposobnata pobaruva~ka, koja ne e

barana so sodvetno pro{iruvawe na obemot na proizvodstvo.

Kejnz razlikuva ,,vistinska,, inflacija ili apsolutna inflacija

i ,,poluinflacija,,. Prvata ja povrzuva so zgolemuvaweto na

koli~estvo na pari i so zgolemuvaweto na efektivnata pobaruva~ka,

a vtorata so efektivnata obaruva~ka, cenite, naemninata, obemot

na proizvodstvo i vrabotenosta. Toj e privrzanik na t.n. blaga

inflacija, koja bi go stimulirala ekonomskiot rast i razvoj na kratok

rok. Vo tvore{tvoto na Kejnz se sre}ava i poimot inflacionen jaz, koj

nastanuva koga investiciite se pogolemi od {tedeweto.

5.Ulogata na dràvata (vladata) -

opravdanosta na stabilizacionite politiki

Monetaranata i fiskalnata politika se najzna~ajni

makroekonomski politiki {to gi implementiraat sovremenite dràvi

23


(vladi). Preku nivnite merki i instrumenti vladite moàt da vlijaat vrz

vkupnite ekonomksi tekovi. Dvete politi ~estopati se vo funkcija na

stabilizacija na vkupnite ekonomski tekovi. Vo sovremeneta

ekonomksa literatura egzistiraat brojni kontoroverzi vrzani za

prirodata na stabilizacionite politiki, za opfatot i za intenzitetot na

monetarnite i fiskalnite interevencii vo ekonomijata. Najzna~ajni

otvoreni pra{awa okolu stabilizacionite politiki se6 :

Dali vladite treba da vodat stabilizacioni politiki?

Dali monetarnata politika treba da bide regulirana ili

diskriciona?

Dali centarlnata banka treba da te`nee kon nulta inflacija?

Dali vladata treba da te`nee kon balansiran buxet?

Dali se neophodni fiskalni reformi za da se ohrabri {tedeweto?

5.1. Klasi~ari: dràvata treba da ima

najmnogu limitirana uloga vo ekonomijata

Klasi~arite iskaùvaat dlaboko somnevawe vo mo`nosta

dràvata preku merkite i instrumentite na ekonomkite politiki da ja

podobrat sosotojbata vo ekonomijata. Naprotiv tie duri smetaat

deka dràvnata intervencija vo ekonomijata e {tetna. Fridman,

tatkoto na monetarizmot, se somneva vo kapcitetot na dràvata za

razre{uvawe na imperfektnosta na pazarot. So drugi zborovi toj

smeta deka dràvnata alokacija na resursite e lo{a situacija na

pazarot. Pazarot, i pokraj odredenite rigidnosti, za relativno kus

vremenski period ja vospostavuva makroekonomskata ramonoteà.

Me|utoa toj e posebno zagrièn za faktot {to mnogu ekonomisti

tvrdat, bez empiriski toa da go potvrdat, deka dràvata ima

kapacitet za ispravawe na neuspehot na pazarot.



24


Ostrata kritika na dràvata i nejzinoto pletkawe vo

ekonomskiot ìvot stana prepoznatliva karakteristika prakti~no na

site {koli od neoklasi~na proveniencija. Me|utoa, univerzitetot vo

îkago, koi {to e jadro na monetarizmot, sepak isfrli nekolku golemi

i slavni imiwa koi se najzaslu`ni za kritikata na dràvnata regulacija.

Me|u niv posebno zna~ajni se nobelovcite Stigler i Bjukenen,

osnova~ite na poznatata teorija za "fa}awe na regulatorite".

Bjukenen, sli~no kako i Stigler, tvrdi deka dràvnata regulacija

poveke im {teti otkolku {to im pomaga na ekonomiite, bidej}i

fakti~ki ja zacvrstuva monopolskata polo`ba na reguliranite sektori,

namesto da ja zauzdi. Taka se stigna do teorijata za regulacijata so

pomo{na interesni grupi, koja {to potesno profelirana se sveduva

na teorijata za ' fa}awe na regulatorite'. Su{tinata na ovaa teorija e

sledna: dràvata so regulacija na stopanskite sektori go spre~uva

vlezot na novi pretprijatija vo dejnosta, ja namaluva konkurenicjata i

im ovozmoùva na postojanite pretprijatija da osvaruvaat golemi

monopolisti~ki profiti. Zatoa taka reguliranite stopanski sektori i

pretprijatija se zainteresirani regulacijata da opstoi i prodolì

ponatamu. Vo znak na blagodarnost za regulacijata, pretprijatijata

na politi~arite koi gi proteìraat im vra}aat so finansirawe na

nivnata politi~ka kampawa. Vakvata situacija, me|utoa, im {teti na

potro{uva~ite koi, na monopolite kreirani so regulacija, moraat da

im pla}aat visoki ceni za lo{ kvalitet na uslugi. Na ovoj na~in se

objasnuva potrebata od dràvna deregulacija - ukinuvawe na

ekskluzivnoto pravo edno pretprijatie da ja vr{i konkretnata

ekonomska dejnost vo sektorot, odnosno ukinuvawe na barierite za

vlez vo sektorot, ukinuvawe na kontrolata na cenite, odnosno,

voveduvawe na fleksibilni ceni, ukinuvawe na dràvnite subvencii za

sektorot i drugi normativi vovedeni so dràvnata regulacija, so

krajna cel da se zgolemi konkurencijata vo sekotorot, da se zgolemi

asortimanot i kvaliteto na proizvodite i uslugite i da se namalat

nivnite ceni.

25


Bjukenen, posebno gi potencira i protivre~nostite {to

proizleguvaat od javniot dolg, a se vrzani za cenata {to idnite

generacii koi ne u~estvuvale vo donesuvaweto na odlukite }e

moraat da ja platat poradi egzistencijata i kumuliraweto na

buxetskite deficiti. Spored nego, gre{kata na Kejnz, koi zagovorel

tolerirawe na buxetski deficiti, e od politi~ka, a ne od ekonomska

politika. Za da se spre~i kreiraweto na visoki buxetski deficiti,

Bujkenen, se zalaga za voveduvawe na jasni i stogi pravila vo

domenot na fiskusot, pa duri i za zakonsko ograni~uvawe na

mo`nostite na dràvata za sozdavawe na buxetski deficit.

Denes site ekonomisti od neoliberalna proveniencija ostro se

spritistavivaat na buxetskite deficiti, bidej}i mislat deka tie go

provociraat fenomenot na crowding out (istisnuvawe na privatnior

sektor od sferata na invensticite), {to ima silini negativni implikaci

vrz ekonomkiot raste`, poradi faktot {to toa e sostojba koga

dràvata, koja {to vo princip e lo{ stopanstvenik, tro{i mnogu a

privatnite invenstitori, kako racionalni pretpriema~i se istisnati od

sferata na invenstiraweto. Fenomenot crowding out redovno e vrzan

so ekspanzivanata fiskalna politika koja {to formira buxetski deficiti

i so nivno komulirawe go zgolemuva javniot dolg na dràvata.

5.2. Kejnzijanci: dràven intrevencionizam

Vrz osnova na izu~uvaweto na praktikata Kejnz do{ol do

soznanie deka modelot na pazarna avtoregulacija nemoè da gi

razre{i problemite koi nastanaa vo kapitalizmot vo dvaesetite godini

na dvaestiot vek. Poradi toa smeta deka e potrebna ekonomska

politika. Negovata ekonomska politika se zasnova vrz negovoto

u~ewe vrz re{ava~kite faktori od koi zavisi nivoto na nacionalniot

dohod i na vrabotenosta. Merkite {to gi prepora~uva za vodewe na

ekonomskata politika moè da se podelat vo tri grupi: prvo, merki

vrz koi se vlijae vrz sklonosta kon potro{uva~ka, vtoro, merki so koi

26


se vlijae vrz pottikot kon investicii i , treto, merki na za{titna politka

( protekcionizam).

Celta na Kejnzovata ekonomska politika e so pomo{ na

odredeni merki da se sozdavaat povolni uslovi za funkcionirawe na

privatniot kapital i za prodolùvawe na vekot na kapitalizmot7.

Vlijanie na dràvata vrz sklonosta kon potro{va~ka - Pri

predlagaweto na merki na ekonomskata politika, so koi treba da se

vlijae vrz zgolemuvaweto na sklonosta kon potro{uva~ka, Kejnz

trgnuva od u~eweto na teoriti~arite na nedovolnata potro{uva~ka i

od svoeto u~ewe kon potor{uva~ka. Kako najsigurni sretstva za

vlijanie na dràvata vrz naklonosta kon potro{uva~ka gi predlaga

danocite, kamatnata stapka i deficitarnoto finansirawe. Toa se merki

od domenot na fiskalnata i monetarnata politika.

Kejnz smeta deka sklonosta kon potro{uva~ka moè da se

zgolemi so namaluvawe na danokot na dohod so davawe na razni

vidovi socijalna pomo{ na lica bez rabota i dr. Od kejnzovoto

zalagawe za preraspredelba na dohodot vo polza na posiroma{nite

sloevi naselenie netreba da se izvle~e zaklu~ok deka sakal da im

pomogne. Takvata preraspredelba na dohodot predlaga so cel da se

zgolemi efektivnata pobaruva~ka i da se sozdadat povolni uslovi za

funkcionirawe na privatniot kapital.

Vlijanie na dràvata vrz pottikot kon investicii - Spored

Kejnz dràvata moè da vlijae vrz potikot na investicii neposredno i

posredno. Neposrednoto vlijanie se ostvaruva pred se so pomo{ na

javnite investicii koi se sproveduvaat vo pove}e formi. So niv

dràvata moè da pridonesuva za ostvaruvawe na polna

vrabotenost. Edna od formite na takvite investicii e finansirawe na

javni raboti od strana na dràvata, odnosno vodewe politika na

buxetski deficit. So organizirawe na javni raboti se vrabotuvaat novi

lica koi primaat plati i kako pobaruva~i na potro{ni dobra ja

zgolemuvaat efektivnata pobaruva~ka. Kako forma na javni

7 Stojkov, M. (2002), ”Razvoj na ekonomskata misla” - Ekonomski fakultet-Skopje

27


investicii Kejnz ja spomnuva i mo`nosta dràvata da se javi kako

investitor vo onie stopanski granki za koi e zainteresiran privatniot

kapital.

Kejnz naveduva dva osnovni na~ina na posredno vlijanie na

dràvata vrz pottikot kon investicii: vlijanie vrz marginalnata

efikasnost na kapitalot i vlijanie vrz kamatnata staka. Za poefikasno

go smeta vtoroto vlijanie. Toj predlaga na dràvata da se griì za

odrùvawe niska kamatna stapka za da go destimulira preferiraweto

na likvidni sredstva, a da se stimulira investiraweto. Za da moè da

se odrùva niska kamatna stapka, prepora~uva vo zemjata da ima

pogolema pobaruva~ka na pari i da vaàt kni`ni pari. Toa zna~i

deka se zalaga za politika na ,,eftini pari,,. Nekoi avtori smetaat

deka pregolemoto koli~estvo pari avtomatski }e dovede do inflacija,

no Kejnzovata teza e deka do toa nema da dojde bidejki postojat

neiskoristeni faktori na proizvodstvoto, vklu~itelno i nevraboteni

lica.

Protekcionisti~ka politika - Vo deloto op{ta teorija Kejnz

se zalagal za carinska za{tita, izobilstvo na pari vo optek, niska

kamatna stapka i sl. Toj bara voveduvawe carinska za{tita samo vo

slu~aj ako vo zemjata postoi nedovolna vrabotenost i drugi

neiskoristeni resursi. So nea treba da se stimulira razvojot na

doma{noto proizvodstvo, koe }e ovozmoùva porast na

vrabotenosta. Isto taka se zalagal i za zabrana na izvozot na kapital

vo vreme na kriza vo zemjata. Nekoi toa go koristat kako argument

za da istaknat deka Kejnz bil za ekonomski nacionalizam.

Zna~i, nasproti sistemot na slobodna konkurencija i

dejstvuvawe na t.n. nevidliva raka, Kejnz se zalaga za dràvna

intervencija vo stopanstvoto, so koe }e se sozdavaat povolni uslovi

za dejstvuvawe na privatniot kapital.

28


Zaklu~ok

Konfrontaciite pome|u ekonomistite od razli~nite

makroekonomski {koli, pa duri i za mnogu zna~ajni

makroekonomski pra{awa, sami po sebe ne se lo{i. Naprotiv, tie

potiknuvaat na razmisluvawe, na soo~uvawe so razli~nite

argumenti koi doa|aat od edniot ili od drugiot tabor, i na

varificirawe na konceptite so faktite od realniot ekonomski ìvot.

Toa e najdobriot na~in da se odrì vitalnosta na ekonomskata

nauka i toa e na~inot za doa|awe do standardni ekonomski

znaewa.

Otvorenite pra{awa pome|u razli~nite ekonomski {koli

po su{tinskite ekonomski pra{awa se sveduvaat na razliki od

formalna priroda, na umereno razli~ni gledawa i interpretacii na

isti pra{awa, a ne na sosema razli~ni, sprotistaveni i nepomirlivi

gledi{ta.8 Tokmu konfrontacijata pome|u pretstavnicite na

razli~nite makroekonomski {koli, za zna~ajni pra{awa ostanuva

imanentna karakteristika na ekonomskata nauka, toa e i duri

traen uslov za odrùvawe na nejzinata vitalnost. Vo momentov

koga razre{uvame edno kontraverzno ekonomsko pra{awe se

javuva drugo, koe nu`no predizvikuva konfrontacii pome|u

ekonomistite. Toe e patot na progresot na ekonomskata nauka.

Ekonomistite, osobeno vo ponovo vreme nastojuvaat da

gi otkrijat i potenciraat domenite vo koi e postignat konsenzus,

da gi fokusiraat odgovorite na oddelni pra{awa koi moàt da

imaat vrednost na standardni ekonomski znaewa. Sepak, pome|u

ekonomistite postoi visok stepen na soglasuvawe tokmu po


Ekonomski fakultet-Skopje

29


su{tinskite ekonomskite pra{awa, nasproti {iroko

rasrostranetoto veruvawe deka ekonomistite me|usebno te{ko se

razbiraat. Pritoa, stepenot na soglasuvawe e pogolem vo

mikroekonomijata otkolku vo makroekonomijata.

Bibliografija

1. Fiti, T. (2001), “Sovremenite makroekonomski koncepcii i

ekonomskite politiki”- Ekonomski fakultet-Skopje

2. Fiti, T. (2009), “Fenomenologija na ekonomskite krizi”-


3. Stojkov, M. (2002), ”Razvoj na ekonomskata misla” -


4. Romer, D. (2006), ”Napredna makroekonomija” – treto

izdanie

5. http://homepage.newschool.edu/het//essays.htm#macro

30

http://homepage.newschool.edu/het//essays.htm#macro

Documents

makroekonomski koncepti-otvoreni prasanja