122
[p. 5] Voor Sigrid [p. 7] Woord vooraf In de vernietigende kritiek die Kant in 1766 schreef op de Zweedse spiritist Schwedenberg, verontschuldigt hij zich de lezer een paar ogenblikken te ontroven ‘die hij anders waarschijnlijk met even weinig resultaat aan de lectuur van grondige geschriften over deze materie was kwijt geweest’. Toch meende Kant de lezer tegemoet te komen ‘door vele wilde hersenspinsels weg te laten’, waarvoor hij evenveel dank verwachtte ‘als een patiënt zijn artsen ooit eens schuldig dacht te zijn, omdat ze hem alleen de bast van de kinineboom lieten verorberen terwijl ze hem net zo goed hadden kunnen dwingen de hele boom op te eten’. Dat is, denk ik, de beste houding die een filosoof aan kan nemen wanneer hij of zij zich op het gebied van de kunsten waagt, iets waar ik mij de laatste jaren tot mijn eigen verbazing in heb vermeid. In dit boek zijn de vele hersenspinsels die zich in de esthetica voordoen zoveel mogelijk over het hoofd gezien, zij het aan het eind vooral om de eigen speculaties de ruimte te bieden die ik anderen nauwelijks heb gegund. De titel van dit boek en enkele zinsneden uit de laatste hoofdstukken ontleende ik aan het gelijknamige artikel dat ik in 1989 in De Gids publiceerde. Ook hoofdstuk 5 over de Beweging van Vijftig verscheen eerder in een wat kortere versie in De Gids (1991). De citaten in Steeds mooier zijn alleen dan vertaald, als het origineel gemist kon worden. Bij enkele citaten ben ik de lezer tegemoet gekomen door in de noten een vertaling op te nemen, strevend naar de hachelijke balans tussen achting voor de lezer en een behaaglijk snobisme. Dit boek was zonder de onvermoeibare en even strenge als opbeurende kritiek van Gerard de Vries niet in deze vorm ver [p. 8] schenen en hoogstwaarschijnlijk zelfs nooit geschreven. Ik ben hem dan ook aanzienlijk meer dank verschuldigd dan de door Kant genoemde patiënt. Dat geldt ook voor mijn leermeester van het eerste uur, Maarten van Nierop, wiens nauwgezet lezen en ruimhartige scepsis mij voor een aantal uitwassen hebben behoed. Daarnaast gaat mijn dank uit naar prof. dr. Carel Blotkamp, dr. R.L.K. Fokkema, Hans van Straten en Willem Visser, die het manuscript of delen ervan van kritisch commentaar voorzagen, evenals Rein de Wilde en Jo Wachelder. De laatsten waren de afgelopen jaren met veel andere collega's uit Maastricht verantwoordelijk voor een intellectueel klimaat dat in deze voor universiteiten zo sombere tijden toch wel ongebruikelijk mag heten. Als laatste dient de eerste genoemd te worden naar wie mijn dank voor veel zinvol commentaar en nog meer uitgaat, Sigrid Sijthoff. Aan haar draag ik dit boek op. Amsterdam, juni 1994 Woord vooraf bij de derde druk De vele reacties die dit boek de afgelopen jaren opriep maakten het verleidelijk om met name de slothoofdstukken flink uit te breiden. Daarmee zou het echter een ander boek zijn geworden. Aangezien mijn opvattingen in grote lijnen niet veranderd zijn, is in overleg met de uitgever besloten, om met enkele kleine aanpassingen en toevoegingen te volstaan. Amsterdam, mei 1997

Maarten Doorman Steeds Mooier

  • Upload
    vota167

  • View
    900

  • Download
    2

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Maarten Doorman onderzoekt het idee van vooruitgang in de kunst

Citation preview

[p.5] VoorSigrid

[p.7]

WoordvoorafIndevernietigendekritiekdieKantin1766schreefopdeZweedsespiritistSchwedenberg, verontschuldigthijzichdelezereenpaarogenblikkenteontrovendiehijanders waarschijnlijkmetevenweinigresultaataandelectuurvangrondigegeschriftenoverdeze materiewaskwijtgeweest.TochmeendeKantdelezertegemoettekomendoorvelewilde hersenspinselswegtelaten ,waarvoorhijevenveeldankverwachttealseenpatintzijn artsenooiteensschuldigdachttezijn,omdatzehemalleendebastvandekinineboomlieten verorberenterwijlzehemnetzogoedhaddenkunnendwingendeheleboomopteeten .Dat is,denkik,debestehoudingdieeenfilosoofaankannemenwanneerhijofzijzichophet gebiedvandekunstenwaagt,ietswaarikmijdelaatstejarentotmijneigenverbazinginheb vermeid.Inditboekzijndevelehersenspinselsdiezichindeestheticavoordoenzoveel mogelijkoverhethoofdgezien,zijhetaanheteindvooralomdeeigenspeculatiesderuimtete biedendieikanderennauwelijkshebgegund. Detitelvanditboekenenkelezinsnedenuitdelaatstehoofdstukkenontleendeikaan hetgelijknamigeartikeldatikin1989inDeGidspubliceerde.Ookhoofdstuk5overde BewegingvanVijftigverscheeneerderineenwatkortereversieinDeGids(1991).Decitaten inSteedsmooierzijnalleendanvertaald,alshetorigineelgemistkonworden.Bijenkele citatenbenikdelezertegemoetgekomendoorindenoteneenvertalingoptenemen, strevendnaardehachelijkebalanstussenachtingvoordelezereneenbehaaglijksnobisme. Ditboekwaszonderdeonvermoeibareenevenstrengealsopbeurendekritiekvan GerarddeVriesnietindezevormver

[p.8] schenenenhoogstwaarschijnlijkzelfsnooitgeschreven.Ikbenhemdanookaanzienlijkmeer dankverschuldigddandedoorKantgenoemdepatint.Datgeldtookvoormijnleermeester vanheteersteuur,MaartenvanNierop,wiensnauwgezetlezenenruimhartigescepsismij vooreenaantaluitwassenhebbenbehoed.Daarnaastgaatmijndankuitnaarprof.dr.Carel Blotkamp,dr.R.L.K.Fokkema,HansvanStratenenWillemVisser,diehetmanuscriptofdelen ervanvankritischcommentaarvoorzagen,evenalsReindeWildeenJoWachelder.De laatstenwarendeafgelopenjarenmetveelanderecollega'suitMaastrichtverantwoordelijk vooreenintellectueelklimaatdatindezevooruniversiteitenzosomberetijdentochwel ongebruikelijkmagheten.Alslaatstedientdeeerstegenoemdtewordennaarwiemijndank voorveelzinvolcommentaarennogmeeruitgaat,SigridSijthoff.Aanhaardraagikditboek op. Amsterdam,juni1994

WoordvoorafbijdederdedrukDevelereactiesdieditboekdeafgelopenjarenopriepmaaktenhetverleidelijkommetname deslothoofdstukkenflinkuittebreiden.Daarmeezouhetechtereenanderboekzijn geworden.Aangezienmijnopvattingeningrotelijnennietveranderdzijn,isinoverlegmetde uitgeverbesloten,ommetenkelekleineaanpassingenentoevoegingentevolstaan. Amsterdam,mei1997

[p.11]

InleidingHettweedewerkvanHeraklesAanhetvoorwoordvanzijnPhilosophischeUntersuchungenlietLudwigWittgensteineen mottovoorafgaanvandenegentiendeeeuwseOostenrijksetoneelschrijverensatiricus Nestroy:UeberhaupthatderFortschrittdasansich,daervielgrerausschaut,alser wirklichist.Ditmotto,aldusdeinleidingtotdeNederlandsevertaling,slaateigenlijknergens op,wantWittgensteinheefthetindePhilosophischeUntersuchungennooitoverhistorische zakenofprocessen,laatstaanovervooruitgang.Zijnfilosofiesluitookuitdatovereen verschijnselalsvooruitgangietszinnigskanwordenbeweerd.Daarom,schrijftdeinleider, blijfthetminofmeerraadselachtig,waaromWittgensteintotdekeuzevanjuistditcitaat gekomenis. 1 Dieraadselachtigheidkleeftsteedsaandemanier,waaropdeideevanvooruitgangin dezeeeuwweeropduikt.Vooruitgang,zohoortmenvoortdurend,iseenverouderdeidee, gebaseerdopeenmetafysischegeschiedopvattingwaarreedslangmeeisafgerekend. Vooruitgang,zoluidtdegangbaremening,washetgeloofvandenegentiendeeeuw,een geloofdattoenalaankritiekblootstond,maardatdefinitiefgevonnistwerdmethetuitbreken vandeEersteWereldoorlog,eengebeurtenisdiehetoptimistischeWestendeschellenvande ogendeedvallen. 2 Vooruitgang,zowordttelkensopnieuwgeconstateerd,isdefossiele brandstofdiedegroteverhalenvandegeschiedenisenderampzaliggeblekenideologien langgaandeheeftgehouden,eenbrandstofdienueindelijkisuitgeput.Of,zoalsGerardReve heteenskernachtigsamenvatte:Vooruitgangbestaatniet,endatismaargoedook,want zoalshetis,ishetalerggenoeg. 3 Hetisdanookmerkwaardigdatfilosofenvandetwintigste

[p.12] eeuwonophoudelijkbezigzijngeweestomeengeloofofeenideeaftezweren,dievolgensde communisopiniovanhunvakgebiedeigenlijkalsindsjarenachterhaaldis.Eenaanzienlijk deelvandewijsgerigearbeidvandezeeeuwheeftaldusveelwegvanhetgeploeterwaarvoor HerakleszichgesteldzagtoenhijdekoppenvandevreselijkeHydramoestafslaan,terwijl bekendwasdatzeonmiddellijkweeraanzoudengroeien.Denaamvanhetveelkoppige monsterisVooruitgang:demythologischeladingvanditbegripdoetnietondervoordievan hetgedrochtdatHeraklesonderhandennam.Maardelaatstehadmeersuccesdande filosofieinhaarworstelingmetVooruitgang,wantnogaltijdishetdevraagofhetwijsgerig werkinmiddelsvoltooidis.MoetNestroy'smottonieteerderwordenomgedraaid, hatder Fortschrittnichtdasansich,daervielkleinerausschaut,alserwirklichist ? Zorichteenomvangrijkdeelvanvooralhetcontinentaledenkenvandezeeeuwzichop watonzedoortechnologiebeheerstecultuurwordtgenoemd.Indeinvloedrijkefilosofievan delatereHeidegger,maarnietminderindievanzulkeuiteenlopendeauteursalsLewis Mumford,HansJonas,HannahArendtenArnoldGehlenklinktalsonafgebrokengrondtoon eenfundamentelekritiekmeeophetwestersevooruitgangsdenken,opeenvoortschrijdende technologiedievanuiteenevenfataalalskortzichtiggeloofhetbestaan,decultuurofhet levenallengsmeerveronachtzaamtenbedreigt. OokindetraditievandeFrankfurterSchule,endanindeeersteplaatssindshet verschijnenvanHorkheimersenAdorno'sDialektikderAufklrung(1947),vormtdekritiek ophetdestructievevandevooruitgang,opleprixduprogrs,eenzeldenontbrekend bestanddeel. 4 BelangrijkenaoorlogsedenkersalsMarcuseenHabermashebbenveel aandachtbesteedaaneenalsinstrumenteeloftechnischgekarakteriseerderationaliteitinhun analysedaarvanwordenontwikkelingendoorgelichtenaandekaakgestelddiebijnader inzienmaaraltevaakalshetgeraamtevaneenimplicietevooruitgangsideologiekunnen wordenherkend. BijeenfilosoofalsFoucaultkomtdatinnogsterkeremate

[p.13] naarvoren.Zijnwerkkanbegrepenwordenalseennietaflatendgevechtmethetmonsterdat Vooruitgangheet.Enerzijdsbrengtzijnhistorischwerkvanuittallozeinvalshoekende structurenaanhetlichtwaarmeedealsvooruitgangbegrepenontwikkelingvanonzecultuur ontmaskerdwordtalseenjuisttoenemendedisciplineringenbeheersingvanhetmenselijk bestaan.Anderzijdsbeklemtoonthijalshistoricustelkensdebreukeninhetverledenen neemthijdediscontinuteittussenverschillendeperiodestotvertrekpuntvandergelijke ontmaskeringen. Inandereregionenvandefilosofiewaartdezelfdehydravandevooruitgangrond, bijvoorbeeldindedebattendievanafThomasKuhnsbaanbrekende TheStructureof ScientificRevolutions (1962)indewetenschapsfilosofiezijngevoerd.Weliswaargingendeze discussieshetmeestexplicietoverdevermeenderationaliteitwaarmeewetenschapzich ontwikkelde,maaronderdeoppervlaktespeeldevoortdurenddevraagmee,inhoeverredie ontwikkelingalseenvormvanvooruitgangkonwordenopgevat,alseensteedsverder voortschrijdeninkennis.Uitgerekendhierinschoolhetengagementwaarmeedezestrijdwerd aangegaan. Hetmisschienwelmeestopvallendegebiedwaarinvooruitgangsideenzicheven

krachtigalsonzichtbaar,ofbeter:opeennauwelijksgereflecteerdemaniermanifesteerden,is hetterreinvandekunsten.Terwijlinonzeeeuwdevraagnaardebetekenisenzinvolheidvan dergelijkeideenindekunstvrijwelnooitmeeraaneenserieuzeanalysewerdonderworpen, wasdevooruitgangsgedachtetegelijkertijdeenvandemeestcrucialeuitgangspuntenvande avantgarde,eneigenlijkvanallestromingenenbewegingen(reedsveelzeggende substantiva)indemodernekunst.Kunstwerkendienietmodernwarenofzichnietlieten beschrijvenintermenvaneenimplicietvooruitgangsjargon,teldenlangetijdnauwelijksmee. Pasmethettegenwoordigveelbesprokeneindvandeavantgarde,metdesindsenkele decenniasteedsvakergeconstateerdecrisisindehedendaagsekunstenenmetdealgehele verbreidingvanhetpostmodernegedachtengoedontstaaterenigereflexievebe

[p.14] langstellingvoordezoinvloedrijkehistorischecategorievanvooruitgang.

NadegeschiedenisErisietsaanhetveranderenindekunst.Ofditdelaatstetienjaarzois,ofdelaatstevijftig jaar,valtmoeilijktezeggen.Hetgaatomeencomplexverschijnselbijzeeruiteenlopende kunsteninnietminderverschillendelandenencultureletradities.Hoewelerindewesterse samenlevingsteedsmeeraandachtaankunstwordtbesteed,heerstertegelijkertijdeensoort stuurloosheid,eengevoelvanijdelheidenwillekeurdatdezeaandachtuitholt,vluchtigmaakt. Devoorspelbaretoekomsteneenbevattelijkgeordendverledenbeginnenlangzamerhanduit zichtterakenendaarmeedeorintatieinhetheden.Dekunstenlijkenindepluriformiteitvan heteigensucceshunidentiteitenzeggingskrachtteverliezen. Dergelijkeintutiesenopvattingenlevenonderkunstenaars,criticienconsumentenvan elkekunsttak.Nieuwecompositiesindehedendaagsemuziekdreigensteedsindemarge terechttekomenofteblijven,terwijlerdoordeenormeveelvormigheidweinig overeenstemmingmeerbestaatoverwelkeontwikkelingenereigenlijktoedoen.Inde literatuurisdetijdvandeexperimenteleromanvoorbij,evenalseenomvangrijkereeks vernieuwingenindepoziemenvaltopoudevormenterugofzetzevoort.Dearchitectuur heeftzichdelaatstetwintigjaaraaneenlangoverheersendfunctionalismeontworstelden citeertnumetmeerofminderexuberantieuitderijkdommenvanhetverleden.Tijdschriften overbeeldendekunstenkunstenaarsdiscussirenaljarenoverheteindevande schilderkunst. Dezeheleontwikkeling,ofmisschienjuistditgebrekaanontwikkeling,gaatmeteenzeker onbehagengepaard.Isallesalgedaanengezegd,isvernieuwingnietmeermogelijk?Washet findesiclevanhonderdjaargeledenslechtseenkortstondigevoorafspiegelingvanhet allesverpletterendefinismillennii datonsnutewachtenstaat?Zijnweophetgebiedvande kunst

[p.15] werkelijkineenposthistorischetijdterechtgekomen,waarinalleskanendusnietsmeertelt? Hetisduidelijk:dekunstenhebbenhetmoeilijkenergaanstemmenopdatzehuntijdhebben gehad. Eenvandebelangrijkstehedendaagsevertegenwoordigersvandezeideeisde AmerikaansefilosoofenkunstcriticusArthurDanto,diezijnveelbesprokenstellingoverhet eindevandekunstvaneenfilosofischefunderingvoorzietdoorprecieshetconceptvan vooruitgangindekunstaantevallen.Dantogaateenstapverderdandeveleschrijvers, criticienkunstenaarsdieindevoorafgaandejarenheteindvandeavant gardeenhet modernismehebbenverkondigdhijziethettijdsgewrichtvannualsheteindpuntvaneen veellangereontwikkeling. 5 Zijnfascinerenderelaasbeperktzichtotdebeeldendekunsten,maarheefteenruimere strekking.Dantosteltdaterdriemodellenzijnomdegeschiedenisvankunsttebeschrijven. Heteerstebeschouwtkunstalsrepresentatievandewerkelijkheid,enhaargeschiedenisals eengeleidelijkbetereweergavevandiewerkelijkheid.(Vasaribeschreefditdestijdsvooreen beperkteperiodevanCimabuetotMichelangeloendezeeeuwverdedigdede kunsthistoricusGombrichhetvooreenveellangeretermijn.)Opeengegevenmomentis verdereperfectioneringnietmeermogelijk.Schilderkunstensculptuurwordenbijvoorbeeld doordefilmkunstvoorbijgestreefd,dieimmersbeweginginbeeldbrengtenaldusde werkelijkheidveeldichterbenadert.Deuitwegvandeabstractekunstisbinnenditmodeleen doodlopendeweg,wanteenverwijderingvanhetideaalvaneenvolmaakte,doorDanto optischopgevatte,mimesis. 6 Detweedevormvankunstgeschiedeniszietkunstalsexpressie.Dantopresenteertdeze benaderingalseenvluchtroutevoorbeeldendekunstenaarsuithetbeginvandezeeeuw,die zichvanhetfaillietvanrepresenterendekunstbewustwerden.Indezegeschiedopvattingis vooruitgangevenonzinnigalsinhetvorigegeval,omdatergeenmediatingtechnologyof expressionvaltaantewijzen.Waardemiddelenomderealiteitweertegevennogalseen reeksvoortschrijdendetechniekenenkunstgrepen(zoalsdeuitvindingvanhetperspectief) kondenworden

[p.16] beschreven,isditbijexpressienietmogelijk.Kunstgeschiedenisiszobeschouwdnietmeer daneenopeenvolgingvanlosse,minofmeerartistiekgeslaagdeuitingen,eensoort biografienreekszondervooruitgang. 7 Hetderde,doorDantovertolktesoortkunstgeschiedeniszietkunstopeenhegeliaanse manieralseenvormvanzelfbegrip,waarinhettheoretischebestanddeelallengsgroterwordt, totdathetconceptuelegehaltezoomvangrijkisdatkunstinfilosofieovergaat.Danto

verdisconteerthierovertuigendhetautonomekaraktervandehedendaagsekunstenhet overheersendgewordengehalteaancommentaar,verwijzingenenzelfreferentie.Kunstwordt zichintoenemendematevanzichzelfbewusteneenobjectvoorzichzelf.Inditgevalisook geensprakemeervanonophoudelijkevooruitgang,maarnetalsbijHegelvaneeneindpunt, eeneindpuntdatindeogenvanDantoinmiddelsvoordebeeldendekunstenisbereikt.Zois deBrilloBoxvanAndyWarholnoguitsluitendopgrondvaneenconceptuelebenadering alskunsttebegrijpen.Daaromiskunstdefinitiefgeschiedenisgeworden.Indeze postmoderneenposthistorischetijdkannogheelgoedkunstwordengemaakt,maarzijisvan bijnaallebelanggespeend,oflievergezegd,dekunstisdoorhaarconceptueleladingtot filosofiegetransformeerd. 8 DatmaakthaarvolgensDantojuistzointeressant.

Waarvandaan,hoeenwatnuNaaraanleidingvandergelijkekwestieswilditboekeniglichtwerpenopdevaakimpliciet blijvende,maarinvloedrijkemanierwaaropovervooruitgangindekunstwordtnagedacht. Hoeverhoudenweonstothetimponerendeverledenvandekunst?Lopendekunsten werkelijkophuneindengetuigtdeveelheidaankunstvormenendeonoverzichtelijkestand vanzakeninbijnaelketakvanhedendaagsekunstinderdaadvaneenalgemenecrisis,zoals telkensinkranten,documentaires,kunsttijdschriftenenesthetischeverhandelingenvaltte vernemen?Erdoetzichhiereentweevoudigprobleemvoor.Allereerstde

[p.17] geconstateerdecrisiszelf,diemetpostmodernetheorienwelverklaard,maarnietopgelost kanworden.Verderdedubbelzinnigheidvandefilosofischekritiek,diesindslangop vooruitgangsideenislosgelatenopdeimplicieteenindirectewijzediebovenwerdgeschetst. Omtebeginnenvereistditlaatsteprobleem,dekritiekopvooruitgangsbegrippen,meer aandacht.ValtereigenlijkwelietszinnigsoverVooruitgangtebeweren,zoalsaandehand vandelatereWittgensteininderdaadbetwijfeldkanworden?Omdaareenantwoordopte kunnengevendientdievraagopzijnminstwatandersgesteldteworden,namelijk:hoezijn (enworden)vooruitgangsbegrippengebruikt,inwelkehistorischecontextfigurerenzeen welkefunctiehebbenzedaar? Dergelijkevragengevenalaandatditboekeenzowelhistorischealssystematische invalshoekheeft.Hetprobeerteenempirischebenaderingtecombinerenmeteenmeer theoretischeaanpak,waarbijnauwelijksgeaarzeldzalwordenomhetmethetvoorfilosofenzo traditionelegebrekaanbescheidenheidoverallekunstentehebben.Dezeaanpakleidttotde tegenwoordigveelgepropageerdeinterdisciplinariteitindecultuurwetenschappen,diebijhet schrijvenechternietzozeereenuitgangspuntwasalsweleenresultaatbleektezijn. Cultuurfilosofie,ideengeschiedenis,kunstenliteratuurgeschiedenis,estheticaen theoretischegeschiedenisgaanindekomendehoofdstukkensteedsinelkaarover. Inditboekkomenachtereenvolgensdrievragenaandeorde.Teneerste,waarenop welkemanierontstondhetdenkenintermenvanvooruitgangindekunsten?Vervolgens,hoe werdenvooruitgangsbegrippenhiergebruikt?Entenderde:watisdezinenbetekenisvan zulkebegrippenindediscussieoverhedendaagsekunst?Eenvandeonverwachtekoppen vandevooruitgangshydradoemtalmeteeninheteerste,wellichtmeesttheoretische hoofdstukop,waarblijkthoemoeilijkdegeschiedenisvanhetvooruitgangsbegripzelfte ontdoenisvandenotiesdieuitditbegripvoortspruiten.Erzalwordenbetoogddathet weinigzinheeftdegeschiedenisvanhetvooruitgangsbegriptevolgenalseenontwikkeling vanafdeGriekentotheden.Na

[p.18] hetpleidooivooreenmiddenwegtussenteglobaalrealismeenteveelopcontextgefixeerd nominalismevolgteenbeschrijvingvanhetontstaanvaneennieuwhistorischbesefinde achttiendeeeuw. Dezebeschrijvingbereidthetvolgendehoofdstukvoor,waarindegeschiedenisvan vooruitgangsbegrippenindekunstcontourenzalkrijgen.Diegeschiedenisbegintmetde befaamdeQuerelledesAnciensetdesModernesaanheteindvandezeventiendeeeuwen geeftweerhoetijdensdeverlichtinglangzamerhandvooruitgangsnotiesopkomen,waarin finalistischdenkenopdeachtergrondraakt.Hetderdehoofdstukvormtdeanderehelftvan dezekleineideengeschiedenishierpasserenopvattingenoverrevolutie,ontwikkeling, evolutieenvooruitgangindekunstderevuevanafderomantiektotenmetdemoderne avantgarde. Hettweededeelvanditboekgaatmeersystematischinopdevraaghoezulkebegrippen indeloopdertijdzijngebruikt.Inhoofdstukvierwordteenberoepgedaanophetmodelvoor wetenschappelijkerevolutiesvanThomasKuhn,omaldusbeterzichttekrijgenopartistieke veranderingen,dievaakbreuksgewijsplaatsvindenenmeteenrevolutionaireretoriekworden gepresenteerd.Opdiemanierkunnenredenenwordengezochtvoordegroteroldie vooruitgangsbegrippenindekunsthebbengespeeldenmisschiennogspelen. Devolgendetweehoofdstukkenbestaanelkuiteengevalstudiediemoetverduidelijken hoevooruitgangsbegrippenindepraktijkvaneenartistiekevernieuwingsbeweginggebruikt wordenenfunctioneren.Onderwerpvandezestudiesisbeidekereneentijdschrift,dat opmerkelijkefenomeendatinzijnnaamenalsverschijnselalveelwegheeftvaneenvoertuig vanvooruitgangsideen.Devolgordevandezetweepraktijkgevallenisnietchronologisch, eenmisschienwatsimpeleingreepomaantegevendatditboeknietloutereenhistorische studievanvooruitgangsideenindekunstbehelst. DeeerstegevalstudiegaatinopdevernieuwingvandenaoorlogseNederlandsepozie doordeBewegingvanVijftig.Hierwordendeeerstetienjaarbestudeerdvanhetbelangrijkste tijd

[p.19] schriftwaarindezevernieuwingdestijdszichtbaarwerd,namelijkPodium.Devolgende gevalstudieiseensoortgelijkonderzoeknaardeveranderingenindearchitectuurende schilderkunstdiedoorDeStijlteweegwerdengebracht.Ookhierdienendetekstenuithet gelijknamigetijdschrift(19171931)alsuitgangspuntomvasttekunnenstellenhoede betrokkenenzelfhunwerkintermenvanvooruitgangpresenteerdenenbegrepen.Verder wordtinbeidehoofdstukkendevraagopgeworpenofanderendezeveranderingenlaterals vooruitganginterpreteerden.Totslotkomthierhetprobleemopofdieveranderingennunog alsvooruitgangzijnoptevattenenzoja,waarom. Dievraagkeertexplicietteruginhetderdedeel.Delaatstetweehoofdstukkennemende problemenweeropdieaanheteindvanhetderdeenhetvierdehoofdstukalopdoemden:de post historischeverwarringdievolgtopheteindvandeavantgarde,dekunstalspermanente enzichsteedsversnellenderevolutieendegevolgenvaneenradicaleontkenningvan vooruitgangindehedendaagsekunsten,zoalsDantodieaandeordeheeftgesteld.Erzalaan hetslotwordenbetoogddatvooruitgangindezecontextgeenzinledigbegripisendater goedeargumentenzijnomontwikkelingenindekunstalsvooruitgangtebegrijpen.Een herwaarderingvanhetvooruitgangsconceptisbovendieneenbelangrijkmiddelomdeals zorgeloosheidvermomdevrijblijvendheidvanhetpostmodernismeindekunstentekeren,dat wilzeggen:teoverwinnenenvoorbijtestreven.

[p.20]

AchterzijdevanCrystalPalaceendespoorwegdiebezoekersvanallekantenaanvoerde

[p.21]

1Perspectievenopvooruitgang:geschiedenisTheGreatExhibitionIn1851werdinLondendeeerstewereldtentoonstellinggehouden.Hetmiddelpuntvandeze manifestatiewaseenenormeglazenkas,waaringemakkelijkzevenvoetbalveldenzouden passen.DoorhetglasvanditroemruchteCrystalPalacevielvanallekantenlichtopeenkeur aanverworvenhedenennieuwevindingenuitdewestersebeschaving.Hierkonmenzich vergapenaandepasuitgevondenschrijfmachine,aandestoomhamervanNasmyth,aaneen naaimachineenaaneenblokkwaliteitsstaalvan2000kilodatdoordeDuitsefirmaKrupp vervaardigdwas.Zelfbewustenvervuldvanbewonderingschreefeentijdgenoot: HetHuisvanGlaszalindeannalenvandegeschiedenisvoortbestaan,nog langnadatdeoverschattepiramidesvanEgypte[...]totstofzullenzijn vergaan. 1 DewarendieindegigantischeetalagevandeGreatExhibitionlagenuitgestald,moesteninde eersteplaatsaandemangebrachtworden,maarzelagenernietomloutercommercile redenenteschitteren.DeBritsebezienswaardighedengavenookuitdrukkingaannationale trotsdoordevoorsprongopderestvandewereldteillustreren.Inmeeralgemenezinwasde tentoonstellingbovendienbedoeldalsmijlpaalindegeschiedenis,alsijkpuntinde ontwikkelingvandemenselijkebeschaving.TheEconomistvan4januari1851schreef: OfthatwonderfulhalfcenturytheGreatExhibitionisbothafittingcloseand afittingcommencementofthenewhalf

[p.22]

century,whichwill,nodoubt,surpassitspredecessorasmuchasthat surpassedallthatwentbeforeit[...]Allwhohaveread,andcanthink,must nowhavefullconfidencethattheendlessprogressioneverincreasingin rapidity[...]isthedestinedlotofthehumanrace. 2 InCrystalPalacelageenideetentoongesteld:deideevanvooruitgang.Deindustrile revolutievandelaatstehonderdjaarhadgroteveranderingenindesamenlevinggebrachten hoewelmaatschappijcriticienschrijversalsDickensenDostojevskideschaduwzijden daarvanlietenzien,heersteerinallelagenvandebevolkingeenbijnaallesbeheersendgeloof invooruitgang.Hetginggoedmetdemensheidenhetzousteedsbetergaan. Vooruitgangsideenwordenmeestalmetditongebreideldenegentiendeeeuwse optimismeinverbandgebrachtenalszodaniglijkenzegeschiedenis.Maarhetiseen geschiedenisdienietvoorbijis.Wiewilwetenhoedergelijkebegrippentegenwoordig functioneren,zalzichindezegeschiedenismoetenverdiepen,omdatallerleihistorischenoties indiebegrippendoorblijvenklinkenenomdatzokanwordenaangegevendatdergelijke veranderingscategoriencomplexerzijndandemonolithischevooruitgangsideevande negentiendeeeuwsomsachterafsuggereert. Sindshetbeginvandezeeeuwisoverhetontstaanendegeschiedenisvan vooruitgangsideenveelgeschreven.Eenvoorbeeldvanzo'nbegripsgeschiedenisisThe IdeaofProgressvanBury,eenvaakgenoemdoverzichtdatrepresentatiefisvooreengroot deelvandehistorischevooruitgangsliteratuur. 3 Buryverstaatondervooruitgangdeidee datcivilisationhasmoved,ismovingandwillmoveinadesirabledirection(p.2).Hijbegint zijnzoektochtnaardeoorsprongvandezeideeindeoudheid,waarhijechterweinig aanknopingspuntenaantreft.WantdeGriekenhaddennoggeenlange,vastgelegde voorgeschiedenisdieeennotievanvooruitgangmogelijkmaakte,hoeweldegedachtereeds bestonddatdebeschavinguiteenonbeschaafdetoestandvoortkwam.Daarnaastwerd veranderinginhetalgemeennegatiefgewaardeerdenhaddenvervaltheorieneneen

[p.23] cyclischegeschiedopvattingdeoverhand.Buryvindtindeoudheidslechtseenaanzetvan vooruitgangsdenkenindeepicureschetraditie,bijvoorbeeldinenkelepassagesuitLucretius' DeRerumNatura. DemiddeleeuwenblijkenvoorBuryevenmineengeschiktevoedingsbodemomzijn concepttelatenontkiemen.Eenbelemmeringisdedannogheersendeideevaneeneindtijd, zoalsindeOpenbaringwordtverkondigd.OokhetbeeldvaneenalmachtigeVoorzienigheid achtBurystrijdigmetzijnvooruitgangsbegrip,datdemenszelfaanverbeteringwillaten bijdragen.Pasindelaterenaissancewordthetklimaatgeschiktvoorvooruitgangsideen, wanneerdeklassiekennietmeerklakkelooswordennagevolgdenerzichverzettegende oudheidbegintaftetekenen.BurybeklemtoonthierderolvandezestiendeeeuwersJean BodinenLouisLeRoy,diestellendatdewereldnietinvervalis,dathuneigentijdniet minderwaardisdandeoudheidendaterzoietsalseenwereldrepubliek,endaarmee vooruitgangopmondialeschaalmogelijkwordt. EenvolgendestapindeontwikkelingvandevooruitgangsideeligtvolgensBurybij Descartes,wienstheorievaneenonafhankelijkerededeplaatsinneemtvanopautoriteitvan deVoorzienigheidstoelendeopvattingen.BelangrijkisvoortsdeQuerelledesAnciensetdes Modernesaanheteindvandezeventiendeeeuw,eenpolemiekoverdevraagofdekunsten (artes)indeoudheidzovolmaaktwarendatzijnooitovertroffenkondenworden.Inde achttiendeeeuwvindtinBury'sbeschrijvingeenvolledigeontplooiingvande vooruitgangsideeplaats,omtebeginneninFrankrijk.Opeengrootaantalterreinenworden ontwikkelingennualsvooruitgangbegrepensociaal,staatkundig(AbbdeSaintPierre), cultureel,wetenschappelijk,moreel(Encyclopedisten)eneconomisch(Quesnay,Mirabeau). InEngelandenDuitslanddoetzichglobaal,zijhetwatlater,eenvergelijkbareontwikkeling voor.BurylaatvervolgenszienhoeveelomvattendhetbegripsindshetDuitseidealisme gewordenishijbehandeltdeFranseutopistenenComte,JohnStuartMill,Spencereneen aantalminderegoden,omteconcluderendatdegeschiedenisvandeideetenslotte

[p.24] gelijketredlijkttehoudenmetdegroeivandemodernewetenschap,vaneennietnaderdoor hemomschrevenrationaliteitenmetdestrijdvoorpolitiekevrijheidengodsdienstvrijheid. IndegeschiedschrijvingvanBurysteektnetalsbijtalrijkevergelijkbarestudiesde hydravandevooruitgangvoortdurenddekopop:zonderdathijzichervanbewustlijktte zijn,beschrijfthijdegeschiedenisvanhetbegripintermenvanhetbegripzelf.Buryvergaapt zichaanhetdenkenovervooruitgangzoalsmendestijdsdeschrijfmachine,destoomhamer vanNasmythenKruppskwaliteitsstaalalsresultatenvandeVooruitgangbewonderde.Met bijnaaanstekelijkenthousiasmevertrekthijvanuiteenbegripsrealismewaarinwordt aangenomendatvooruitganginwezenalseensoorteeuwig,platoonsideealtijdbestaan heeft,enslechtsindeloopdertijdtotontplooiingmoestkomen,zonderdathijzichrealiseert datdezevooruitgangeentamelijkrecenteuitvindingis. AlsveleideenhistoricisteltBuryaandegeschiedenis,datwilzeggenaanhetter beschikkingstaandebronnenmateriaal,devraagwanneerditconceptzichbegintte manifesteren,enhoe.Dezeaanpakiseentreffendvoorbeeldvanwattegenwoordigalsde whiginterpretationofhistorywordtomschreven,eenbenaderingwaarinhetverledenopeen vloeiendemaniernaarhethedenendusvanuithethedenwordtgemodelleerd. 4 Zo'ninterpretatievanhetuitgebreide,dehelegeschiedenisvanhetwestersedenken betreffendebronnenmateriaalkanbehoorlijkverschillen.ZoontwaartBurynietmeerdaneen kiemvandevooruitgangsideeindeoudheidenplaatsthijhetwerkelijkebegininde zestiendeeeuw,terwijldesocioloogenhistoricusNisbetinzijnmetBury'swerkvergelijkbare HistoryoftheIdeaofProgress(1980)vanuiteenmetchristelijkerfgoeddoortrokken

referentiekaderdeoudheidalsvoorbodeopvatvandealvolledigeontplooiingvandeideebij kerkvaderAugustinus.HoewelNisbetvaneensterkopdatvanBurylijkend vooruitgangsconceptuitgaat,komthijtoteenvolkomenspiegelbeeldigresultaat.Volgens hemontbreekthetconceptbijvoorbeeldinderenaissance,terwijlbijBurydeideedanjuist zichtbaarbegintte

[p.25] worden.DegroteroldieBuryaandeQuerelledesAnciensetdesModernestoekent,wordt doorNisbetexplicietontkend,enzovoort.Welbeschouwdgaandebegripsgeschiedenissen vanBuryenNisbetnietindeeersteplaatsoverdegeschiedenisvanhet vooruitgangsdenken,maaroveropvattingenvanBuryenNisbetzelf,overhuneigenideevan zingevingdieopdegeschiedeniswordtgeprojecteerd. Eendergelijkbegripsrealisme,datdegeschiedeniszelfookintermenvanvooruitgangen ontwikkelingconstrueert,isrepresentatiefvoorveelhistorischeliteratuurovervooruitgang envooreengrootdeelvandetraditioneleideengeschiedenishoewelnietallestudiestotde oudheidteruggaan.Maarookalszeeenlatereenkortereperiodeonderdeloepnemen,wordt eenaldannietexplicietgedefinieerdvooruitgangsbegripgehypostaseerdenalseen thermometerindegeschiedenisgedompeldomdevooruitgangstemperatuurtebepalen.

DezinvanideengeschiedenisHetisinmiddelsnauwelijksmeerdevraag,hoevruchtbaarditsoortideengeschiedenisis. Tochishetzinvolhiereenogenblikbijstiltestaan,omdatideenovergeschiedenis, historischecategorien,ofhoemenzeooknoemenwil,nooitgeheelonafhankelijkvanhun eigenintellectuelevoorgeschiedeniskunnenwordenbeschreven.Datgeldtinhetbijzonder voorvooruitgangsbegrippen,zoalsindithoofdstukzalwordenbeargumenteerdenookop andereplaatseninditboeknogzalblijken. EnkeledecenniageledensneeddehistoricusQuentinSkinnerdeproblematiekvan ideengeschiedenisaaninzijninmiddelsberoemdgewordenartikelMeaningand understandinginthehistoryofideas.EenvanSkinnersbelangrijkstebezwarentegen benaderingenalsdievanBuryrichttezichopwathijeenmythologyofdoctrinesnoemde, waarinaanschrijversuithetverledentenonrechteallerleistandpuntenworden toegeschreven.Ditgebeurtopverschillendemanieren,zobetoogdeSkinner.Bijvoorbeeld doorverspreideenincidenteleopmerkingen

[p.26] diebijdegezochteideeaansluitennaarvorentehalen,zodateenauteuropvattingeninde mondwordengelegddiehijnooithadkunnenverdedigen. 5 EenverwantemanierisenhierhaaldeSkinnerdepioniervandezebenadering,Arthur O.Lovejoy,misprijzendaanomdemorfologievaneengegevenideeoftheorieoptesporen throughalltheprovincesofhistoryinwhichitappears . 6 Inditgevalneemtmeneen ideaaltypevanzo'nideeoftheorie(gelijkheid,vooruitgang,hetsociaalcontract,enzovoort) alsmetafysischuitgangspunt.Datleidttothistorischeabsurditeit,aldusSkinner,wiensartikel nietvanenigeanalytischevechtlustgespeendwas. Teneerstetotdeabsurditeitvaneenverondersteldeanticipatievaneenidee.Dezedoor SkinnergelaaktedenkfiguurvaltookgoedaandehandvanBuryteillustreren.Zobeweertde laatstedatJeanBodinindezestiendeeeuwmeteennieuwetheorieoveruniversele geschiedeniskwam,diemethaardrievoudigeperiodiseringanticipeerdeopHegelsindelingin oosterse,klassiekeenGermaansewerelden. 7 OmdatdewerkelijkeinvloedvanBodinop Hegelnietwordtaangetoondendecontextvanbeidetheoriennogaluiteenloopt,krijgtzo'n opmerkingeenbehoorlijkgratuitkarakter.NutreedtvolgensSkinnernogeenseen vergelijkbareabsurditeitopbijdevraagwanneereenbepaaldeideewerkelijkopkwam.Ook hiervanisBury'sboekeenprachtigeillustratie.Wezienhemtelkensineenverenduister verledenturen,opzoeknaareenideedieechterindepraktijkendediscussiesvanzijneigen tijdpasbetekeniskrijgt. Skinnerskritiek,genspireerddoordebetekenistheorienvandelateWittgenstein,sneed hieronmiskenbaarhout.Wanneerdebetekenisvaneenbegripalseenonveranderlijkeidee wordtopgevatdieonafhankelijkvandehistorischecontextkanwordenbeschreven,wordt historischonderzoeknaardiebetekeniseenhachelijkeonderneming.Zijnkritiekreikteechter verderhijachtteonderzoeknaardeontwikkelingvaneenbegripofideebuitendelingustisch ensociaalbepaaldepraktijkvaneenbeperkteperiodehoedanookzinloosenontkende daarmeeinfeitedemogelijkheidvanideengeschiedenisberhaupt.Elke

[p.27] vormvanzo'ngeschiedeniszouzichonvermijdelijkverstrikkenindedoorhemgesignaleerde drogredenen(p.3638). OpditideenhistorismevanSkinnerisdenodigekritiekteleveren. 8 Allereerstisereen hermeneutischbezwaar.Wehoevenonsnietuitsluitendtebeperkentotwieeseigentlich gewesenis,wanthetisalleszinslegitiemeentekstuithetverledentelezenomideenen standpuntenvanonzeeigentijd,inconfrontatieermeeofinhetverlengdeervan,beterteleren begrijpen.Historischetekstenkunnendienenomonzeeigenideenenvooronderstellingente articulerenenhoevennietenkelomzichzelfswilletewordenbestudeerd. Belangrijkerzijntweeanderebezwaren.Omtebeginnenblijftdeomschrijvingvanwat eentaalspel,context,praktijk,conventieofhistorischkaderis,noodgedwongenvaag.Alleen aleenchronologischeafbakeningishieruiterstproblematisch.Veel,zonietalleteksten hanterenenbeschrijvenideenvanuiteenintellectueletraditiediedezegrenzenoverschrijdt. Hettaalspelofdecontextvanvoordeideengeschiedenisrelevantediscussiesbestaatjuist

Hettaalspelofdecontextvanvoordeideengeschiedenisrelevantediscussiesbestaatjuist grotendeelsuittekstendiebuitenhetchronologischbepaaldekadervallen.Eeninterpretatie vaneentekstuithetverledenkanzichnooitexclusiefbeperkentotdesynchronehorizonvan deschrijver. 9 EenminstensevenernstigbezwaarisdatSkinnersideenhistorismeelkhistorischobject willekeurigmaakt.Zijnstandpuntsluitimmershetaanbrengenvangrotereverbandeninde ideengeschiedenisuit.Hetverledenvaltopdezemanierinhetstrooigoedvaneenaantal stukkentekstuiteendiebijgebrekaansamenhangschijnbaarwillekeurigvoornadere bestuderingbijeengebrachtworden.Inditschijnbaarschuiltdekernvanditbezwaarde keuzevooreenbepaaldonderzoeksobjectendevraagstellingvanwaaruitditobjectbenaderd wordt,blijvengoeddeelsimpliciet,endaarmeeimmuunvoorreflectieofkritiek. Aandeanderekantzijnerindezebenaderingnauwelijkswerkelijkeredenenomdiekeuze tebeperkendehistoricuswordtgedwongeneenwelheelruimeenverbrokkeldehoeveelheid materiaaltebehandelen,wantdecriteriaomdeeneopvattingof

[p.28] tekstbelangrijkertevindendaneenandereontbrekennagenoeg.Alsvoorbeeldmoge Skinnerseigenstudiedienenvanpolitiekeideententijdevanderenaissanceende reformatie.HetgroteaantaltheoriendathijinTheFoundationsofModernPolitical Thoughtpresenteert,leverteenversplinterdbeeldop,watdeonvermijdelijkeprijsisvoorde methodischezuiverheiddiehijnastreeft. 10 Bovendiengevendefunderingenuitdetitelvan hetboektedenken:ookdecriticuszelfvaltkennelijkvoordeverleidingvananticipaties. Historischonderzoekkannietzondergroteverbandenofmendienuindezogeheten colligerendeconceptenvanW.H.Walsh,indehermeneutischmetaforischeaanpakvaneen historicusalsHaydenWhiteofinderehabilitatievanspeculatievetheorievormingbijHuskell Fainprobeerttevinden,deintegratievangebeurtenissenofinhetgevalvan ideengeschiedenis,tekstenisonontkoombaar.MenkanbijvoorbeeldCondorcets vooruitgangsbegripalleeninhetisolementvanhetdecenniumwillenbestuderen,waarinzijn schetsoverdevooruitgangvandemenselijkegeestverscheen.Maardandoetmenhemte kort,omdatzijnuitlatingeneenculminatiezijnvaneenaantalindeverlichtingtotwasdom gekomenideendiedoordetoengevoerdediscussiesteverhelderenzijn.Enomgekeerddoet menhemteveeleeraan,doorzijnopvattingenalsvolkomenuniektezien.Hetisinditgeval zelfsdevraagofkennisvandebiografischeenpolitiekeomstandighedenhetbegripvanzijn Esquissevergroten.Condorcetsongebreideldevertrouwenindeperfectibiliteitvandemens wordtnamelijkbizar,wanneerwedesituatiewaarinhetwerkontstondinogenschouwnemen: deTerreurbereikteeenhoogtepunt,Condorcetwasondergedoken,werdgepaktenbenam zichnietlangnadevoltooiingvanzijnoptimistischegeschrifthetleven. Indeideengeschiedenisishetaanbrengenvansamenhangonontkoombaar.De invloedrijkebenaderingvanFoucaultprobeerdedatopeenanderemanierdandetraditionele geschiedschrijving.Foucaultbesteeddeveelaandachtaanhettaalgebruikintekstenuithet verleden.Inzijnwerkstaannietzozeerdeintentiesvandeauteurvooropalsweldestructuur vanhet

[p.29] vertoog(discours),datwilzeggendemanierwaaropineenbepaaldeperiodehetschrijvenen sprekenzichineensamenlevingvoordoen.Dierelatiefstabielestructuurvanhetvertoog heeftalspistmeeenvergaande,ookkentheoretisch,antropologischensociologisch relevantestrekking.Eennauwgezettebestuderingvanhetvertoogzalnietbeperktblijventot enkelvoudigegebeurtenissen,nochleidentotvormenvanhistorismediede ideengeschiedenisonvruchtbaarzoudenmaken.Foucaultmeenteerder datwijdoordekorrelvandegebeurtenissentothetuitersteteverkleinen, doorhetoplossendvermogenvanhethistorischonderzoekoptevoerentot marktberichten,notarileakten,kerkenhavenregisters,diejaarnajaar, weeknaweekgevolgdworden,voorbijdeveldslagen,decreten,dynastien envolksvergaderingendecontourenvanomvattendeverschijnselenvan langdurige,eeuwendurendestrekkingvoorogenkrijgen . 11 Foucaultzetzichaftegendecontinuteitsgedachtedieindemeesteideengeschiedenissen naarvorenkomt.Metbehulpvaneenmonolithischekarakteriseringvanzijnepistemen brengthijscherpediscontinuteitenindegeschiedenisaan.Maardoorderigiditeitvandeze breukvlakkenwordtdoorhemeenaantalverschijnselenoverhethoofdgezienofjuist bovenmatiguitvergroot:erontstaanvertekeningenwaarvooralleeneenextreemhistorisch relativistnietmeerterugdeinst. 12 Daarbijkomtdatvooralindegeschiedenisvanhetdenken verouderdemeningenenconceptensteedsweeropduiken,zonderhunineeneerdere contextofpraktijkverkregenbetekenisgeheelafteleggen.Hetstandpuntvandevolstrekte paradigmawisselingenhoudtdanookaltijdietsgeforceerds. DekritiekvanSkinnerenFoucaultopdetraditioneleideengeschiedenisisgrotendeels terechtenrekentovertuigendafmethaarverborgenvooruitgangsnoties.Tochblijkthet resultaatwatmagerwanneerweophunmanierproberenteontdekkenwatdehistorische discussieszijnwaarinvooruitgangsbegrip

[p.30] pengestaltekregenennogsteedsfunctioneren.Precieshierbijkande Begriffsgeschichtevan deDuitsehistoricus,filosoofensocioloogKoselleckhaardienstenbewijzen.InKosellecks metBrunnerenConzegeredigeerdelexiconGeschichtlicheGrundbegriffewordteenoverzicht gebodenvanongeveer150voordegeschiedwetenschapbelangrijkebegrippen,waarbijde veranderendebetekenisvandiebegrippentussen1750en1850minutieusbeschrevenwordt.

13 WeliswaarontkomtKoselleckhierinnietinalleopzichtenaandeverwijtenvanSkinner,

maarhijlaatwelzienhoeeenzinvollevormvanideengeschiedenismogelijkisdooreen uitvoerigeempirischestudievanuiteenlopendbronnenmateriaalnaastdeklassieketeksten ondermeerpolitiekeredevoeringen,lexica,wetstekstentecombinerenmeteen ideenhistorischeanalyse. 14 Koselleckneemthiereninanderwerk,zoalsnubeschrevenzalworden,eenvruchtbare positieintussenenerzijdshetaltecaleidoscopischeideenhistorismeennominalismevan SkinnerenanderzijdshetbegripsrealismevanhistoricialsBury.Enhoeweldeovergangnaar eenmoderne,historischetijdbijhemalseensoortbreukvlakkanwordenopgevat,vervalthij nietindediscontinuteitsschema'svanFoucaultsepistemen,terwijlhijdiensempirisch onderzoeknaaruiteenlopendbronnenmateriaalendesemantischeanalysesdaarvannaarde kroonsteekt.

Koselleck:degeschiedenisvaneenvooruitgangsbegripKosellecksVergangeneZukunftuit1979begintmetdebeschrijvingvaneenschilderijvan AlbrechtAltdorferdatdeslagbijIssus(333voorChr.)weergeeft. 15 Opditschilderijuit1529 wordtdeoverwinningvanAlexanderdeGroteopdePerzenuitgebeeld.Eenanachronismedat tegenwoordigalsnelopzalvallen,ishetfeitdatdePerzenvomFubiszumTurbanzijn uitgedostindezestiendeeeuwsekledijenwapenrustingvandeTurken,diein1529voorde poortenvanWenenstonden.Dezediscrepantiewerdindezestiendeeeuwnietalszodanig ervaren

[p.31] tegenwoordigeenverledentijdwerden,zoalsKoselleckhetuitdrukt,nogdooreen gemeenschappelijkehistorischehorizonomsloten.Zo'ndriehonderdjaarlaterbeschrijften bewondertFriedrichSchlegelhetzelfdeschilderijechtervanuiteenheelanderhistorisch perspectiefhijmeenterhethchsteAbenteueraltenRittertumsintekunnenherkennen. Schlegelonderscheidthetaldusvandeeigentijdnvandeoudheid.Watiserindeze eeuwenindehistorischetijdsbelevingveranderd,zovraagtKoselleckzichaf. Dezeindeachttiendeeeuwopkomende,nieuwetijdsbelevingvangeschichtlicheZeit, waarineenaantalnieuwehistorischebegrippen waarondervooruitgangopduiken,probeert Koselleckvanuitverschillendeinvalshoekentebeschrijven. 16 Zijnnauwkeurige behandelingvandezecomplexeveranderingkanwordensamengevatineenvijftalvoor vooruitgangsbegrippenrelevantekenmerken. 1.Eeninhetoogspringendewijzigingindegangbarebelevenisvandegeschiedenisis degeleidelijkedesintegratievandechristelijkeeindtijdgedachte.Metdetwijfelaaneendag desoordeelsalsafsluitingvandeaardsegeschiedenisbeginteenlineairetijdsopvattingmet opentoekomstterreintewinnen. 17 Datdevanzelfsprekendheidvandejongstedagonder vuurkwamteliggenblijktondermeeruitderoldieditaandeOpenbaringontleendeeindpunt gingspelen.Tijdensdereformatieendedaarmeesamenhangendegodsdiensttwistenwerdde eindtijdsteedsvakeropkortetermijnaangekondigdomvervolgensweertemoetenworden uitgesteld.Daarmeeboettedegeschiedenisgeleidelijkaaneschatologischebetekenisin. BovendiengingookdeeschatologischefunctievanhetHeiligeRoomseRijktengevolgevan internationalepolitiekeontwikkelingenallengsmeerverloren.Zowerdeennieuwonderscheid alsdatvanBodintussensacrale,menselijkeennatuurlijkegeschiedenismogelijk.Voorts ontstondersteedsmeerverzettegenallerhandereligieuzeenpolitiekevoorspellingen, aanvankelijkvanuitdeopkomendeideologievandeabsolutestaat,diededestabiliserende effectenvanzulkevoorspellingentrachttetebestrijdenverdervanuitdehumanistische traditie.VanMon

[p.32] taigneenBaconviaSpinozaenFontenelletotVoltaire,wienssarcasmenurnochderSpott einesSiegersist,klinkthetliteraireenfilosofischeverzettegenallerhandevormenvan profetieenwaarzeggerijdoor. 18 Methetverdwijnenvaneindtijdverwachtingenontstondeenanderehoudingten opzichtevandetoekomst.Zodeedzichinhetpolitiekedenkendemogelijkheidvaneen rationeleprognosevoor,waarindegebeurtenissennietmeer,zoalsvanuitprofetisch perspectief,symbolenwarenenevenminmeerwerdengetoetstaandejongstedag,maar waarinmetverschillendeberedeneerbarewaarschijnlijkhedenrekeningwerdgehouden.Tot opzekerehoogtegebeurdeditnatuurlijkaltijdal.Maarhetveranderendetoekomstbewustzijn ontnamdetijdzijnstatischekarakterversnellingenvertraging,endaarmeedemogelijkheid tothetuitoefenenvaninvloedopmeerglobalehistorischeprocessen,werdennumogelijk geacht.Ditbesefboodruimteaannieuweideenovervooruitgang.Zowerdhetconceptvan eenversnellingindetijd,eenseeneschatologischecategorie,getransformeerdineenoproep totplanningvaneentoekomstopaardemenwilde(engeloofde)hetbeteresnellertebereiken endachtdaarinvloedoptekunnenuitoefenen. 2.DeveranderdebelevingvaneengeschichtlicheZeitwordtdoorKoselleck gekarakteriseerdmetwathijdegelijktijdigheidvanhetongelijktijdigenoemt. 19 Inde zeventiende,maarvooralindeachttiendeeeuwwerdencontactenmetanderecontinentenen anderebeschavingenomvangrijkerenintensiever.Detoenemendeaandachtvoorprimitieve culturenleiddetelkenstoteenhistorischevergelijkingmetdeeigencultuurendaarmeetot eenbesefvanongelijktijdigheid,diezichchronologischophetzelfdetijdstipvoordeed. Sommigevolkerenofbeschavingenendannatuurlijkvooraldeeigenofmeestverwante werdenalsmeer,enverderontwikkeldbeschouwd,alkondeconfrontatiemeteenandere cultuurnatuurlijkookvervalindeeigensamenlevingaandeordestellen,zoalsRousseau beoogdemetzijnDiscourssurlessciencesetlesarts(1750). Eenovereenkomstigtijdsperspectiefdoetzichvoorbijhetbeschrijvenvandestandvan verschillendewetenschappenen

[p.33] theoretischedenkbeelden,bijvoorbeeldindeEncyclopdie(17511772).Daarinheten belangrijkemannenhuntijdvooruittezijn,terwijldenognietverlichtemassa'sheteenen ander(metbehulpvanopvoeding)hebbenintehalen.MetnamedeEncyclopedistenhebben vanuiteendergelijkhistorischbesefmetverschillendevergelijkbaretijdstippen, ontwikkelingenentijdlageneensoortrasterontwikkelddatvooruitgangsideenstructureert: opditrastervoltrektzicheenuniverselegeschiedenis. Degelijktijdigheidvanhetongelijktijdigemarkeerteenveranderdetijdsbelevingde dynamiekvangelijkeontwikkelingeninverschillendtempo,dusvanongelijktijdige ontwikkelingenineenzelfdeperiode,maaktvooruitgangtoteenhistorischeervaring.Deze dynamiekblijfteenvoortdurenderolindiscussiesovervooruitgangspelen.Vooralwanneer despanningtussencognitieveenmoreleontwikkelinggethematiseerdwordt,eenprobleem datFriedrichSchlegelformuleertinzijnkritiekopCondorcetsEsquisse: DaseigentlicheProblemderGeschichteistdieUngleichkeitderFortschritte indenverschiedenenBestandteilendergesamtenmenschlichenBildung, besondersdiegroeDivergenzindemGradederintellektuellenundder moralischenBildung. 20 OokKantervaartdezediscrepantie.Wirsindcivilisirtbiszumberlstigen,zoschrijfthij, [a]berunsfrschonmoralisirtzuhalten,daranfehltnochsehrviel. 21 Eenzelfdespanning doetzichvoorbijhetvergelijkenvancognitieveenesthetischeontwikkelingen,zoalswein hetvolgendehoofdstukzullenmerken. 3.Eenandereopvallendekaraktertrekvandenieuwetijdsbelevingvangeschichtliche Zeitisdeformuleringvaneenaantalpolitiek,sociaalenhistorischtheoretischetermeninde vormvaneenzogenaamdcollectiefenkelvoud(Kollektivsingular). 22 InHistoriaMagistra VitaebeschrijftKoselleckhoehetenkelvoudiggebruiktewoordGeschichteindeachttiende eeuw(in

[p.34] Duitsland)steedsmeerdeplaatsingingnemenvanhetwoordHistoriehetaccentverschoof inhoudelijkvandegebeurtenisnaarhetgebeuren,vanverslaggevingnaarprocesmatige, universelesamenhang.Hiermeenamdeexemplarischerolvandegeschiedenisalsmagistra vitaeaf.Alsgeschiedenisonsalietsleerde,wasdatvoorzovervanHistoriewerdafgezien. Geschichtewerdtotdanmeestalalsmeervoud(geschiedenissen)gebruikt,maarkreeg rond1770ineennieuwe,enkelvoudigevormdebetekenisvaneenzelfstandigecategoriedie samenhangendeprocessenondernnoemerbracht.Indezezingaatgeschiedenis,vooral vanafdeFranseRevolutie,ookalssubjectoptreden,bijvoorbeeldwaarHegelspreektvan ArbeitderGeschichte.Aanheteindvandenegentiendeeeuw,metdeopkomstvanhet marxistischegedachtengoed,tredendergelijkevooronderstellingenoverdewerkzaamheidvan degeschiedenissterkopdevoorgrond. Hetgebruikvanditcollectieveenkelvouddoetzichookvoorbijeenaantalandere historische,politiekeensocialecategorienuitrevolutieswordtnuderevolutiegedestilleerd, uitvrijhedendevrijheidenuitvorderingenlesprogrs,dieFortschrittedevooruitgang: leprogrs,derFortschritt. 23 4.DenieuwebelevingvangeschichtlicheZeituitzichverderineenveranderde wederzijdseverhoudingtussenverledenentoekomst.In Erfahrungsraumund ErwartungshorizontzweihistorischeKategorienbeschrijftKoselleckeentoenemende verwijderingtussenervaringuithetverledenenverwachtingvoordetoekomst. 24 Ervaringsruimteenverwachtingshorizonzijngeensymmetrischehistorischecategorienals verledenentoekomstwatvoorbijis,doetzichnamelijkstructureelandersvoordanwat verwachtwordt.Koselleckgebruiktdemetafoorruimtenietomcontinuereeksen gebeurtenissenlukraakoptekunnentellen,wantdeherinneringwerktnoodgedwongen selectiefencreerteenvoorgeschiedenismeteenslechtsheelbeperkterationaliteit.Eerder geefthijermeeaanhoevanuithethedenhetverledenalsngeheelwordtervaren,waarin velelagenvaneerderetijdennaastelkaaraanwezigkunnenzijn.Tenaanzienvandetoekomst bedientKoselleckzich

[p.35] vandemetafoorhorizonomtelatenzienhoedetoekomstvoortdurendopschuiftvoornieuwe ervaringsruimte.HijillustreertditmeteenanekdoteoverChroesjtsjov,dieineentoespraak beweerdedataandehorizonhetcommunismereedszichtbaarwas.Eentoehoordervraagt dan:KameraadChroesjtsjov,watisdat,horizon?Deleiderraadthemaanhetineen woordenboekoptezoeken,waardetoehoorderhetvolgendevindt:Horizon,eenschijnbare lijndiedehemelvandeaardescheidtendiezichverwijdertalsmenhemnadert. Deverwachtingshorizonwordtslechtstendeledoordeervaringgestructureerd gebeurtenissenhoevenniettesporenmetverwachtingen,alwordendieverwachtingen natuurlijksterkdoordevoorgeschiedenisuitdeervaringsruimtebepaald.Dezespanning tussenervaringenverwachtingroeptindemodernetijdeenanderebelevingvan geschiedenisop.Mededoordehierbovengenoemdeaantastingvanhetchristelijke eindtijdconceptschuiftdeverwachtingshorizonopenraaktdetoekomstlosservanhet verleden.Tegelijkertijdligteeneventuelelotsverbeteringechtermindersnelaangenezijde eneerderindetijd,eenervaringdiezichinhetopkomendegebruikvanhetbegrip vooruitgangmanifesteert. 5.TotslotwordtdenieuwebelevingvangeschichtlicheZeitgekenmerktdoorde veranderdepragmatischedimensiewaarinhistorischeenpolitiekrelevantebegrippeneenrol gaanspelen. 25 Veelvandezebegrippenkrijgeneenideologischelading,diehethandelen meteenberoepoptoekomstperspectievenwilrechtvaardigen.Indezecontextontstaanook

dezogenaamdeismen,nieuwewoordenals(inDuitsland)Republikanismus (voorheteerst bijKant),Demokratismus(Schlegel)enlateronderandereLiberalismus,Sozialismusen Kommunismusditzijnbegrippendieallemaaleenverhoudingvantoekomstenverledenin hunbetekenismeedragen.KoselleckverheldertditmetdeuitdeGeschichtliche Grundbegriffeafkomstigeobservatiedatdeconservatievenpasrelatieflaatindenegentiende eeuw,enaarzelend,onderhetvaandelvanKonservatismusgaanopererenomdem temporalenZwangsrasterundseinemBewegungsdruckzuentgehen. 26 Veelbegrippen beginnenvanbetekeniste

[p.36] veranderenenwordenvertijdelijktconceptenalsrevolutieenemancipatiegevengeen (geheelvan)handelingenineenbeperkteperiodemeeraan,maarwordenvanafhetbeginvan denegentiendeeeuwhistorischeenpolitiekeveranderingscategorienmetideologische strekking. Ookvooruitgangkrijgtalsleus(Schlagwort)eenmoreleenpolitiekestrekkingenwordt daarmeeeenappellerende,voorschrijvendehandelingscategorie.Wiezijneigenideenof handelingeninhethistorischperspectiefvanvooruitgangsitueert,voorzietzedaarmee immersvaneengoedkeurendstempel,datdeschijnvanonvermijdelijkheidheeft.Het vooruitgangsetiketlegitimeerthandelenmeteenberoepopdeloopvandegeschiedenis. KoselleckkentbijzijnbeschrijvingvandemetgeschichtlicheZeitsamenhangendebegrippen eengroteroltoeaanditcollectieveenkelvoudvooruitgang.Doorhetconceptinsamenhang meteenaantalandere,nieuweofvanbetekenisveranderdeconcepteninvergelijkbare contextentebestuderengeefthijeennauwkeurigbeeldvandeopkomstenhetgebruikervan totverindenegentiendeeeuw.KosellecksKollektivsingular impliceerthiernatuurlijkniet datviaeenomwegeenmetafysischvooruitgangsbegripisbinnengesmokkeld,datverder onafhankelijkvanzijncontextkanwordenbeschouwd.Welzalblijkendatbovengenoemde kenmerkenhunbetekenisbijvooruitgangsideentotophedeninvergaandematezullen blijvenbehouden. DewinstvanKosellecksondernemingligtindehistorischvruchtbaremiddenwegtussen hetnominalismevanSkinnerenhetbegripsrealismevanveelklassiekeideenhistorici.Indeze benaderingwordtrechtgedaanaanwatinintellectuelegeschiedenis contextheet,of praktijk,ofhetgeheelaanconventies,zonderdathistorischonderzoekvolstrektwillekeurig wordt.AandeenekantishetnumogelijkdeklipvanScyllamethaarhybridegedrochtte omzeilenenzodoendetotvergruizingleidendevormenvanhistorismeendoortegrote cesurenverminkendstructuralismetevermijden.Aandeanderekantvalttege

[p.37] lijkertijdlangsdedraaikolkCharybdismetzijnspuwendereuzintelaveren,waarmeehet gevaarvaneenalteglobaleenuniverselegeschiedschrijvingzonderempirischerelevantie kanwordenafgewend.

VooruitgangsbegrippenenverwanteveranderingscategorienDekoersisuitgezetvooreenkleinegeschiedenisvanvooruitgangsbegrippenindekunst,al zullendetweevolgendehoofdstukkennietalsbijFoucaultdekorrelvandegebeurtenissen tothetuitersteverkleinen,nochdewetstekstenenlexicavanKoselleckuitpluizen.Welwordt uithetwerkvandenkers,schrijvers,criticienkunstenaarshunopvattingvanvooruitgang gedestilleerd.Maareerstmoetnogeenogenbliknaardatimposantevooruitgangsgeloofvan denegentiendeeeuwwordenteruggekeerd.Demanierwaarophetwoordvooruitgang gebruiktwordt,verwijstnamelijktotopdedagvanvandaagtelkensweernaarditconceptuele blokstaal.InDuitslandwashetbegripFortschrittindezetijdalspolitischesSchlagwortund alsunbefragter,ubiquitrerLeitbegriffalomtegenwoordig. 27 Ookindeanderewesterse landenwerdhetbegriptepasenteonpasgebruikt.DeVictoriaanseLadyCarlislelietzich vaakontvallendatwanneeriemandhaarhuisbinnenkwamdienietinvooruitganggeloofde, hijmeteenweer[kon]vertrekken. 28 Eendergelijkekwinkslagzouinonstijdsgewricht aanzienlijkmeerprikkelen,omdatmentegenwoordigmeenthetconceptverachterzichte hebbengelaten.Indenegentiendeeeuwwarenvooruitgangsideenweliswaarzo vanzelfsprekendgewordendatzenietmeeropvielen,maardelatereontkenningvanwatinde inleidingdehydravandevooruitgangheette,stondnogindekinderschoenen.Hetbegrip verdween,juistdoorzijnalomtegenwoordigheid,alslemmauitdelexicaendiendealsnaam voordemeestuiteenlopendeondernemingen,vantijdschriftentotmelkfabriekenop coperatievegrondslag. Uithetnegentiendeeeuwsedenkenovervooruitgangblijkthoezeerverwante historischecategorienalsontwikkelingen

[p.38] evolutiemetditbegripzijngaaninterfereren.Globaalgesprokenheersteereengeloofdat veranderingenopdemeestuiteenlopendeterreinen,vanindustrie,moraal,techniek, wetenschap,politiektotkunst,alseensamenhangendprocesmoestenwordenbegrepen. 29 Ditgeloofdatallesgenterpreteerddienttewordenalsdeelvaneenprocesofontwikkeling,is afkomstiguittweeverschillendecultureletraditiesdie,enigszinsgechargeerd,vande etikettenverlichtingenromantiekkunnenwordenvoorzien. Detraditievandeverlichtingwordtvoortgezetindeovertuigingdatdewerkelijkheid geheelgehoorzaamtaanwetten,ofdienuprocessenvandenatuurofontwikkelingeninde menselijkebeschavingbetreffen.Integenstellingtotbijvoorbeelddemetafysischeprincipes vanhetDuitseidealismewashetbeginselvandeNewtoniaanenmaterialistSaint Simoneen

vanhetDuitseidealismewashetbeginselvandeNewtoniaanenmaterialistSaint Simoneen algemeneuiterlijkewetvanmenselijkeperfectibiliteit.ZijnaanvankelijkesecretarisAuguste Comtewerktedezeideeuittotdiensbekende,positivistischemodelmetverschillende noodzakelijkestadia,volgenswelkehetbeschavingspatroonvandehelemensheidzich ontwikkelt.Gebeurtenissenwerdenbegrepenalselementenvaneennoodzakelijkproces, waarbijdienoodzakelijkheidnietgeheelvrijisvanteleologischeprincipes.Dieprincipeszijn ookbijdewetmatighedenvanMarxenEngelsterugtevinden,hierechteropgrondvanhun hegeliaanseerfenis,waarinhetfinalismeveelduidelijkerligtopgesloten. Detraditievanderomantiek,beginnendmetuiteenlopendedenkersalsRousseauen Herder,zetzichtegendezewetmatigheidsopvattingenafengaatuitvaneen ontwikkelingsfactoralsgroei.ZobedientHerderzichinzijnkarakteriseringvande geschiedenisvandeboommetafooromhetorganischekaraktervandemenselijke geschiedenisalsgoddelijkeimmanentietekunnenillustreren.HetwoordEntwicklung gebruikthijjuistvanwegezulkebiologischeconnotaties.Nietteminishetvaaksynoniemmet begrippenalsFortgang,Fortschreiten,Fortbildung enProgression. 30 Nauwverwevenmetdezetweevormenvanhistoricismeishetevolutiebegrip,dat ondankszijnbiologischeherkomsteen

[p.39] evaluatieveladingheeft.OokDarwinsconceptvandesurvivalofthefittestimpliceerteen progressieveontwikkelingindehelenatuurmetsteedsmeerwaardeenschoonheid,getuige hetbefaamdeslotvandeOriginofSpecies: Thus,fromthewarofnature,fromfamineanddeaththemostexaltedobject whichwearecapableofconceiving,namely,theproductionofthehigher animals,directlyfollows.Thereisgrandeurinthisviewoflifewithitsseveral powers,havingbeenoriginallybreathedbytheCreatorintoafewformsor intooneandthat,whilethisplanethasgonecirclingonaccordingtothe fixedlawofgravity,fromsosimpleabeginningendlessformsmostbeautiful andmostwonderfulhavebeen,andarebeingevolved. 31 Waarhetevolutiemodelopcultuurgeschiedeniswordttoegepast,klinkthet vooruitgangsbegripdoorgaansnogduidelijkermee,hetzijinhettotaleevolutionismevan iemandalsSpencer,hetzijinhetsocialeevolutionismevanwetenschappersalsMorganen Tylor. Indezefamilievanvooruitgangsbegrippenkerentelkensdrieelemententerug.Steeds wordtereensamenhangendprocesbeschrevenwaarinderelevanteveranderingenglobaal eenzelfderichtinghebbenenzichookindetoekomstuitstrekken,waarinsprakeisvaneen zekerecumulatievanverworvenhedenenwaarinbovendieneenverbeteringnaaralgemene maatstavenkanwordengeconstateerd. 32 Dezeelementenzullenindevolgende hoofdstukkenuitvoerigaandeordekomen. Datgeldtookvoorhetfamilielidmodernisering,eenbegripdatlaterveelgebruiktgaat wordenenevenalshetbegripmoderneenrolvanbetekeniszalspelenindebeschrijvingvan historischeprocessen.Hetisopvallenddathetconceptmodernindenegentiendeeeuw vooralineenesthetischecontextfigureertendatuitdrukkingenalsmodernenmoderniteit nogsteedseenesthetischekernbetekenishebben. 33 Hetlijkteenvingerwijzingomniet langertewachtenmeteengeschiedenisvanvooruitgangsbegrippenindekunst.

[p.40]

TitelpaginavandeeerstedrukvanPerraults Paralelledesanciensetdesmodernes (deel IV,1697)

[p.41]

2Vanklassiekenenmodernen:eenopeningnaardetoekomstWiezichmetdegeschiedenisvanhetdenkenbezighoudt,weerstaatvaakmaarmoeilijkde neigingomeenbeginofzelfshetbeginvaneenideeindeoudheidtezoeken.Ditbleekaluit hetwerkvanBury.MaarookeenmeereigentijdswetenschapperalsWellekprobeertineen artikeloverevolutieindeliteratuureenaanvangspuntaantewijzenbijAristoteles,diehij aldusciteert: Fromitsearlyformtragedywasdevelopedlittlebylittleastheauthors addedwhatpresenteditselftothem.Aftergoingthroughmanyalterations, tragedyceasedtochange,havingcometoitsfullnaturalstature . 1 KortdaaroprelativeerthijditbeeldvanAristotelesalsvroegeliteratuurhistoricusop evolutionairegrondslag,wanttotaandeachttiendeeeuw,aldusWellek,waservaneen systematischebenaderingvanliteratuurgeschiedenishelemaalgeensprake.Dierelativeringis natuurlijkterecht,wantAristoteles'opvattingoverevolutie,dooranderenminstenseven inadequaatmetontwikkelingenvooruitganggekarakteriseerdgingoverdearistotelische actualiseringvandevorm,diealinpotentiebestaatnietoverdegeschiedenisvanliteratuur, dieimmersinzijntijdnognietalszodanigbestond. 2 Hetontwikkelingsbegripvan Aristotelesheeftweinigvandoenmetnotiesoverevolutie,ontwikkelingofvooruitgangzoals dieindeachttiendeenindenegentiendeeeuwgingenleven. Opeenvergelijkbaremanierbeweerteenfilosofischlexicon,datnachAristoteles[...] FortschrittwesentlichzudenKnsten[gehrt],maardepassagewaaropeenberoepwordt gedaan

[p.42]

[p.42] zegtnietveelmeerdandatjeeigenschappeninkuntvullen,zoalsjeeenschetsuitkunt werken. 3 Zulkevoorbeeldengevennogeensaandatdehistorischeenempirischerelevantie vanzulkrealismenihilis.Voorwieerachterwilkomenwelkevooruitgangsnotiesinenover kunsteenrolhebbengespeeldinhetverleden,isechterookeennominalistischeof consequenthistoristischeinvalshoektearm,zoalshetvorigehoofdstukbetoogde.Waarligt hetjuistemidden,waartebeginnen?Zoalszalblijkenverdienthetaanbeveling,hetpeillood ietsdieperindegeschiedenistelatenzakkendandeovergangstijdwaarinvolgensKoselleck eennieuwperspectiefophetverledenontstaatvanuitdeideevaneengeschichtlicheZeit. Maarookweernietaltediep,dusniettotwatvaakalseeneersteproevevan kunstgeschiedeniswordtgenoemd,namelijkVasari'sberoemdeLevitede'pieccelenti architetti,pittoriescultoriItalianideCimabueinsinoa'tempinostri uit1550.Inditwerk wordthetlevenenwerkvaneenaantalkunstenaarsweliswaaralseenopgaandeontwikkeling beschrevenendaaromishetookvanbelangmaarVasari'sstudieisgebaseerdopzowel eenfinalistischealseencyclischetijdsopvatting.Methethoogtepuntvandezeontwikkeling, hetwerkvanMichelangelo,wordtdegeschiedenisvolgensVasariopnieuwvoltooidenheeft zezichweerhersteldvanhaarterugvalnadeoudheid. Eenbeterbeginvoordegeschiedenisvanvooruitgangsbegrippenindekunstisheteind vandezeventiendeeeuw.Veelhistoricidiedegeschiedenisvanhetvooruitgangsbegrip hebbenbeschreven,bestedenuitvoerigaandachtaandealgenoemde,indezetijdspelende QuerelledesAnciensetdesModernes,zijhetmeestal,zoalsnogzalblijken,omverkeerde redenen.VaakwordtdeQuerellealscruciaalopgevatineendergelijkeideengeschiedenis. BijvoorbeelddoorBuryof,meerrecent,doorP.B.M.Blaas,diemetenigaplombsteltdat hieruitdezogehetenideaofprogressvoortkwam,diedemogelijkheid[bood]de geschiedenisprogressivistischuitteleggen. 4 Eenaanleidingomhiermetdezetwisttebeginnenisdeomstandigheiddatjuistde kunstenhiereencentraleplaatsinnamen.Maarerzulleninhetvolgendemeerredenennaar voren

[p.43] komenomjuistopditmomentvandegeschiedenistebeginnen.Watwasnueigenlijkdeinzet vandit,overigenspasindenegentiendeeeuwdankzijdepositivistenvooruitgangsprofeet AugusteComteweerbelangrijkgeachtedebat?EninhoeverrebetoogdendeModernennu inderdaaddatersprakewasvanvooruitgangindekunst?

DeQuerelledesAnciensetdesModernesDezediscussie,diehoofdzakelijkinFrankrijkwerdgevoerd,gingoverdevraag,ofdemens vandatmomentzichkonmetenmetdeillusterevoorgangersuitdeoudheid.Zo'nvraagheeft debekoorlijkeschijnvangroteeenvoud,maareeneerstebeschouwingvanhetdebatlaatal zienhoecomplexditprobleemeigenlijkwas. 5 MeestalwordthetbeginvandeQuerelletoegeschrevenaaneenbijeenkomstvande AcadmieFranaiseop27januari1687,diegewijdwasaanCharlesPerraults Pomesurle sicledeLouisleGrand,eenlofzangopheteigentijdsgewricht.Hijsteldehierindeschrijvers vanzijntijdopnlijnmetdeklassieken.Perrault,tegenwoordigeerderbekendalsauteurvan deSprookjesvanMoederdeGans(1697),lietaanhetbeginvanzijngedichtweinigaan duidelijkheidtewensenover: LabelleAntiquitfuttoujoursvenerable,Maisjenecrusjamaisqu'ellefust adorable.JevoylesAncienssansplierlesgenoux,Ilssontgrands,ilestvray, maishommescommenous. 6 DezestellingnameloktekritiekuitvandegenendiedeGriekseenRomeinseliteratuurniet alleeneenvoorbeeldternavolgingvonden,maarbovendienvolmaaktendusnooitte overtreffen.DegevierdedichterBoileauschijntnavoorlezingvanPerraultsPomezelfs woedendtezijnopgesprongen,omuitteroependatheteenschandaalwasdatdeAcadmie ditgedichtaanmoesthoren.

[p.44] Eigenlijkwasdezediscussienietgeheelnieuw.Zospeeldealenkeledecenniadevraag,of christelijkethema'sgeschiktwarenvooropdeoudheidgenspireerdeheldendichten.Boileau zettezichaftegeneendergelijke,voorchristelijkgebruikaangepasteklassiekemythologie, zoalsdieinDesmaretsdeSaintSorlinsClovisoulaFrancechrtienne uit1657kanworden aangetroffen.Dezetegenstellingbevattereedsdekiemvaneenvandecentraletwistpuntenin deQuerelle:deModernenmeendendatdeklassiekenteovertreffenwarenenstelden,althans aanvankelijk,datophetchristelijkgeloofgenspireerdepoziebovenliteratuurgesteldmoest wordendiezichdoorheidensemythologielietleiden.Huntegenstanders,naastBoileau vooralLaFontaineenLaBruyre,verdedigdenechterdehegemonievandeoudheid tegenoverdeaansprakenvandeeigentijdentegendeindetraditievandecontrareformatie staandechristelijkeheroek.ZoverweerdedeberoemdefabeldichterLaFontainezichtegen hetdoorPerraultinzijnPomesurlesicledeLouisleGranduitgesprokenverwijtvan slaafsenavolging.LaFontainewaseveneensaanwezigopdiegedenkwaardigebijeenkomst vandeAcadmie,maarintegenstellingtotdecholerischereactievanBoileau(wellichtook ingegevendoorhetfeitdatBoileaudoorPerraultnietgenoemdwerdtussendegrotenvan huneigentijd),leekhijslechtstesuffen.EenpaardagenlaterboodhijaanHuet,bisschop vanSoissons,niettemineenptre,eengedichtinbriefvorm,aan,waarindevolgenderegels, dierepresentatiefzijnvoordehoudingvandegenendiehetopnemenvoordeAnciens: Onmeverratoujourspratiquercetusage :

Monimitationn'estpasunesclavage. Jeneprendsquel'ide,etlestours,etleslois Quenosmatressuivaienteuxmmesautrefois .

Overzijneigeneeuwschreefhij: Jeleloue,etjesaisqu'iln'estpassansmrite Maisprsdecesgrandsnomsnotregloireestpetite. 7

[p.45] SommigehistoricitracerenhetbeginvandeQuerellereedsrond1620,toenTassonizichin ItaliafgingzettentegendeinderenaissancehooggeschattePetrarca,tegenAristotelesen ooktegenHomerus.Tassoni'sPensieridiversiwerdeninhetFransvertaaldenhebben vermoedelijkBoisrobertsaanvaluit1635opHomerusbenvloed,dieeenvandeconcrete doelwittenvandeModernenzouworden. 8 InhetverlengdedaarvanbeweerdePerraultinzijnPomesurlesicledeLouisleGrand datdezogenaamdonnavolgbareHomerusveelbeterzouhebbengeschrevenalshijtentijde vanLodewijk XIV hadgeleefd.UitditstandpuntenandereuitlatingenvandeModernen spreektgrootzelfbewustzijn,hetzelfvertrouwenvaneencultuurdiesterkeexpansievertoont tegenoverdeafbrokkelendeheerschappijvanlandenalsSpanjeendeItaliaansestaten. WaaromzoudenhettijdperkendecultuurvandeZonnekoningzichinhungrootsheidniet metdievankeizerAugustuskunnenmeten? Etl'onpeutcomparersanscraindred'estreinjuste, LeSiecledeLouisaubeauSiecled'Auguste . 9

EendergelijkepogingdeedPerraultinzijnomvangrijkewerkParallledesAnciensetdes Modernes(16881697).Indevormvandialogenbehandelthijdaarinuitvoerigdevorderingen ophetgebiedvandeverschillendekunstenenvankennis.NuwordenvolgensPerraultde mensennietsteedsslimmerofbeter,evenminalsdeleeuweninAfrikainmiddelstammerzijn danindetijdvanAlexanderdeGrote,maardeartistiekeencognitieveprestatiesveranderen welvangehalteomdatdaarinopvoorgangersvoortgebouwdkanworden.Zostaaninde toneelstukkenvantijdgenootCorneillemeerafgewogenengenuanceerdebespiegelingen overdemenselijkehartstochtendanindievandeoudheid.EnMolireisstukkenlevendiger danHoratius,hijmotiveerthethandelenbeterenheefteenruimereblik,zoalseenreizigerdie bijGibraltaraankomtnietmeerdenktbijdezuilenvanHeraklesheteindevandewereldte aanschouwen,maarverdervaart.Indeoudheidwaren,omnognvoorbeeld

[p.46] vanPerraulttenoemen,deverworvenhedenvandemeerstemmigemuziekooknogvolstrekt onbekend. 10 InzijnParallledoetPerraulteenindrukwekkendepogingtotvolledigheid.Invijf dialogen,dieinvierafzonderlijkedelengedurendeeenperiodevannegenjaarverschenen, vergelijkthijdeprestatiesvandeoudheidmetdievanzijneigentijdophetgebiedvande beeldendekunsten(architectuur,beeldhouwkunstenschilderkunst),vandewelsprekendheid, vandeliteratuur(laPosie)envandewetenschappen,ofbeterdel'Astronomie,dela Geographie,delaNavigation,delaGuerre,delaPhilosophie,delaMusique,delaMedecine, etc.,zoalshetindeinhoudsopgaveheet.Daarbijkomtdeeigentijderkeeropkeerbetervan af.Alleenennietonbelangrijk,zozalnogblijkenwordterweleenuitzonderinggemaakt voorPosieenEloquence,getuigehetslot: Nousconclurons,sivousl'avezagreable,quedanstouslesArts&dans touteslessciences,lareservedel'Eloquence&delaPosie,lesModernes sontdebeaucoupsuperieursauxAnciens,commejecroyl'avoirprouv suffisamment,&qu'l'garddel'Eloquence&delaPosie,quoyqu'iln'y aitaucuneraisond'enjugerautrement,ilfautpourlebiendelapaixnerien decidersurcetarticle. 11 PerraulthadinzijnpleidooivoordeModerneneenmedestanderinFontenelle,eenfervent aanhangervanDescartes.Fontenellebeweerdeineeninvloedrijkpamflet,Digressionsurles anciensetlesmodernes(1688),datzijneigentijdnooitvanminderallooikonzijn,zoalsde partijenvandeAnciensmeenden,omdatdenatuurzichsteedsvanhetzelfdemateriaal bedient,metdezelfdekracht.Indeeerstezinvanzijnpamfletgeefthijhetprobleembeeldend weer: Toutelaquestiondelaprminenceentrelesanciensetlesmodernestant unefoisbienentendue,serduitsavoirsilesarbresquitaientautrefois dansnoscampagnestaientplusgrandsqueceuxd'aujourd'hui. 12

[p.47] Alsdebomensindsdeoudheidnietveranderdzijn,zovoerdehijinditfraaiestaaltjevan rationalistischebewijsvoeringaan,waaromzoudendemensendanwelverschillen?De klassiekenhebbeneenaantaldingenontdektenuitgevondenomdatzeeerderleefden,niet omdatzebeterwaren.Anderszoujehennetzogoedkunnenprijzenomdatzealseerstenuit onzerivierenhebbengedronken,enonskunnenverwijtendatweslechtsdrinkenwatdaarvan

onzerivierenhebbengedronken,enonskunnenverwijtendatweslechtsdrinkenwatdaarvan overis.Aufondhebbenmenseninverschillendetijdendezelfdemogelijkhedenermoetdan ookwordenuitgegaanvaneengalitnaturelle.WelgeloofdeFontenelle,alsvele zeventiendeeeuwers,dathetklimaatvaninvloedopdeaardvaneencultuurkonzijn,maardit argumentvanzijntegenstandersdeedhemalleenverkondigendatLappenennegerszich wellichtdeGrieksegeestnietkondeneigenmaken.Daarentegenverschildendegematigde strekenvanGriekenland,ItalienFrankrijkonderlingklimatologischteweinigomdiegalit naturellewezenlijkaantetasten. TochaarzeldeFontenelle,evenalsPerrault,bijdevraagofdeliteratuuruitzijntijddievan deklassiekenovertrof,eenaarzelingdieookweeropduiktbijdeEngelsependantvande Querelle,welkeinhetlaatstedecenniumvandezeventiendeeeuwopbloeideonderinvloed vandediscussiesinFrankrijk.EenvandebelangrijkstevertegenwoordigersvandeBritse Modernen,Wotton,bleefondankszijnvertrouwenindetoegenomenkenniseveneens terughoudendmetbetrekkingtotliteratuur. 13 DedebatteninEngelandleverdenweinig nieuwegezichtspuntenopenwerdeneerdergevoeddoordeFransedanomgekeerd.Ookhet fameuzeTheBattleoftheBooks,desatireophetredetwistentussenAntientsenModerns vanJonathanSwift,geeftweinigargumentenentoonteerderaanhoezeerdevergelijkingzelf tussenklassiekenentijdgenotenalseenwedstrijdwordtopgevat,waarindemogelijkheidvan verschillendehistorischeperspectievennietwerkelijkalseenprobleemwordtervaren. 14 InhetrelaasvanSwiftkomenopeenvrijdagdegeestenvandeboekenindeSt.James's Librarytotlevenomeenvreselijkeoorloguittevechten.Virgilius,Lucanus,Homerus, Aesopusenveleandereklassiekenzienzichgenoodzaakthetoptenemen

[p.48] tegende(doorSwiftarmzaligafgeschilderde)moderneschrijversalsDescartes,Hobbesen deelnemersaanhetdebatalsBentleyenWotton.Inhetheetstvandestrijd,diewelwatweg heeftvaneenknokpartijuiteengoedkopewestern,staathierParacelsustegenoverGalenus, enHomerustegenoverPerraultenFontenelle,dieinSwiftsogenoverigensweinigverweer hebben: ThenHomerslewWslywithakickofhisHorse'sheelHetook Perraultby mightyForceoutofhisSaddle,thenhurl'dhimatFontenelle,withthesame BlowdashingoutboththeirBrains. 15 InhetlaterestadiumvandeQuerelledesAnciensetdesModernesflakkertdestrijdover Homerusweerop,eenworstelingdiealsgezegdalindeeerstehelftvandezeventiendeeeuw begonnenwas.In1714publiceerdeHoudardeLaMottealscombattantvandeModerneneen herdichtingvandeIlias,voorafgegaandooreenode,Ombred'Homre,waarinhijHomerus naardeaardeaflaatdalenomLaMottetotdiensonderneminguittenodigen.Homerus verzoektLaMottedeIliasteverbeteren,want: Monsicleeutdesdieuxtropbizarres , Deshrosd'orgueuilinfects, Desroisindignementavares, Dfautsautrefoisrespects. 16

DewoordendieLaMotteHomerusindemondlegt,zijneenechovanwatonderandere PerraultinzijnPomesurlesicledeLouisleGrandoverHomerushadbeweerd.Indena 1700opbloeiendezogenoemdeQuerelled'HomrekrijgendeopvattingenvandeModernenin detailnogwelduidelijkergestalte,maardebelangrijksteinzichtenenstandpuntenhebbenzich danalontwikkeld.

[p.49]

EennieuweblikopeenoudekwestieAanheteindvanzijnDigressionsurlesanciensetlesmodernesroeptFontenellede traditionelemetafoorinherinneringvanhetmenselijklevenmetzijnopeenvolgendestadia vanzuigelingtotwijzegrijsaard,eenmetafoorvoordesteedsmeerlerendemensheid.Die vergelijkinggaatmaartendeleop,schrijfthij,wantdemensheidkentindezezingeen ouderdom: Zijzalaltijdevengoedinstaatblijventotdatgene,waartoezeookinhaar jeugdinstaatwasenvoortdurendmeertotdiedingendiebijdeleeftijdvan eenvolwassenmanhoren.Datwilzeggen,omdemetafoor[l'allgorie]loste laten,datdemensennooitzullendegenererenendatdeweldadigeinzichten vanallegrotegeesten,dieachtereenvolgensnaarvorenzijngekomen,zich steedsmeerzullenophopen. 17 Delevensloopmetafoorwasin1620alterdiscussiegestelddoorFrancisBaconinzijnNovum Organum.DeOudenlijkenwelouderomdatzeonzevoorvaderenzijn,maartegelijkertijdzijn delateregeneratiesouder,omdatzemeerervaringhebbenenmeerhebbengeleerd. 18 Indat laatstegevalimpliceertdemetafoorookhetvervalendedegeneratievandeouderdomen daartegenverzetzichFontenelle,diegetuigedeaangehaaldepassagehetperspectiefbiedt vaneenopentoekomst,waarinkennisgestadiggroeit. Indegeschiedschrijvingvanvooruitgangsbegrippenkrijgendergelijkepassageseen grotergewichtdanzeindecontextvandetoenmaligediscussieshadden.Daaromverbazen begripsrealistenalsBuryzicherookover thatinthisliterarycontroversytheModerns,evenFontenelle,seemcuriously negligentoftheimportofthetheorywhichtheywerepropoundingofthe19

intellectualprogressofman . 19

[p.50] Fontenellesexplicietebreukmetdelevensloopmetafoorisnatuurlijkvanbelang,maarde Digressionistochindeeersteplaatseenbetoogoverdewaardevandeeigentijdin vergelijkingmetdeoudheid,eerdereenbattleofbooks daneengeschiedtheoretische verhandeling. DemeerrecenteopvattingenoverdeQuerelledesAnciensetdesModernesrelativeren hetindenegentiendeeninhetbeginvandezeeeuwgevormdebeeldvaneenperiodewaarin vooruitgangsideenalbijnavollediggestaltezoudenhebbengekregen.Hetwastentijdevan deQuerelle,zohadAugusteComtebeweerd,datde idesdeprogrsncessaireetcontinu werkelijkeenconsistancephilosophiqueverkregen.Indezediscussionsolennellewerd volgenshemvoorheteerstindeuniverselegeschiedenisvandemenselijkerededeprogrs fondamentalvandiegeschiedenisverkondigd. 20 DitvooruitgangsbeeldvanComtebrokkeltechtergeleidelijkaf.In1935beschreefPaul Hazardinzijnstandaardwerkoverhetbeginvandeverlichting,Lacrisedelaconscience europenne16801715,datoverigensrelatiefweinigaandachtaandeQuerellebesteedt hoeweldiepreciesindedoorhembehandeldeperiodevalt(enzichbovendiennog hoofdzakelijkinFrankrijkafspeelt),hoejuisthethedenindietijdcentraalkomttestaan.Men ontdoetzicheindzeventiendeeeuwopallerleimanierenvaneenverledendataltelangals voorbeeldhadgediend. 21 Depreoccupatiemeteenveranderendehoudingjegensde geschiedenisisindiezinnietalleenaandeModernen,maarevenzeerjuistaandeAnciens,de verdedigersvandeoudheid,toeteschrijven.Enigszinsgechargeerdzoujekunnenbeweren datbijsommigeModernen(waarondernietFontenelle)degeschiedenisnietbegonmaarjuist ophield,omdatzehuneigentijdalseensoorteindstadiumzagen,waarinallerlei verworvenhedenuithetverledenvoorhetgrijpenlagenzonderdatdetoekomstnieuwe perspectievenbood.Indiezinzoujezezelfsalsdepostmodernenvanhuntijdkunnen bestempelen. DeverhoudingtussenAnciensenModernenismetbetrekkingtotvooruitgangsideen vaakparadoxaal.ZobewerenaanvankelijkdeModernendatdemensindeloopvandetijdin

[p.51] wezenhetzelfdeblijft,terwijlineenlaterstadiumvandeQuerellejuistdeAnciensvandit argumentgebruikmakenomtelatenzienhoegrootdeverdienstenvandeoudheidwaren.Zo onderschrijveninditlaterestadiumdeAncienshetinhetbegindoordeModernen aangehangenstandpunt,datesthetischekwaliteitenaaneenbepaaldetijdgerelateerdmoeten worden,eenopvattingvanhetverledendiebuitengewoonmodernis.Enzoishetook paradoxaaldatdebelangrijkstevertegenwoordigersvandeAnciens,LaFontaineenBoileau, eigenlijkmodernwarenwantPerraultzoujuisthebbenkunnenlatenziendatdeeigentijd beterwerkopleverdedandeoudheidaandehandvandeliteraireprestatiesvandezetwee Anciens. TalvandergelijkenuanceringenzijntevindeninhetknappeopstelvanH.R.Jau,datals inleidingbijdehistorischkritischefacsimileuitgavevanPerraultsParallleverscheen, sthetischeNormenundgeschichtlicheReflexioninderQuerelledesAnciensetdes Modernes. 22 JaurekenthierinafmetdemythedatdeModernenvormhebbengegeven aaneennieuwemanieromovergeschiedenistedenkendoordatzeverleden,hedenen toekomstineenperspectiefvanvooruitgangbegonnenoptevatten.Hijverdedigtdatdoor hetdebatalsgeheelendoordewederzijdseargumentatieseenandereopvattingvan geschiedenisbegintteontstaan,diehijvoortseerderuitzietmondeninhethistorische discoursvanderomantiekdandathijdieopvattingalshetbeginvaneennegentiendeeeuws positivismeenevolutionismeinterpreteert,watindegeschiedschrijvingvan vooruitgangsideengebruikelijkis.Inzijnbenaderingisdaarnaastookmeeraandachtvoorde esthetischedimensievandeQuerelle. DeModernen,aldusJau,blijvenevenalsdeAncienshoofdzakelijkbinnendegrenzen vaneenhumanistischvolmaaktheidsideaal,datopgespannenvoetstaatmetlatere vooruitgangsideen.Volmaaktheid(perfection)isnamelijkeenstatischconceptdat onafhankelijkvandehistorischecontextwordtbegrepeneneenopentoekomstmetvariabele mogelijkhedenuitsluit.Kunstenenwetenschappenbereikeninditperspectiefooiteen hoogtepunt,waaropdevolmaaktheidisbereikt,zodat

[p.52] verderevervolmakingnietmeermogelijkis.DaaromkunjebijdeModernenooknogniet sprekenvanwatKoselleckeendecenniumnaJaugeschichtlicheZeitzounoemen.Wantin dehistorischetijdsbelevingvandedeelnemersaandeQuerelleis,omKosellecksterminologie tehanteren,noggeensprakevaneenonderscheidtussenervaringsruimteen verwachtingshorizon,nochvaneenlineairetijdsopvattingmeteenopentoekomst. 23 HetvolmaaktheidsideaalstaatvolgensJaubijzoweldeAnciensalsbijdeModernen centraalzeverschillenalleenvanmeningoverhettijdstipwaaropdevolmaaktheidvormheeft gekregen.VolgensdeAncienswasdatreedsindeoudheid,volgensdeModerneneerderaan heteindevande(hun)geschiedenis,inhettijdperkvandeZonnekoning.Beider denkcategorieisdezelfde,alleenzijnvanuitdiecategorieverschillendehoogtepuntentezien. (JauspreekthiermetfraaiDuitsegewichtigheidvaneenZweigipfligkeitder Weltgeschichte.) NieuwindegeschiedschrijvingvandeQuerelleisJau'observatiedatinde verschillendedebattenlangzamerhandeenverschuivingplaatsvindtvanimitationaar inventio,vandeideedatdevolmaaktheidslechtsbereiktkanwordendoornavolgingvaneen absoluutgesteld,aldannietverwezenlijktideaalnaardeopvattingdatmetbehulpvande

verbeeldingnieuwedingengeschapenkunnenenmoetenworden.Reedsdegenoemde DesmaretsdeSaintSorlinwerkthetonderscheiduittussendecopisteendeinventeur,diehij vergelijktmetdegenendiehunwateralleenmaaruitdedorpspompkomenhalentegenover degenendiethuiseeneigenbronhebben.Zijnwaarderingvoorcreativiteitligtinhet verlengdevanzijnbewonderingvoordescheppingskrachtvanGod,dieimmersvooralhet bestaandeverantwoordelijkisdoorjuistdiescheppendeactiviteit. HetbelangvandeverschuivingnaarinventiowordtgellustreerdinPerraultsParallle, waarineenvandegesprekspartnershetvolmaaktheidsideaaldoorbreektdoorzichtegende ideeteverzettendatvolmaaktheidslechtsindenabootsingvaneenabsoluutideaalkan wordenbereikt,endoortestellendatdecriteriavoorvolmaaktheidvantijdsomstandigheden, namelijk

[p.53] deopeenbepaaldogenblikheersendebongot,afhangen. 24 Zoisookhet schoonheidsideaalvandeoudheidnietabsoluutenonveranderlijk.Tendelebevatditideaal weliswaaruniverseleelementen,waarhetbijvoorbeeldombepaaldeverhoudingengaat,ofom doordenatuurvoorgeschrevenfunctioneleprincipesindearchitectuurdiezijndetoutles gousts,detouslespaysetdetouslestemps . 25 Maarhetschoonheidsideaalisvooreen aanmerkelijkdeelookbetrekkelijk,hethangtafvansmaakengewoontes.Kendende klassiekenooknietreedsverschiltussenIonische,DorischeenCorinthischestijlprincipesbij hetbouwen?Enhoeveelvormenvanwelsprekendheidzijnernietaantetreffenindeoudheid! MetdergelijkenuanceringenontwikkeltPerraultinzijnParallleeenonderscheidtusseneen beaurelatifenbeautezuniversellesetabsolus. Jauonderstreepthetgewichtvanhetnieuweconceptvandatbeaurelatifenbeschrijft hoeditconceptsamenhangtmetveranderendegedachtenovercreativiteitenfantasie.Als schoonheidimmersniet(uitsluitend)aaneenabsoluuteneeuwigideaalisontleend,moetener nieuwewaardengeschapenworden.Imitatioruimtgeleidelijkhetveldvoorinventio,een veranderingdiecruciaalisvoorlatereopvattingeninenoverkunst. 26 Ditafscheidvandedorpspomptengunstevanhetaanborenvaneigenbronnenheeft namelijkverstrekkendegevolgengehad.Allereerstwerdhetmogelijktebrekenmeteen knellendgeheelaanstarreregels,diehetclassicismeeensterielaanzienbegonnentegeven. ZowerdAbbDubosinzijnRflexionscritiquessurlaposieetlapeinture(1719) woordvoerdervaneenaantalkunstenaars,dathetverdoorgevoerderationalismeeneentotin depuntjesvoorgeschrevenacademischestijleenbelemmeringvondenzichooknietmeer wildebeperkentothetnabootsenvangenien. 27 Maarbelangrijkerishetdatderolvande verbeeldingskrachtdekunsteneeneigenkarakterbezorgde.Voorzoverhetinventioideaal eenappelopdefantasiegingdoen,ontstondeenonderscheidmetwetenschapen ambachten.Ditmarkeerthetuiteenvallenvandetraditionelesamenhangvandeartes liberalesendeindeachttiendeeeuwopkomenderuimtevoorverschillendeautonome domeinen.Pasvanafdeze

[p.54] tijdbegintkunstzichalseenzelfstandigverschijnseltemanifesteren,waarinnaast schoonheidcreativiteiteencentralecategoriegaatworden.Ditontstaanvanhetesthetisch domeinaanheteindvandeachttiendeeeuwkomttotuitinginhetgebruikvanhetenkelvoud kunst,datbijnahetkaraktervaneencollectiefenkelvoudindezinvanKoselleckaanneemt, alishetdangeenhistorischconcept. Voorhetperspectiefopdegeschiedenistenslotteishetnieuweprincipevaninventio nietminderrevolutionair:detoekomstkrijgtdoordemogelijkheidomsteedsnieuwedingente bedenkenenuitteprobereneenprincipieelopenkarakter.Dezegedachtelaatzichnietgoed meerverenigenmeteenfinalistischegeschiedopvattingenzoontstaatruimtevoorhet formulerenvanvooruitgangsideen.Enerzijdscreertdeachttiendeeeuweenomvangrijk verledendatempirischonderzocht,beschrevenengeclassificeerdwordtineenexplosief toenemendehistorischeactiviteit,anderzijdskomtdaarnuplotselingeentoekomstbijvol onzekerecontouren,eentoekomstdieertoeuitnodigtzelfvormtegaangevenaande geschiedenis. UithetbovenstaandeblijktdatJauinzijnbeschouwingoverdeQuerellepreciesde vruchtbaretussenwegbewandeltwaareerdereenpleidooivoorisgehouden.Hijheeft aandachtvooreennauwkeurigbeschrevenhistorischecontextzonderineenhistoristische doodlopendestraattebelanden,diehetuitzichttotdeheelnabijeomgevingbeperkten langdurigerontwikkelingenuithetoogdoetverliezen.Zijnopstellaatziendathetonmogelijk isomzoietsalsdevooruitgangsideeuitdeschermutselingenvandeQuerelletedestilleren, omdatdegeschiedeniscomplexerisdanhetmonolithischebegripvooruitgangsuggereert. HetisomtebeginnennogalgeforceerddeModernenalspleitbezorgersvaneendergelijke ideeteinterpreteren.Envoorzoverhetveranderendedenkenoverhetverloopvande geschiedenisverbandhoudtmetdeindeachttiendeeeuwopkomendevooruitgangsideen, kunnendezeveranderingenbeterineenruimerecontextwordenbeschreven.Metbehulpvan JauenKosellecksopvattingenoverhetvooruitgangsbegripwordtduidelijkdatvaneen geschichtlicheZeitindeQuerelle

[p.55] noggeensprakeis.Jau'analyseimpliceertdathierzoweleenlineairetijdsopvattingmeteen opentoekomstalseenonderscheidtussenervaringsruimteenverwachtingshorizon ontbreekt.TegelijkertijdhaalthijuitdeQuerelledieelementennaarvorendieeennieuwe historischeervaringvormzullengeven,namelijkhetrelativerenvanabsolutewaardeninde contextvandeeigentijdeneengeloofinmenselijkescheppingskrachtdatdestructuurvan detoekomstvoorgoedzalveranderen. DebeschrijvingvanJaulaatverderziendatinendoordeQuerellezichlangzamerhand

DebeschrijvingvanJaulaatverderziendatinendoordeQuerellezichlangzamerhand eenscheidingbegintaftetekenentussenhetdomeinvanwetenschappenendatvan kunsten.BijvoorbeelddoorFontenellesindelingtussenchosesd'imagination endemthode deraisonner,maarvooralookdoordegroeiendeaandachtvooreenbeaurelatifdat,in samenhangmetdeideedatkunstgecreerdmoetwordenomdatimitatievaneenabsoluut ideaalnietmeervoldoet,dekiemvormtvanhetesthetischdomeindataanheteindvande achttiendeeeuwgestaltekrijgt. Dedifferentiatietusseneenesthetischeneencognitiefdomein,endaarmeetussen ongelijksoortigeontwikkelingeninkunstenwetenschap,iseenmanifestatievanwat Koselleckdegelijktijdigheidvanhetongelijktijdigenoemde:deervaringdatgelijke ontwikkelingeninverschillendtempoplaatsvinden. 28 Dezedynamiekzalhetdenkenover vooruitgangbeheersen,evenalsdespanningtussenalsongelijktijdigervarenontwikkelingen vanmoreleencognitieveaardenindiezinisdegeschiedenisvandeQuerellevoorhet ontstaanvanmodernevooruitgangsideennietvanrelevantieontbloot.

VolmaaktheidenvervolmakingHethistorischvertoogvandedeelnemersaandeQuerelledesAnciensetdesModernes beweegtzichdusnoghoofdzakelijkbinnendegrenzenvaneenvolmaaktheidsideaal,datal naargelangdeomstandighedenenhetonderwerpvandiscussieinhoudelijkkanverschillen, maardatinzoverregelijkblijftdathet

[p.56] eenopentoekomstuitsluit.Ofhetideaalnuverwezenlijktis,gevenaardkanwordenofzelfs ineennabijetoekomstligt,deaardvanhetideaalisstatischomdathetbeantwoordtaan contemporainecriteria,diealsonveranderlijkgegevenwordenopgevat.Wiezichditrealiseert, vraagtzichafinhoeverreeigenlijkdevooruitgangsgedachte indeachttiendeeeuwtotvolle ontplooiingkomt. BijeenvoordeachttiendeeeuwbelangrijkhistoricusalsVoltairestaathetdenkenover degeschiedenisbijvoorbeeldnoghoofdzakelijkinhettekenvancyclischetheorien. Weliswaarstelthijdatdelaatstevandevierperiodesvanbloeidiehetverledenheeftgekend, hettijdperkvanLodewijk XIV ,ietsvandevorigedrieperiodesheeftopgestokenendatindit tijdperklaraisonhumaineengnrals'estperfectionne,maarhijoverschrijdtnietechtde grenzenvaneenstatischvolmaaktheidsideaal,getuigebijvoorbeeldhetbeginvanzijnLe sicledeLouisXIV,waarinhijschrijft: Indezeviergelukzaligeperiodeszijndekunstenvervolmaaktenzezijn,in hundienstigheidaaneentijdperkvoorhetschitterenvandemenselijke geest,hetnageslachttotvoorbeeld. 29 Verschillendeverworvenhedenvandegeestenvanhetmenselijkvernuft(lesarts)hebben hunvoltooiingineenperiodevanbloeibereiktendienenvoortaanalsvoorbeeldvoorlatere generaties,netzoalsdeoudheidvolgensdeAncienshetnageslachtdeidealenormvoor volmaaktheidvoorschotelde. Hetisondoenlijkinhetkorteenenigszinsrepresentatiefbeeldteschetsenvande veelheidaangedachtendieindeloopvandeachttiendeeeuwoverdeontwikkelingen eventuelevooruitgangindekunstenontstaat,ookalswordtafgezienvanaldiegeschriften diesceptischofafwijzendstaantegenovereenallesomvattendeontwikkelingvandecultuur, zoalsRousseausDiscourssurlessciencesetlesartsuit1750.Hierisvanbelangdatparallel aanhetontstaanvaneenesthetischdomeinookdegeschiedschrijvingvandekunsteneen meerautonoomkarakter

[p.57] krijgt.ZopubliceerdeJohnBrownin1763eenliteratuurgeschiedenis(ofgeschiedenisvande poziehetverschilistotindeachttiendeeeuwnognietzoeenvoudigaantegeven).A DissertationontheRise,UnionandPower,theProgressions,Separations,andCorruptions ofPoetryandMusicbeschrijfthoededoorhemverondersteldeoorspronkelijkeeenheidvan zang,dansenpozieuiteenvaltdoorhetontstaanvannieuwegenres.Dit ontwikkelingsperspectiefwordtdoorBrownechteralseenterugvalbeschouwd,enhijbepleit danookeenherstelvandieoorspronkelijkeeenheidindekunst. 30 WinckelmannsinvloedrijkeGeschichtederKunstdesAlterthums,dateenjaarlater verscheen,biedteenvergelijkbareaanblik.Wetreffenereentendeleopzichzelfstaande ontwikkelinginde(beeldende)kunstinaan,maarevenalsbijBrownwelmeteen geschiedopvattingdieinhettekenvaneencyclischetijdstaat.WantookbijWinckelmann treedtvervalopnahethoogtepuntindeoudheidvanedleEinfaltenstilleGre,een hoogtepuntdatdeeigentijdsekunstopnieuwdientnatestreven. Wanneergeletwordtopdemanierwaaropdemeestedenkersuitdeverlichtingde geschiedenisvandekunsten(inzoverrezedieberhauptloszienvandeontwikkelingvan wetenschappenentechniek)interpreteren,valtopdatnogbijnaaltijdvanzo'ncyclischbeeld wordtuitgegaan,ofvaneenfinalistischverloop.Inheteerstegevallaatmenperiodes langzamerhandopkomen,bloeienenweerinvervalraken.Inhettweedegevalloopteen (meestallineairgenterpreteerde)geschiedenisuitopeentijdperkdatophandenisofzelfs reedsisaangebrokenendatdanomschrevenwordtalseennoodzakelijkoflogischeindpunt vaneenaantalontwikkelingenofstadia. Eenopeningnaardetoekomstineenlineair,onbegrensdtijdsbeeldkomtindeachttiende eeuwnauwelijksvoor,hoezeerdeinventiogedachteendedifferentiatietussenwetenschap, kunstentechniekendedaarmeeopkomendegelijktijdigheidvanhetongelijktijdigehet cyclischeenfinalistischemodelookbeginnenaantetasten.Eendergelijkeinstabiliteitvalt bijvoorbeeldtebespeurenbijde(destijdsmarginaalblijvende)cyclischegeschiedopvatting vanGiambattistaVico(16681744),te

[p.58] genwoordigvaakdevadervandemodernegeschiedenisgenoemd.Zijnnieuwewetenschap (Principidiunascienzanuovad'internoallacommunenaturadelleNazioni,1725) onderscheiddeeeninverschillendeperiodesteverdelenvoortgangindegeschiedenis.Vico beklemtoondeechter,endaarinwashijmodern,datdemenszelfdezegeschiedenisvorm gaf.Ditcreatievebeginselstaatopgespannenvoetmetzijnverdercyclischebeschrijvingvan verschillendetijdperkenenmetzijngehandhaafdevertrouwenopdeVoorzienigheid. Eenenigszinsvergelijkbare,zowelfinalistischealscyclischebenaderingvanhetverleden isaantetreffeninhetwerkvandevoorhetperiodedenkenvanComtezoinvloedrijke econoom,encyclopedistenstaatsmanTurgot(17271781),diedewereldlangzaammaarzeker beterzietworden,maardiedaarintegelijkertijdeencyclischpatroonblijftzien.OokinHerders IdeenzurPhilosophiederGeschichtederMenschheit (17841791)valteendergelijke ambivalentievangeschiedopvattingenaantewijzen,metcyclischeenfinalistischeelementen eneenopkomendeneigingomdetoekomstopentebreken. Ondanksdezetendentiesmanifesteertzichkortna1800inDuitslandeenculminatievan finalistischdenken,dietegelijkhetbeginvaneengeschiedopvattingzalblijkentezijndietot verindetwintigsteeeuwhaarinvloeddoetgelden.DatisdefilosofievanHegel.Kunstis, althansvoordelatereHegel,demanierwaaropdeabsolutegeestzichzelfinvolledige vrijheidaanschouwt.Hijonderscheidtindeontwikkelingvandekunstendrieverschillende stadia,dienietlouterhistorischzijnindeempirischezinvanhetwoordenminstensevenzeer betekenisontlenenaandeplaatsdiezijhebbeninHegelsdialectischbouwwerk.Inheteerste stadium,datvandesymbolischekunst,waarbijaanvroegorintaalseculturenmoetworden gedacht,wordtdeIdeevandeabsolutegeestwelvermoedmaarnognietadequaatuitgedrukt. Inklassieke kunstechtervallenvormenstof,Ideeenverschijninggeheelenalsamen,terwijl inromantischekunstdeIdeeendeInnerlichkeitdesGemthszodanigoverheersendateen nieuwstadiumaanbreektwaarindekunstalszodanigwordtaufgehoben,dusgelimineerd nopeenhogerniveaugebracht. 31

[p.59] InhetdenkenvanHegelisdeontwikkelingvandekunsteenuitdrukkingvaneen meeromvattendedialectischeontwikkeling.Hiermeebegintdelatersteedsbelangrijker wordendeopvattinggestaltetekrijgendatkunsteenuitdrukkingvandeeigentijdis,endat ookmoetzijnomdatmendetijdgeestnietkanontlopen.Wieeendieperinzichtkrijgtofdenkt tehebbenvandeontwikkelingvandeeigencultuur,kanopgronddaarvanconstaterendat sommigekunstheeftafgedaan,datwilzeggennietmeervandezetijdis. HetisnietmogelijkHegelsesthetischetheorieinzoweinigwoordenrechttedoenendat isooknietdebedoeling.Hierwordtvolstaanmetdevaststellingdathetbefaamdeprobleem vanheteindevandegeschiedenis zichbijhemooktenaanzienvandekunstenvoordoet. HansGeorgGadamerschetstbeideproblemeninelkaarsverlengde:degeschiedenisisbij Hegelnietafgelopen,zostelthij,maarzijverlooptnietmeeralseinFortschrittimSinnedes BewutseinsderFreiheitenkanwellichthelemaalnietmeeralsvooruitgangwordengezien. Evenzohoudtookdegeschiedenisvandekunstnietop,maarinhaarlaatste,romantische stadiumvoldoetzijnietmeeraandashchsteBedrfnisdesGeistes,enwordtzij opgenomeningodsdienstenfilosofie. 32 HoemenzichdezeAuflsungderromantischen Kunstformookvoorwilstellen,definalistischetendensvanditdenkenverhindert uiteindelijkeenverdereontplooiingvandekunstenindetoekomst.Zolangernietaanhet voortbestaanvandekunstenzelfgetwijfeldwordt,zoudenzemoetenblijvenstekenineen hegeliaansclassicisme.NietvoornietsvraagtGadamerzichinzijnartikeloverHegels estheticaaf,hoelatereontwikkelingendoorHegelgenterpreteerdzoudenworden.Indessen, zoconstateerthij,dasEndederKunstwirdsichsonichtvorschreibenlassen. 33 Hegelsdialectiekrichtzichaufondonafgebrokenopvervolmaking,waarbijeen welomschreveneindpuntvanvolmaaktheiddeuitkomstisvanhettotalehistorischeproces. Opheteerstegezichtlijktdatookoptegaanvoordemanierwaaropdegrootste vooruitgangsapostelvandeachttiendeeeuw,dealtersprakegekomenMarkiesde Condorcet,degeschiedenisvande

[p.60] mensheidbeschrijft.InzijnoptimistischgetoonzetteEsquissed'untableauhistoriquedes progrsdel'esprithumain (1795)onderscheidtCondorcettienperiodes. 34 Dezevormeneen allesomvattendewereldgeschiedenis,dienoodzakelijk,enondanksplaatselijkeentijdelijke terugvalcontinu,eensteedsgroterevolmaaktheidvoordemensheidimpliceert.DeEsquisse beschrijftdezevooruitgang(lesprogrs)chronologisch,vanlandbouwkundigeverbeteringen totdeuitvindingvandeboekdrukkunst,wetenschappelijkeontdekkingenentoenemende politiekevrijheid.Aldezeverworvenhedenwordenalseenoptelsomvanindividuele prestatiesbeschouwd,zoalsCondorcetinhetbeginvanzijnboekbeweert,waarhijbij uitzonderinghetwoordprogrs alscollectiefenkelvoudgebruikt: Dezevooruitgang[ceprogrs]isaandezelfdealgemenewetten onderworpenalsdietezienzijnindeindividueleontwikkelingvanonze vermogens[facults],aangezienhijdeuitkomstisvandezeontwikkeling,die zichaldusbeziengelijktijdigvoordoetondereengrootaantalin maatschappijenverenigdeindividuen . 35 HetfinalismeisbijCondorcetweliswaarnietgeheelafwezig,maarinvergelijkingmethet hegeliaansedenkenweinigprominent.Hiergaatontegenzeggelijkeendeurnaardetoekomst open.TeneerstesitueertCondorcetzijnlaatsteperiodeexplicietineentijddienogkomen moet.Enhoewelhijrelatiefuitvoerigbeschrijfthoedieeruitzalzien,heeftdiebeschrijvingal grotendeelshetkaraktervaneenprogrammadatindepragmatische,politiekgetintecontext

functioneertdieKoselleckalseenkaraktertrekvandenieuwetijdsbelevingheeftgeschetst. Condorcetbeschrijftnietalleenhoedetoekomsteruitzalzien,hijbeschrijftdaarmeeookhoe detoekomsteruitmoetzien.TentweedezijnCondorcetsideaalbeeldendynamisch,in tegenstellingtotdedoelgerichtesystematiekbijHegel,waarinsprakeisvaneenmetafysische ontplooiingvandeGeestdietotzichzelfterugmoetkeren.Condorcetspreektvakervan perfectionnement danvanperfection .DemenselijkesoortisvolgensCon

[p.61] dorcetteverbeterenhijgebruiktdedoorRousseauinomloopgebrachte,meteenmoreel appelgeladentermperfectibilit,eenvervolmaakbaarheiddievolgenshemonbepaald(endus onbegrensd)is,eenperfectibilitindfinie . 36 CondorcetbesteedtindeEsquisseweinigaandachtaandekunsten,maardatze vooruitgaanzoalsallesvooruitgaat,isvoorhemonbetwist.BijdeGriekenlijkendeschone kunstenhunvolmaaktheidtehebbenbereikt,schrijfthijineenimplicietcommentaaropde Querelle,maarervaltmeerovertezeggendoorhet waardevollegenievandekunstenaar[heureuxgniedel'artiste]een uitzonderlijkheid[distinction]dieerinslaagtdenauwafgebakendewegen tedoenverdwijnenwaaropmendevervolmakingvandeschonekunsten heeftteruggedrongen. 37 Dergelijkezinsnedenillustrerenhetbelangvandeinventioalseenconceptdatde volmaaktheidsgedachteaangaattasten,dietijdensdeQuerellenogeenvrijwel vanzelfsprekenduitgangspuntwas. CondorcetnoemtbijdeGriekenslechtseenpaarschrijvers,opanderekunstengaathij daarnietin.LaterhaalthijBoccaccio'sDecameronealsgetuigenisaanvaneentoenemende vrijheidvandenken,watvermoedelijkophetamoureuzegehaltevanhetboekslaat,en Petrarca,DanteenweerBoccac