0

Lokalni akcioni plan biodiverziteta za područje opštine Ulcinj

za period 2020-2025. godina

Februar, 2020

1

SADRŽAJ

REZIME UVOD Osnove za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Ulcinj (LBAP‐a) Odnos LBAP‐a prema međunarodnim i nacionalnim strateškim dokumentima Zakonska regulativa od značaja za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet Pojam biodiverziteta Značaj biodiverziteta za lokalnu zajednicu Akciono planiranje za biodiverzitet PROFIL OPŠTINE ULCINJ Geografske karakteristike i prirodni resursi Klima Demografija i obrazovni sistem Ekonomske karakteristike BIODIVERZITET FLORA Mahovine Gljive Lišajevi FAUNA Beskičmenjaci Ihtiofauna Vodozemci i gmizavci

2

Ptice Sisari Zaštićena područja VALORIZACIJA I ZAŠTITA BIODIVERZITETA SWOT analiza Vizija, strateški prioriteti, mjere i projekti koje treba implementirati Zaključak Literatura Akcioni plan (2020‐2025)

3

REZIME

Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Ulcinj nastao je kroz inicijativu Predsjednika opštine, a u skladu sa preporukama i obavezama koje su date u Zakonu o zaštiti prirode („Službeni list Crne Gore”, broj 54/16), Nacionalnoj strategiji biodiverziteta sa akcionim planom za period 2016-2020 godina i Konvenciji o biološkoj raznovrsnosti. Izrada Plana je u potpunosti finansirana sredstvima Opštine Ulcinj. Predsjednik opštine Ulcinj je posao izrade Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet povjerio konsultantu, mr Riti Barjaktarović, koja je potom imala i stručnu pomoć mr Aleksandre Mladenović (Radni tim). Radni tim je započeo sa radom u avgustu 2019. godine. Kroz participativan pristup i uključivanjem zainteresovanih strana u proces izrade dokumenta i javne rasprave, članovi Tima su uspješno završili dokument koji je usvojen na XX sjednici Skupštine opštine Ulcinj, održanoj XX XX XXXX godine.. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Ulcinj sadrži u uvodnom dijelu detaljno obrazloženje vezano za nacionalnu i međunarodnu regulativu, koja predstavlja osnov za njegovu izradu. Takođe, u uvodnom dijelu date su definicije o biodiverzitetu i akcionom planiranju za biodiverzitet, kao i razlozi zašto je biodiverzitet značajan za Ulcinj. Osnovne informacije o opštini od značaja za biodiverzitet, predstavljene kroz Profil opštine, date su na osnovu podataka Strateškog plana razvoja opštine, Izvještaja o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu za prostorno-urbanistički plan opštine Ulcinj 2020, rezultata Popisa stanovništva Crne Gore iz 2011. godine i Popisa poljoprivrede iz 2010. godine. U Planu su predstavljeni prirodna baština i prirodni resursi. Prema podacima koji su preuzeti iz Studije zaštite za područje Ulcinjske solane u ovom Planu je dat prikaz dijela biodiverziteta opštine. Na teritoriji opštine Ulcinj prostiru se ekosistemi koji pružaju usluge od značaja za očuvanje prirodne ravnoteže u skladu sa potrebama razvoja društva i dobrobiti ljudi, kao i rijetkim, zaštićenim, endemičnim i reliktnim vrstama. U ovom dokumentu područje opštine Ulcinj je prepoznato kao značajno za očuvanje biodiverziteta zbog: prisustva osjetljivih slatinskih ekosistema i obalnih (dinskih) staništa, prisustva ostataka šuma skadarskog duba, očuvanja staništa za mnoge zaštićene vrste, prisustvu centara diverziteta ptica/zaštiti ornitofaune, uzgoja nekih autohtonih sorti stoke (ovce, konji, goveda), razvoja turizma zasnovanog na prirodi.

UVOD

Osnove za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Ulcinj Izrada lokalnih akcionih planova za biodiverzitet za lokalne samouprave u Crnoj Gori je u skladu sa članom 13 Zakona o zaštiti prirode. Ovim Zakonom se, između ostalog, lokalne samouprave obavezuju da vode brigu o stanju zaštićenih prirodnih dobara na svojim teritorijama, kao i da vrše

4

monitoring nakon preduzetih pojedinih zahvata u prirodi, a upravo Lokalni akcioni plan za biodiverzitet predstavlja institucionalni alat za ispunjavanje zakonskih obaveza lokalnih samouprava, na polju zaštite biološke raznovrsnosti i održivog korišćenja usluga ekosistema. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet sadrži i elemente neophodne za izradu izvještaja, koje su, prema Zakonu o zaštiti prirode, nadležni organi lokalne samouprave dužni da dostave organu uprave, a odnose se na stanje biološke i predione raznovrsnosti, zaštićenih stanišnih tipova i divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva sa analizom njihove ugroženosti.

Takođe, izradom Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opština Ulcinj se uključuje u ostvarivanje Strateškog cilja B: Biodiverzitet se štiti od strane svih zainteresovanih strana kao i multisektorskim pristupom Strategije biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2016-2020, na području jedinice lokalne samouprave.

Osnovni cilj donošenja navedenog Plana jeste zaštita biodiverziteta na području opštine Ulcinj, koji je po mnogo čemu specifičan i karakterističan, a u nekim segmentima jedinstven.

Prirodne vrijednosti, ekosistemske usluge i posebno biodiverzitet područja opštine Ulcinj se izdvajaju kao njen najvažniji dio zbog kojeg je dio područja pod nacionalnom zaštitom, a dio i pod međunarodnom zaštitom.

Radi usklađivanja sa opšte prihvaćenim principama održivog razvoja i razvojnih aktivnosti i opredjeljenja denifisanih Prostornim planom Crne Gore, Prostoro urbanističkim planom opštine Ulcinj i Strateškim planom razvoja opštine Ulcinj, prioritetno se nameće potreba sprovođenja aktivnosti i mjera zaštite i unapređenja životne sredine ove opštine, što predstavlja jedan od bitnijih preduslova za zaštitu biodiverziteta na području, a koji se definiše ovim dokumentom. Cilj izrade i donošenja ovog Plana je očuvanje postojećeg biodiverziteta opštine Ulcinj i unapređenja stanja u budućnosti, kako bi se na održiv način ostvarili ekonomski i socijalni interesi razvoja opštine. Ostvarenje zadatog cilja će se postići realizacijom utvrđenih strateških prioritea, mjera i aktivnosti, koji čine Akcioni plan, a koji su definisani na osnovu urađene SWOT analize. SWOT analiza je rađena uz učešće zainteresovanih strana, nevladinog sektora i predstavnika lokalne samouprave i njenih preduzeća. Veliki doprinos strateškom planiranju su dali Dželal Hodžić - NVO “Zeleni Korak”, Zenepa Lika - NVO “Dr. Martin Shnajder”, Rasim Lika - NVO ”Ekovita”, kao i direktor komunalnog preduzeća, Skender Kalezići sa saradnicima.

5

Slika br. 1 Sastanak zainteresovanih strana – SWOT analiza Prirodne ljepote Ulcinja nude posjetiocima više vrsta odmora i rekreacije, zabave, uživanja u ekstremnim sportovima i ekoturizmu, nude naučnicima i istraživačima mogućnost da proučavaju postojeće i da otkriju eventualno nove vrste biljaka, životinja ili gljiva. Na osnovu svega gore navedenog izrada ovog Plana nije samo potreba, već i obaveza lokalne samouprave kako bi svoj prostor, na održivim i realnim osnovama, maksimalno valorizovala, a lokalnom stanovništvu omogućila brži ekomomski razvoj i bolji način življenja.

Odnos LBAP-a prema međunarodnim i nacionalnim strateškim dokumentima

Konvencija o biološkom diverzitetu (Convention on Biological Diversity - nadalje CBD) je donijeta u Rio De Žaneiru 1992. godine i nju su do sada prihvatile 193 zemlje – ugovorne strane (od kojih je 168 deponovalo svoje potpise). Osnovni ciljevi CBD su: (1) zaštita biološkog diverziteta, (2) održivo korišćenje njegovih komponenti i (3) pravedna raspodjela koristi od upotrebe genetskih resursa. Kroz promovisanje ekosistemskog pristupa, ova Konvencija stavlja poseban akcenat na interakciju procesa očuvanja i održivog korišćenja prirodnih resursa i održivog razvoja ljudskih zajednica.

Strateški plan Konvencije o biološkoj raznovrsnosti za period 2011-2020. godine, usvojen je na desetom sastanku država članica u Nagoji 2010. godine. Sastoji se od 20 ciljeva razrađenih u pet strateških oblasti, koji su poznatiji kao Aichi ciljevi. Sve države članice Konvencije bi trebalo da uspostave sopstvene ciljeve, uzimajući u obzir nacionalne potrebe i prioritete, vodeći računa o dostizanju globalnog cilja. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet je važan korak u smanjenju stepena gubitka biodiverziteta, sprečavanju gubitka prirodnih staništa sa posebnim naglaskom na šume, a takođe i u zaustavljanju nestanka vrsta koje se nalaze u kategoriji ugroženih, uz poboljšanje njihovog statusa zaštite.

6

Strateške oblasti Aichi ciljeva su:

• smanjiti uzroke gubitka biodiverziteta kroz integrisanje biodiverziteta u aktivnosti vlade i društva,

• smanjiti direktne pritiske na biodiverzitet i promovisati održivo korišćenje, • poboljšati status biodiverziteta kroz očuvanje raznovrsnosti na svim nivoima

(ekosistemski, specijski i genetički diverzitet), • povećati dobiti koje obezbeđuje biodiverzitet i usluge ekosistema, • poboljšati sprovođenje kroz participativno planiranje, upravljanje znanjem i izgradnju

kapaciteta.

Slika br. 2 Grafički prikaz Aichi ciljeva

U okviru posljednje navedene strateške oblasti, nalazi se Cilj 18, koji se odnosi na tradicionalno znanje, inovacije i prakse stanovnika i lokalnih zajednica koje su od značaja za očuvanje i održivo korišćenje biodiverziteta, kao i tradicionalno korišćenje bioloških resursa, a koji će do 2020. godine biti usklađeni sa nacionalnim zakonodavstvom i relevantnim međunarodnim obavezama i potpuno integrisani i ugrađeni u implementaciju Konvencije. Ovaj Cilj podrazumijeva i potpuno i efikasno učešće stanovnika i lokalnih zajednica, na svim relevantnim nivoima donošenja odluka. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Ulcinj upravo je nastao kroz participativno uključivanje različitih i širih zainteresovanih strana u njegovo kreiranje, a sadrži i sve relevantne informacije od značaja za očuvanje biodiverziteta i održivo korišćenje usluga ekosistema, bazirane na tradicionalnom znanju i naučnim podacima.

Crna Gora je pristupila Konvenciji o biološkoj raznovrsnosti u junu 2006, čime se obavezala na zaštititu ukupne biološke i genetske raznovrsnosti. Jedna od prvih obaveza svih ugovornih strana CBD, prema članu 6. Konvencije je izrada Nacionalne strategije biodiverziteta sa Akcionim planom (NSBAP, Strategija). U skladu sa zahtjevima Konvencije, usvojene su dvije nacionalne strategije biodiverziteta i akcioni plan za period 2010 – 2015. godine, i 2016 – 2020. Strategijom se ističu ciljevi vlada za očuvanje biodiverziteta, sa jasnim aktivnostima za njihovo ostvarivanje. Ovim dokumentom se definišu mehanizmi kojima vlada pokazuje način sprovođenja obaveza prema CBD, kao i način praćenja njihovog ispunjavanja. Strategija se radi na osnovu informacija obezbjeđenih iz studija biodiverziteta. U Strategiji su definisani dugoročni ciljevi i brojne mjere za zaštitu biološke raznovrsnosti i održivo korišćenje zaštićenih prirodnih dobara, kao i akcioni plan za njenu primjenu u skladu sa ukupnim ekonomskim i društvenim prilikama u zemlji.

Nacionalnom strategijom biodiverziteta sa Akcionim planom predviđene su određene obaveze lokalne samouprave, koje se između ostalog odnose i na izradu lokalnih akcionih planova za

7

biodiverzitet, ali i na reviziju postojećih zaštićenih prirodnih dobara i na stavljanje pod zaštitu novih područja prirode (u nadležnosti lokalnih samouprava su nominacije za regionalni park, park prirode, spomenik prirode i predio izuzetnih odlika).

Ekološke mreže Natura 2000 i Emerald

Natura 2000 je najvažniji program za države članice Evropske Unije u oblasti zaštite prirode, koji se odnosi na očuvanje ugroženih vrsta i staništa. Predstavlja međunarodnu ekološku mrežu zasnovanu na Direktivi o zaštiti divljih ptica (u daljem tekstu Direktiva o pticama) i Direktivi o zaštiti prirodnih staništa i divlje faune i flore (u daljem tekstu Direktiva o staništima). Pojam Natura 2000 simbolizuje očuvanje dragocenih prirodnih resursa za 2000. godinu i XXI vek. Crna Gora ima obavezu da u sklopu evropskih integracija iz oblasti zaštite prirode i životne sredine, odredi značajna područja za očuvanje ugroženih biljnih i životinjskih vrsta i određenih tipova staništa, koja bi bila sastavni deo pomenute ekološke mreže Natura 2000. Iz tog razloga je projekat Jačanje kapaciteta vladinog i civilnog sektora u Srbiji i u Crnoj Gori za preuzimanje pravnih tekovina EU iz područja zaštite prirode implementiran u periodu 2009-2012. godine. Glavni cilj projekta je jačanje kapaciteta vladinog sektora, stručnih institucija i nevladinog sektora u Crnoj Gori i u Srbiji, kroz četiri aktivnosti – tehničku podršku za implementaciju Direktive o staništima u Crnoj Gori; pomoć nevladinim organizacijama da stvore i održe mrežu koja će podržavati aktivnosti Natura 2000 u obje zemlje; pomoć vladinom sektoru u obje zemlje da razumiju politiku Evropske unije o zaštiti prirode; razmjena informacija i znanja iz Brisela u region i obratno, kao i širenje informacija o zaštiti prirode unutar same regije.

Popis vrsta i staništa prisutnih u Crnoj Gori, u okviru Natura 2000, pripremljen je na osnovu rezultata dobijenih iz projekta Emerald mreže, ali je ažuriran i izmijenjen u skladu sa zahtjevima EU Direktive o staništima. Napravljena je Referentna lista za relevantne izvore informacija u vezi spomenutih vrsta i staništa, odnosno izrađen je Inventar za date vrste i staništa u centralnoj bazi podataka (GIS) u Agenciji za zaštitu prirode I životne sredine. U međuvremenu je napravljen Nacrt kataloga staništa prisutnih u Crnoj Gori Natura 2000 i korišćen je za crnogoricu - Terenski inventar prethodno identifikovanih staništa Natura 2000 u Crnoj Gori, za obuku.

8

Slika br. 3 Šematski prikaz uspostavljanja mreže Natura 2000

Izvan država članica EU, područja ekvivalentnog prioriteta za zaštitu i upravljanje vrstama i staništima definisana su kao Emerald mreža. Emerald mreža se zasniva na istim principima kao i mreža Natura 2000 i formalno se posmatra kao priprema za implementaciju Direktive o staništima. Projekat Emerald mreža je pokrenuo Savjet Evrope 1998. godine kao dio aktivnosti u sklopu primjene Konvencije o očuvanju divljeg biljnog i životinjskog svijeta i prirodnih staništa Evrope (Bernska konvencija), a kojom se reguliše zaštita ugroženih divljih biljnih i životinjskih vrsta i određenih tipova staništa. Emerald mreža lokaliteta sa vrstama i staništima iz Rezolucije 4 i Rezolucije 6 Bernske konvencije u Crnoj Gori utvrđena je 2008. godine. Definisano je 32 Emerald lokaliteta koji pokrivaju 18,45% (254,931 ha) državne teritorije. Takođe, utvrđeni su IBA (Important bird area – Područja od značaja za ptice) i IPA (Important plant area – Područja važna za biljke) lokaliteti. Ekološka mreža Crne Gore – realizacija ekološke mreže regulisana je Zakonom o zaštiti prirode i uključuje lokalitete Natura 2000 utvrđene na osnovu EU Direktive o staništima (1992) i Direktive o divljim pticama (1987). Uspostavljanje ekološke mreže lokaliteta Natura 2000 je u fazi pripreme, u kojoj će lokalne zajednice gde se budu nalazila Natura 2000 područja imati veliku ulogu u definisanju prioriteta zaštite.

Nacionalna strategija održivog razvoja i sektorske strategije

Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore rađena je za period 2007-2012. godine, a druga za period do 2030. Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore predstavlja krovni dokument razvoja Crne Gore, sa nizom principa i ciljeva sa kojima će se usklađivati sve sektorske strategije. Definisani prioriteti djelovanja u prioritetnim oblastima predstavljaju osnov za definisanje

9

inoviranih smjernica za ubrzanje ekonomskog rasta na principima održive upotrebe prirodnih resursa i zaštite životne sredine, kao i podsticanja i unaprijeđenja društvene kohezije i razvoja ljudskog kapitala.

Pitanja koja se tiču životne sredine integrisana su u ekonomski sektor kroz Strategiju razvoja turizma do 2020. godine. Turizam je u Crnoj Gori jedan od glavnih razvojnih pravaca, gdje biodiverzitet ima važnu ulogu. Strategija razvoja turizma definiše kao cilj stvaranje održivog, visokokvalitetnog i svestranog turističkog proizvoda koji će omogućiti prihod i rast broja turista, što će kao posljedicu imati stvaranje novih radnih mjesta i bolji životni standard. Održivost ima vitalnu važnost za sektor turizma, jer Crna Gora svoju turističku ponudu zasniva na različitim turističkim aktivnostima i atrakcijama, koje podrazumijevaju prirodnu, istorijsku i kulturnu baštinu, skoncentrisane na malom prostoru. Uzimajući u obzir ideju Crne Gore kao “ekološke države”, Strategija razvoja turizma predstavlja promovisanje razvoja turističke djelatnosti orjentisane prema prirodi, kao što su: posmatranje ptica, foto-safari, biciklizam, planinarenje i rafting.

Sistem prostornog planiranja u Crnoj Gori tradicionalno je omogućavao identifikaciju i predlaganje novih zaštićenih prirodnih dobara u cilju formiranja Nacionalne mreže zaštićenih područja prirode. Ta praksa je nastavljena tako da je i važeći Prostorni plan Crne Gore (PPCG) iz 2008. utvrdio prijedloge za stavljanje pod zaštitu, u kategorijama zaštite koja su od nacionalnog značaja i to: rezervate prirode, nacionalne i regionalne parkove.

Održivi razvoj je zajedničko polazište u svim komponentama razvoja, pa će biti razmatran i u Lokalnom akcionom planu za biodiverzitet opštine Ulcinj (LBAP), kao što je primijenjen i u Strateškom planu razvoja opštine Ulcinj.

Ustavne odredbe, deklaracija i zakonska regulativa od značaja za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet

USTAVNE ODREDBE I DEKLARACIJA

Ustav Crne Gore (Sl.list CG, br.1 /07);

Deklaracija o ekološkoj državi Crnoj Gori („Službeni list“ RCG, br.39/91);

ZAKONSKA REGULATIVA I STRATEGIJE

Zakonom o zaštitu prirode („Službeni list Crne Gore”, broj 54/16) uređuju se uslovi i način zaštite i očuvanja prirode i biodiverziteta.

Zakonom o životnoj sredini („Službeni list Crne Gore”, broj 52/16) uređuju se principi zaštite životne sredine i održivog razvoja, instrumenti i mjere zaštite životne sredine i druga pitanja od značaja za životnu sredinu.

Zakonom o šumama („Službeni list Crne Gore", broj 74/10, 40/11 i 47/15) uređuje se uzgoj, zaštita, očuvanje i unaprjeđenje šuma, planiranje, način i uslovi korišćenja šuma, izgradnja i održavanje

10

šumskih puteva, monitoring šuma, kao i druga pitanja od značaja za šume, šumsko zemljište i šumarstvo.

Zakonom o vodama („Službeni list Crne Gore“, broj 27/07 i „Službeni list CG“, broj 73/10, 32/11, 47/11, 48/15, 052/16, 55/16, 02/17, 80/17) kojim se uređuje pravni status i način integralnog upravljanja vodama, vodnim i priobalnim zemljištem i vodnim objektima, uslovi i način obavljanja vodne djelatnosti i druga pitanja od značaja za upravljanje vodama i vodnim dobrom.

Nacionalna strategija biodiverziteta sa akcionim planom za period 2015-2020 je dokument kojim se definišu dugoročni ciljevi i smjernice očuvanja biološke i predione raznovrsnosti.

Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore do 2030. godine je dokument kojim se utvrđuju principi, strateški ciljevi i smjernice za dostizanje dugoročnog održivog razvoja društva

POPIS MEĐUNARODNIH SPORAZUMA RELEVANTNIH ZA OČUVANJE BIOLOŠKE RAZNOVRSNOSTI GDJE JE CRNA GORA UGOVORNA STRANA

Red.br.

Naziv multilateralnog sporazuma

Status

Broj Sl. lista

1. Konvencija o biološkoj raznovrsnosti

ratifikovana Sl.list SRJ, br.011/01-28

2. Kartagena Protokol o biološkoj raznovrsnosti

ratifikovana Sl.list SCG, br.016/05-40

3. Konvencija o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja (Bonska konvencija)

ratifikovana Sl.list CG, br.006/08-147

4. Konvencija o zaštiti evropskih divljači i prirodnih staništa (Bernska konvencija)

ratifikovana Sl.list CG, br. 7, od 8. decembra 2008. godine

5. Konvencija o vlažnim područjima (Ramsar Konvencija)

ratifikovana Sl.list SRJ, br.009/77-675

6. Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine

ratifikovana Sl.list SRJ, br.056/74-1771

11

7. Evropska Konvencija o predjelima

ratifikovana Sl.list CG, br.006/08-135

8. Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama flore i faune (CITES Konvencija)

ratifikovana Sl.list SRJ, br.011/01-3

9. Konvencija Ujedinjenih Nacija o borbi protiv dezertifikacije u zemljama sa teškom sušom i/ili dezertifikacijom, posebno u Africi

ratifikovana Sl.list RCG, br.017/07-12

10. Sporazum o zaštiti kitova Cetacea u Crnom moru, Sredozemnom moru i susjednom atlantskom području-Accobams

ratifikovan Sl.list CG, br.7, od 8. decembra 2008. godine

11. Protokol o područjima pod posebnom zaštitom i biodiverzitetu Sredozemlja

ratifikovan Sl list RCG,br. 64/07

12. Sporazum o zaštiti afričko-evroazijskih migratornih ptica močvarica (AEWA)

ratifikovan “Sl. list CG" br. 01/2011

13. Sporazum o zaštiti šišmiša u Evropi (EUROBATS)

ratifikovan “Sl list CG” br. 16/10

Zaštićena područja prirode na teritoriji opštine

U skladu sa nacionalnim zakonodavstvom u Crnoj Gori, veliki broj prirodnih bogatstava je stavljen pod zaštitu, a veliki dio aktivnosti koje su sprovedene u tim područjima su fokusirane na in situ zaštitu biodiverziteta (odnosno na licu mjesta). Razvoj Nacionalne mreže zaštićenih područja (postojećih i predloženih područja za zaštitu), predstavlja važan dio politike Vlade Crne Gore za

12

zaštitu staništa, ekosistema i biljnih i životinjskih vrsta i dugo je bio povezan sa nacionalnim sistemom prostornog planiranja, kroz ključni planski dokument - Prostorni plan Crne Gore.

Zaštićena prirodna dobra

Zaštićena područja prema nacionalnom zakonodavstvu

Uspostavljanje Nacionalne mreže zaštićenih područja prirode koju sačinjavaju postojeća i planirana područja za zaštitu, sastavni je dio politike Vlade Crne Gore koji ima za cilj da obezbjedi zaštitu svih reprezentativnih tipova staništa, ekosistema i biljnih i životinjskih vrsta.

U posljednjih nekoliko godina, ovo pitanje je postalo predmet interesovanja i drugih zvaničnih strategija i politika. Pored projekcije zaštićenih područja prirode u zoni morskog dobra, koja je utvrđena u Prostornom planu područja posebne namjene Morsko dobro Crne Gore, nacionalni sistem zaštićenih područja prirode je razmatran i kroz izradu Nacionalne strategije održivog razvoja (NSOR) u kojoj je prvi put utvrđen cilj da se poveća površina pod zaštićenim područjima prirode na 10% državne teritorije. U tom cilju su u NSOR-u istaknuta prioritetna područja za zaštitu.

U okviru saradnje sa organizacijama i institucijama iz drugih zemalja, realizovan je niz projekata kojima je priroda Crne Gore uključena u svjetski sistem zaštite.

Svjetska unija za zaštitu prirode - IUCN

Misija IUCN je da utiče i pomaže društvima da štite integritet i raznolikost prirode i da osiguraju da upotreba prirodnih resursa bude ekološki održiva. IUCN je definisao medjunarodno priznatu kategorizaciju zaštićenih prirodnih dobara.

Kategorija III – Spomenik prirode, je područje koje posjeduje jednu ili više specifičnih prirodnih ili prirodno-kulturnih karakteristika, koje je od izuzetne vrijednosti zbog svoje inherentnosti, reprezentativnih ili estetskih kvaliteta ili kulturnog značaja.

Spomenici prirode su pojedinačni prirodni elementi ili djelovi prirode (sa geomorfološkim, geološko- paleontološkim ili hidrološkim karakteristikama, primjercima iz biljnog svijeta, male botaničke ili zoološke lokacije, i ostali objekti) koji, zbog svojih specifičnih, ugroženih ili rijetkih karakteristika, koje se javljaju na toj lokaciji, imaju izuzetnu naučnu, edukativnu, kulturnu, ili estetsku vrijednost.

Kategorija IV – Zaštićeno stanište ili vrsta predstavlja područje kopna i/ili vode podvrgnuto aktivnoj intervenciji, uz specifičan način upravljanja,da bi se osiguralo održavanje staništa i/ili da bi se zadovoljile potrebe pojedinih vrsta.

Kategorija V – Zaštićeni morski ili kopneni predeo je kopneno područje, sa odgovarajućim obalnim i morski dijelom, gdje je interakcija ljudi i prirode vremenom proizvela područje drugačijeg karaktera sa značajnim estetskim, kulturnim i/ili ekološkim vrijednostima, često i sa

13

velikim biodiverzitetom. Očuvanje integriteta ove tradicionalne interakcije je od vitalnog značaja za zaštitu, održavanje i evoluciju ovog područja.

Na osnovu Zakona o zaštiti prirode, a u skladu sa IUCN kategorizacijom zaštićenih prirodnih dobara, uspostavljeni su sljedeći režimi zaštite na području opštine Ulcinj:

Spomenici prirode

• Plaža Valdanos (3 ha) spomenik prirode, IUCN kategorija III/V

• Velika plaža (600 ha) spomenik prirode, IUCN kategorija III/V

• Mala Ulcinjska plaža (1,5 ha) spomenik prirode, IUCN kategorija III/V

Park prirode

• Ulcinjska solana, Park prirode, IUCN kategorija V /IV

Predio izuzetnih odlika

• Ostrvo Stari Ulcinj, (2,5 ha), IUCN kategorija III

Primjerci i skupine biljnog svijeta

Zaštićena pojedinačna stabla i skupine, kao spomenici prirode zbog atraktivnog i markantnog izgleda, značajnih dimenzija i starosti, su sljedeći:

• Stablo hrasta medunca (Quercus pubescens), po jedan primjerak u Krutima i Zoganju,

• Stablo hrasta crnike (Quercus ilex) ispod sela Komina, pored mora sjeverno od ostrva Stari Ulcinj,

• Hrast prnar (Quercus coccifera), jedan primjerak ispod nekadašnjeg hotela “Jadran”, kod Male plaže i skupina u Meterizima.

• „Maslinada Valdanos”

Međunarodno zaštićena područja

Emerald područja

Na teritoriji opštine Ulcinj nalaze se sledeće oblasti koje su uvrštene u EMERALD mrežu zaštićenih područja:

1) Rijeka Bojana, Ada Bojana, Šasko jezero i Knete (7397 ha)

14

Ukupno osam tipova staništa iz Rezolucije 4 i trideset tri vrste iz Rezolucije 6 Bernske Konvencije je prisutno na ovom području.

2) Velika plaža sa Solanom (2835 ha)

Ukupno osam tipova staništa iz Rezolucije 4 i devetnaest vrsta sa Rezolucije 6 Bernske konvencije je prisutno na ovom području.

3) Rumija

Površina 12.221 ha. Od toga je u opštini Ulcinj 1.916 ha.

Sedamdeset šest vrsta iz Rezolucije 6 Bernske Konvencije je prisutno na ovom području.

• IBA (Important Bird Areas) – područja od značaja za ptice

Na području opštine Ulcinj oblasti koje su označene kao međunarodno značajna područja za ptice (Important Bird Areas - IBA) su Ulcinjska solana i Šasko jezero.

Na osnovnoj listi identifikovanih i potencijalnih IBA- međunarodno značajnih područja za ptice su: delta Bojane i planina Rumija.

• IPA (Important Plant Areas) - područja od značaja za biljke

Kao područja značajna za biljke (Important Plant Araes - IPA) u opštini Ulcinj identifikovana je Velika plaža.

Ramsar konvencija

Ulcinjska Solana je u septembru 2019. proglašena močvarom od međunarodnog značaja i uvrštena na Ramsar svjetsku listu močvarnih područja.

Pojam biodiverziteta

Biodiverzitet ili biološka raznovrsnost predstavlja skup svih oblika života i prirodnih procesa na Zemlji, uključujući raznolikost vrsta i ekosistema. Biodiverzitet je direktno u vezi sa uslugama ekosistema, koje obezbeđuju održivi rast i razvoj ljudske zajednice. Smanjenje i gubitak biološke raznovrsnosti dovode do negativnog trenda ekosistemskih usluga, čime nepovoljno utiču na ljudsko blagostanje, u smislu obezbeđivanja hrane, dostupnosti energetskih resursa, ili pristup svježoj vodi i sirovinama, dok se sa druge strane uvećava broj prirodnih katastrofa. U interesu samog čovjeka, koji u najvećoj mjeri utiče na smanjenje i gubitak biodiverziteta, je da osigura opstanak postojećih vrsta i ekosistema, s obzirom da biodiverzitet posredno ili neposredno utiče na ljudsko zdravlje, društveno-ekonomske odnose i pomaže ostvarenju socijalne pravde.

Riječ biodiverzitet prvi put je korišćena 1985. godine, kao složenica od dvije riječi: biološki+diverzitet. Na simpozijumu održanom 1986. godine, nakon izdavanja knjige

15

BioDiversity (Wilson, 1986), čiji je urednik bio biolog E. O. Wilson, generalno je prihvaćeno korišćenje ove reči i njenog koncepta. Biodiverzitet označava raznolikost živog svijeta na planeti Zemlji, koji čine milioni različitih bioloških vrsta, koje su proizvod četiri milijarde godina evolucije.

Konvencija o biodiverzitetu definiše biodiverzitet kao sveobuhvatnu raznolikost i različitost živih organizama, uključujući kopnene, morske i ostale vodene ekosisteme i ekološke komplekse čiji su dio; ovo uključuje diverzitet u okviru vrsta, između vrsta i između ekosistema. Biološka raznolikost predstavlja neprocjenjivo bogatstvo. Od milion organskih vrsta čovjek je djelimično istražio samo oko 10%, a koristi oko 0,2% ukupnog broja vrsta na Zemlji.

Biološka raznovrsnost je resurs značajan za život porodica, zajednica, nacija i budućih generacija. Biodiverzitet je mreža života koja povezuje sve organizme na planeti i sve ekosisteme u kojem svaka vrsta ima svoju ulogu. Prirodne resurse Zemlje kao planete čine biljke, životinje, zemljište, voda, atmosfera, čak i sami ljudi. U tom sistemu uzajamno povezanih elemenata, ako je biodiverzitet ugrožen, zdravlje i sredstva za život se takođe nalaze u opasnosti. Količina i tempo kojim ljudi trenutno koriste prirodne resurse na Zemlji prevazilazi održivost za čitavih 25%. Direktan efekat ovakvog odnosa prema prirodnim resursima je jak pritisak na vrste, staništa i lokalne zajednice (što dovodi, na primjer, do onemogućavanja pristupa čistoj i pitkoj vodi). Zato smanjenje ili konačan gubitak biodiverziteta znači gubitak ili smanjenje usluga ekosistema, što može dovesti do širenja bolesti u ljudskoj populaciji, nedostatka hrane koja postaje izloženija štetočinama, ili do toga da čista i pitka voda predstavlja rijetkost, ili je uopšte nema dovoljno.

Termin usluge ekosistema obuhvata veliki broj dobiti iz prirode, kao što su voda, stvaranje i zaštita obradive zemlje, apsorpcija i razgrađivanje zagađujućih materija, klimatska stabilnost, oprašivanje biljaka insektima, ili spriječavanje prirodnih nepogoda....Ove usluge prirode nemaju pravu tržišnu vrijednost, a čovek ih koristi često bez obzira na kapacitete i resurse koji su na raspolaganju. Ako bi se sve te usluge nekako kvantifikovale na globalnom nivou, novčana vrijednost proizvoda i usluga ekosistema se procenjuje da dostiže 33 triliona američkih dolara godišnje (na osnovu izveštaja IUCN-a, Svjetske unije za zaštitu prirode). Prema Milenijumskoj procjeni ekosistema (Millennium Ecosystem Assessment)1 usluge ekosistema razvrstane su u četiri grupe:

• Usluge koje su na slobodnom raspolaganju o hrana, voda, drvo, vlakna, genetički resursi

• Usluge na koje se (djelimično) može uticati o regulisanje klime, poplave, bolesti, kvalitet vode, uklanjanje otpada

• Kulturološke usluge o odmor, estetsko uživanje, duhovno ispunjenje

• Usluge podrške o stvaranje zemljišta, oprašivanje, ciklusi kruženja hranjivih materija

Stanovništvo lokalne zajednice predstavlja prvi nivo korisnika usluga ekosistema u izvornom obliku i uglavnom za zadovoljavanje sopstvenih potreba. Drugi nivoi su region, država, svjetska

1 http://millenniumassessment.org/en/Index-2.html

16

zajednica…korisnici koji su udaljeni od osnovnog izvora ovih usluga. Lokalne zajednice direktno zavise od usluga ekosistema i svoj razvoj baziraju na njihovoj dostupnosti i raspoloživim resursima. Stoga su one najviše zainteresovane za očuvanje i unapređivanje stanja biološke raznovrsnosti, ali na žalost, sa vrlo ograničenim mogućnostima i ovlašćenjima, koji su uglavnom propisani i određeni na nacionalnom nivou.

Lokalni akcioni planovi za biodiverzitet bi trebalo da prikažu trenutno stanje, da ukažu na postojanje problema koji mogu postati prijetnja ljudskom blagostanju i da alarmiraju širu zajednicu na pokretanje akcija koje će spriječiti, ili bar zaustaviti, gubitak biodiverziteta i usluga koje ekosistemi pružaju bez prava na nadoknadu.

Značaj biodiverziteta za lokalnu zajednicu

Biodiverzitet Crne Gore u cjelini predstavlja ekonomski važan resurs. Široko rasporostranjene šume, na primjer, predstavljaju vrijedan ekosistem, sa različitim vrstama sisara, ptica, vodozemaca, gmizavaca, riba, insekata, mekušaca i drugih beskičmenjaka, biljaka i gljiva, od kojih se neke vrste sakupljaju u komercijalne svrhe, šume obezbjeđuju ekonomski vrijednu drvnu građu ili služe kao prostor za rekreaciju. Turizam je takođe, kao jak ekonomski pokretač, sve više baziran na uslugama ekosistema (prije svega na prostoru koji turistička infrastruktura sve više obuhvata) i koristi prirodne vrijednosti i potencijale koji se nude turistima različitih profila. Sa druge strane, ukupni doprinos biodiverziteta nacionalnoj privredi Crne Gore i životnom standardu ljudi nikada nisu bili istraženi, tako da nedostaju osnovne informacije.

Do sada nije bilo značajnog istraživanja usluga ekosistema u Crnoj Gori, osim nekih preliminarnih i nepotpunih procjena mogućnosti za ostvarivanje prihoda od turizma zasnovanog na prirodi, kao što se pokušalo za Nacionalni park Durmitor. Činjenica je da ekonomska vrijednost usluga ekosistema može biti veoma velika, ali su sa druge strane troškovi prava korišćenja usluga ekosistema od strane javnog i privatnog sektora potcijenjeni, ili nisu uzeti u obzir u planovima razvoja. Posljedice intenzivne urbanizacije i razvoja turizma su, između ostalog, potpuno uništenje područja prirodnih staništa i gubitak usluga ekosistema koje pružaju ta prirodna područja, kao što su zaštita od erozije, klizišta i poplava. Osim toga, gubitak prirodnih staništa i vrsta je smanjio opcione vrijednosti usluga ekosistema (vrijednosti ekosistema koje bi se mogle koristiti u budućnosti), na primjer, u smislu neistraženih potencijala biljnih vrsta sa farmaceutskim vrijednostima.

U posljednjih desetak godina, sve više se govori i radi na iznalaženju načina da se potencijali biodiverziteta koriste na održivi način. Jako je važno da se shvati da biodiverzitet nije samo broj različitih vrsta u nekoj oblasti. Biodiverzitet između ostalog obezbjeđuje zelenu infrastrukturu koja podržava ekonomski razvoj i omogućava ljudsku dobrobit, kroz kritična dobra i usluge koji omogućavaju ljudima napredak. Ovaj koncept se koristi u prostornom planiranju na svim nivoima, što pruža mogućnost održivog korišćenja biodiverziteta i usluga ekosistema, u procesu razvoja i donošenja novih planova. Lokalne samouprave su iz više razloga zainteresovane za promovisanje i očuvanje biodiverziteta. Ekosistemi sa bogatijim biodiverzitetom su otporniji na fizičke promjene, prirodne katastrofe i najezde drugih vrsta. Raznoliki ekosistemi pružaju usluge koje bi bile veoma skupe kada bi morale veštački da se obezbijede, kao što su prečišćavanje voda i privlačenje oprašivača, ili prirodni materijal za dalji napredak u nauci i medicini. Područja bogata

17

biodiverzitetom takođe imaju estetsku vrijednost i onima koji tu borave vraćaju osjećaj prostora i pripadnost prirodnom okruženju.

Zdravlje i dobrobit ljudi

Biodiverzitet i zdrava životna sredina predstavljaju garant ugodnog života, proizvodnje zdrave hrane i ljekovitog bilja, izvor vode za piće, produžavaju životni vijek čovjeka i pročišćavaju vazduh i vodu. Takođe, utiču na smanjenje štetnih efekata prouzrokovanih industrijom, smanjenjem krajnjih posljedica na ljudsko zdravlje i pružanjem života sa manje rizika.

Unapređenje privrede

Biodiverzitet lokalnim zajednicama može da pruži značajnu ekonomsku dobrobit, uključujući potencijal za bolji životni standard i održivi socijalni i ekonomski razvoj. Ovakve mogućnosti mogu, uglavnom, biti iskorišćene kroz prepoznatljive lokalne proizvode, turizam, poljoprivredu i šumarstvo, kao i kulturne aktivnosti.

Bogatstvo biodiverziteta pruža mogućnost za diferencijaciju proizvoda kao što je brendiranje, što uključuje prehrambene proizvode, npr. med, meso (u nekim slučajevima autohtone rase domaćih životinja obezbjeđuju očuvanje lokalnog genetskog resursa), ljekovito bilje, pa i rukotvorine.

Mogućnosti za održivi lokalni turizam uključuju korišćenje zona zaštićenih područja i drugih prirodnih ljepota za opštu rekreaciju, šetnje, kao i sportske aktivnosti, kao što su ribolov (sportski ribolov) i lov.

Šumarstvo, kojim se upravlja na održiv način i koje je povezano sa određenim područjem može obezbijediti premijumske cijene za proizvođača. Biodiverzitet se takođe može posmatrati i kao potencijalni izvor energije.

Dodatni aspekti

Osim navedenih dobrobiti, lokalna zajednica ima koristi od biodiverziteta u smislu integrisanog pristupa korišćenju prirodnih resursa i spajanju sektora, očuvanja genetskog resursa, obezbjeđivanja osnova za prekograničnu saradnju i zaštitu samog zemljišta.

Dakle, važnost biodiverziteta za lokalnu zajednicu podrazumjeva:

- Obezbjeđivanje hrane, goriva, vlakana;

- Obezbjeđivanje skloništa i gradivnog materijala;

- Prečišćavanje vazduha i vode;

- Detoksikaciju i dekompoziciju (razlaganje) otpada;

- Stabilizaciju klime;

- Ublažavanje ekstremnih pojava u životnoj sredini npr. poplave, vjetrovi...

- Revitalizaciju i rekultivaciju degradiranih površina;

18

- Stvaranje i održavanje plodnosti zemlje;

- Formiranje i održavanje zemljišnog sloja – zaštita od erozije;

- Oprašivanje divljih biljaka i kultura;

- Kontrolu štetočina i bolesti;

- Genetičke resurse za nove varijante poljoprivrednih kultura, životinja, ljekovitog bilja;

- Kulturnu i estetsku korist.

Lokalna samouprava opštine Ulcinj ima jasnu viziju o tome šta znači očuvanje i održivo korišćenje biodiverziteta i usluga ekosistema i kakvu dobrobit može donijeti odgovoran odnos prema raspoloživim resursima. Kao značajan korak u ostvarivanju svoje vizije, pristupila je izradi Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet.

Akciono planiranje za biodiverzitet

Lokalni akcioni plan za biodiverzitet je dokument koji određuje na koji način je potrebno usaglasiti partnerstvo sa zainteresovanim stranama na lokalnom nivou, u cilju zaštite, korišćenja i upravljanja životnom sredinom, samim tim i biodiverzitetom, na održiv način, kako sada, tako i u buduće.

LBAP predstavlja kontinuiran proces uključivanja lokalnih aktera i akcija, koje pomažu da se važne vrste, staništa i ekosistemi održavaju i unapređuju, kako bi se očuvale, ali i zarad obavljanja ljudskih delatnosti.

Njegove funkcije su da:

- stimuliše lokalna radna partnerstva sa širokim spektrom zainteresovanih strana;

- poveća nivo svijesti o odgovornosti i, po potrebi, djeluje na lokalnom nivou;

- promoviše važnost lokalnog biodiverziteta lokalnim zajednicama;

- pretoči međunarodne, nacionalne i regionalne prioritete u realne lokalne aktivnosti;

- identifikuje lokalne prioritete za očuvanje dobara i pružanje usluga;

- identifikuje ključne biodiverzitetske resurse i prioritete za lokalno područje;

- postavi ostvarljive ciljeve koji će zadovoljiti prioritete vrsta, staništa i ekosistema;

- uspostavi efikasnu i dugoročnu raspodjelu mehanizama za lokalnu aktivnost;

- prevaziđe prepreke oko implementacije i iskoristi šanse;

- obezbijedi dokument koji može da se koristi za osiguranje budućih finansiranja;

- obezbijedi lokalnu osnovu za nadgledanje, pregled i usavršavanje.

19

Lokalne vlasti su važni akteri odgovorni za implementaciju mnogih potencijalnih aktivnosti u LBAP-u. Oni su u mogućnosti da razmatraju biodiverzitet u svakodnevnom donošenju odluka, a mogu i integrisati ciljeve LBAP-a u različite sektore, kao što su prostorno planiranje, transport, poljoprivreda itd. Takođe, imaju određenu ulogu u obrazovanju, edukaciji i pružanju podrške poslovanju.

20

PROFIL OPŠTINE ULCINJ

Geografski i strateški položaj opštine Ulcinj

Opština Ulcinj je jedna od 24 oštine u Crnoj Gori. Ulcinjska opština zajedno sa opštinama Bar, Budva, Kotor, Tivat i Herceg Novi, pripada Primorskom regionu Crne Gore. Teritorija opštine Ulcinj zauzima najjužniji dio Crne Gore, prostor na istočnoj obali Jadranskog mora.

Slika br. 4 Administrativna karta Crne Gore

Površina područja opštine Ulcinj iznosi 255 km2. Opština Ulcinj se, u kopnenom dijelu, na zapadu i sjeveru graniči sa opštinom Bar, a na istoku sa Albanijom.

Ulcinj se nalazi u blizini sljedeće važne saobraćajne infrastrukture, značajne za strateški položaj:

- Luka Bar, je na oko 25 km udaljenosti sjeverozapadno, najveća je regionalna transportna luka i povezana je sa strateški važnim putevima i željeznicom.

- Željeznička pruga Bar – Beograd, kojom se obavlja prevoz putnika i tereta, i koja povezuje Primorski region sa Podgoricom i Sjevernim regionom Crne Gore, kao i dalje preko Srbije i Beograda sa ostalim djelovima Evrope.

21

- Međunarodni aerodrom u Podgorici nalazi se na oko 65 km sjeverno od Ulcinja i trenutno može da primi više od 500.000 putnika godišnje i ima niz međunarodnih linija.

- Magistralni putni pravac Bar-Ulcinj-Skadar (Albanija), koji prolazi teritorijom opštine Ulcinj od granice sa opštinom Bar do graničnog prelaza Sukobin, prema Albaniji. Ovaj putni pravac povezuje područje Ulcinja sa ostalim djelovima Crnogorskog primorja i Hrvatskom, a preko Bara (Đurmana) ostvaruje se veza sa Podgoricom i ostalim djelovima Crne Gore i Evrope.

Geološke karakteristike

Geološka struktura opštine Ulcinj sastoji se od sljedećih tipova stijena:

1. Karbonatne stijene:

• Srednji trijas na ovom prostoru predstavljaju flišni i krečnjački sedimenti anizijske starosti.

• Gornji trijas predstavljaju sedimentne tvorevine noričkog i retskog kata.

• Jura, odnosno sedimenti ove starosti razvijeni su na krajnjem sjeverozapadnom dijelu Opštine Ulcinj.

• Gornja kreda - sedimenti gornjo kredne (senonske) starosti izgrađuju značajan prostor opštine Ulcinj. Ovi sedimenti izgrađuju prostor Mendre, Marjana, Bijele Gore, Možure, Briske Gore i Šasa.

2. Flišni sedimenti:

• Srednji eocen, preko opisanih sedimenata senona, na predmetnom području, neposredno preko karbonatnih sedimenata, odnosno u njihovoj bazi, nalaze se boksiti.

• Gornji eocen, na ovom prostoru, razvijen je u faciji fliša i rasprostranjen je u sinklinalnim dijelovima, dakle između antiklinalnih formi: Mendre, Marjana, Bijele Gore, Možure, Briske Gore i Šasa.

3. Klastični i karbonatni sedimenti:

• Srednjeg miocena, odnosno sedimenti ove starosti izgrađuju dio terena u širem području lokaliteta Čivlak, šireg područja Rta Đeran, područja Pistule i Zoganja.

• Kvartara tvorevinama ove starosti, na području opštine Ulcinj pripadaju:

- Terasni konglomerati i šljunkovi (t) koji izgrađuju usku zonu od Zoganja do Sv. Đorđa. Po litološkom sastavu to su krupnozrni šljunkovi,dobro zaobljeni valuci crvenih rožnaca i u manjoj mjeri valutaka krečnjaka.

22

- Aluvijalni sedimenti (al) razvijeni su na ukupnoj površini Ulcinjskog polja, u dolini međurečke rijeke na potezu od Donje Klezne do Šaskog jezera i u dolini midanske rijeke. Ove sedimente predstavljaju šljunkovi i pjeskovi, a na samoj površini terena, u Ulcinjskom polju, čine ih subgline i subpjeskovi.

- Crvenica (ts), je razvijena na karstifikovanim krečnjacima Možure, Briske Gore i Šasa. Na ovim prostorima crvenica u velikom procentu sadrži ostatke raspadnutih boksita.

- Jezerski i barski sedimenti (j) zastupljeni su u sjeverozapadnom i jugoistočnom obodu Šaskog jezera. Predstavljeni su glinovito pjeskovitim materijalom i proslojcima i slojevima organskih ostataka barskog bilja.

- Obalski recentni rudonosni pijesak (p) izgrađuje uzanu zonu od zaliva Port Milena do ušća rijeke Bojane u Jadransko more.

Geomorfologija

Prostor, odnosno reljef opštine karakterišu tri geomorfološke cjeline: krečnjački grebeni i udoline između krečnjačkih grebena i aluvijalna ravan Ulcinjskog polja i zona Rastiš. U okviru ovih cjelina razvijeni su i genetski različiti tipovi reljefa: fluviodenudacioni, fluvioakumulacioni, kraški i marinski.

Krečnjački grebeni su pravca pružanja sjeverozapad-jugoistok, i javljaju se u četiri zone:

- Volujica (256 mnv) – Šasko brdo (106 mnv) - Možura (589 mnv) – Briska Gora (188 mnv) - Marjan (398 mnv) – Bijela Gora (327 mnv) - Mendre (162 mnv) – Pinješ (110 mnv)

Udoline između krečnjačkih grebena imaju isti pravac pružanja kao krečnjački grebeni, a javljaju se u tri zone:

- Kunje – Pelinkovići – Donja Klezna – Šasko jezero - Kruče – Bratica – Pistula - Valdanos - Ulcinj

Ulcinjsko Polje predstavlja aluvijalna ravan istočno od pravca Ulcinj - Zoganje i južno od Zoganja i Sv. Đorđa do Jadranskog mora. Površina mu je, zajedno sa Adom nešto manja od 43 km2, i nadmorskom visinom od 2 do 5 m. Ulcinjsko polje je tipičan primjer fluvioakumulacionog reljefa sa aluvijalnim i proluvijalnim konusima i pjeskovito-šljunkovitim zastorima.

23

Zona Rastiš zauzima prostor između Šaskog brda i Rastiša. U geološkom smislu izgrađena je od flišnih tvorevina gornjeg eocena. Osnovu reljefa čine fluviodenudacioni (rečne doline i doline njihovih pritoka) i fluvioakumulacioni (aluvijalni i proluvijalni nanosi šljunka i pjeska). Osnovni recipijent ovog prostrane zone su Miđanska i Rastiška rijeka.

Seizmologija i stabilnost zemljišta

Područje Ulcinja, Bara, Budve i Brajića, kao i Boke Kotorske, ali i neposredna okolina Berana, cio region Skadarskog jezera, Maganika predstavljaju izrazito seizmički aktivan prostor Crne Gore. Prepoznate su seizmogene zone oko Ulcinja.

Slika br. 5 Karata seizmičke rejonizacije rejonizacije Crne Gore

Seizmološki zavod Crne Gore,1982

Skoro čitava teritorija južnih Dinarida je prekrivena seizmičkim žarištima. Međutim, ova žarišta se karakterišu vrlo različitim stepenom seizmičkog potencijala. Takođe se može uočiti da je dominantni dio seizmičke aktivnosti lociran u kopnenom dijelu Dinarida.

U seizmičkoj mikrorejonizaciji urbanog područja opštine Ulcinj izdvajaju se samo dvije zone:

ZONA 8o. Obuhvata terene na sjeverozapadnom dijelu urbanog područja, a koji su izgrađeni od gornjokrednih krečnjaka i dolomita, koji se na urbanom području javljaju kao osnovno gorje.

ZONA 9o. Obuhvata najveći dio urbanog područja tj. njegov srednji i istočni dio, počev od Starog grada i centralnog gradskog područja pa sve do rijeke Bojane sa Adom, odnosno do granice sa Albanijom.

Na urbanom području Ulcinja izdvojeni su i tereni sa nepovoljnim seizmološkim osobinama. Kao

24

posebna seizmička zona (N) označeni su seizmički nestabilni tereni, a u seizmičkoj zoni 9o

označene su podzone (n) sa seizmogeološki uslovno nestabilnim i nepovoljnim terenima.

Mineralni resursi

U opštini su zastupljene sljedeće mineralne sirovine:

- Ukrasni kamen, kameni agregati i strukturni kamen, cementni lapor i šljunak. Kameni agregati i strukturni kamen iz Senonian perioda se nalaze na području opštine, čineći gotovo neograničene zalihe. Cementni lapor se nalazi u području Donje Klezne. Osim toga, područje Ulcinj ima značajan potencijal za osnovne sirovine za proizvodnju cementa.

- Boksit se pojavljuje između gornje krede i eocena. Pronađen je u blizini Pelinkovića, a i od Kunja, kroz Malu i Veliku Goranu do Svetog Đorđa. Boksit se javlja u objektivu, gnijezda ili slojevima nepravilnog oblika, uobičajene debljine 1-2m.

- Obalni pijesak koji sadrži rudu čini uski pojas od Milene do ušća rijeke Bojane. Pijesak sadrži 2-7% korisnih minerala, kao što su magnetit, ilmenit, rutil, hromit, titanit, leukoksene i cirkon, kao i okside titanijuma i cirkona.

- Lignitni ugalj, što nije ekonomski značajno, javlja se u tankim međuslojevima unutar sedimenata miocena.

- Asfalt se javlja u područjima Katrani, Basbuljuci, i zapadno od Meternica u krečnjacima senonian, i krečnjacima miocena istočno od Meternica

- Pojave nafte i gasa su registrovane u pet dubokih i četiri plitke bušotine u periodu između 1952. i 1960. godine. Rezultati su ukazali na manje pojave ugljovodonika u flišu gornjeg eocena, krečnjaku srednjeg eocena, sedimentima gornje i donje krede i u anhidritu.

- Sumporna termomineralna voda koja se može naći na području opštine, ne može se naći nigdje drugdje u Crnoj Gori. Kombinacija tih voda s ljekovitim blatom, kojim je ovo područje bogato, koristi se u medicinske svrhe.

- Morska so se proizvodi u Ulcinjskoj solani isparavanjem vode iz mora

Pedološke karakteristike

Ulcinj ima veliki procenat plodnog tla u poređenju sa ostatkom zemlje (14% plodnih ravnica zemlje u samo 1.8% površine zemlje). Zastupljene vrste tla obuhvataju:

- Redzina: šljunkovito tlo bogato humusom vezano za krečnjačke predjele. - Fliš: plodna tla vezana za strmi teren fliša. Obično su osjetljivi na eroziju i/ili bujicu - Tla vezana za period pliocena: sadrže duboku tešku glinenu komponentu koja prouzrokuje lošu

poroznost. - crvenica: tlo bogato humusom, koje se može naći samo na izolovanim lokacijama. - Fluvijalna i aluvijalna tla: relativno plodna i široko rasprostranjena, ali obično pate od visokog

nivoa podzemnih voda.

25

Hidrološke karakteristike

Rijeka Bojana je granični vodotok između Crne Gore i Albanije. Dužina toka je oko 42 kilometra. Rijeka Bojana je jedina otoka Skadarskog jezera, iz koga ističe kod Skadra u Albaniji. Kod mjesta Lisna Bori u Crnoj Gori postaje granična rijeka, i dalje teče generalno na jug prema Jadranskom moru, u dužini od oko 22km. Kod Ade Bojane se račva u dva rukavca, od kojih zapadni pripada Crnoj Gori, a istočni rukavac predstavlja dio toka čijom maticom je granična linija.

Slika br. 6 Ada Bojana

Rastiška rijeka - Najuzvodniji tok koji se uliva u Bojanu na teritoriji Crne Gore je Rastiška rijeka. Nastaje od više manjih povremenih tokova, koji se formiraju od izvora na krajnjim jugoistočnim padinama Rumije. Kod mjesta Lisna Bori uliva se u Bojanu. Dužina toka je oko 7km, a površina sliva oko 25 km2.

Miđanska (Vladimirska) rijeka – Nastaje od većeg broja izvora na jugoistočnim padinama Rumije, i to na kontaktu karstnog akfifera i vodonepropustnih flišnih sedimenata. U gornjem dijelu toka, gdje teče preko flišnih sedimenata, razgranata je mreža malih tokova. Od mjesta Vladimir teče koncetrisano prema jugoistoku do mjesta Štodra, gdje se uliva u rijeku Bojanu. Dužina toka je oko 15,5 km, a površina sliva oko 31 km2.

Međurečka rijeka – Nastaje od većeg broja izvora na području Međureča (južne padine Rumije). Od Međureča do M. Kalimana, na dužini od oko 2km, teče prema jugu duboko usječenim kanjonom u karbonate srednjeg trijasa. Odatle teče prema jugoistoku, dijelom preko flišnih, a dijelom preko karbonatnih sedimenata, sve do ušća u Šasko jezero. Vode Šaskog jezera preko otoke se ulivaju u rijeku Bojanu. Dužina toka je oko 19,5 km, a površina sliva oko 55 km2.

26

Šasko jezero se nalazi na sjeveru opštine Ulcinj između krečnjačkih uzvišenja Šaskog brda i Briske Gore. Sa sjeverozapada se u jezero uliva Međurečka rijeka, a na krajnjem jugoistočnom dijelu terena je otoka jezera u Bojanu (kanal Sv. Đorđa). Veliki dio doline Šaskog jezera je zabaren sa bujnim močvarnim rastinjem. Površina i zapremina jezera se mijenja tokom godine u zavisnosti od hidroloških uslova. Najveća dubina jezera je oko 8 m, a prosječna oko 5-6 m. Pri srednjim vodama površina jezera iznosi oko 3 km2.

Slika br. 7 Šasko jezero

Zoganjsko jezero predstavlja relikt hidroloških istorijskih uslova. Mnoge su teorije o nastanku ove naplavine, ali je sigurno da je tokom velikih poplava u slivu Bojane i Drima, novembra 1886.godine, dobilo formu hidrografskog prirodnog objekta sa svojom otokom u Jadransko more – Port Milenom. Kasnije su ljudske intervencije u ovom prostoru, posebno izgradnja solane i solanskih nasipa, oformile postojeći oblik ove naplavine.

Jadransko more čini zapadnu granicu opštine. Ono ima veoma visok nivo saliniteta površine od oko 39‰ na otvorenom moru, u poređenju sa ostatkom Sredozemnog/Jadranskog sistema. Jadransko more ima relativno jake struje koje dolaze sa Sredozemnog mora duž crnogorske obale i izlaze duž italijanske obale.

Niska područja uz rijeku Bojanu su podložna poplavama. Postoje brojni nasipi kako bi se zaštitila određena područja:

- 600 ha u okolini Solane i Ulcinjskog polja. - 110 ha polja Vladimir. - 360 ha poljoprivrednog zemljišta Sukobinskog polja.

27

Hidrogeološke karakteristike

Postoje dva osnovna tipa akvifera (podzemni vodonosni sloj poroznih stijena) u opštini Ulcinj:

- Kraški akvifer: znatan dio podzemnih voda dostupan je u krečnjačkom bedroku. U mnogim slučajevima to dovodi do stvaranja potoka na padinama.

- Kvartarni akviferi: šljunkoviti i pješčani elementi kvartarnog taloga sadrže podzemne vode. Međutim, protok vode je spriječen zbog slojeva gline koji su slabe propustljivosti.

Klima i klimatske promjene

Ulcinj ima toplu mediteransku klimu uz određene uticaje hladnije kontinentalne klime sa sjevera. Rezultat toga su suva vrela ljeta, umjerena proljeća i jeseni, i blage zime.

Ulcinj ima manje promjena u temperaturi mjesečno nego bilo koje drugo područje u Crnoj Gori. Mjesečne temperature variraju između 6.9oC u januaru i 24.3oC u julu, sa prosječnom godišnjom temperaturom od 15.5oC.

Najoblačniji periodi su u novembru i decembru bili jednaki 5.7 od 10. Najniži nivo oblačnosti izmjeren je u julu i avgustu bili 1.9 i 2.2 od 10.

Najmanje sunčeve svjetlosti ima u decembru, 114.7 sati; a u julu je to 349.4 sati. Godišnji prosjek nivoa sunčeve svjetlosti 214.2 sati, što je najveći nivo u Crnoj Gori.

Najsušniji mjesec u godini je jul sa samo 29.8mm padavina; najvlažniji mjeseci su novembar i decembar sa 173mm i 154mm padavina. Godišnji prosjek padavina je 106.2mm. Nakon Pljevalja i Berana, Ulcinj je grad sa najmanje padavina godišnje.

Samo je 3.9% ili 14.23 dana bez vjetra godišnje u Ulcinju. Najčešći vjetrovi duvaju sa sjeveroistoka, istoka-sjeveroistoka i istoka prosječne brzine 2.0m/s do 2.4m/s i to u 44.7% vjetrovitih dana.

Pretpostavlja se da će klimatske promjene kao rezultat u Ulcinju imati značajno manji nivo padavina u budućnosti. Vrlo je vjerovatno da će razlike između godišnjih doba biti naglašenije sa periodima suša i oštrih oluja.

Očekuje se da će porast nivoa mora biti otprilike 35cm u periodu između 2071- 2100.godine, što će izazvati značajne posljedice. Rezultat može biti nestajanje nekih plaža i delte rijeke Bojane. Takođe je vrlo vjerovatno da će rijeka Bojana teško održati postojeći riječni kanal i tok. Vrlo vjerovatne su i poplave koje će dovesti do većeg širenja vode preko ulcinjske ravnice.

28

Pejzaž

U Opštini Ulcinj izdvojeno je nekoliko značajnih tipova pejzaža:

• Kamenite i pjeskovite plaže su karakteristične za ovaj predio. One se nalaze u uvalama otvorenim prema moru, između strmih krečnjačkih grebena i rtova. Plaže su prekrivene pijeskom ili kamenčićima različite veličine i boje (Velika plaža, Mala plaža, Valdanos, Ada Bojana)

Slika br. 8 Velika plaža

• Pejzaž hidrofilnih šuma i žbunaste vegetacije karakteriše plavna zemljišta u Ulcinju. Obale kanala Port Milene i rijeke Bojane su pokrivene niskim šumama bijele i krte vrbe i tamariksa (Viticetum agni–casti, Vitici, Tamaricetum dalmaticae), koje ih razdvajaju od pjeskovitih dina i močvarnih predjela aluvijalne ravnice Ulcinjskog polja. Posebnu notu mu daju tzv. „kalimere“ – tradicionalne ribarske kolibe proređane duž rijeke.

Slika br. 9 Kalimere

29

• Močvare (Knete) obuhvataju široku aluvijalnu ravnicu Bojane, oko Zoganjskog blata.

• Dine se nalaze na jugoistoku, blizu Velike plaže i obala Ade Bojane. Duge su 13km, i široke 400m.

• Karakteristično za brežuljke i brda zaleđa su mediteranski/submediteranski stjenoviti pejzaž izuzetno raznolike flore.

• Antropogeno poljoprivredno zemljišta karakterišu male obradive površine oivičene drvećem i grmljem. Ulcinjsko polje je značajno zbog intenzivnog razvoja poljoprivrede.

• Ulcinjska solana je jedno od najznačajnijih gnjezdilišta i hranilišta za ptice selice u jugoistočnoj Evropi. Otkriveno je da na toj lokaciji ima 173 vrsta ptica.

Slika br. 10 Ulcinjska solana

Intenzivna urbanizacija i turistički razvoj su glavni uzročnici degradacije pejzaža u Ulcinju, kao što su: napuštena ili zapuštena imanja, nelegalna gradnja (stambeni objekti, hoteli, kampovi, vikend naselja), uništavanje postojeće vegetacije (sječa i paljenje šuma), negativne intervencije u pejzažu, trgovinsko-uslužni objekti, proizvodne hale, putevi, kamenolomi, neadekvatno upravljanje otpadom i zagađenje.

Stanje životne sredine

Zagađenje površinskih voda

Hidrometeorološki zavod Crne Gore vrši sistemska mjerenja kvaliteta površinskih voda na mjernom mjestu Fraskanjel na kome se vrši ispitivanje kvaliteta rijeke Bojane.

30

Prema Izvještaju o stanju životne sredine 2011.godine Agencije za zaštitu životne sredine Crne Gore, rijeka Bojana je klasifikovana u A2 klasu. Nekoliko prametara je prekoračilo ovu klasu i bilo u A3. To su saturacija, BPK5, amonijačni jon, fosfati, nitriti i deterdženti, egzaktni indikatori komunalnog i industrijskog zagađenja. Mikrobiološki parametri su bili u propisanim granicama.

Indikator se zasniva na metodi Water Quality Index prema kojoj se deset parametara fizičko- hemijskog i mikrobiološkog kvaliteta (zasićenost kiseonikom, BPK5, amonijum jon, pH

vrijednost, ukupni oksidi azota, ortofosfati, suspendovane materije, temperatura, elektroprovodljivost i koliformne bakterije) agregiraju u kompozitni indikator kvaliteta

površinskih voda.

Prema Izvještaju Agencije za 2011.godinu WQI (Water Quality Index) u slivu Bojane je bio dobar odnosno spadao je u "vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i rekreaciju građana, za sportove na vodi, za gajenje drugih vrsta riba (ciprinide), ili koje se uz savremene metode prečišćavanja mogu upotrebljavati za snabdijevanje naselja vodom za piće i u prehrambenoj industriji"

Ocjena kvaliteta vode za piće

Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće, (“Službeni list SRJ” br.42/98) predviđena su sledeća ispitivanja: osnovni, periodični pregled, pregled vode iz novih zahvata i pregled na osnovu higijensko-epidemioloških indikacija. Pregledi obuhvataju mikrobiološke, biološke, fizičke, fizičkohemijske i hemijske pokazatelje ispravnosti.

Prema rezultatima fizičko hemijskih i mikrobioloških ispitivanja hlorisanih i nehlorisanih voda za piće Ulcinj ne zadovoljava propisane norme higijenske ispravnosti.

Kvalitet morske vode

Pozicija Ulcinj - U avgustu mjesecu u odnosu na domaću regulativu i EU - Bathing water quality directive 2006/7/EEC voda pripada klasi K2. Broj fekalnih bakterija u ostalim mjesecima nije veliki. Ipak, budući da se ova pozicija nalazi milju od obale očekivala se bolja bakteriološka slika, uticaj s kopna je očigledan, posebno za vrijeme kiša. U junu i julu intezivno sunčevo zračenje doprinosi dobroj bakteriološkoj slici.

Eutrofikacija

Najveća izmjerena koncentracija hlorofila a, van Bokokotorskog zaliva prema Izvještaju o stanju životne sredine za 2011.godinu, bila je izmjerena na lokaciji Ada Bojana u junu mjesecu i iznosila je 3.335 mg/m3. Rijeka Bojana znatno doprinosi obogaćivanju ovog dijela mora nanosima hranljivih soli, najveće vrijednosti zabilježene su u ljetnjim mjesecima što je vjerovatno posledica većeg antropogenog uticaja. Ova oblast ima eumezotrofni karakter u površinskim djelovima tokom čitavog perioda ispitivanja.

31

Kako bi se odredio kvalitet mora, odnosno stepen eutrofikacije, definisan je TRIX indeks koji predstavlja numeričku vrijednost stepena eutrofikacije priobalnih voda i koji je izražen trofičkom skalom od 0 do 10 TRIX jedinica. Gdje je trofički indeks 0 on je pokazatelj niske eutrofikacije, a

indeks 10 je pokazatelj ekstremno eutrofičnog područja.

Izvan Bokokotorskog zaliva najveća zabilježena vrijednost TRIX indeksa 2011. godine na crnogorskom primorju bila je na poziciji Bojana 5.57. Jasno je da rijeka doprinosi srednje dobrom trofičnom stanju u ovoj oblasti posebno za vrijeme kiše gdje priliv slatke vode donosi mnogo organskog materijala.

Mikrobiološki parametri

Mikrobiološki indikatori zagađenja (totalni koliformi, fekalni koliformi, E.coli i fekalne streptokoke) ispitani su sa 0.5 m morske površine u periodu od aprila do septembra 2011. godine.

Najveće vrijednosti ukupnih koliformi i E. coli izmjerene na poziciji na oko 400 m od ušća Bojane u more, u septembru, odnosno u maju. Na mjernom mjestu Ulcinj – Mala plaža na oko 500 m od obale izmjerene su maksimalne vrijednosti fekalnih streptokoka u septembru.

Kvalitet vode na Maloj plaži u Ulcinju, za vrijeme turističke sezone, poprima nezadovoljavajući karakter.

Kvalitet zemljišta

Prema Izvještaju o stanju životne sredine i redovnog monitoringa Agencije za zaštitu životne sredine, na području opštine Ulcinj uzorkovanje zemljišta je izvršeno na 3 lokacije: Ulcinjsko polje (zemljište pored saobraćajnice), zemljišta oko transformatora trafostanice u Štoju i trafostanice u gradu. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Ulcinja u 2014. godini pokazuju da na lokaciji Ulcinjsko polje postoji odstupanje od norme propisane Pravilnikom u pogledu sadržaja neorganskih polutanata nikla i hroma, dok je sadržaj ostalih neorganskih, kao i organskih polutanata ispod MDK normiranih Pravilnikom.

U uzorcima zemljišta uzorkovanim na lokacijama pored trafostanica sadržaj PCB je ispod granice detekcije instrumenta, kao i sadržaj dioksina i furana

Biodiverzitet

Flora

Delta Bojane je najvažnija prirodna, ili polu-prirodna močvara na istočnom Mediteranu. Odlikuje se neobično raznolikim kompleksom jedinstvenih i ugroženih prirodnih i kulturnih pejzaža, staništa i vrsta. Održava bogatstvo različitih vegetacijskih zajednica, među kojima su najistaknutije psalmo-halofitne biljne zajednice, mediteranske listopadne šume sa endemičnim skadarskim hrastom, i livade sa više vrsta orhideja koje su strogo zaštićene zakonom. Najugroženija biljna vrsta obalnog područja u Crnoj Gori je pješčani ljiljan (Pancratium maritimum), koji se može

32

pronaći samo na Velikoj plaži. Ova vrsta je nestala sa ostalih plaža u Crnoj Gori i nalazi se na nacionalnoj Crvenoj listi. U ovom području se nalaze dvije rijetke i ugrožene biljne zajednice (Xanthio-Cakiletum maritimae) i (Agropyretum mediterraneum) među koje spadaju nadmorska morguša, slankasta solnjača, morski kotrljan. Na udaljenosti od oko 300 metara od mora, nalazi se pojas vlažnih šuma sa endemičnom podvrstom takozvanim skadarskim hrastom. Ove prirodne autothone šume zbog uticaja mediteranske klime i sezonskog plavljenja, sadrže i zimzelene i listopadne vrste. Osim u kombinaciji sa skadarskim hrastom listopadna vrsta bjelograbić javlja se zajedno sa običnom srebrnom topolom. Ostale značajnije vrste drveća u ovom području su konopljuša, mirta, tamariks, poljski jasen, brijest, kupina te livade šafrana karakteristične po svom periodu cvjetanja krajem septembra.

Fauna

Diverzitet riba je znatno smanjen mnogim antropogenim intervencijama, kao što su: izgradnja brane na Drimu u Albaniji (što je izazvalo smanjenje otoka u Bojanu, i gubitak uzvodnih mrijestiišta), izgradnja Ulcinjske solane (gubitak velikih mrijestilišta u nekadašnjem zalivu), zagađenje i neprimjereno održavanje preostalih močvarnih područja i zalivskih relikata povezanih sa Port Milenom (gubitak staništa).

Uprkos ovim intervencijama, vodeni sistem delta Bojane - Skadarsko jezero je i dalje veoma važno stanište riba. Eksperti iz Albanije i Crne Gore su registrovali 143 vrste i podvrste riba, a 107 vrsta riba je zabilježeno na crnogorskoj strani (u Šaskom jezeru, Bojani i moru).

Organizacija Euronatur je dala pregled šest glavnih vodenih staništa sistema ušće Bojane - Skadarsko jezero: veliko slatkovodno jezero (Skadarsko jezero/Skutari), malo slatkovodno jezero (Šasko jezero), rijeka (Bojana), prodelta i litoralna zona mora (Jadranska obala kod ušća rijeke) i vještačko slano močvarno područje (Ulcinjska solana).

Diverzitet vodozemaca i gmizavaca - U bari koja se nalazi u centru Štoja, u blizini školskog objekta, nalazi se stanište malog tritona. Još jedno bitno barsko staniste se nalazi u Donjem Štoju, 500 m od mora. Ova bara obiluje bujnom vegetacijom, i u njoj se nalazi i stanište i velikog tritona. U istom području su takođe primjećeni i zelembać i šumska kornjača, kao i poskok u obližnjim šumama. U žbunastoj vegetaciji u pozadini plaže zabelježen je veliki broj jedinki endemičnog guštera (Podarcis melisellensis). Ostrvo Ada Bojana je sa kopnom povezano mostom koji omogućava migraciju pojedinih vrsta guštera: kraški gušter, zidni gušter i zelembać. Delta Bojane predstavlja idealno stanište i za sljedeće vrste žaba: (Rana ridibunda) - komercijalno korišćena kao hrana i (Rana temporaria). Istraživanja potvrđuju da se mlade glavate kornjače mogu naći na Adi Bojani. Maja 2002. godine viđena je odrasla ženka kako ulazi u vodu, vjerovatno nakon polaganja jaja. Zna se da polažu jaja na plažama grčkih ostrva, u Libanu i Turskoj. Bila je brojna u području Mediterana, ali se sada nalazi na Crvenoj listi, kao ugrožena vrsta.

Diverzetit ptica - Delta Bojane obuhvata značajna staništa za ptice kao što su: Ulcinjska solana, Šasko jezero, Ada Bojana, Velika plaža, Knete, ostrvo Paratuk, Ulcinjsko i Zoganjsko polje. Njen

33

ornitološki značaj ogleda se prije svega u značajnim kolonijama gnjezdarica. Fendaci, čaplje kašikare, male bijele čaplje, sive čaplje, gakovi, žuta čapljica, vranci, bukavci, našli su svoje mjesto za gniježđenje u poplavnoj šumi Ade i njenim tršćacima. Adu posjećuju i pelikani, na njoj gnijezdi i kobac. Iza dina gnijezdi noćni potrk, leganj, više vrsta barskih kokica, a ranije zijavci i ostrigari. Veliki broj drugih vrsta vodenih ptica nalazi svoje idealno hranilište na ušćima Bojane.

Slika br. 11 Noćni potrk

Ulcinjska solana i Šaško jezero ispunjavaju standarde za upis na Ramsar listu močvara od međunarodnog značaja. Ostrvo Paratuk nalazi se na rijeci Bojani, uz državnu granicu sa Albanijom. Ostrvo je najznačajnije gnjezdilište čaplji i kormorana u delti. Više od 200 parova malih bijelih čaplji, 220 parova fendaka i isto toliko vranaca, te više od 30 parova čaplji kašikara, noćnih čaplji i žutih čapljica, nekoliko parova sive čaplje, gnijezde na ovom malom ostrvu.

U delti Bojane registrovane su 3 vrste od globalnog značaja za zaštitu: kudravi pelikan (Pelecanus crispus), droplja (Otis tarda), i veliki orao klokotaš (Aquila clanga).

34

Slika br. 12 Kudravi pelikan

Diverzitet sisara - Istraživanja malih glodara su pokazala da je ušće Bojane sa svojim prirodnim pješčanim staništima jedinstveno "ostrvsko" stanište u Evropi. Registrovano je prisustvo jedinki je miša humkaša, slijepe krtice, mrkog medvjeda, delfina.

Slika br 13 Dobri delfin

35

Demografija i obrazovni sistem

Mreža naselja

Prostornim planom Crne Gore do 2020. godine Ulcinj je definisan kao subregionalni i opštinski centar, ali i kao grad sa potencijalom za razvoj međunarodnog turizma. U cilju stvaranja područja povezanih suburbanih centara i povezivanja njihovih pojedinačnih funkcija planirano je formiranje urbane aglomeracije na pravcu Bar – Ulcinj. Funkcije centra od regionalnog značaja gradskog područja Ulcinja obuhvataju proizvodne aktivnosti, turističke programe, trgovinu i komercijalne aktivnosti, sadržaje kulture, sporta i rekreacije.

Strukturiranje mreže naselja utvrđeno je uz uvažavanje kriterijuma za obezbjeđenjem stambenih kapaciteta, komunalne i tehničke infrastrukture, funkcija društvenih djelatnosti, usluga i servisa, mogućnosti za zapošljavanje, prisustva objekata prirodne i kulturne baštine i zelenih površina.

• Subregionalni i opštinski centar - grad Ulcinj, sa značajnim funkcijama javnih i privrednih djelatnosti, sa suburbanim, prigradskim područjima Kruče, Kruta, Bratica, Kolonza, Donji Štoj i Velika Plaža planiran je kao jedinstveni urbani sistem, u kome će se obezbijediti koordinisani i održivi pristup izgradnje socijalne, privredne, komunalne, saobraćajne i tehničke infrastrukture.

• Lokalni centar Vladimir, planiran je kao centar ruralnog i planinskog dijela opštine, sa značajnim funkcijama javnih i privrednih djelatnosti

• Centri lokalnog značaja Donji Štoj, Zoganje, Vladimirske Krute planirani su sa kapacitetima novih funkcija javnih, turističkih i privrednih djelatnosti od značaja za šire gravitaciono područje

• Naselja Kruče, Šas, Bojke, Brajša, Kosić, Kravari, Mide, Pistula, Rastiš, Sukobin će kroz oslanjanje na centre razvoja obezbijediti osnovne potrebe

• Naselja ruralnog karaktera i niske nastanjenosti, za koje je značajno uspostavljanje veza sa centrima gravitacije i to:

- Grad Ulcinj – Kruta, Bratica, Kolonza - Donji Štoj– Gornji Štoj - Zoganje – Darza, Sveti Djordje, Ćurke, Sutijel, Reč, Briska gora - Krute – Međureč, Leskovac, Kaliman, Gornja i Donja Klezna - Vladimir – Draginje, Ambula, Štodra, Lisna Bori, Fraskanjel

Planirano je formiranje novih turističkih centara, kao i izgradnja novih manjih turističkih lokaliteta. Glavni turistički centri će biti Velika plaža, Ada Bojana, Valdanos, Briska gora, u kojima je predviđena sanacija i rekonstrukcija dijela postojećih kapaciteta, i izgradnja novih

36

smještajnih i pratećih kapaciteta. Manji turistički lokaliteti planirani su na lokalitetima Baš Buljuk, Zoganje i Šas.

Stanovništvo

Tabela u nastavku prikazuje stanovništvo opštine, preuzeto iz Popisa stanovništva. Uočava se ograničen rast tokom perioda od posljednjih 20 godina (približno 0.1% godišnje). Glavni razlog za to je, pretpostavlja se, iseljavanje iz opštine.

Tabela br. 1: Broj stanovnika u Ulcinju, po naseljima

Naselje

Površina Naseljenost

(km2) 1991 2003 2011

Ambula 2.5 55 31 34 Bijela Gora 0.7 15 23 54 Bojke 6.5 230 199 161 Brajše 11.5 802 767 730 Bratica 8.1 300 232 241 Briska Gora 12.4 61 58 50 Ćurke 3.2 38 31 33 Darza 3.3 108 119 135 Donja Klezna 5.1 184 151 126 Donji Štoj 15.0 610 881 1,176 Draginje 1.5 168 163 72 Fraskanjel 4.4 69 76 57 Gornja Klezna 4.7 183 164 173 Gornji Štoj 18.8 154 134 111 Kaliman 2.8 15 8 8 Kodre 2.9 664 883 1,039 Kolonza 6.4 287 249 232 Kosići 3.8 209 259 301 Kravari 11.2 710 617 551 Kruče 5.8 133 161 133 Kruta 5.9 236 205 194 Krute 7.5 749 606 534 Leskovac 3.3 86 74 78 Lisna Bore 3.1 202 179 175 Međureč 8.0 34 9 9 Mide 6.8 354 222 234 Možura 3.5 - - - Pistula 5.4 322 370 393 Rastiš 8.9 489 409 365 Reč 3.4 87 71 63 Salč 4.7 21 4 4

37

Šas 9.4 270 268 239 Štodra 1.9 145 133 111 Sukobin 3.4 406 375 382 Sutjel 2.5 42 18 20 Sveti Đorđe 3.8 86 86 69 Ulcinj 30.1 10,025 10,828 10,828 Vladimir 8.4 868 802 767 Zoganj 9.4 444 425 397 UKUPNO 19,861 20,290 20,280

Stanovništvo Ulcinja ima sljedeći profil po pitanju starosnih grupa:

- Godine 0-14: sa 22% 2003.godine smanjeno na 19% 2011.godine - Godine 15-24: sa 15% 2003 povećano na 16% 2011.godine - Godine 25-44: sa 27% 2003.godine smanjeno na 26% 2011.godine - Godine 45-64: sa 23% 2003.godine povećano na 25% 2011.godine - Godine 65+: sa 13% 2003.godine povećano na 14% 2011.godine

To ukazuje na stanovništvo koje stari, što je uobičajena pojava širom Evrope.

Obrazovanje

U obrazovnom sistemu opštine Ulcinj funkcionišu četiri osnovne škole sa područnim odjeljenjima, dvije srednje škole, Osnovna muzička škola, a u sklopu JPU „Solidarnost“ radi vrtić sa četiri radne jedinice, kao i jedan privatni vrtić. Predškolsko obrazovanje Predškolski sistem je organizovan kroz vrtić JPU „Solidarnost“, koji posluje u četiri radne jedinice. U vrtiću ima ukupno 336 djece, a ukupno je formirano 13 vaspitnih grupa. U dječijim vrtićima vaspitno-obrazovni rad izvodi 20 vaspitača. Svi objekti su arhitektonski prilagođeni djeci sa posebnim potrebama. Osnovno obrazovanje Djelatnost osnovnog obrazovanja obavlja se u 4 osnovne škole, koje pored centralnih jedinica imaju ukupno 15 područnih odjeljenja. Škole su uglavnom u dobrom stanju za odvijanje nastave i u većini postoje sportske sale (osim škole „Marko Nuculović“). Opremljenost škola je neujednačena, s tim da se može smatrati da je zadovoljavajuća. U pojedinim školama, a naročito u područnim jedinicama, neophodna su ulaganja. Osnovnim obrazovanjem školske 2012/13 obuhvaćeno je 2251 djece (što je preko 98%).

38

Nastavu u osnovnim školama izvodi 251 prosvjetnih radnika, uz podršku nenastavnog osoblja. U Ulcinju radi i Škola za osnovno muzičko obrazovanje, koja je smještena u zgradi Centra za kulturu. Osnovnu muzičku školu pohadja 365 učenika, sa kojima radi 26 profesora i učitelja. Srednješkolsko obrazovanje Srednješkolsko obrazovanje odvija se u dvije dobro opremljene srednje škole: to su srednja škola “Bratstvo-jedinstvo” i Gimnazija “Drita”. Srednja-mješovita škola „Bratstvo-jedinstvo“ je škola raznih smjerova (tehničar marketinga i trgovine, turistički tehničar i elektroinstalater) kao i gimnazija opšteg smjera, koja je u 2012/13. godini upisala 1.065 učenika. U ovoj školi ima 90 zaposlenih (nastavno I nenastavno osoblje). Nastava se izvodi u 28 učionica, a za potrebe fizičkog obrazovanja postoji renovirana, proširena sportska hala od 1200 m2. Gimnazija „Drita“ ima 89 učenika i 13 zaposlenih. Škola radi u zakupljenim prostorijama. Broj učenika u srednjim školama je relativno konstantan: u školi Bratsvo-jedinstvo nema oscilacija, dok je u Gimnaziji Drita broj učenika opao za 21 u odnosu na prethodne dvije godine. Visokoškolsko obrazovanje U školskoj 2014/2015. u Ulcinju je otvorena prva visokoškolska ustanova – odjeljenje Fakulteta za mediteranske i poslovne studije iz Tivta, koje pohađa 20-tak studenata, na sljedećim smjerovima: Menadžment u nautičkom turizmu, sportu i rekreaciji, Menadžment u carinskom, špediterskom i agencijskom poslovanju, te Menadžment i bezbjednost marina i jahti.

Zdravstvo i socijalna zaštita

U opštini Ulcinj zdravstvena zaštita je organizovana na primarnom nivou; na ovom nivou zdravstvenu zaštitu provode - izabrani doktori (osam timova za odrasle, tri za djecu i četiri za žene), izabrani stomatolozi, domovi zdravlja, hitna medicinska pomoć, zdravstvene ustanove specifične zdravstvene zaštite - zaposlenih i sportista i apoteke. Centralna insitucija u tom smislu je JZU Dom zdravlja Ulcinj, u okviru koga funkcionišu sljedeće organizacione jedinice: zdravstvena stanica, zdravsteni punkt, PZU Specijalistička ambulanta i PZU Opšta stomatološka ambulanta i apoteka.

U okviru Doma zdravlja radi Hitna medicinska pomoć kao jedinica Zavoda HMP Podgorica.

Druga zdravstvena stanica se nalazi u Anamalskom području u Vladimiru, u kojem takođe postoji apoteka.

U Domu zdravlja je zapošljen medicinski kadar sljedećeg obrazovnog profila: 21 radnik saVisokom stručnom spremom, 4 radnika za Višom stručnom spremom i 42 radnika sa srednjom stručnom spremom.

39

Na teritoriji opštine rade tri Montefarmove i šest privatnih apoteka; tokom ljetnjih mjeseci i glavne turisičke sezone, broj apoteka može da varira (otvaraju se neke nove).

Lečenje na sekundarnom nivou se obavlja u Opštoj bolnici u Baru, dok je liječenje na tercijarnom nivou u Kliničko bolničkom centru u Podgorici.

Nosilac socijalne zaštite u Ulcinju je JU Centar za socijalni rad za Opštine Bar i Ulcinj – Služba Ulcinj, a u slučaju potrebe za smještajem u nekoj od ustanova socijalne i dječije zaštite, stanovnici Ulcinja upućuju se u neku od ustanova u regionu.

Prema podacima Centra za socijalni rad za opštine Bar i Ulcinj, kao i podacima Monstata, 321 porodica u opštini Ulcinj, koje ukupno imaju 1.032 člana, prima materijalno obezbjeđenje.

U regionu postoji šest ustanova za djecu i omladinu, jedna ustanova za zbrinjavanje odraslih i deset centara za socijalni rad. Pored ovih, postoje i različite nevladine organizacije koje doprinose rješavanju problema osoba u stanju socijalne potrebe.

Za osobe sa posebnim obrazovnim potrebama osnovan je i radi JU Dnevni centar za djecu i omladinu sa smetnjama i teškoćama u razvoju “Sirena”.

Ekonomske karakteristike

Zapošljavanje

Podaci Popisa iz 2011. godine pokazuju da je veoma visok nivo izdržavanih lica u Ulcinju (približno 50%) u poređenju sa nacionalnim prosjekom. Pojam izdržavano lice odnosi se na djecu i starije osobe, ali i one koji su iz različitih razloga ekonomski neaktivni.

Zapošljavanje u opštini je dominantno u javnoj upravi i turizmu (hoteli i restorani). Svi drugi sektori su značajno manje zastupljeni u odnosu na nacionalni prosjek, ali još uvijek odražavaju relativno ravnomjernu raspodjelu.

Podaci o prihodu iz 2011. godine pokazuju njihov nagli porast prethodnih godina u opštini, ali još uvijek značajno manje u odnosu na nacionalni prosjek.

Turizam

Turizam kao najveći (privredni) potencijal opštine Ulcinj u velikoj mjeri je odredio i privredni profil ove opštine. Naime, privredna aktivnost u opštini je zavisna od trajanja sezone, s obzirom da je 17,5 % populacije zaposleno u oblasti turizma, a oko 90% domaćinstava nude smještaj u privatnom aranžmanu.

Upravo iz tog razloga, gotovo cjelokupna privreda ovog grada se oslanja na turizam i uglavnom su zastupljena preduzeća čija je djelatnost turizam i trgovina na veliko i malo. Trenutno je na teritoriji opštine Ulcinj registrovano 911 preduzeća, među kojima su najviše zastupljene trgovine

40

na veliko i malo, popravke motornih vozila i motocikala (44%), preduzeća za pružanje usluga smještaja i hrane (18%) i saobraćaj i skladištenje (11%).

Ulcinj je prema broju preduzeća (pravnih subjekata) u samom vrhu u Crnoj Gori. Najveći dio preduzeća su mikro, a manji dio su mala preduzeća. Od ukupnog broja pravnih subjekata u opštini Ulcinj, žene su vlasnici njih 52 (što predstavlja 5,7% od ukupnog broja).

U 2013. godini ulcinjsku opštinu je posjetilo 139.019 turista koji su ostvarili 1.009.606 noćenja. Ovaj broj je na nivou prethodne godine i nešto viši od prethodnih godina. Broj stranih turista koji posjećuju ovo područje daleko nadmašuje domaće turiste (81%).

Gore prikazani podaci se odnose samo na registrovane turiste. Oni se ne slažu u potpunosti sa realnim stanjem. Isto se odnosi i na smještajne kapacitete u privatnom smještaju, za koje se procjenjuju da iznose preko 80.000 kreveta.

Prema podacima Poreske uprave, struktura prihoda po djelatnostima u opštini Ulcinj pokazuje da je najvećio udio pripao trgovini na veliko i malo (59%), pa onda hotelima i restoranima (14%). Ostale privredne djelatnosti su daleko slabije zastupljene.

Značajno je istaći da opština Ulcinj radi na uspostavljanju privrednih zona i to: Kodre, Briska Gora, Vladimir, Šas, Sv. Đorđe, Bjela Gora, Solana, Zoganje, Servisna zona - Ulcinjsko polje.

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo

Pored turizma, značajan potencijal Ulcinja čini poljoprivreda. S tim u vezi, značajna je proizvodnja subtropskog bilja, kao što su masline, mandarine, limun, ljekovito bilje, ukrasno bilje, ...

Poljoprivrednom djelatnošću, kao osnovnom i sekundarnom djelatnošću, se bavi oko 1.900 domaćinstava.

Primarne djelatnosti ruralnog stanovništva su:

• uzgoj ranog povrća (plasteničarska proizvodnja) na oko 50 ha, te uzgoj povrća na otvorenom prostoru (uglavnom paradajz, paprika, krompir, lubenica i dr.) na oko 1000 ha;

• stočarstvo, sa oko 3.000 muznih grla goveda, oko 7.000 ovaca, 30.000 živine, koze, svinje i dr.

• Pčelarstvo, sa oko 3.000 košnica;

voćarska proizvodnja, uglavnom uzgoj:

- agruma 250.000 stabala (500 ha);

- masline: stari zasad 80.000-86.000 stabala ili 300 ha i novi zasadi 40.000-50.000 stabala ili 150 ha;

41

- ostalo voće (smokve, nar, kivi i dr.) na oko 250 ha;

• vinogradarska proizvodnja ukupno oko 95 ha;

• žitarice i krmno bilje se uzgaja na oko 1500 ha.Ni slatkovodno ribarstvo ni morski ribolov nijesu razvijeni na komercijalnom nivou. Na moru je pecanje sport i to se može razvijati kako se razvija turistička industrija.

Prema dobijenim informacijama postoje ogromni neiskorišćeni potencijali, sa povoljnim uslovima za intenzivno množenje značajnih vrsta ribe i školjki. Potrebno je razmotriti osnivanje uzgajališta riba i u slanoj i u slatkoj vodi kad se utvrde pogodne vrste ribe.

U Ulcinju nema komercijalnih aktivnosti šumarstva. Većina drveća je u pojasevima koji formiraju zaštitu od vjetra, ili na padinama ili u močvarnom području u centru Donjeg Štoja. Ovo drveće će u budućem turističkom razvoju činiti ili dio planskog razvoja ili postati karakteristika odmora npr. u razvoju golf terena.

Obalni pojas će malo vjerovatno imati bilo kakve aktivnosti komercijalnog šumarstva, ali u brdima se može saditi kao dio crnogorske strategije šumarstva. Odgovarajuće lokacije za uspostavljanje područja šume moraju uzeti u obzir ekološka razmatranja i uticaj na predjele i njihov kvalitet.

Komunalne usluge

Energija

Ulcinj nema sopstveni izvor električne nergije i oslanja se na dva dalekovoda iz Bara. Trenutno se nivo snabdijevanja smatra odgovarajućim, ali nepouzdanim sa čestim prekidima, naročito tokom loših vremenskih prilika.

Predložen je drugi dalekovod između Bara i Ulcinja koji bi obezbjeđivao sigurnost snabdijevanja i uvećao snabdijevanje kako bi se ispunile buduće potrebe.

Na brdu Možura, koja se nalazi na teritoriji opština Ulcinj i Bar, tokom 2018. godine postavljena je prva vetrenjača, a predviđeno je da na ovom prostoru bude vjetropark sa 23 generatora, ukupne snage 46 megavata.

Upravljanje otpadom

Komunalne usluge u opštini Ulcinj, kao i u ostalim crnogorskim opštinama, obavljaju javna preduzeća u vlasništvu same lokalne samouprave. Iako je infrastruktura zastarjela, nove investicije koje preduzima lokalna samouprava, značajno doprinose razvoju komunalne infrastrukture. Brz razvoj turizma predstavlja veliki pritisak na zalihe pijaće vode, na zemljište i podzemne vode, zbog ispuštanja kanalizacionih voda i produkcije otpada.

42

Potrošnja vode je već velika, posebno u toku ljeta kad su rezerve vode na niskom nivou. Rješenje za dugoročnu snadbjevenost vodom je jedan od uslova za razvoj održivog turizma, koji se neodložno mora ispuniti.

Vodovodni sistem

Ukupni vodovodni sistem čine 3 izvorišta sa 6 prekidnih komora te 3 crpne stanice na izvorištima. Vodovodni sistemi su: a) vodovodni sistem “Ulcinj”: koji obuhvata vodosnabdijevanje gradskog područja, turističkih naselja te dijela seoskog područja, b) vodovodni sistem “Krute” i c) vodovodni sistem “Vladimir” koji objezbjeđuje snabdijevanje Vladimira i okolnih sela.

Dužina vodovodne mreže u Ulcinju je 280 km, odnosno 71 stanovnik na km cjevovoda, što govori o velikoj razuđenosti sistema (u većim gradovima taj specifični pokazatelj je oko 500÷750 stanovnika na km).

Zastupljenost po vrsti materijala od kojih su sagrađene vodovodne cijevi je sljedeći: AC 71.23%, Č 23.16%, PE 4%. Primarni cijevovod je izgrađen u periodu od 1958 do 2004 godine.

Kapacitet sopstvenih izvora iznosi 280-500 l/s. Ovom vodovodnom mrežom je pokriveno 74% domaćinstava i ukupan broj priključaka je 8.665, od čega je 5.700 na gradskom području.

Složenost ulcinjskog vodovodnog sistema je posljedica razuđenosti područja konzuma kao i poznate disporoporcije u potražnji vode tokom godine. Ovo uzrokuje funkcionisanje vodosnabdijevanja u dva izražena režima rada, ljetnjeg i zimskog. U toku zimskog režima rada, potrebe u vodosnabdijevanju pokrivaju izvori koji se nalaze na području ulcinjske opštine: Brajše, Mide, Kaliman, Klezna i Salč. Kapacitet ovih izvora potpuno zadovoljava potrebe stanovništva u ovim mjesecima.

U ljetnjem periodu, zbog drastičnog smanjenja izdašnosti izvorišta u primorskom dijelu opštine, kao i značajnog povećanja potrošnje vode, u sistem se uključuju dodatne količine vode iz izvorišta u zaleđu: Lisna Bori i Fraskanjel. Vrijeme aktiviranja ovih izvorišta zavisi od hidrološke godine i početka turističke sezone, ali je najčešće traje od juna do oktobra.

Dodatna količina vode zavisi od potreba i mogućnosti sistema i kreće se od 30 l/s do maksimalnih 120 l/s. U ljetnjem režimu, ukupna količina vode u priobalnim izvorima iznosi oko 220 l/s, pa je ukupno raspoloživa količina vode u vodovodnom sistemu oko 350 l/s.

S obzirom na izražene potrebe u vodi tokom ljeta, limitirane količine vode, stanja postrojenja i distributivne mreže, najveći problemi u vodosnabdijevanju izraženi su tokom ljetnjih mjeseci. Takođe, problemi su vezani i za kapacitet izvorišta, sigurnosti zahvata vode na njima, stanja ispravnosti magistralnih i tranzitnih cijevovoda i opreme na njima, a posebno od razvoja i stanja distributivne mreže.

43

Na kraju, važno je naglasiti da je odnedavno opština Ulcinj ušla u sistem Regionalnog vodovoda za primorje.

Kanalizacioni sistem

Cjevovod fekalne kanalizacije čine: primarna kanalizaciona mreža (kolektori), sekundarna kanalizaciona mreža i podmorski ispusti.

Fekalnu kanalizaciju Ulcinja čine dva sistema: a) kanalizacioni sistem Ulcinj Grad i b) kanalizacioni sistem Ulcinj Velika plaža. Primarna i sekundarna mreža su izgrađene u periodu od 1960. godine do 2005. godine. Izgrađene su od različitih materijala: azbest cementa, betona, keramike i PVC. Ukupna dužina mreže je 36.077 metara.

Izgrađena su dva podmorksa ispusta: a) ispust ispod Hotela «Galeb», cijevi su PEHD 0350/3.14 dubine 1500m i b) ispust na Velikoj plaži, cijevi su PEHD0450/26,7 dužine 1165m.

Ukupne količine otpadnih voda su 23,55 l/s, od čega 85% proizvode domaćinstva, a ostalo industrija. Instalisani kapaciteti pumpi su 270 l/s.13. Elementi sistema za prečišćavanje otpadnih voda su: a) Crpna stanica Pristan: je kružne osnove prečnika 4.10 m i visine 6.80 m; zidovi i dno su od armiranog betona. Objekat je sagrađen 1988 godine i zapremina mu je V=90 m3.; b) objekat uređaja za prečišćavanje Pinješ, koji je površine cca 60m2. Visina objekta je 3,3m, a u njemu su smještene grube i fine rešetke. Objekat je sagrađen 1988 godine, a konstrukcija je zidana od blokova sa AB serklažima i ravnom betonskom pločom; c) Objekat uređaja za prečišćavanje Đerani: površine 74m2, visine od 2.64 do 3.29 m. Sredinom objekta je kanal za grubu i finu rešetku. Objekat je sagrađen 1991 godine, uglavnom od betonske ploče dok je krovna konstrukcija AB ploča i d) objekat crpne stanice Đerani: koji je bunarskog tipa u osnovi 5,5x6,40m, sa zidovima od armiranog betona. Ovaj objekat ukupne zapremine 134m3 je sagrađen 1991. godine.

Trenutno je u izradi Glavni projekat za izgradnju 14,5 km kanalizacione mreže u naseljima Kodre, Totoši, Bijela Gora i Donja Bratica. Finansiranje projekta je predviđen tehničkim opisom Finansijskog aranžmana „Otpadne vode i vodosnabdijevanje u Crnoj Gori“ potpisanog između Evropske investicione banke i Države Crne Gore u vrijednosti od 5,5 mil eura. Početak izvođenja radova se očekuje u 2016 godini.

Izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i pojedinih segmenta kanalizacione infrastrukture na teritoriji opštine je takođe planirana. Budući da se radi o osjetljivom području, Studijom je razmatrana izgradnja uređaja sa tercijarnim sistemom prečišćavanja. Lokacija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda predviđena je na području Ulcinjskog polja. S obzirom na visok nivo prečišćavnja koji se zahtijeva, izgradnja postrojenja u Ulcinju predstavlja skupu investiciju zbog čega je predviđena fazna izgradnja postrojenja. Saglasno Studiji, vrijednost investicije za fazu I je 19,8 miliona €. Početak Faza II je predviđen za 2021. godinu.

44

Saobraćaj

Korišćenje prevoza se razlikuje u urbanizovanim i ruralnim područjima, iako je privatno vozilo dominantan oblik saobraćaja u oba područja.

U urbanizovanim područjima Ulcinja pješačka i biciklistička infrastruktura je adekvatna i može dovesti do održivog obrasca putovanja. Međutim, privatno vozilo je još uvijek najprioritetniji način prevoza uz nekoliko destimulativnih mjera kojih ima i u mnogim gradovima Evrope (troškovi prakinga itd.). Zagušenja u saobraćaju su značajna samo tokom turističke sezone.

U ruralnim područjima ne postoji alternativni prevoz u odnosu na privatno vozilo. Vrlo malo obezbijeđenog javnog prevoza je dostupno.

Trenutno postoji niz predloga za unapređenje saobraćajne infrastrukture:

• Dograđivanje obalske ceste i stvaranje nove putne veze sa Albanijom.

• Predloženi autoput Bar- Boljare.

• Predloženi Jadransko-jonski autoput biće strateška cesta kroz Crnu Goru od granice sa Bosnom do granice sa Albanijom.

45

BIODIVERZITET

Sa stanovišta biodiverziteta Ulcinja, područje Ulcinjske solane predstavlja najveću vrijednost, pa su stoga planski razvoj i očuvanje definisani Prostornim planom Crne Gore do 2020, kao i Prostornim planom posebne namjene za obalno područje Crne Gore do 2030. Ovim planovima predviđena je zaštita područja Ulcinjske solane i izgradnja komplementarnih turističkih objekata, za posmatranje ptica, centara za posetioce, eko odmarališta i sl). Turistička zona na području izvan Ulcinjske solane planirana je na površini od 70 hektara. Prostorno-urbanistički plan opštine Ulcinj (PUP) kojim je predviđeno uspostavljanje zaštićenog područja nad čitavim područjem Ulcinjske solane, Vlada Crne Gore usvojila je u februaru 2017. godine. Već je napomenuto da je područje Ulcinjske solane u septembru 2019. godine proglašeno za Ramsarsko područje

Biodiverzitet

Flora

Detaljna floristička studija područja opštine Ulcinj nije rađena, osim za područje Ulcinjske solane u procesu pripreme Studije zaštite. Na osnovu publikovanih dostupnih podataka može se procjeniti da teritoriju opštine Ulcinj nastanjuje više od 1000 vrsta vaskularnih biljaka, od kojih je preko 500 vrsta vezano za staništa Velike plaže i Ade Bojane. Na prostoru Velike Ulcinjske plaže i Ade Bojane registrovane su 23 vrste biljaka zaštićene nacionalnim zakonodavstvom kao rijetke i ugrožene vrste kojesu su u ostalim primorskim dijelovima nestali usled urbanizacije. U ovu grupu spadaju morski ladolež (Calystegia soldanela) i balučka (Pancratium maritimum), kao i značajne biljne vrste koje su u Crnoj Gori zabilježene samo na teritoriji opštine Ulcinj, a čije populacije broje svega nekoliko desetina ili stotina jedinki i nalaze se u IUCN kategorijama kritčno ugrožena (CR):

- Colchicum cupanii Guss. subsp. glossophyllum - endemit Balkanskog poluostrva, Lysimachia artropurpurea - endemit Balkanskog poluostrva, Kickxia cirrhosa, Crypsis aculeata, Juncus pygmaeus – populacija brojna, ali vrsta zastupljena sa malim brojem subpopulacija. Urbanizacija predstavlja veliku pretnju populacijama navedenih vrsta, u smislu nestanka poslednjih primeraka iz biodiverziteta Crne Gore.

Vegetacija i staništa

Specifična geomorfologija terena i dinamični hidrološki procesi koji su bili karakteristični za područje opštine Ulcinj, doveli su do diferenciranja raznovrsnih i mozaično raspoređenih tipova vegetacije i staništa. Obalna zona se sastoji od: "obalnih voda" koje se protežu do 3 km, u more, obalne linije sa pješčanom plažom i dinama sa različitim pionirskim zajednicama, kompleksa zaliva sa brakičnim vodama, otvorenih blatnih nasipa sa plitkim brakičnim vodama, i plažnih močvara.

46

Podvodna vegetacija obalnog pojasa sastoji se iz vodene vegetacija koja pripada zajednicama Zosteretum marinae adriaticum (jeguljina trava, zvizdarkina trava) i Posidonietum oceanicae adriaticum (posidonija). Livade posidonije predstavljaju veom značajan i produktivan ekosistem, imaju višestruku ulogu u ekološkom balansu priobalnih voda jer stabilizuju pjeskovitu obalnu zonu, štite pješčane plaže od erozije, značajne su sa aspekta obogaćivanja vode kiseonikom, predstavljaju stanište i mrijestilište za mnoge marinske organizme (ribe, glavonošce, školjke, puževe, bodljokožce, tunikate). U obalnoj zoni rta Ademov kamen (blizu Ulcinja) gornja granica livada je već na 5 metara dubine.

Prema unutrašnjosti kopna, vegetacija je diferencirana na nekoliko pojaseva:

1. Psamo-halofitna vegetacija, u zaleđu sa pojasom poluprirodnih šuma alepskog (Pinus halepensis) i primorskog (Pinus pinaster) bora,

Slika br. 14 Primorski bor

2. Vegetacija močvara, higrofilna i hidrofilna vegetacija,

3. Termofilne i kserofilne livade i pašnjaci,

4. Higrofilne šume i

5. Poljoprivredna zemljišta.

Psamo-halofitna vegetacija (vegetacija pješčanih, zaslanjenih staništa) je najočuvanija na crnogorskoj obali na prostoru Velike plaže i Ade Bojane. Uslovi života su ekstremni (pokretno tlo,

47

visok salinitet), pa su biljne zajednice koje sačinjavaju ovu vegetaciju floristički siromašne, odlikuju se malom pokrovnošću, nestabilne su i vrlo osjetljive na antropogeni uticaj. Na ovim plažama vegetacija psamofita (biljaka pjeska) predstavljena je sa nekoliko zajednica i diferencirana u nekoliko pojaseva koji se smjenjuju idući od mora prema unutrašnjosti kopna. U zoni intezivnih fizičko-hemijskih uticaja morske vode, dominiraju pretežno jednogodišnje biljke asocijacije Xanthio-Cakiletum maritimae (Xanthium italicum, Cakile maritima, Euphorbia peplis). Udaljavajući se od mora, uticaj morske vode slabi, postepeno se smanjuje salinitet i vlaga podloge, pa se nadovezuje vegetacija inicijalnih dina u kojoj dominiraju višegodišnje vrste Elymus farctus (Agropyron junceum), Cyperus capitatus, Echinophora spinosa, Eryngium maritimum. Habitus ovih višegodišnjih biljaka štiti površinske slojeve pjeska i nanošenjem pjeska na ovakve prostore dolazi do postepenog izdizanja dina, čija visina Ulcinjskoj plaži ne prelazi pola metra, a između dina (posebno bliže obali) su često "razbacani" predstavnici zajednice Xanthio-Cakiletum maritimae. Sve navedene zajednice su floristički siromašne, što je karakteristika za psamo-halofitni tip vegetacije. Ovaj tip vegetacije pripada NATURA 2000 staništu (2110 Začeci pokretnih obalnih dina), koje smenjuju u sledećem pojasu 2120 Pokretne obalne dine sa Ammophila arenaria (bijele dine). Pomijeranje pjeska, stalna pokretljivost podloge, uslov su razvoja ovog tipa staništa. Bijele dine karakteriše dominacija višegodišnje busenaste trave Ammophila arenaria, koja je dobar indikator smanjenja koncentracije hlorida u podlozi. Ove dine dostižu visinu do 2 m i nisu plavljene morskom vodom, što se povremeno događa

na staništu inicijalnih pokretnih dina. U poslednjoj deceniji vidno su smanjene površine pod ovim tipom vegetacije, a promjenila se i struktura zajednica, usled povećane urbanizacije i naseljavanja pratećih invazivnih vrsta. Na golim pjeskovima prvog pojasa dina redovno se hrane mnoge ptice, od galebova i čigri, do vrana i morskih žalara. Životinjske zajednice na zatravnjenim pjeskovima karakteriše se prisustvom rijetkih ptica gnjezdarica (oštrigar, noćni potrk, zijavac ogrličar), sitnih sisara (rovke i voluharice), kao i endemičnom faunom gmizavaca i insekata. Za zonu psamofita i vegetaciju kserofilnih pašnjaka u zaleđu Ade Bojane karakteristična je vrsta pustinjskog mrava Cataglyphis nodus. Tipična pješčarska vrsta je i Acrotylus patruelis (Orthoptera).

Vegetacija močvara, higrofilna i hidrofilna vegetacija se u pojedinim dijelovima opštine Ulcinj javlja u vidu trajno, privremeno i sezonski plavljenih močvara i kneta, prirodnog ili vještackog porijekla (iskopi za eksploataciju pijeska), koju grade vrste, kao što su: divlja kalina (Limonium angustifolium), caklenjača (Salicornia herbacea), grmolika caklenjača (Salicornia fruticosa), oštri ili morski šaš (Juncus sp.), mješica Utricularia vulgaris (u trajnim slatkovodnim barama) i morske vrste familije Chenopodiaceae. U zajednici Juncetum maritimi evidentirano je prisustvo nekoliko vrsta iz porodice Orchidaceae koje su zaštićene u flori Crne Gore. Ove površine pripadaju međunarodno značajnom staništu 1410 Mediteranske slane močvarne livade (Juncetalia maritime), koje se najčešće razvijaju blizu morske obale, na područijima gdje se miješaju slatka i slana voda. Podloga je muljevita ili pjeskovita i veći dio godine pokrivena bočatnom vodom usled mješanja morske vode sa slatkom. Druga je zajednica u kojoj dominira trska (Phragmites communis Trin.) je najrazvijenija blizu Bojane, dok se na Velikoj plaži može naći samo u

48

fragmentima. Biljne vrste uobičajene za ovu zajednicu su: žuti iris Iris pseudacorus L., žuti lokvanj Nuphar luteum, Butomus umbellatus L., Veronica anagalis-aquatica L., Carex sp. Takođe, tipična halofitna vegetacija, u kojoj dominira Limonium angustifolium Tsch., je mjestimično prisutna, sa vrstama edifikatorima: Salicornia herbacea L., Atriplex hastata L. i Salsola sp.

Uz Bojanu, Šasko jezero i na Adi Bojani javlja se mozaik raznovrsnih higrofilno-hidrofilnih zajednica: čiste i mješovite sastojine trske (Phragmites) i šaša (Thypha), čiste sastojine šaševa (Thypha sp.), sastojine tamariksa (Tamarix africana). Od drvenastih higrofita najčešće su prisutne: Populus alba, Alnus glutinosa, Ulmus sp., Fraxinus angustifolius, Quercus robur ssp. scutariensis. U priobalnom pojasu Šaskog jezera, dominantna je žbunasta vegetacija. U ovim zajednicama dominira Vitex agnus castus L., kao i sljedeće vrste: Salix alba, Salix purpurea, Amorpha fruticosa, Juncus acutus. Pripadnici ovih zajednica su takođe zastupljeni u području Velike knete i Fraskanjela. U Šaskom jezeru se nalaze submerzne, emerzne i flotantne biljke: Najas marina, N.minor, Nuphar luteum, Nymphea alba, Nymphoides pelatata, Potamogeton perfoliatus, Potamogeton crispus, P. pectinatus, P. lucens, P. natans, Polygonum amphybium – erectum, Myriophyllum spicatum, M. verticillatum, Mentha aquatica, Valisneria spiralis, Ludwigia palustris, Ceratophyllum submersum, C. demersum, Cyperus longus, Butomus umbellatus.

Termofilne i kserofilne livade i pašnjaci - u okviru psamofitske vegetacije, registrovani su dinski pašnjaci, koji se ubrajaju u međunarodno značajna staništa (stanište 2240 Dinski pašnjaci sa jednogodišnjim vrstama (Brachypodietea) sa edifikatorima Brachypodium ramosum i Stipa tortilis. Suvi pašnjaci koji pripadaju redu Thero-Brachypodietalia javljaju se u zaleđu plaže, van direktnog dodira sa slanom vodom, na Velikoj plaži i Adi Bojani i predstavljaju međunarodno značajno stanište 6220 *Eumediteranski termofilni travnjaci (Thero-Brachypodietea). To su otvorene zajednice bogate jednogodišnjim vrstama, kao što su: Helychrisum italicum, Silene alba, Dactylis glomerata, Tunica saxifrage, Reichardia picroides, Cistus salviefolius, Aethionema saxatile, Dorycnium hirsutum, Cyclamen hederifolium, Euphorbia spinosa, Asparagus acutifolius, Spiranthes spiralis. U sledećoj zoni, iza suvih pašnjaka i livada, javljaju se mjestimično mezofilne i higrofilne livade, sa vrstama: Lythrum salicaria, Galium palustris, Lysimachia numularia, Potentilla reptans, Poa sylvicola.

Sastojine higrofilnih šuma nalaze se u zaleđu Velike plaže i na Adi Bojani, kao i uz rijeku Bojanu i predstavljaju ostatke nekada mnogo šire rasprostranjene šumske vegetacije. U ovoj vegetaciji dominiraju šume skadarskog lužnjaka, bjelograbića, poljskog jasena i bijele topole, koje su opisane kao zajednica Robureto-Carpinetum orientalis (Janković, Bogojević, 1965). Ova zajednica ima veoma ograničeno rasprostranjenje, razvija se pod uticajem mediteranski klime, ali i sezonskog plavljenja, tako da sadrži i listopadne i vječnozelene elemente. Važan edifikator ovih šuma je skadarski lužnjak (Quercus robur subsp. scutariensis), termofilna mediteranska podvrsta hrasta lužnjaka, koji je lokalni endemit. Prisuti elementi flore zajednice Robureto-Carpinetum orientalis su: Quercus robur ssp. scutariensis, Populus alba, Periploca graeca, Fraxinus angustifolia, Ulmus campestris, Cornus sanguinea, Prunus spinosa, Crataegus monogyna, Rosa sempervirens, Malus sp.,, Carpinus orientalis, Hedera helix, a u prizemnom spratu: Ruscus aculeatus, Rubus spp.,

49

Myrtus communis, Dianthus armeria, Arum spp., Asphodelus microcarpus, Smilax aspera, Asparagus acutifolius, Rubia peregrina. Šume sa skadarskim lužnjakom pripadaju međunarodno značajnom staništu 92A0 Galerije bijele vrbe i bijele topole.

U okolini Šaskog jezera i na padinama okolnih brda, razvijene se termofilne šume bjelograbića i hrastova, koje su usled vjekovne degradacija sada dominantno predstavljene šikarama. Na ovom prostoru bilježi se veći broj biljnih zajednica, među kojima je dominantna Rusco-Carpinetum orientalis u degradacionim stadijumima. U tipičnom obliku ove asocijacije spratovnost je dobro izražena, sa dominantnim vrstama u spratu drveća i žbunja: bjelograbić (Carpinus orientalis), hrast medunac (Quercus pubescens), crni jasen (Fraxinus ornus), zelenika (Phyllirea media), mirta (Myrtus communis), glog (Crataegus monogyna), javori (Acer monspessulanum, Acer campestre). U spratu zeljstih biljaka javljaju se: tetivka (Smilax aspera), bršljen (Hedera helix), gavez (Symphytum tuberosum), pavit (Clematis vitalba), Vincetoxicum huteri... U okolini Šaskog jezera dominiraju sastojine sa slabo razvijenim spratom drveća, ili bez sprata drveća, sa ominantnim narom u spratu žbunja (Punica granatum).

Fauna opštine Ulcinj

Beskičmenjaci

Beskičmenjaci opštine Ulcinj nisu sistematski proučavani, osim pojedinih grupa. Fauna insekata obalnog područja je u velikoj mjeri izmijenjena usled antropogenih uticaja, što je na plažama i okolnim rubnim područjima dovelo u velikoj mjeri do prisustva vrsta sa širokom ekološkom valencom, uglavnom vrsta štetnih insekata. Karakteristične plažne vrste se javljaju sporadično i imaju veoma malu abudantnost. Među insektima postoji visok nivo endemizma, visok diverzitet vrsta, ali je evidentno i to da pojedine grupe nisu u potpunosti istražene. Tako je Karaman, 2008. godine pronašao i opisao dvije nove vrste mrava: Crematogaster gordani i Crematogaster montenegrinus, (lokaliteti Opatovo (Bokakotorska) i Velika plaža), koje su endemiti Crne Gore. Monitoringom biodiverziteta Crne Gore (2011), na području opštine Ulcinj vršena su istraživanja Ade Bojane, Velike Ulcinjske plaže. Na području Ade Bojane od vrsta zaštićenih nacionalnom legislativom registrovane su Oryctes nasicornis i Iphiclides podalirius, sa stabilnim brojnostima populacija. Na ovom području, u zoni sa psamofitnom vegetacijom kserofilnim pašnjacima u zaleđu, regisrovana je vrsta pustinjskog mrava Cataglyphis nodus, koja se ne nalazi na listama zaštićenih vrsta ali je veoma bitno njeno prisustvo na ovom području.

Na području Velike Ulcinjske plaže u zoni poplavnih šuma jasena, lužnjaka i jove mogu se naći manje populacije zaštićenih vrsta Osmoderma eremites (Natura 2000) i Saga natoliae (nacionalna legislativa). U zaleđu plaže registrovana je endemična i rijetka vrsta Crematogaster gordani Karaman, 2008 (Hymenoptera, Formicidae) , koja je do sada pronađena na samo dva lokaliteta duž crnogorskog primorja. Ovo područje je i stanište za endemita crnogorskog i albanskog primorja Anomala matzenaueri (Coleoptera, Rutelidae) i balkanskog endemita Cicindela monticola albanica (Coleoptera, Cicindelidae).

50

Ribe

Fauna riba opštine Ulcinj najbolje je istražena u Šaskom jezeru2 i to kompletna riblja fauna Šaskog jezera je određena na osnovu riblje faune Skadarskog jezera i rijeke Bojane, a sastav zavisi od “vodenog mosta” između Šaskog jezera i rijeke Bojane, bez obzira da li postoje migratorne vrste (morske vrste) ili vrste slanih voda. Prema ekološkim parametrima, ribe Šaskog jezera se dele na dvije grupe: imigrirajuće (koje migriraju iz mora u jezero, npr. Dicentrarchus labara) i stacionarne riblje vrste (koje žive u jezeru, npr. Leuciscus cephalus albus). U Šaskom jezeru se nalaze autohtone vrste riba (koje naseljavaju cjelokupan drenažni sliv Skadarskog jezera ili koje naseljavaju Jadransko more, npr. Alburnus alburnus alborella) i strane vrste (koje potiču iz drugih drenažnih sistema i koje su ljudi unijeli u Skadarsko jezero, npr. Perca fluviatilis). Šasko jezero je prirodno mjesto za mriješćenje, za imigrirajuće riblje vrste i što je još značajnije, ovo jezero je takođe mjesto za odgoj njihovih mladih (npr. Alosa fallax nilotica, Mugil cephalus, Liza ramada, Anguilla anguilla).

Prema Knežević (1984), ukupan broj vrsta riba koje naseljavaju Šasko jezero je 23, iz 11 porodica. Najbrojnije su populacije vrsta: Leuciscus cephalus albus, Rutilus rubilio and Scardinius erithrophthalamus scardafa (Knezević, 1984) i u svim populacijama svih vrsta riba u Šaskom jezeru, mlađ je dominantna (Knežević, 1984).

Vodozemci i gmizavci

U opštini Ulcinj, u močvarama i trajnim barama na Velikoj plaži, nalaze se značajna staništa za vodozemce i gmizavce. U ovim barama se mogu naći mnogobrojne populacije velike zelene žabe (Rana ridibunda), barske kornjače (Emys orbicularis) i bjelouške (Natrix natrix), čije se jedinke u barama i razmnožavaju, naročito tokom ljetnjih mjeseci. Najrasprostranjenije vrste ovoga predjela su kreketuša (Hyla arborea) i šumska kornjača (Testudo hermanni). Prisustvo malog tritona (Triturus vulgaris) je registrovano u bari u centru Štoja, ali se zbog zagađenosti bare pod uticajem ljudskih delatnosti, smanjuje brojnost populacije. U Donjem Štoju, u blizini mora, nalazi se još jedno značajno stanište malog tritona (Triturus vulgaris) i velikog tritona (Triturus carnifex). Od gmizavaca u ovoj zoni prisutni su blavor (Ophisaurus apodus), zelembać (Lacerta viridis) i šumska kornjača (Testudo hermanni). U žbunastoj vegetaciji u pozadini plaže zabilježen je veliki broj jedinki endemičnog guštera Podarcis melisellensis, dok se u šumama na Velikoj plaži i Adi, kao i u širem području Šaskog jezera, sreće poskok (Vipera ammodytes) i ribarica (Natrix tessellate). U okruženju hotelskog kompleksa i žbunja na plaži na Adi Bojani, žive kraški gušter (Podarcis melisellensis), zidni gušter (Lacerta muralis) i zelembać (Lacerta viridis). Ušće Bojane predstavlja stanište za velikog tritona (Triturus carnifex), kao i raznih vrsta žaba: Rana ridibunda (komercijalno se sakuplja) i Rana temporaria. Istraživanja potvrđuju da se mlade glavate kornjače (Caretta caretta) mogu naći na Adi Bojani, ali nije utvrđeno gde odrasle jedinke polažu jaja.

2 Studija: Procjena biodiverziteta Šaskog jezera, Mrdak, 2002.

51

Ptice

Na ušću Bojane (i na crnogorskoj i na albanskoj strani) registrovano je 237 vrsta ptica i to 114 vrsta ptica gnjezdarica (status: sigurno i moguće gniježđenje) i 16 vrsta koje se vjerovatno gnijezde na ovom području. Osim toga, 52 i 51 vrsta su klasifikovane kao redovne i povremene selice, ili zimski posjetioci (Schneider-Jacoby et all., 2005). Otvorena staništa (dine i plaže) južno od prirodnih šuma jasena, bjelograbića, bijele topole i vrbe, su karakteristična po prisustvu noćnog potrka (Burhinus oedicnemus), koji se tamo razmnožava, prugaste šljuke Numenius phaeopus, a predstavljaju i sklonište za gniježđenje obalnih ptica poput morskog blatarića Charadrius alexandrius. Ova vrsta staništa je takođe bitna za neke posebne barske ptice, kao što je tankokljuna šljuka Numenius tenuirostris. Zone plitke vode rijeke Bojane su bitna područja za hranjenje većeg broja vrsta ptica npr. male čigre Sterna albifrons, obične čigre Sterna hirundo, debelokljune čigre Gelochelidon nilotica, kaspijske čigre Sterna caspia i morske čigre Sterna sandvicensis. Ušće Bojane je jedno od rijetkih crnogorskih trajnih staništa morske čigre koja se (prema podacima albanskih eksperata) gnijezdi duž Drima. Na Adi se može naći fazan Phasianus colchicus, introdukovana lovna vrsta ptice, koja se tu i gnezdi, kao i jarebica (Perdix perdix). Dva para noćnog potrka Burhinus oedicnemus gnijezde se u priobalnom pojasu plaže Ade. Na istočnoj strani ostrva, blizu Bojane, postoji kolonija čaplji od međunarodnog značaja, koju čine vrste: siva čaplja Ardea cinerea, mala bijela čaplja Egretta thula, noćna čaplja Nycticorax nycticorax, crvena čaplja Ardea purpurea, žuta čaplja Ardeloa ralloides i fendak Phalacrocorax pygmeum. Na močvarnom tlu Ade, gnijezdi se trstenjak rogozar Acrocephalus schoenobaenus i veliki trstenjak A. arudinaceus, dok u jugoistočnom dijelu Ade Bojane živi veliki trstenjak Acrocephalus arundinaceus i svilorepi cvrčić Cettia cetti. U prirodnim šumama jasena, bjelograbića, obične jove i vrbe, žive: zlatna vuga Oriolus oriolus, seoski detlić Dendrocopus syriacus, ušati ćuk Otus scops, jastreb osičar Pernis apivorus i kratkoprsti kobac. Zona privremenih močvara u području smeđih dina Velike plaže, predstavlja značajno hranilište za mnoge ugrožene vrste ptica tokom perioda gniježđenja, kao što su sjajni ibis (Plegadis falcinellus), mala bijela čaplja (Egretta garzetta), žuta čaplja (Ardeola ralloides), fendak (Phalacrocorax pygmaeus), tankokljuna šljuka (Numenius tenuirostris), prugasta šljuka (Numenius phaeopus), barske ptice i grabljivice (eja močvarica Circus aeruginosus). Mediteranski sušni pašnjaci i livade su značajna staništa za gniježđenje noćnog potrka Burhinus oedicnemus, crvenokrilog zijavca Glareola pratincola i kratkoprste ševe Calandrella brachydactyla. U oblastima pod uticajem slane vode (Agropyretum i močvarna vegetacija), registrovane su debelokljuna čigra Gelochelidon nilotica i ostrigar Haematopus ostralegus. Ovi suvi pašnjaci i livade su značajna staništa za gniježdenje pčelarice (Merops apiaster) i zlatovrane (Coracias garrulous). Ovdje je zapažena i noćna lasta Caprimulgus europaeus (Schneider-Jacoby 2002a), zatim pupavac Upupa epops, jastreb osičar Pernis apivorus, kratkoprsti kobac Accipiter brevipes, seoski detlić Dendrocopos syriacus, ušati ćuk Otus scops, ćubasta ševa Galerida cristata na otvorenim travnjacima i poljoprivrednim područjima na uzdignutim terenima.

52

Slika br. 15 Mala bijela čaplja

Ornitofaunu Šaskog jezera čine: ćubasti gnjurac (Podiceps cristatus), mali gnjurac (Tachibaptus ruficollis), fendak (Phalacrocorax pygmeus), mala bijela čaplja (Egretta garzetta), žuta čaplja (Ardeola ralloides), čaplja kašikara (Platalea leucorodia), bukavac (Botaurus stellaris), divlja patka (Anas platyrhynchos), galeb klaukavac (Larus cachinnans), velika čigra (Sterna caspia) i liska (Fulica atra) (Domke et al., 2008).

Sisari

Ušće Bojane sa svojim prirodnim pješčanim staništima predstavlja jedinstveno "ostrvsko" stanište malih glodara u Evropi. Krystufek & Macholán su 1998. opisali miša humkaša kao posebnu podvrstu Mus spicilegus adriaticus ssp. nova, čije su jedinke nađene samo na Velikoj plaži na ušću Bojane. Ova izolovana populacija i stanište ove vrste bi trebalo da budu zaštićeni. Osim toga, Krystufek (1994.) je pronašao zanimljive jedinke slijepe krtice na ušću Bojane, koje se razlikuju od onih iz ostalih evropskih područja i opisao je kao novu podvrstu slijepe krtice Talpa stankovici montenegrina. Na ušću Bojane evidentirana je pojava mediteranskog južnog potkovnjak Rhinolophus euryale, evropske vidre Lutra lutra i vuka Canis lupus. U šumama i močvarama rječnih plavljenih područja Ade registrovano je prisustvo šakala Canis aureus. Pstoji evidentirano da je na Adi registrovano najmanje 39 jedinki ove vrste.

53

Međunarodno značajna staništa

Na području opštine Ulcinj registrovano je 10 tipova Natura 2000 staništa, koja su od značaja na očuvanje, a nalaze se na prostorima Velike plaže i Ade Bojane koje predstavljaju jednu od poslednjih zona u regionu Mediterana sa očuvanom vegetacijom psamofita i ostalih tipova mediteranskih habitata koji se javljaju u zaleđu. Pored ovih 10, pretpostavlja se da bi se detaljnijim istraživanjima registrovali još neki tipovi Natura 2000 staništa, ali je potrebno potvrditi njihovo prisustvo. Na odručju opštine Ulcinj registrovan je i najveći broj Natura 2000 staništa na Crnogorskom primoriju, u okviru projekta Detaljno kartiranje habitata primjenom GIS na 4 ekološki prioritetna lokaliteta, CAMP CG (2012). Pet, od navedenih deset tipova su do sada u Crnoj Gori registrovani samo na Velikoj plaži i njenom zaleđu:

2130 *Učvršćene obalne dine sa zeljastom vegetacijom (sive dine),

2240 Dinski pašnjaci sa jednogodišnjim vrstama,

Ulcinjska solana

Za Ulcinjsku solanu, zbog svog značaja u pogledu biološke raznovrsnosti, ne samo na nacionalnom, nego i na međunarodnom nivou, izrađene su dve studije zaštite. Prva studija zaštite iz 2015. godine pripremljena je od strane Agencije za zaštitu životne sredine Republike Crne Gore, ali je sadržala podatke iz 2003. godine, koji su u određenoj mjeri zastarjeli, što se posebno odnosi na uslove koji se brzo mijenjaju u solani kao posljedica napuštanja procesa proizvodnje soli. Druga studija zaštite urađena je 2017. godine, uz finansijsku i ekspertsku podršu i pomoć Evropske unije, kroz projekat: Finalizacija studije zaštite područja Ulcinjske solane (EUROPEAID/132633/C/SER/MULTI FRAMEWORK CONTRACT BENEFICIARIES – LOT N°6 – ENVIRONMENT - REQUEST 2016/379589), gde je predstavljena stručna procjena vrijednosti biodiverziteta na području Ulcinjske solane i identifikovane ekonomske aktivnosti, u skladu sa ekološkim karakterom područja, koja bi bila podržana proizvodnja soli uz valorizaciju ekosistemskih usluga kroz turističke djelatnosti zasnovane na prirodi, kako bi se definisao odgovarajući model upravljanja i obezbijedila ekološka i ekonomska održivost ovog područja. Problemi sa kojima su se eksperti susretali tokom izrade studije, odnosili su se na: pravni spor oko vlasništva nad zemljištem, finansijske pokazatelje sredstava potrebnih za upravljanje ovim područjem i definisanje najboljeg primenljivog modela upravljanja, s obzirom na to da je solana vještački ekosistem koji u potpunosti zavisi od ljudske aktivnosti.

Prema Prostornom planu posebne namjene za obalno područje Crne Gore, područje Ulcinjske solane predviđeno je za zaštitu i izgradnju komplementarnih turističkih objekata (za posmatranje ptica, centri tumačenja, eko odmarališta –Ulcinjska solana, i sl) na manjem dijelu područja Ulcinjske solane površine 6 hektara, na kojem se već nalazi izgrađeno okruženje neophodno za proizvodnju i skladištenje soli. Turistička zona koja bi obuhvatila područje izvan Ulcinjske solane planirana je na površini od 70 hektara. Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine, kao i Prostorno-

54

urbanistički plan opštine Ulcinj (PUP), predviđaju uspostavljanje zaštićenog područja nad čitavim područjem Ulcinjske solane.

Najveći značaj Ulcinjske solane je u bogatoj fauni ptica. Na Solani se gnijezdi oko 70 vrsta ptica od posebnog interesa za zaštitu na nivou Evropske unije i nalazi se na Aneksu I Ptičje direktive. Rezultati cenzusa ptica u zimskim mjesecima, koji se na Solani sprovodi od 1999. godine, ukazuju na prisustvo i do 20.000 ptica tokom pojedinih godina. Nacionalni i lokalni značaj Ulcinjske Solane, ogleda se i u njenom socio-ekonomskom aspektu. Solana „Bajo Sekulić“ zapošljavala je i do 450 radnika i time bila bitan i stabilan izvor finansija za veliki broj domaćinstava na teritoriji opštine Ulcinj. Ulcinjska so predstavljala je prepoznatljiv brend Crne Gore i regiona.

Da bi se održalo bogatstvo biodiverziteta, Ulcinjska Solana zahtjeva isti režim upravljanja vodama kao u procesu proizvodnje soli. Kada je fabrika prestala sa radom, infrastruktura nije održavana, što je dovelo do negativnih uticaja na ekosistem i do drastičnog pada brojnosti ptičjih vrsta koje se gnijezde na Solani. Smanjen je broj jedinki koje koriste ovo područje kao hranilište i odmorište tokom proljećne i jesenje migracije i tokom zimovanja, ali je povećanje količine slatke vode dovelo do povećanja brojnosti vrsta karakterističnih za slatkovodna staništa. O tome govori i drastičan pad brojnosti flamingosa, kojih je 2015. godine na Solani, tokom jeseni, bilo oko 2500 jedinki, ali se njihov broj desetkovao od tog perioda, zbog promjene kvaliteta staništa iz slanog i slatkovodno.

Slika br. 16 Flamingosi

Ulcinjska solana je jedini lokalitet čija se hitna zaštita zahtijevala u godišnjim izvještajima Evropske komisije o napretku Crne Gore za 2015, 2016, 2017. i 2018. godinu, što se takođe potvrdilo i kroz Rezolucije Evropskog parlamenta, a odnedavno je postala i završno mjerilo za zatvaranje Poglavlja 27 u pregovaračkom procesu Crne Gore sa Evropskom unijom.

55

VALORIZACIJA I ZAŠTITA BIODIVERZITETA Održiva valorizacija jednog područja podrazumijeva očuvanje i promociju njegovih prirodnih resursa uz mudro i pažljivo korišćenje ekosistemskih usluga. Ona se može realizovati kroz prostorno planiranje, gazdovanje šumama, upravljanje vodama, poljoprivredu, ekoturizam itd. Posebnu pažnju potrebno je obratiti na prostore koji su i pored velikih pritisaka ljudskih delatnosti, ostali očuvani i koji pružaju kvalitetne ekosistemske usluge. U tom smislu, u opštini Ulcinj Delta Bojane je jedan od rijetkih primjera u Evropi gdje su prirodni procesi u delti rijeke ostali očuvani, iako je čovjek imao značajne intervencije na tom prostoru, pre svega izgradnja brane na Drimu, Ulcinjske solane i nasipa duž rijeke Bojane. I pored svih ovih intervencija, plavne zone i dalje postoje, rijeka donosi dovoljno sedimenata, prisutni su procesi obalne erozije i taloženja sedimenata, a delta sa svojim sastavnim dijelovima sačuvali su svoju ekološku funkcionalnost u veoma visokom stepenu. Najbolji dokaz je prisustvo velikog broja biljnih i životinjskih vrsta, medju njima globalno ugroženih vrsta ptica, kao i velikih kopnenih i vodenih mesoždera. Pored toga što je delta Bojane kultivisani predio stotinama godina, još uvek je jedan od svega nekoliko preostalih poluotvorenih pejzaža u Evropi, predstavlja jedinstvenu vrstu pejzaža nastalog međusobnim djelovanja ljudi i prirode. Međutim, i pored povoljnog stanja kvaliteta životne i prirodne sredine mogu se prepoznati određeni problemi koji se odnose na očuvanje biodiverziteta. Prirodne šume koje izgrađuju skadarski hrast, bijeli grab, poljski jasen i bijela topola, su pod različitim uticajima čovjeka, kao što su: izgradnja turističkih naselja, privatnih kuća, kampova, razvoj poljoprivrede. Na Velikoj plaži su registrovane ilegalne jame za eksploataciju pijeska. Neke od njih se nalaze u poručjima koja imaju veliki značaj za zaštitu. Ove jame uništavaju prirodna staništa. Usitnjavanje plavnih šuma, smanjenje njihovih površina izgradnjom vikendica ili drugim vidovima nekontrolisanog razvoja, može nepovoljno da utiče na smanjenje brojnosti populacija zlatnog šakala (Canis aureus). Zatim, evidentirano je smanjenje brojnosti populacija vodozemaca i gmizavaca usled nekontrolisane izgradnje, je se smanjuju površine vlažnih staništa kao što su močvare, zajednice šaševa, mala jezera. Gmizavaca je sve manje usled fragmentacije staništa putevima, jedinke često stradaju prelazeći put, a slijedeći prirodne migracije prilikom parenja i hibernacije, tokom proljeća i jeseni. Na Solani i okolnim močvarama registrovano je smanjenje populacije ptica, koje je uzrokovano plavljenjem bazena, ali i uznemiravanjem od strane prisutnih ljudi, ovaca i krava sa susjednih pašnjaka.

56

Slika br. 17 Zlatni šakal Posebna prijetnja po biodiverzitet je ilegalna gradnja. Na teritoriji opštine Ulcinj posebno je izražena u zaleđu Velike plaže, gdje, pored degradacije i urbanizacije dolazi do narušavanja prirodnih uslova i usled zagađenja, koje se javlja kao propratni efekat. Tako su ornitolozi registrovali da su važna područja za odmaranje i hranjenje nekih ptica, na primjer fendaka (Phalacrocorax pygmaeus), kao što je manje ušće Bojane, smanjena zbog nove izgradnje. Ilegalan lov, posebno van sezone, predstavlja veliku opasnost po biodiverzitet ušća Bojane. Lovci se voze putevima uz plažu koristeći male autobuse i džipove oštećujući pri tom veoma osjetljivu vegetaciju. Ova oštećenja takođe doprinose degradaciji i eroziji pješčanih sprudova. Zbog svega navedenog, ometanja u važnim fazama životnog ciklusa i smanjenja površine staništa, močvarna područja sve više gube ulogu područja važnog za gniježdenja ptica i odmaranje migratornih vrsta. Što se tiče diverziteta riba, znatno je smanjen mnogim antropogenim intervencijama, kao što su: izgradnja brane na Drimu u Albaniji (što je izazvalo smanjenje otoka u Bojanu, i gubitak uzvodnih mrijestiišta), izgradnja Ulcinjske solane (gubitak velikih mrijestilišta u nekadašnjem zalivu), zagađenje i neprimjereno održavanje preostalih močvarnih područja i zalivskih relikata povezanih sa Port Milenom (gubitak staništa). Upotreba eksploziva za ribolov je uočena kao česta pojava na različitim mjestima i to predstavlja uobičajenu praksu. Pojedine vrste riba, kao što je jesetra, su iščezle, što će imati dugoročni uticaj na ekonomiju regiona jer je jesetra važna komercijalna vrsta ribe. Ukoliko se nastave sve navedene aktivnosti nekontrolisano, biodiverzitet opštine Ulcinj će biti izložen znatnom negativnom uticaju, posebno imajući u vidu dalju intenzivnu izgradnju planiranih

57

turističkih kapaciteta. Zbog toga bi trebalo primjeniti princip predostrožnosti, pojačati mjere aktivne zaštite i uključiti i građane i naučne institucije u monitoring biodiverziteta, kroz mogućnosti koje pruža „citizen science“ koncept. Takođe, uspostavljanjem mreže Natura 2000 veliki broj zainteresovnih strana, a u najvećoj mjeri lokalna administracija, bi trebalo da se uključi u procese definisanja prioritetnih staništa i vrsta, obavezujući se da će upravljanje u budućnosti biti realizovano na održiv način i podjednako za sva staništa i sve vrste. Ukoliko se desi da dođe do promena u prostiranju močvarnih staništa, koje bi dovele do promena i u migratornim obrascima ptica u delte Bojane, vrlo negativne posledice odraziće se na međunarodnom nivou, u kontekstu značaja IBA područja i prekograničnog Nacionalnog parka. Što se tiče valorizacije područja opštine Ulcinj u odnosu na biodiverzitet i usluge biodiverzitea, u okviru pomenutog EU projekta Finalizacija studije zaštite Ulcinjske solane dati su predlozi za valorizaciju i održivo korišćenje i upravljanje Solanom, kroz „Scenarije za procjenu ekonomske koristi“, koji su obuhvatili ne samo područje Solane, nego i okruženje uključujući Veliku plažu i rijeku Bojanu. Predlozi koji su korišćeni tokom javnih rasprava u opštini Ulcinj podrazumijevali su:

- Očuvanje prirode i eko-turizam, - Simbiozu poslovanja (proizvodnja soli, eko-turizam) i očuvanja prirode i - Solanu kao turistički rezort.

Tokom konsultacija sa zainteresovanim stranama u opštini Ulcinj, utvrđeno je da je očuvanje prirode u suprotnosti sa masovnim turizmom, jer kada bi prevagnulo očuvanje prirode, turizam bi opao, sa izuzetkom eko-turizma, koji je predstavljao sinergiju sa očuvanjem prirode. Lokalna privreda mogla bi da bude na dobitku po svim scenarijima, ali održiva cirkularna ekonomija najviše bi napredovala po drugom scenariju. Slično bi bilo sa radnim mjestima, ali bi broj radnih mjesta u službi životne sredine opao ako bi se Solana razvijala kao turistički resort. Stoga je kao najpovoljnija opcija ocijenjeno da je za budući razvoj opštine potrebno podsticati simbiozu poslovanja kroz proizvodnju soli i razvoj eko-turizma i očuvanje prirode.

58

SWOT ANALIZA

SWOT analiza je rađena uz učešće zainteresovanih strana, nevladinog sektora i predstavnika lokalne samouprave i njenih preduzeća.

Veliki doprinos strateškom planiranju su dali Dželal Hodžić - NVO “Zeleni Korak”, Zenepa Lika - NVO “Dr. Martin Shnajder”, Rasim Lika - NVO ”Ekovita”, kao i direktor komunalnog preduzeća, Skender Kalezići sa saradnicima.

Identifikovani atributi u donjoj tabeli rezultat su rada predstavnika Radnog tima, predstavnika relevantnih institucija, nevladinog sektora i kompetentnih pojedinaca u opštini, koji predstavljaju zbirni iskaz njihovog viđenja postojećeg stanja biodiverziteta u opštini Ulcinj.

SNAGE SLABOSTI

- raznovrsnost biljnog i životinjskog svijeta

- vodni resursi - rudna i mineralna bogatstva - biomasa - poljoprivredno zemljište - obnovljivi izvori energije

- potencijali za razvoj održivog turizma, u skladu sa kapacitetima prostora

- postojanje strateških dokumenata i akcionih planova, od značaja za očuvanje biodiverziteta (Strateški plan razvoja opštine, Lokalni plan upravljanja komunalnim i neopasnim građevinskim otpadom, Prostorni plan područja posebne namene...)

- Postojanje zaštićenih područja

- neadekvatno upravljanje čvrstim komunalnim otpadom

- neadekvatno upravljanje otpadnim vodama

- nekontrolisana sječa šuma - veliki broj kamenoloma - nedovoljno održavanje zelenih

površina - nedostatak ljudskih resursa - nedostatak baza podataka relevantnih

za biodiverzitet - nizak nivo svijesti građana o potrebi

očuvanja životne sredine i biodiverziteta

- depopulacija - nekontrolisana izgradnja - nekontrolisane turističke aktivnosti - ilegalan lov i ribolov - zapuštene poljoprivredne površine

59

Kao snage opštine Ulcinj za dalji razvoj i napredak, zainteresovane strane su definisale postojanje raznovrsnog biljnog i životinjskog svijeta, vodne resurse, rudna i mineralna bogatstva, biomasu i poljoprivredno zemljište, što sve zajedno predstavlja veliki turistički potencijal. Obnovljivi izvori energije predstavljaju snagu za ekonomsko snaženje opštine. Regulativa i strateška dokumenta izrađeni od strane lokalnih organa, a usvojeni od strane Skupštine, predstavljaju dobru pravnu osnovu za primjenu nacionalne i međunarodne regulative na lokalnom nivou.

Glavne slabosti opštine Ulcinj, koje imaju negativan uticaj na biodiverzitet odnose se na neadekvatno upravljanje otpadom i otpadnim vodama, nekontrolisanu sječu šuma, veliki broj kamenoloma, te nedovoljno održavanje zelenih površina i zapuštene poljoprivredne površine, čime se ugrožavaju staništa biljnih i životinjskih vrsta. Ovakvo ponašanje može u budućnosti dovesti do ugrožavanja statusa pojedinih vrsta sa teritorije opštine Ulcinj, što će imati posljedice i na smanjenje biodiverziteta šireg prostora i čitavog regiona, te neposredan negativan uticaj na

ŠANSE PRIJETNJE

- veliki broj fondova (donatorska sredstva)

- dobar zakonodavni osnov - uključivanje međunarodnih

subjekata u zaštitu biodiverziteta - korišćenje primjera dobre prakse

iz evropskih zemalja i svijeta

- globalna ekonomska kriza - klimatske promjene - požari - poplave - erozija

60

zdravlje i blagostanje ljudi. U opštini Ulcinj su kao slabosti prepoznati i nedostatak ljudskih resursa, te nizak nivo ekološke svijesti građana, o čemu bi trebalo posebno voditi računa u narednom periodu. Još jedan problem koji je definisan se odnosi na odliv stanovništva iz opštine, čime se zapuštaju veliki prostori, a najvažnije vrijednosti biodiverziteta se smanjuju. Zaštitu biodiverziteta ugrožava i nedostatak relevantnih baza podataka. Utvrđeno je da nekontrolisana izgradnja, nekontrolisane turističke aktivnosti i ilegalan lov i ribolov imaju veliki negativan uticaj na biodiverzitet, te da u narednom period na tome treba raditi.

Šanse na svom putu razvoja, opština Ulcinj vidi u postojanju velikog broja fondova dostupnih na nacionalnom i međunarodnom nivou, kao i u dobrom zakonodavnom i strateškom okviru kada je u pitanju zaštita biodiverziteta. Uključivanje međunarodnih subjekata u zaštitu biodiverziteta, te korišćenje primjera dobre prakse iz evropskih zemalja i svijeta, pruža dodatnu šansu za očuvanje bogatog biodiverziteta Ulcinja. Sve navedeno pruža mogućnosti za lokalni napredak zasnovan na principima održivog razvoja i učešću svih relevantnih subjekata.

Globalne prijetnje koje imaju negativan uticaj i na lokalnom nivou i koje donekle usporavaju napredak lokalnih zajednica su potencijalna ekonomska kriza i klimatske promjene, koje bi se mogle ublažiti racionalnim korišćenjem resursa. Osim toga, požari, poplave i erozija, kao vrlo realne prijetnje i fenomeni koji se ponavljaju sezonski, nanose ogromne štete po biodiverzitet. U takvim situacijama najpogođenije je stanovništvo, a lokalna zajednica je prva koja treba da reaguje, rukovodeći se već unaprijed donijetim akcionim planovima za krizne situacije.

Kao zaključak može se konstatovati da biodiverzitet predstavlja veliki potencijal za razvoj opštine Ulcinj, da su predstavnici lokalne samouprave svjesni njegovog značaja i potrebe za očuvanjem, pristupivši izradi Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet, a samo zajedničkim učešćem svih relevantnih zainteresovanih strana u opštini, postojeće slabosti i prijetnje mogu biti prevaziđene, za dobrobit ljudi i usklađeni razvoj sa prirodom koja ih okružuje.

61

Vizija, strateški prioriteti, mjere i projekti koje treba implementirati

Vizija

Ulcinj je opština koja se razvija na pricipima održivog razvoja, sa uslovima za korišćenje i aktivnu zaštitu usluga ekosistema. To će omogućiti unapređenje u sektoru turizma i

poljoprivrede. Opština ima edukovano stanovništvo koje pozitivno utiče na očuvanje i održivo korišćenje komponenti biodiverziteta.

Prioriteti

Osnovni cilj ovog Plana bi bio zaštita i unapređenje svih komponenti biološkog diverziteta, njihovo održivo korišćenje i pravedna raspodjela koristi od upotrebe genetskih resursa.

Prioriteti definisani Lokalnim akcionim planom za biodiverzitet opštine Ulcinj zasnovani su na potencijalima koji se mogu iskoristiti zajedno sa raspoloživim sredstvima u okviru granica opštine, ali i sa susednim teritorijama, u cilju ostvarivanja zajedničkih interesa za sve lokalne zajednice koje koriste prostor i resurse.

Već je navedeno da teritorija opštine Ulcinj posjeduje prirodno, kulturno i geološko nasljeđe, koje je u visokom stepenu očuvano, ali je u izvjesnoj mjeri i narušeno usljed ljudskih aktivnosti i nemara. U cilju zaštite biodiverziteta u opštini Ulcinj je neophodno uspostaviti sistem monitoringa stanja životne sredine i biodiverziteta i kontinuirano raditi na razvoju svijesti lokalnog stanovništva, posebno djece školskog uzrasta, o potrebi očuvanja biološke raznolikosti i održivog korištenja usluga ekosistema.

Strateški prioritet broj 1 se odnosi na Održivo korišćenje usluga ekosistema Razvoj opštine Ulcinj, sa posebnim osvrtom na razvoj turističkih potencijala, baziranih na promociji i korišćenju sadašnjih i budućih zaštićenih područja na teritoriji opštine (Ulcinjska solana, Velika plaža, Delta Bojane...), uslovljen je uslugama ekosistema na mnogo različitih načina, pa je jedan od prioriteta i održivo korišćenje usluga ekosistema, kako bi se spriječilo nepovratno narušavanje ravnoteže. Na prvom mjestu biće potrebno regulisati, planirati i kontrolisati izgradnju objekata, kako bi se izbjegle građevinske aktivnosti uticaja po prirodu i kulturne vrijednosti, u okviru zona visoke zaštite. Neposredne usluge koje se mogu koristiti direktno od raspoloživih usluga ekosistema su, na primjer, hrana sertifikovana kao lokalni brend, bogatstvoo ornitofaune, prostor koji se može koristiti za sport i rekreaciju i mnoge druge mogućnosti. S obzirom na prirodu usluga ekosistema i njihovu ograničenost, sva dobra i usluge iz prirode koje čovjek koristi za sebe, bez nadoknade, moraju se koristi kontrolisano. Zato će kroz

62

Akcioni plan za biodiverzitet biti definisane konkretne mjere i aktivnosti, koje će pomoći da opština Ulcinj ostvari svoju viziju zaštite biodiverziteta i održivog korišćenja usluga ekosistema, a s obzirom na još neotkrivene potencijale, potrebno je razmišljati u pravcu izrade studije i strategije korišćenja obnovljivih izvora energije, rekultivacije devastiranih područja ili korišćenje prirodnih dobara za sport i rekreaciju. 1.1 Mjera Zaštita prirodnih resursa

1.1.1 Izgradnja sistema za prečišćavanje otpadnih voda

1.1.2. Izrada inventure šuma

1.1.3 Izrada katastra zelenih površina

1.1.4 Izrada katastra stabala

1.1.5 Izrada karte područja od značaja za očuvanje biodiverziteta

1.1.6 Popis staništa i vrsta od značaja za Natura 2000 mrežu

1.1.7 Izrada programa / plana prelaska na obnovljive izvore energije

1.1.8 Izgradnja pješačkih staza, biciklističkih staza, odmorišta

1.1.9 Očuvanje starih maslinjaka - “Muzej maslinjaka”

Strateški prioritet broj 2 predstavlja Održivo korišćenje i aktivnu zaštitu biodiverziteta i agrobiodiverziteta

U očuvanju i aktivnoj zaštiti pejzaža, bio-, agro- i geodiverziteta najvažniju ulogu i odgovornost ima lokalna samouprava. Jedan od načina je uspostavljanje zaštićenih područja na osnovu odluke lokalne samouprave, kako bi se postojeći biodiverzitet legalno štitio i uspostavio stalni monitoring. Na području opštine Ulcinj registrovan je veoma bogat biodiverzitet, i zabilježene su mnoge rijetke i endemične vrste. Takođe, mnoge vrste su nacionalnim i međunarodnim zakonodavstvom stavljene na listu zaštićenih vrsta. Od registrovanih životinjskih vrsta takođe je visok procenat ugroženih i zaštićenih međunarodnim ugovorima ili nacionalnim zakonima i pravilnicima. Neke grupe nijesu dovoljno istražene, pa je potrebno uraditi sistemska istraživanja cjelokupne flore i 9faune. Da bi se ugrožene vrste zaštitile od daljeg ugrožavanja, a naročito njihova staništa, kroz Akcioni plan za biodiverzitet predviđene su kratkoročne i dugoročne akcije koje će opština Ulcinj, u saradnji sa drugim zainteresovanim stranama, preduzimati u rješavanju ovog prioriteta. Kroz izradu katastra autohtonih vrsta divljih biljnih i životinjskih vrsta, kao i autohtonih sorti kultura i rasa domaćih životinja, biće urađena ne samo njihova identifikacija i valorizacija, nego će biti definisani i faktori ugrožavanja, nakon čega se može pristupiti ublažavanju ili eliminisanju takvih faktora. Živi svijet ugrožen je u velikoj mjeri unosom alohtonih, često invazivnih vrsta, koje postaju kompetitivno jače od autohtonih i

63

vremenom ih istiskuju, narušavajući prirodnu ravnotežu koja je postojala i koja održava ekosisteme efikasnim i produktivnim. 2.1 Mjera Zaštita vrsta 2.1.1 Zaštita endemskih vrsta izradom lokalnih akcionih planova

2.1.2 Definisanje statusa registrovanih autohtonih vrsta i izrada predloga

mjera zaštite

2.2 Mjera Zaštita staništa

2.2.1 Revitalizacija Borove šume

2.2.2 Revitalizacija Bijele gore

2.2.3 Uvođenje moratorijuma na pošumljavanje alohtonim vrstama (Aktivni

građani u pošumljavanju)

2.2.4 Kampanja protiv nelegalne gradnje

2.2.5 Uspostavljanje infrastrukture na maslinjacima u cilju zaštite od požara

2.3 Mjera Zaštita agrobiodiverziteta 2.3.1 2.3.1 Izrada Katastra autohtonih sorti bilja i rasa životinja

Strateški prioritet broj 3 odnosi se na Unapređenje nivoa svijesti o značaju očuvanja biodiverziteta

Razvoj svijesti lokalnog stanovništva, a posebno mladih, te posjetilaca i turista o potrebi očuvanja i održivog korišćenja postojećih resursa, rad na njihovoj edukaciji i pozitivnoj promociji postojećih resursa, biološkog, geološkog i kulturnog nasljeđa, imaju ključnu ulogu u očuvanju značajnih staništa i vrsta. Samo edukovano stanovništvo i turisti, mogu pozitivno uticati na očuvanje i održivo korišćenje biološke raznovrsnosti. Posebnu pažnju potrebno je posvijetiti radu i uključivanju školske djece i mladih, jer se djelujući na njihovu svijest posredno utiče i na svijest odraslih. Jedino dobro obučeno i savjesno stanovništvo na adekvatan način može brinuti o svojoj životnoj sredini i prirodi koja ih okružuje, kako bi prirodni resursi bili dostupni i budućim generacijama. Škole u prirodi, kampovi i druge aktivnosti kojima se promovišu vrijednosti biodiverziteta i ukazuje na potrebe njegovog aktivnog očuvanja, kao i kvalitetna ponuda sa obrazovnim sadržajima za turiste, štampanje popularnih

64

vodiča kroz floru i faunu, letaka, brošura, pozivanje na uključivanje u aktivnosti opštine na zaštiti biodiverziteta, trebalo bi da dovedu do održivog korišćenja usluga ekosistema i smanjenog pritiska na prirodne resurse od strane turista i posjetilaca. Realizacija ovog prioriteta će na neki način, bilo posredno ili neposredno, dovesti do poboljšanja ekonomske situacije opštine Ulcinj i pomoći da se i neke privredne aktivnosti usmjere u pravcu održivog korišćenja biodiverziteta. Edukacija članova lovačkih i ribolovačkih udruženja je takođe uključena u ovaj prioritet, a sve u cilju smanjenja prekomjernog i nekontrolisanog korišćenja prirodnih resursa. U saradnji sa Turističkom organizacijom opštine, koja bi trebalo da bude glavni nosilac aktivnosti promocije, postojeću turističku ponudu bi trebalo obogatiti sadržajima koji se odnose na zaštitu biljnih i životinjskih vrsta i posebno ranjivih staništa.

3.1 Mjera Razvijanje svijesti o značaju očuvanja i održivog korišćenja biodiverziteta 3.1.1 Kampanja o značaju očuvanja biodiverzita za lokalno stanovništvo

3.1.2 Podrška programu Plava zastava

3.1.3 Podrška programu Eko-škole u realizaciji tema vezanih za

biodiverzitet

3.1.4 Izgradnja edukativnog/vizitorskog centra

3.1.5 Organizovanje sajma lokalnih proizvoda

65

ZAKLJUČAK

Očuvanje biodiverziteta je jedan od uslova opstanka života na planeti. Očuvani biodiverzitet je neprocjenjiv, ne samo u ekološkom smislu, vec i zbog svojih naučnih, obrazovnih, kulturnih, rekreativnih i estetskih vrijednosti. Biodiverzitet mora biti briga svakog čovjeka, isto kao što su to i sva druga prirodna bogatstva. Očuvanje biodiverziteta neodvojivo je od zaštite životne sredine. Biološka raznovrsnost je kamen temeljac života na Zemlji, jer smanjenje raznovrsnosti umanjuje mogućnost opstanka planete zbog mnogih problema i promjena kojima je u zadnje vreme izložena, a što je najvećim dijelom rezultat dugogodišnjeg negativnog djelovanja čovjeka. Životna sredina opštine Ulcinj predstavlja jedinstvo prirodnih uslova i ljudskih djelatnosti. Prirodne vrijednosti koje su nabrojane u Lokalnom akcionom planu za biodiverzitet opštine Ulcinj podižu kvalitet životnoj sredini svrstavajući ovo područje u sam vrh Crne Gore po svojim vrijednostima i značaju. Međutim, na pojedinim mjestima u opštini Ulcinj dobro stanje usklađenog napretka ljudske zajednice bazirano na uslugama ekosistema je poremećeno korišćenjem prirodnih resursa od strane čovjeka na neodrživ način. Voda kao važan resurs opštine je najviše izložena zagađenju, od strane neodgovornih privrednih subjekata, ali i domaćinstva, jer ne postoji sistem za prečišćavanje otpadnih voda. Drugi problem je neregulisano odlaganje otpada i stvaranje divljih deponija, koje narušavaju izgled pejzaža, ali što je važnije, utiču na gubitak staništa, smanjenje brojnosti populacija ili nestanak nekih osjetljivih vrsta. Mjere zaštite biološke raznovrsnosti Ulcinja moraju biti sveobuhvatne i široke, bazirane na principima održivog korišćenja prirodnih resursa. Osnovni vid zaštite biodiverziteta u ovoj opštini trebalo bi da bude širenje područja pod zaštitom i uspostavljanje sistema ekoloških koridora, kako bi se nesmetano odvijali životni procesi u ekosistemima i doprinijelo zaštiti ugroženih vrsta i njihovih staništa. Očuvanje biodiverziteta mora imati odlike održivog korišćenja u cilju održavanja prirodnog potencijala područja na visokom nivou, radi kontinuiranog zadovoljavanja potreba ljudi. U cilju zaštite biodiverziteta neophodno je uspostaviti monitoring stanja životne sredine, monitoring biodiverziteta u opštini Ulcinj, izraditi katastar zagađivača i preduzeti druge slične kontinuirane aktivnosti. Izradom i usvajanjem Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Ulcinj trebalo bi da se skrene pažnja na mogućnosti korišćenja biodiverziteta i usluga ekosistema za dalji razvoj i prosperitet opštine, ali i da se ukaže na faktore ugrožavanja i načine kako da se postojeća biološka raznovrsnost očuva.

66

LITERATURA

1. Blečić V.(1958): O nekim karakteristikama flore i vegetacije Crne Gore. Zaštita prirode

13: 1-6. Beograd.

2. Blečić V.(1963): Sistematika viših biljaka. Zavod za udžbenike. Beograd.

3. Blečić V, Pulević V.(1979): Neki novi podaci iz flore Crne Gore. Glasnik Rep. zav. zaš. prir.-Prir. muzej 12:189-193. Titograd.

4. Blečić V., Lakušić R.(1976): Prodromus biljnih zajednica Crne Gore. Glasnik Republičkog zavoda za zaštitu prirode 9.57-98. Titograd.

5. Foht J.(1990): Ključ za gljive. Naprijed. Zagreb.

6. Grupa autora (1997): Koncept održivog razvoja. Ministarstvo za razvoj, nauku i životnu životnu sredinu. Beograd. 7. Izvještaj o strateškoj procjeni uticaja za PUP Ulcinj do 2020.

8. Janković M.(1971): Fitoekologija. Naučna knjiga. Beograd.

9. Janković M.(1995): Biodiverzitet. Zavod za zaštitu prirode Srbije. Beograd.

10. Kićović M. D. i dr.(2008): Osnove zaštite i unapređenja životne sredine 121-142. Kosovska Mitrovica-Beograd.

11. Krunić M. (1981): Zoologija invertebrate II. Naučna knjiga. Beograd.

12. Krunić M. (1982): Zoologija invertebrate I. Naučna knjiga. Beograd.

13. Lakukšić R.(1990): Planinske biljke. Svjetlost. Zavod za udžbenike Sarajevo-Zavod za udžbenike Beograd.

14. Markišić H.(1986): Prilog poznavanju flore Crne Gore. Glasnik Rep. zav. zašt. prir.- Prir.

muz.19:11-14. Titograd.

15. Marinović R.(1973): Osnovi mikologije i lihenologije. BIGZ. Beograd.

16. Mišić Lj., Lakušić R.(1990): Livadske biljke. Svjetlost. Zavod za udžbenike Sarajevo- i. Zavod za udžbenike Beograd.

67

17. Nacionalna strategija biodiverziteta i akcioni plan za period 2010 – 2015. godine, Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine Crne Gore, 2010

18. Perić B., Perić O.(1996): Gljivarske staze – jesen.CID. Podgorica.

19. Perić B., Perić O.(1998): Gljivarske staze - ljeto. Dizajn studio. Beograd.

20. Pulević V.(1974): Pregled vegetacijskih istraživanja u Crnoj Gori s osvrtom na

vegetacijske karte. Tokovi 9. 223-229. Berane.

21. Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine. Ministarstvo za Ekonomski razvoj Crne Gore, Montenegroinženjering, Podgorica, 2008.

22. Prostorni plan opštine Ulcinj do 2020.

23. Saveljić D., Vizi O., Dubak N.(2006): Ptice Crne Gore. Centar za zaštitu i proučavanje ptica. Podgorica.

24. Stanković S.(1961): Ekologija životinja. Zavod za udžbenike. Beograd.

25. Stefanović V.(1974): Ekološko-sistematski dijapazon fitocenoza s bijelim borom (Pinus

silvestris L.) u području Dinarida. Tokovi 9. 255-264. Berane.

26. Strateški plan razvoja opštine Ulcinj za period 2016-2020

27. Studija zaštite za područje Ulcinjske solane – nacrt, 2017.

28. Šilić Č.(1990): Atlas drveća i grmlja. Svjetlost. Zavod za udžbenike Sarajevo - Zavod za udžbenike Beograd

29. Šilić Č.(1990): Šumske zeljaste biljke. Svjetlost. Zavod za udžbenike Sarajevo - Zavod za

udžbenike Beograd.

30. Šilić Č.(1990): Endemične biljke. Svjetlčost. Zavod zaudžbenike Sarajevo - Zavod za udžbenike. Beograd.

31. Tešić Ž., Marinović R.(1971): Sistematika nižih biljaka. Zavod za udžbenike. Beograd.

32. Živković Z.(1999): Ljekovito bilje za bolji život. Agencija Jovan. Beograd.

68

AKCIONI PLAN (2020‐2025)

Prioritet Mjera Projekat Nosilac aktivnosti

Rok za realizaciju

Izvori finansiranja

Zainteresovane strane

Prioritet Mjera Projekat

1 Održivo korišćenje i zaštita usluga ekosistema

1.1 Zaštita prirodnih resursa

1.1.1 Izgradnja sistema za prečišćavanje otpadnih voda

Sekretarijat3

VIK

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

NVO, MORT4

1.1.2. Izrada inventure šuma

Sekretarijat

Uprava za šume

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

NVO,

Koncesionari, MPRR5

1.1.3 Izrada katastra zelenih površina

Sekretarijat 2020-2021

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

MORT, AZŽS6

1.1.4 Izrada katastra stabala

Sekretarijat

Uprava za šume

2020-2021

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

MORT, AZŽS

3 Sekretarijat za komunalne djelatnosti i zaštitu životne sredine 4 Ministarstvo održivog razvoja i turizma 5 Ministrastvo poljoprivrede I ruralnog razvoja 6 Agencija za zaštitu prirode I životne sredine

69

1.1.5 Izrada karte područja od značaja za očuvanje biodiverziteta

Sekretarijat 2020-2021

Budžet opštine

Budžet države

MORT, AZŽS, PMF7

1.1.6 Popis staništa i vrsta od značaja za Natura 2000 mrežu

Sekretarijat 2020-2022

Budžet opštine

Budžet države

MORT, AZŽS

1.1.7 Izrada programa / plana prelaska na obnovljive izvore energije

Sekretarijat

Ministarstvo ekonomije

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

NVO

1.1.8 Izgradnja pešačkih staza, biciklističkih staza, odmorišta

Sekretarijat

Turistička organizacija

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

MORT

NVO

Sportski kolektivi

1.1.9 Očuvanje starih maslinjaka - “Muzej maslinjaka”

Sekretarijat 2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

MORT, MPRR

2.1 Zaštita vrsta

2.1.1 Zaštita endemskih vrsta izradom lokalnih akcionih planova

Sekretarijat 2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

MORT, AZŽS, PMF

2.1.2 Definisanje

Sekretarijat 2020‐2025

Budžet opštine

MORT, AZŽS, PMF

7 PMF – Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Podgorici

70

2 Održivo korišćenje i aktivna zaštita biodiverziteta i agrobiodiverziteta

statusa registrovanih autohtonih vrsta i izrada predloga mjera zaštite

Budžet države

Donacije

2.2 Zaštita staništa

2.2.1 Revitalizacija Borove šume

Sekretarijat

Uprava za šume

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

MORT

MPRR

2.2.2 Revitalizacija Bijele gore

Sekretarijat

Uprava za šume

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

MORT

MPRR

2.2.3 Uvođenje moratorijuma na pošumljavanje alohtonim vrstama; (Aktivni građani u pošumljavanju)

Sekretarijat

Uprava za šume

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

MORT

MPRR

2.2.4 Kampanja protiv nelegalne gradnje

Sekretarijat za planiranje prostora i održivi razvoj

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

MORT

2.2.5 Uspostavljanje infrastrukture na maslinjacima u cilju zaštite od požara

Sekretarijat

Služba zaštite i zajedničke poslove

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

MPRR

71

2.3 Zaštita agrobiodiverziteta

2.3.1 Izrada Katastra autohtonih sorti bilja i rasa životinja

Sekretarijat 2022 Budžet opštine

Budžet države

MPRR

3 Unapređenje nivoa svijesti o značaju očuvanja biodiverziteta

3.1 Razvijanje svijesti o značaju očuvanja i održivog korišćenja biodiverziteta

3.1.1 Kampanja o značaju očuvanja biodiverzita za lokalno stanovništvo

Sekretarijat

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

NVO, lokalno stanovništvo

3.1.2 Podrška programu Plava zastava

Sekretarijat

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

NVO,

privrednici

3.1.3 Podrška programu Eko-škole u realizaciji tema vezanih za biodiverzitet

Sekretarijat

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

NVO, predškolske ustanove i osnovne/srednje škole

3.1.4 Izgradnja edukativnog/vizitorskog centra

Sekretarijat

Turistička organizacija

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

NVO, turisti i posjetioci

3.1.5 Organizovanje sajma lokalnih proizvoda

Sekretarijat

Turistička organizacija

2020‐2025

Budžet opštine

Budžet države

Donacije

NVO

Poljoprivredni proizvođači