16
WUJUD KRITIK SOSIAL WONTEN ING DONGENG ZULFULUS ANGGITANIPUN PRIJANA WINDUWINATA (Makalah Sastra) Tugas menika dipunsusun kangge nyekapi tugas mata kuliah Seminar Bahasa, Sastra, dan Budaya Jawa Dosen Pengampu : Hardiyanto M. Hum Dipunsusun Dening : Nama : Rista Sapta Perwitasari NIM : 10205241074 Kelas : B PBD 2010 PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS BAHASA DAN SENI UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA 2013

makalah kritik sastra

Embed Size (px)

DESCRIPTION

sastra, kritik sastra

Citation preview

  • WUJUD KRITIK SOSIAL WONTEN ING DONGENG ZULFULUS

    ANGGITANIPUN PRIJANA WINDUWINATA

    (Makalah Sastra)

    Tugas menika dipunsusun kangge nyekapi tugas mata kuliah

    Seminar Bahasa, Sastra, dan Budaya Jawa

    Dosen Pengampu : Hardiyanto M. Hum

    Dipunsusun Dening :

    Nama : Rista Sapta Perwitasari

    NIM : 10205241074

    Kelas : B PBD 2010

    PENDIDIKAN BAHASA DAERAH

    FAKULTAS BAHASA DAN SENI

    UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA

    2013

  • 2

    BAB I

    PURWAKA

    A. Dhasaring Panaliten

    Karya sastra boten namung wujud wacana fiktif rekaan panganggit

    ingkang boten wonten ing kasunyatan. Karya sastra mijil saking panguda

    raos ingkang dipuwujudaken ing satunggal asil karya kanthi bumbu imajinasi

    panganggit. Panguda raos menika sumberipun saking sedaya lelampahaning

    gesang ingkang sampun nate utawi nembe dipunprangguli sastrawan ing

    gesang saha pagesangan. Karya sastra minangka asil proses kreatif

    sastrawan nggambaraken perkawis ingkang kedadosan ing masyarakat.

    Sumardjo (1982: 393) ngandharaken bilih karya sastra minangka

    asiling rekaan kreatif sastrawan inggih menika perangan gesang ing bebrayan

    ageng ingkang mahyakaken perkawis bab masyarakat, arupi (1) sesambetan

    antawisipun masyarakat kaliyan masyarakat, masyarakat kaliyan individu,

    antar-individu, antawisipun prastawa ingkang dumadi ing batos manungsa.

    Karya sastra karantam saking jaringan kemasyarakatan tertamtu ingkang

    dipungambaraken dening sastrawan kanthi jujur lan nyata miturut imajinasi.

    Sastra mahyakaken maneka warna kasunyatan gesang saha

    pagesangan ing masyarakat kanthi jujur. Salah satunggal cara kangge

    mahyakaken kasunyatan menika kanthi kritik. Karya sastra ingkang ngandhut

    kritik dipunwastani sastra kritik. Sarwadi (1975: 1) ngandharaken bilih sastra

    inggih menika bab ingkang ngandhut kritik ing salebetipun. Kritik ing sastra

    minangka pembimbing kagem masyarakat. Sastra kritik gadhah sikap utawi

    pambiji bab perkawis tartamtu, saged awujud pasarujukan utawi panampik,

    sikap lan pamanggih sarta paugeran-paugeran tartamtu.

    Grebstein (ing Tarigan, 1986: 210) ngandharaken bilih jenis kritik ing

    sastra kritik dipunjumbuhaken kaliyan kasunyatan ingkang ndhasari mijilipun

    karya sastra kasebat. Salah satunggalipun inggih menika kasangsaran

    ingkang kapanggihaken ing lingkungan bebrayan antawisipun kelompok

    satunggal lan sanesipun ing masyarakat. Kritik ingkang kados mekaten

  • 3

    dipunwastani kritik sosial. Punjering kawigatosan kritik sosial inggih menika

    interaksi antawisipun karya sastra lan pagesangan.

    Miturut Hadiwardoyo (1990: 82) interaksi-interaksi ingkang dados

    punjering kritik sastra menika boten namung ngewrat implikasi-implikasi

    sosial, ekonomi, saha politik ingkang wonten ing salebeting karya sastra. Ing

    pangertosan ingkang langkung wiyar interaksi menika ngewrat maneka

    bidang tartamtu, tuladhanipun keadilan sosial, kependudukan, karukunan

    utawi ras, keturunan, keagamaan, kamiskinan, pangangguran, saha

    pencemaran lingkungan. Wondene, cara sastrawan anggenipun

    ngandharaken kritik sosial ing salebeting karya sastra saged kanthi langsung

    menapa dene simbolik. Aliran simbolik menika kathah dipunpilih para

    sastrawan ingkang badhe mbungkus karya sastranipun. Karya sastra

    dipunbungkus supaya boten ketingal menawi ngewrat piweling saha kritik

    ingkang pedhes.

    Aliran simbolik biasanipun arupi karya ingkang ngandharaken pikiran

    saha pangraosipun migunakaken simbol-simbol tartamtu. Simbol-simbol

    dipundamel kangge narik kawigatosan saha raos penasaran pamaos. Simbol

    ingkang asring dipunginakaken awujud barang-barang mati utawi titah

    ingkang sanes manungsa. Tuladha liran simbolik inggih menika

    panganggening paraga-paraga sato utawi tetuwuhan ingkang saged micara.

    Saking aliran menika mijil dongeng-dongeng, legendha, saha mite. Cerita

    kados menika minangka gambaraning gesang manungsa, sanajan

    paraganipun kathah-katahan sato. Ing Indonesia, aliran simbolik sampun

    nate misuwur nalika tuwuh dongeng-dongeng sato kewan. Tuladhanipun,

    Dongeng Sato Kewan anggitanipun Prijana Winduwinata (Suwardi, 2003).

    Dongeng Sato Kewan anggitanipun Prijana Winduwinata minangka

    salah satunggaling kapustakan Jawi ingkang ngewrat maneka warna kritik

    sosial ingkang kagambaraken kanthi cariyos bab sato utawi asring

    dipunwastani fabel. Dongeng Sato kewan kawedalaken dening Penerbit Balai

    Pustaka tahun 1952. Buku menika kempalan saking gangsal dongeng

    anggitanipun Pak Prijana Winduwinata. Salah satunggaling cariyos ing buku

    Donngeng Sato Kewan menika Zulfulus, ingkang badhe katliti ing panaliten

    menika.

  • 4

    Dongeng Zulfulus dipunpilih dados sumber data panaliten amargi ing

    salebertipun dongeng menika kathah sanget prastawa ingkang memper

    kados prastawa ingkang kedadosan ing masyarakat. Zulfulus dipunangit

    minangkang karya sastra ingkang ancasipun kangge paring kritik dhateng

    masyarakat. Panaliten menika katindaken kangge mbuktekanen panduga

    wonten kritik sosial ing selebetipun cariyos wonten Zulfulus anggitanipun

    Prijana Winduwinata. Kejawi saking menika, alasan kangge nindakaken

    panaliten menika amargi karya sastra menika dereng nate dipuntaliti,

    kamangka ngewrat kathah sanget kritik ingkang dereng dipunbedhah saha

    seged dados sarana instropeksi ingkang ideal dening para pamaos mliginipun

    lan sedaya masyarakat umumipun.

    Saking andharan ing nginggil, panaliten menika katindakaken kangge

    manggihaken kritik sosial ingkang wonten ing dongeng Zulfulu saha kados

    pundi caranipun ngandharaken kritikipun. Panaliten menika katindakaken

    kanthi teori sosiologi sastra. Panaliten menika kanthi irah-irahan Kritik Sosial

    Wonten Salebeting Dongeng Zulfulus Anggitanipun Prijana Winduwinata.

    B. Wosing Perkawis

    Adhedhasar dhasaring panaliten ingkang sampun dipunandharaken,

    wosing perkawis ing panaliten menika, inggih menika: Wujud kritik sosial

    menapa kemawon ingkang wonten ing salebetipun Kempalan Dongeng Sato

    Kewan anggitanipun Prijana Winduwinata?

    C. Ancasing Panaliten

    Jumbuh kaliyan wosing perkawis, ancasing panaliten menika saged

    dipunandharaken ing ngandhap menika: Ndheskripsikaken wujud kritik sosial

    ingkang wonten ing salebetipun Kempalan Dongeng Sato Kewan

    anggitanipun Prijana Winduwinata.

  • 5

    BAB II

    GEGARAN TEORI

    A. Sosiologi Sastra

    Miturut Kamus Besar Bahasa Indonesia (1989: 855), sosiologi sastra

    inggih menika kawruh bab sipat saha pengrembakaning masyarakat

    ngengingi bab sastra anggitanipun para kritikus lan sejarawan, utaminipun

    ngandharaken panganggit ingkang angsal pangaribawa saking status sosial

    masyarakat asalipun, ideologi politik kaliyan ideologi sosial, kahanan ekonomi

    saha masyarakat ingkang dipuntuju.

    Suwardi (2003: 78) ngandharaken bab ingkang wigati ing sosiologi

    sastra inggih menika konsep cermin. Sastra dipunanggep mimesis utawi

    tiruan masyarakat, ananging sastra ugi tetep dipunanggep minangkang ilusi

    utawi khayalan ingkang tuwuh saking kasunyatan. Sastra boten namung

    wujud photocopy kahanan ing donya ananging kahanan donya ing

    sanyatanipun dipuntafsiraken dening panganggit kanthi alus saha endah. Bab

    menika boten saged dipunlirwakaken awit panganggit gesang ing madyaning

    masyarakat utawi ing kahanan sosial tartamtu, ingkang gadhah norma

    kaliyan pranata nilai sami sesambetan ing salebetipun. Awit saking menika,

    sastra boten saged madeg piyambak, ananging kaiket dening kahanan

    lingkungan papan karya sastra dipunlairaken.

    B. Kritik Sosial Ing Salebeting Karya Satra

    Sastra ingkang ngemot kritik dipunwasrani sastra kritik, asring mijil

    ing satengahing masyarakat nalika kedadosan bab-bab ingkang kirang beres

    ing pagesangan sosial saha masyarakat (Nurgiyantoro, 2003: 331). Kritik

    sosial ing karya sastra kangge nggambaraken ketimpangan sosial ingkang

    kedadosan ing masyarat. Paedahipun minangka pengemut-emut (reminder)

    kangge masyarakat saengga saged ndandani kahanan masyarakatipun saha

    ningkataken kualitas moral masyarakat.

    Abar (1997: 47) ngandharaken kritik sosial inggih menika satunggal

    wujud komunikasi ing masyarakat ingkang ancasipun minangka kontrol

    dhateng lampahipun sistem sosial utawi proses masyarakat. Miturut Susanto

  • 6

    (1985: 93) kritik sosial menika pambijin ilmiah utawi ujian dhateng kahanan

    masyarakat wonten ing satunggal wekdal. Kritik sosial minangka media

    kangge masyarakat utawi individu ngandharaken pamanggihipun babagan

    sedaya kahanan, bab, tumindak, utawi samubarang menapa kemawon

    ingkang nyimpang saking paugeran.

    Kritik sosial saged dipunandharaken langsung menapa dene boten

    langsung. Kritik sosial kanthi langsung umpaminipun demo, unjuk rasa.

    Kanthi boten langsung kritik sosial kaandharaken mawi media. Media kangge

    ngandharaken kritik sosial menika maneka warni. Karya sastra inggih menika

    satunggaling media ingkang sae sanget kangge ngandharekan kritik menika,

    salah satunggalipun dongeng.

    Karya sastra miturut Damono (1979: 1) boten namung nggambaraken

    kasunyatan pegesangan masyarakat ingkang mentah, ananging sampun

    dipunrenungaken makna saha nilai ingkang badhe dipunaturaken dhateng

    pamaos liwat paraga-paraga ingkang dipunripta, dados saged dipunnikmati

    dening pamaos. Karya sastra ugi saged dados srana pengendali sosial ing

    pagesangan masyarakat. Karya sastra dipunangkah sanget paring

    pangaribawa dhatang cara pikiripun manungsa ngengingi bener lan lepat, sae

    lan awon, ing caranipun gesang piyambak utawi bangsanipun.

    Kritik sosial ing karya sastra boten namung gegayutan kaliyan

    perkawis sugih lan miskin, ananging ngewrat sedaya perkawis sosial ingkang

    wonten ing masyarakat, sesambetan manungsa kaliyan manungsa,

    manungsa kaliyan masyarakat, manungsa kaliyan kelompok sosial, manungsa

    kaliyan panguasa, sesambetan antawisispun manungsa kaliyan institusi

    ingkang wonten ing sakiwatengenipun (Damono, 1983: 25)

  • 7

    BAB III

    ASILING PANALITEN SAHA PIREMBAGAN

    A. Asiling Panaliten

    Perkawis-perkawis sosial ingkang dipunkritik wonten ing dongeng Zulfulus

    menika maneka warni. Wujud kritik sosial wonten ing Dongeng babon

    Mardika saged dipuntingali ing ngandhap menika:

    Tabel 1. Wujud Kritik Sosial ing Dongeng Zulfulus

    No. Wujud Kritik Sosial Data

    Kritik Sosial Varian Fenomena Wujud Kritikan

    1. Politik Praktek Korupsi lan

    nepotisme

    Pacelathon

    antawisipun paraga

    Hal 62 baris 9 ;

    Hal 71 baris 24

    Narasi saking

    penganggit

    Hal 67 baris 29 :

    Hal 68 baris 10 ;

    Hal 71 baris 14;

    Hal 69 baris 9

    Dhiplomasi ingkang

    nyimpang saking

    paugeran

    Narasi saking

    penganggit

    Hal 64 baris 25

    Hal 66 baris 20

    2. Kemiskinan Rakyat tansaya

    miskin lan sangsara

    Narasi saking

    penganggit

    Hal 76 baris 20 ;

    Hal 70 baris 20 ;

    Hal 71 baris 2

    3. Moral Cethil Narasi saking penganggit

    Hal 59 baris 3

    Boten Jujur Narasi saking

    penganggit

    Hal 76 baris 23;

    Pacelathon

    antawisipun paraga

    Hal 64 baris 20 ;

    Hal 65 baris 4

    Pemimpin ingkang

    boten wicaksana

    Narasi saking

    penganggit

    Hal 60 baris 1

    Pacelathon

    antawisipun paraga

    Hal 75 baris 26

    4. Khukum Ukum ingkang

    boten adil

    Narasi saking

    penganggit

    Hal 69 baris 9;

    Hal 76 baris 25

    B. Pirembagan

    Kritik sosial ing dongeng Zulfulus menika mliginipun ngengingi

    sekawan perkawis, inggih menika politik, moral, kamiskinan, saha khukum.

  • 8

    Menggah pirembagan ingkang jangkep saben perkawisipun, wonten

    ngandhap menika:

    1. Politik

    a. Praktek Korupsi

    Praktek KKK utawi korupsi, kolusi, nepotisme menika sampun

    ngrembaka ing Indonesia wiwit jaman rumiyin. Korupsi wonten mriki

    saged dipunwastani tumindak ingkang pados bandha kangge

    awakipun piyambak menapa kangge kula-gotranipun kanthi cara

    nyalahgunakaken kakuwasan ingkang sampun dipunpercayakaken

    dhateng piyambakipun (http://asrihandayani.wordpress.com/2010/

    03/31/pengertian-korupsikolusidan-nepotisme/. Wonten ing dongeng

    Zulfulus tumindak korupsi menika katindakaken dening para

    panggedhe tinggi ing Kanthilnagara. Kasus menika saged katingal

    saking cuplikan, menika:

    ,,Wah djatuh Kanilnagara!

    ,,Hlo keprije ta, kok djatuh?

    ,,Amarga sing mbajari negara. Yen aku sakantja lelungan kuwi

    sing mbajari ragade negara.

    ,,Jen mangkono, hla kok nganggo kopikir barang? Hla wong kowe

    ewe ora tjutjul wae kok nganggo mikir tarip. Weruhmu rak mung

    lelungan nunggang Tjoro. Mengko saben habis bulan rekening tak

    wenehake kas nagara. Dadi kowe ewe ora usah ngurus bab

    opahku. Hla wong negara wae kok dirembug! Anggere kowe ewe

    wis kepenak rak uwis! (Winduwinata, 1952: 62)

    Cuplikan menika pacelathon antawisipun Zulfulus kaliyan Tjoro.

    Ing pacelathon menika kasebataken bilih boten perlu mikir negara

    ingkang baken piyambakipun kepenak lan boten perlu cucul arta.

    Tumindak menika kalebet korupsi awit Zulfulus ngginakaken arta

    negara tanpa mikir karugenipun kangge negara, saha kanthi sengaja

    pados cara supados Zulfulus boten cucul arta piyambak. Kasus

    ingkang sami ugi kapanggihaken ing pethikan-pethikan menika:

  • 9

    Tinggi sing dadi panggee ja paa dililani menjang mantjatalpa

    perlu golek saling omben. Lakune kabeh nunggang Tjoro. Dadi

    kepenak. (Winduwinata, 1952: 67)

    Djare tinggi-tinggi sing paa panggee kuwi jen lelungan ja ana

    sing njambi njaut. Mangka nunggang Tjoro ora susah mbajar

    ewe. Sing mbajar kas Kanilnagara. Sarehne ora tjutjul ewe,

    mulane ja tansah wira-wiri, ngalor-ngidul, ngetan-ngulon.

    (Winduwinata, 1952: 68)

    Pethikan ing nginggil nedahaken bilih para panggedhe sami

    ngginakaken jabatanipun kangge tumindak ingkang boten

    samestinipun miturut paugeran ingkang gumathok. Kedahipun tindak

    dhateng negara manca menika kangge kapentinganipun rakyat

    ananging malah nuruti kapentingan pribadhi. Bab menika saged

    kajumbuhaken kaliyan kabiasan nalika zaman pamerintahan orde

    lama (zaman nalika dongeng kaanggit). Nalika oerde lama menika

    gencar sanget ngadani kunjungan dhateng negara manca, ingkang

    tindak boten namung presidhen ananging ugi para pejabat,

    kadhangkala ngajak kulawarganipun. Bea saking kegyatan menika

    boten wurung dipuntanggung negara. Bab menika ugi katingal saking

    pethikan ing ngandhap menika:

    Tinggi tjilik sing rada kepenak uripe mung sing kapinudjon duwe

    sedulur tinggi gee. Kaja upamane sedulur-sedulure Zulfulus.

    Uripe kena diarani kepenak. Jen Zulfulus lelungan nunggang

    Tjoro, ora mung anak-bodjone, nanging sanadyan gotrane sing

    ora dadi apa-apa ja sok dikon melu kabeh. Dene sing mbajari

    ragade ja nagara. (Winduwinata, 1952: 71)

    Ananging, ingkang tumindak korupsi menika boten namung

    panggedhe. Panganggit ugi ngritik tindakan korupsi ingkang

    dipuntindakaken dening kawula alit. Bedanipun, menawi tumindak

    korupsi tiyang alit menika namung sekedhing tur malih ugi

  • 10

    dipunukum, beda kaliyan para panggedhe ingkang taksih saged

    gesang bagya mulya. Pethikanipun ing ngandhap menika:

    Ana tinggi tjilik, bodjone laranen. Arep ditunggangake tjoro

    supaya bisa golek vitamine ing mantjatalpa, uwite kurang.

    Wusana, metu kakendelane. Kurange uwit didjupukake saka

    kantor, akehe patang puluh. Konangan, bandjur diukum.

    Dikundjara sesasi. Olehe dadi djuru tulis dipotjot tidak dengan

    hormat. (Winduwinata, 1952: 69).

    b. Praktek Nepotisme

    Nepotisme menika tumindak ingkang langkung milih sedulur

    menapa kancanipun, adhedhasar sesambetan akrab boten

    adhedhasar kaprigelanipun (http://asrihandayani.wordpress.com

    /2010/03/31/pengertian-korupsikolusidan-nepotisme/ ). Wonten ing

    dongeng Zulfulus tumindak korupsi menika katindakaken dening

    Zulfulus ingkang ngangkat kulawarganipun dados pegawe negara

    supados saged ndherek ten manca nagara dipunbayari negara. Kasus

    menika saged katingal saking cuplikan, menika:

    ,,Amarga nindakake ajahaning pradja! Wruhanamu ja, tinggi

    boo, jen anakku melu nunggang Tjoro tanpa mbajar ewe kuwi,

    sababe, amarga duwe tugas kewadjiban untuk negara kita jang

    tertjinta. Delengen lajange kekantjingan, jen ora ngandel. Anakku

    kuwi sadjerone lelungan menjang mantjatalpa rak takdadekake

    sekretarisku, hla bodjoku takdadekake verpleegsterku.

    Keponakanku kae, sing sidji tak dadekake djurubasa, sing sidji tak

    dadekake djurutik, sidjine takdadekake palaku. Jen manungsa

    olehe ngarani: koerir! (Winduwinata, 1952: 71)

    Cuplikan menika minangka kritik kangge para pejabat ing jaman

    semanten, ingkang asring nglebetaken sodara, kanca, utawi

    kenalanipun ing instutusi pamerintahan adhedhasar sesambetanipun

    sampun akrab, boten ningali kaprigelanipun.

    c. Dhiplomasi ingkang nyimpang saking paugeran

  • 11

    Dhiplomasi ingkang dipunkritik menika, dhiplomasi para pejabat

    ingkang namung manut karepipun piyambak, lan namung golek

    kantungan kagem awakipun piyambak.

    Zulfulus kuwi mula wis patut dadi duta, amarga pinter bab

    iplomasi. Mungguh tegese iplomasi kuwi: witjara sing ora

    terang, ora tjea, ana djegalane. Witjara sing nuwuhake pikiran

    ing atine kewan lija jen sakabehing tindak sing diusulake iku

    nguntungake kewan lija mau, sanadyan ing sabenere sing untung

    awake ewe. Kuwi jen iplomasi miturut sato-kewan. Jen miturut

    manungsa beda. Djarene. (Winduwinata, 1952: 64).

    Mulane lurah amben kulon ja rada uil. Kanane, jen tinggi amben

    kanil sing menjang amben kulon sepuluh, tinggi amben kulon

    sing menyang amben kanil telung puluh. Zulfulus kaget. Prasasat

    ditjaut iki! Bandjur njang-njangan. iplomasi kuwi ora ana bedane

    karo dol-tinuku ana ing pasar, nganggo njang-njangan barang.

    (Winduwinata, 1952: 66).

    2. Kemiskinan

    Boten dados wewadi malih, menawi ing jaman pamerintahan

    presidhen Soekarna menika, rakyat Indonesia gesang sarwi kakirangan.

    Bab menika ugi langkung parah amargi wonten pejabat ingkang korupsi,

    saengga ndadosaken para rakyat tambah sangsara. Kasus menika

    dipunkritik ing pethikan-pethikan ing ngandhap menika:

    Kotjapa jen pinudju ana dajoh saka mantjapalpa, tinggi tjilik ora

    ana sing kumanan babar pisan. Amarga dajoh saka mantjatalpa

    kuwi ana sing dremba-dremba, tur dikon urut katjang sok ana sing

    ora gelem. Ana dajoh kok direh! Mulane manungsane kerep nglilir,

    malah wis tau manungsane kaget, bandjur nggeblogi kasur ngiwa-

    nengen. Tudjune olehe latihan mlaju karo nelik wis peng-

    pengan. Adjaa rak akeh sing tiwas (Winduwinata, 1952: 70).

  • 12

    Wusana tinggi tjilik ora bisa ngombe apa-apa. Mulane awake saja

    kuru-kuru. Mangka olehe dikon mbajar padjeg adjeg! Ora ana

    sudane. Malah kepara ana unake (Winduwinata, 1952: 71).

    Kotjapa kang kari ana ing Kanilnagara. Uripe saja sangsara. Akeh

    kang paa mati kaliren (Winduwinata, 1952: 76).

    Pethikan menika minangka kritikan dhateng pamerintah bab

    kamiskinanipun para rakyat. Nalika semanten, rakyat menika sampun

    sangsara awit, kabijakan pamarintah.

    3. Moral

    Perkawis kritikan moral wonten mriki nedahaken kritikan tumrap

    sipat-sipat ingkang boten sae. Kritikan moral wonten dongeng Zulfulus

    menika, antawisipun:

    1. Cethil utawin pelit

    Kritikan tumrap sipat cethil menika ketingal ing pethikan

    ngandhap menika:

    Sarehne dadi panggee, mulane bajare ja akeh. Nanging

    senadyan mangkono, Zulfulus kuwi gemi banget. Malah tinggi sing

    ora seneng olehe ngarani tjeil (Winduwinata, 1952: 59).

    Cuplikan ing nginggil ngritik sipatipun manungsa ingkangn gemi

    lan cethil kaliyan tiyang sanes senadyan sampun sugih. Perkawis

    menika sampun asring kedadosan ing masyarakat, menawi tiyang

    ingkang sampun sugih asring malik sipatipun dados pelit.

    2. Boten Jujur

    Kritikan dhateng sipat boten jujur ing dongeng menika, mliginipun

    katujokaken dhateng para pejabat ingkang nyalah ginakaken

    jabatanipun. Kritikan menika ketingal ing pethikan ngandhap menika:

    ,,... Jen manungsa sing turu ana ing ambenku kuwi vitamine

    pepak. Mulane kowe saanak-bodjo utawa maneh panggee-

    panggee ing kene tak suruhi tekaa ing ambenku, perlu ngombe

    getihe manungsa kana.

  • 13

    ..........................................................................................

    ,,Mengko isik ta, ki sanak. Jen njata manungsamu kuwi pepak

    vitamine, hla kok awakmu ewe kuru?

    ,,O, keprije ta Ki Lurah ki! Olehku kuru iki rak saking kerepe

    olehku pasa, saking bangete olehku prihatin. Mrihatinake tinggi

    sainenging djagat. Ben paa ketrima uripe. (Winduwinata,

    1952: 64-65).

    Pacelathon menika nedahahen tumindak boten jujur Zulfulus

    nalika badhe ngadani prajanjen kaliyan negara amben lor. Zulfulus

    ngaku bilih manungsa ing amben kanthil menika pepak vitaminipun

    sarta Zulfulus kuru amargi kerep pasa. Ananging, nyatanipun Zulfulus

    kuru menika amargi manungsa ing amben kanthil menika kirang

    vitamin. Kritiikan menika katujukaken dhateng sinten kemawon

    ingkang asring ngendika goroh kangge nggayuh menapa ingkang

    dipukajengaken. Pethikan sanes ingkang ngritik tumindak boten jujur

    inggih menika:

    Tinggi-tinggi sing diandel dening nagara dikon nukokake pangan

    utawa butuh lija-lijane akeh sing paa ngapusi (Winduwinata,

    1952: 76).

    3. Pemimpin ingkang boten wicaksana

    Kritikan dhateng pemimpin ingkang boten wicaksana menika

    ketingal wonten pethikan ing ngandhap menika:

    Sarehne Zulfulus mau dadi panggee, dadi panggaweane ja akeh

    banget. Sing nindakake panggaweane sing akeh banget mau

    punggawane sing tjatjahe ja akeh banget. Zulfulus ming saderma

    mrentah lan ,,tahu beresnja (Winduwinata, 1952: 60).

    Pethikan ing nginggil ngritik para pamimpin ingkkang namung

    masrahaken sedaya pedamelan dhateng andhahanipun, lan namung

    mangertos asilipun ingkang sae-sae kemawon.

    ,,Wis, wis, sedulur, olehe rembugan dipeot samene wae isik.

    Besuk jen wis paa lerem anggone muring-muring, dibatjutake.

    Saiki paa muliha. (Winduwinata, 1952: 75).

  • 14

    Pethikan menika, nedahaken Ki Lurah Rektarupa misah pepadon

    antawisipun para bekel. Ki lurah menika mangertos bilih para bekel

    kala wau rebat amargi konangan korupsi, ananging boten dipunukum

    dening Ki Lurah, ananging malah dipunsuruhi wangsul. Menika

    minangka kritikan dhateng pamerintahan Pak Soekarno ingkang kala

    rumiyin ketok nglindhungi para koruptor.

    4. Khukum

    Kritik khukum menika ngengingi bab, khukum ingkang boten adil

    lan namung berlaku dhateng tiyang miskin kemawon, ananging tiyang

    ingkang sugih menapa gadhah pangkat nalika semanten kebal saking

    ukum. Kritik menika ketingal saking pethikan ing ngandhap menika:

    Ana tinggi tjilik, bodjone laranen. Arep ditunggangake tjoro

    supaya bisa golek vitamine ing mantjatalpa, uwite kurang.

    Wusana, metu kakendelane. Kurange uwit didjupukake saka

    kantor, akehe patang puluh. Konangan, bandjur diukum.

    Dikundjara sesasi. Olehe dadi djuru tulis dipotjot tidak dengan

    hormat. (Winduwinata, 1952: 69).

    Tjekaking tjarita, Zulfulus sakulawarga lan gotrane bandjur ngalih

    menjang amben kulon. Miturut kabar saka persbureau Aneka, ana

    ing kana uripe kepenak banget. Ora kekurangan vitamine, tur

    kadjen-keringan. (Winduwinata, 1952: 69).

    Olehe ngapusi nagara utawa ngapusi rajat ora mung trima ewon

    utawa leksan, malah nganti jutan barang. Ewadene, seprene iseh

    paa slamet, durung dilikwidir. (Winduwinata, 1952: 69).

    Saking pethikan ing nginggil ketingal bilih panganggit ngritik

    khukum ing jaman semanten ingkang boten mihak dhateng kawula alit.

    Nalika wonten tiyang alit ingkang korupsi sekedhik kemawon, age-age

    dipunukum. Kosok wangsulipun, para panggedhe ingkang korupsi kathah

    malah wonten kenging ukuman babar pisan. Malah saged gesang bagya

    mulya.

  • 15

    BAB IV

    PANUTUP

    A. Dudutan

    Saking asiling panaliten menika saged dipunpendhet dudutan bilih

    kritik sastra ing karya sastra menika, gadhah paedah kangge nedahaken

    saha ngoreksi kasunyatan ing mayarakat ingkang nyimpang saking

    norma. Kritik ing dongeng Zulfulus anggitanipun Prijana Winduwinata

    menika kawujudaken ing pacelathonipun para paraga kalihan narasi

    ingkang dipunserat dening paganggit. Wondene, kritik sastra ing dongen

    Zulfulus anggitanipun Prijana Winduwinata menika ngewrat kritik bab

    sekawan perkawis ing ngandhap menika:

    1. Politik : Praktek Korupsi lan nepotisme sarta dhiplomasi

    ingkang nyimpang saking paugeran.

    2. Kemiskinan :Rakyat tansaya miskin lan sangsara

    3. Moral :Sipat cethil utawi pelit, boten jujur, lan pemimpin

    ingkang boten wicaksana.

    4. Khukum : Ukum ingkang boten adil

  • 16

    DHAPTAR PUSTAKA

    Hadiwardoyo, A. Purwa. 1990. Moral dan Masalahnya. Yogyakarta:

    Kanisius.

    Sarwadi. 1975. Sastra Kritik dalam Kesusastraan. Yogyakarta: Pustaka

    Pelajar.

    Semi, Atar. 1989. Kritik Sastra. Bandung: PT. Angkasa.

    Sumardjo. 1982. Masyarakat dan Sastra Indonesia. Yogyakarta: Nur

    Cahaya.

    Suwardi. 2003. Metode Penelitian Sastra. Yogyakarta: Pena.

    Tarigan, H. G. 1986. Sastra dan Ilmu Sastra. Jakarta: Pustaka Raya.

    Winduwinata, Prijana. 1952. Dongeng Sato Kewan. Jakarta: Balai

    Pustaka.