Upload
vuongthuan
View
825
Download
48
Embed Size (px)
Citation preview
Ho domin,
Dulce de Jesus Soares, MA Ministra Edukasaun InterinaJullu 2015
Bainhira Ministériu Edukasaun Timor-Leste nian hahú reforma kurrikulár iha tinan 2013, objetivu ida mak atu asegura estudante sira hetan domíniu sólidu ba lian ofisiál rua Timór nian: Tetun no Portugés. Atu atinje meta ida-ne’e presiza intervensaun balu ne’ebé integradu: metodolojia ne’ebé introdús lian sira ho maneira progresivu no efetivu, livru sira-ne’ebé atrativu ba labarik sira hodi enkoraja sira-nia gostu atu lee, oportunidade ba estudante sira atu hakerek ho lian rua, no sistema ida atu aprende gramátika no ortografia loos iha lian rua.Livru ida-ne’e importante tebes, tanba sai matadalan ba estudante sira atu aprende gramátika ba lian ofisiál rua Timor-Leste nian ho métodu sistematizadu no efetivu. Ne’e primeiravés Timor-Leste iha livru gramátika Tetun ba estudante sira siklu dahuluk nian, no mós primeiravés katak iha livru sistematizadu atu aprende gramátika no ortografia ba lian Portugés ho maneira ida-ne’ebé transfere koñesimentu hosi lian ida-ne’ebé hatene tiha ona ba lian ida-ne’ebé seidauk hatene. Ha’u fiar katak uza livru ne’e sei tulun manorin sira atu hanorin ita-nia lian rua ho efetivu, no asegura katak ema Timór sei ko’alia, lee no hakerek lian rua ne’e ho moos no loos.Parabens ba ekipa boot ne’ebé halo esforsu maka’as atu elabora livru ne’e, no ha’u espera katak manorin no estudante sira sei aproveita livru ne’e hodi estuda ho forsa-vontade no aprende netik funsionamentu lian nian ne’ebé sei sai baze metin ba aprendizajen iha futuru.
REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTEMINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO
GABINETE DA VICE MINISTRA I
LIA MAKLOKEK
Com amizade,
Dulce de Jesus Soares, MAMinistra da Educação Interina
Quando o Ministério da Educação de Timor-Leste encetou a reforma curricular em 2013, um dos objetivos era assegurar que os estudantes alcançariam um domínio sólido das línguas oficiais de Timor: o Tétum e o Português. Para atingir esta meta, são necessárias algumas intervenções conduzidas de forma integrada: uma metodologia que introduz a língua de forma progressiva e eficaz, livros atrativos para as crianças os quais estimulam o seu gosto pela leitura, oportunidades para os estudantes escreverem nas duas línguas e um sistema de aprendizagem correta da gramática e da ortografia das duas línguas.Este livro é de uma importância extrema, tornando-se num guia para os estudantes aprenderem a gramática das duas línguas oficiais de Timor-Leste com uma metodologia sistematizada e eficiente. Esta é a primeira vez que Timor-Leste tem um livro de gramática Tétum para os estudantes do primeiro ciclo e é também a primeira vez que existe um livro com sistematizações para se aprender a gramática e a ortografia da Língua Portuguesa, transferindo-se o conhecimento da língua que já é conhecida para a língua que ainda não se conhece. Acredito que a utilização deste livro auxiliará os professores no ensino das nossas duas línguas com eficácia e assegurará a comunicação oral, a leitura e a escrita dos Timorenses nestas duas línguas com clareza e correção.Parabéns para a grande equipa que conduziu um esforço hercúlico para elaborar este livro e espero que os professores e os estudantes aproveitem este livro para estudar com força de vontade conduzam alguma aprendizagem sobre o funcionamento da língua, o qual se tornará na base sólida das aprendizagens futuras.
MENSAGEM DE ABERTURA
REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTEMINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO
GABINETE DA VICE MINISTRA I
28
Pájina
ÍndiseLivru Dalen Tetun
Literasia Tetun
Alfabetu Tetun............................................................................................................... Son sira-ne’ebé ita fó ba letra Tetun bainhira ita ko’alia.................................... Knananuk Alfabetu Tetun ..........................................................................................
Períodu I Lisaun 1. Fraze oin-4......................................................................................................Lisaun 2. Pontuasaun ba fraze oin-4..........................................................................Lisaun 3. Oinsá lee pontuasaun.................................................................................... Lisaun 4. Revee substantivu no verbu........................................................................ Lisaun 5. Pontuasaun - Aspas....................................................................................... Lisaun 6. Substantivu própriu, substantivu komún no letra maiúskula.............. Lisaun 7. Pronome emak................................................................................................ Lisaun 8. Verbu............................................................................................................... Lisaun 9. Revee pontuasaun.......................................................................................... Lisaun 10. Revee pontuasaun........................................................................................ Lisaun 11. Adjetivu......................................................................................................... Lisaun 12. Revee adjetivu............................................................................................. Lisaun 13. Liafuan kompostu........................................................................................ Lisaun 14. Lia-husu......................................................................................................... Lisaun 15. Uza lia-husu.................................................................................................. Lisaun 16. Maneira oin-4 atu hato’o pergunta.......................................................... Lisaun 17. Pozisaun lia-husu no liafuan ‘mak’............................................................ Lisaun 18. Revee pergunta............................................................................................
Períodu II Lisaun 19. Lian [son] hanesan iha liafuan nia hun..................................................... Lisaun 20. Lian hanesan iha liafuan nia rohan [rima].............................................. Lisaun 21. Karta............................................................................................................... Lisaun 22. Tipu karta oioin........................................................................................... Lisaun 23. Vogál rua ne’ebé lee hanesan son ida [konjuntu vogál]...................... Lisaun 24. Vírgula no pontu ikus.................................................................................. Lisaun 25. Hakerek karta formál ida......................................................................... Lisaun 26. Revee fatin ba letra maiúskula................................................................ Lisaun 27. Ko’alia kona-ba tempu pasadu...................................................................
2 3 4
6 7 8 9 11 13 15 17 18 21 23 26
30 31 33 35 39
45
41 42 44
46 47 48 49 52
Lisaun 28. Ko’alia kona-ba tempu futuru..................................................................................Lisaun 29. Lee no korrije sala ruma..........................................................................................Lisaun 30. Ko’alia kona-ba tempu prezente.............................................................................Lisaun 31. Revee kona-ba korresaun..........................................................................................Lisaun 32. Ko’alia kona-ba tempu pasadu, tempu prezente no tempu futuru................... Lisaun 33. Lee no kompara tabela no gráfiku sira..................................................................Lisaun 34. Revee pontuasaun.......................................................................................................Lisaun 35. Saida mak fraze?.......................................................................................................Lisaun 36. Pratika pronúnsia........................................................................................................Lisaun 37. Tau liafuan sira tuir sekuénsia atu halo fraze....................................................Lisaun 38. Tau fraze sira tuir sekuénsia atu halo istória ida..............................................Lisaun 39. Liafuan singulár no plurál.........................................................................................Lisaun 40. Fahe liafuan sira ba sílaba.......................................................................................Lisaun 41. Fraze uza ‘hakarak’, ‘lakohi’ no ‘atu’........................................................................Lisaun 42. Orden alfabétika........................................................................................................
Períodu III Lisaun 43. Identifika pontu prinsipál husi testu informativu ida.......................................Lisaun 44. Lokalizasaun.................................................................................................................Lisaun 45. Liafuan espesiál ‘iha’..................................................................................................Lisaun 46. Halo prosesu................................................................................................................Lisaun 47. Uza vírgula bainhira halo lista................................................................................Lisaun 48. Maskulinu no femininu...............................................................................................Lisaun 49. Aprende tan kona-ba letra maiúskula...................................................................Lisaun 50. Pronome emak singulár no plurál............................................................................Lisaun 51. Pronome emak formál no informál..........................................................................Lisaun 52. Kapa-tatolan no asentu.............................................................................................Lisaun 53. Soletra ba liafuan loroloron nian............................................................................Lisaun 54. Pratika soletra............................................................................................................Lisaun 55. Liafuan ‘la’ no ‘la’ós’....................................................................................................Lisaun 56. Korrije letra maiúskula, pontu ikus no vírgula.....................................................
Aneksu: Termu sira gramátika Klase 3 nian iha Literasia Tetun........................................
Pájina
56
53 5455
57 59 6263 64
69
65 6667
7071
7476 78 80 82 8385 87 88 89 91 92 9396
97
Alfabetu Portugés......................................................................................................... Son sira-ne’ebé ita fó ba letra Portugés bainhira ita ko’alia.............................. Knananuk Alfabetu Portugés......................................................................................
Períodu III Lisaun 1. Aprende uza liafuan o, a, os, as...............................................................Lisaun 2. Aprende uza liafuan um, uma, uns, umas................................................ Lisaun 3. Revee pronome emak iha Tetun.............................................................. Lisaun 4. Aprende pronome emak singulár............................................................. Lisaun 5. Aprende pronome emak plurál................................................................. Lisaun 6. Revee pronome emak................................................................................. Lisaun 7. Aprende tempu prezente iha verbu ser................................................. Lisaun 8. Revee liafuan tékniku................................................................................. Lisaun 9. Aprende tempu prezente iha verbu estar .............................................Lisaun 10. Pratika pronúnsia........................................................................................ Lisaun 11. Revee hakerek liafuan tékniku................................................................. Lisaun 12. Aprende tempu prezente iha verbu ter ................................................Lisaun 13. Revee pronome emak ho tempu prezente iha verbu ser,
estar, no ter ................................................................................................
Lisaun 14. Uza e atu liga liafuan sira........................................................................
Aneksu: Termu sira gramátika Klase 3 nian iha Literasia Portugés..................
ÍndiseLivru Dalen Portugés
Literasia Portugés Pájina
107
103
109 111 112113 115
122
117 119120
123124
126
128
130
104 105
Alfabetu Tetun Ida-ne’e mak alfabetu Tetun. Maski letra C, Q no Y ladún uza bainhira hakerek iha lian Tetun, ita sei presiza hatene tanba liafuan no naran raiseluk nian tama beibeik ba ita-nia lian, ezemplu: Carlos, Quitéria noYanti.
A a B b C c D d E e
F f G g H h I i J j
K k L l ll M m N n
ñ O o P p Q q R r
rr S s T t U u V v
W w X x Y y Z z ’
Ida-ne’e mak oinsá atu hakerek letra-dada iha Tetun.
A a B b C c D d E e
F f G g H h Ii J j
K k L l ll M m N n
ñ O o P p Qq R r
rr S T t U u V v
W w X x Y y Z z ’
s
2
Son ne’ebé ita fó ba letra Tetun bainhira ita ko’alia
Rona ba letra ida-idak iha alfabetu Tetun kona-ba oinsá atu pronunsia. Ne’e sei tulun ita pronunsia liafuan sira ho loloos. A a ahi B b bibi C c Carlos D d dihi E e eskada
F f fahi G g garfu H h hudi I i ikan J j janela
K k kanek L l lilin ll toalla Mm matan N n niki
ñ ventuiña O o oan P p pasta Qq Quitéria R r rua
2rr karreta S s samea T t teki U u utu V v viola
Ww Waimori Xx xinelus Yy Yanti Zz zeru
0‘ na’an
3
ALFABETU TETUNA a ahi B b bibi C c Carlos D d dihi E e eskada
I i ikan F f fahi G g garfu H h hudi J j janela
K k kanek L l lilin ll toalla M m matan N n niki
ñ ventui ña O o oan P p pasta Q q Quitéria R r rua
rr karreta S s samea T t teki U u utu V v viola
W w Waimori X x xinelus Y y Yanti Z z zeru ? na’an
4
Knananuk Alfabetu Tetun Sai hosi uma dadeer-san nakukun
Kafé manas kopu ida, hamanas netik kabun – x2
Ai-farina baluk ida iha kohe laran Hodi kaer netik kabun ba loron manas
To’o loro kraik fila ba uma
Oan-doben sira estuda halo di’ak Ba loron ikus ita-nian
Basá inan-aman serbisu kolen, fila-liman maka’as ba ita oan A Á
Á bé sé dé é efe ge agá Í jota kapa ele ele-kaduak
Eme ene ene ho tíl Ó pé ké erre erre-kaduak
Ese té ú vé vé-kaduak. Xís ípsilon zé kapa-tatolan
Hei maluk sira mai aprende lee Ba loron ikus ita-nian
Lee alfabetu iha lian Tetun Halo ita hotu sai hatene lee
Hosi: Ego Lemos(Bazeia ba knananuk To’os Na’in)
B Bé C Sé D Dé E É F Efe G Ge H Agá I Í J Jota K Kapa L Ele LL Ele-kaduak M Eme N Ene Ñ Ene ho til O Ó P Pé Q Ké R Erre RR Erre-kaduak S Ese T Té U Ú V Vé W Vé-kaduak X Xís Y Ípsilon Z Zé ’ Kapa-tatolan
6
Lisaun 1. Fraze oin-4 Iha Tetun, iha fraze tipu oin-4. Fraze oin-4 ne’e mak fraze-dehan, fraze-husu, fraze-orden no fraze-hakfodak. Definisaun no ezemplu kona-ba fraze oin-4 ne’e mak hanesan tuirmai ne’e:
Tipu fraze Definisaun Ezemplu
Fraze-dehan Fó informasaun kona-ba buat ruma.
Ha’u haree lekirauk-oan ida.
Fraze-husu Hato’o pergunta. Ó sosa ona roupa foun?
Fraze-orden Haruka ema halo buat ruma.
Fó livru ne’e mai ha’u!
Fraze-hakfodak Hato’o sentimentu oioin ka emosaun maka’as.
Ha’u-nia karteira lakon tiha!
7
Lisaun 2. Pontuasaun ba fraze oin-4 Bainhira ita hakerek buat ruma, ita tenke uza pontuasaun. Pontuasaun iha fraze nia rohan mak ne’e:
ATIVIDADE 1 – Tau pontuasaun Fraze sira tuirmai ne’e seidauk tau pontuasaun sira. Kopia fraze sira-ne’e ba imi-nia kadernu no tau pontuasaun ne’ebé loos ba fraze ida-idak:
1. Falur ho nehek ajuda malu
2. Mane tiru Falur ka lae
3. Lee lai istória ida mai ha’u
4. Nehek monu ba bee laran
Pontu ikus Tadak mahusuk Tadak-hakfodak
. ? !
8
Lisaun 3. Oinsá lee pontuasaun Ita haree ona oinsá hakerek pontuasaun iha fraze balu. Agora, ita haree oinsá ita lee pontuasaun. Iha istória Falur ho Nehek ida iha pontuasaun oin-3. Ita bele revee pontuasaun nia naran iha kaixa iha kraik ne’e:
Pontu ikus Tadak-hakfodak Vírgula
. ! ,
Pontuasaun bele hatudu mai ita maneira oioin atu lee. Se ita lee tuir pontuasaun, ita bele lee ho klaru, no ema la susar atu komprende buat ne’ebé ita lee.
Bainhira ita lee to’o pontu ikus, ita tenke halo pauza boot tanba fraze remata.
Bainhira ita lee to’o vírgula, ita tenke halo pauza ki’ik tanba fraze seidauk remata.
Bainhira ita lee fraze ho tadak-hakfodak, ita tenke lee fraze ne’e ho emosaun.
9
Lisaun 4. Revee substantivu no verbu Bainhira ita ko’alia ita-nia lian, ita sempre uza liafuan ne’ebé iha tipu oioin. Agora, ita atu revee liafuan substantivu no verbu. Iha kraik ne’e mak informasaun kona-ba liafuan tipu rua ne’e.
Termu gramátika
Termu seluk
Deskrisaun Ezemplu
Substantivu Liafuan-naran
Liafuan ne’ebé refere ba fatin, sasán no ema nia naran.
João, Abinda, Dili, Bobonaro, meza, kadeira, eskola, liman, ain
Verbu Liafuan-asaun
Liafuan ne’ebé hatudu hahalok ka asaun ida.
la’o, halai, kanta, gosta, hakarak, haree, hatete
Husi tabela iha leten, ita bele haree katak substantivu mak refere ba liafuan hanesan ‘João’, ‘meza’, ‘liman’ no ‘eskola’.
Ita mós bele haree katak verbu mak refere ba liafuan hanesan ‘la’o’, ‘kanta’, ‘haree’, no ‘gosta’.
10
ATIVIDADE 1 – Identifika substantivu no verbu Haree liafuan iha knananuk Ha’u-nia ruin, ruin iha kraik. Hakerek kaixa ne’e iha imi-nia kadernu. Prenxe kaixa ne’e ho substantivuno verbu ne’ebé imi hetan iha knananuk ne’e.
Substantivu Verbu
Ha’u-nia ruin, ruin
Ha’u-nia ruin, ruin, ruin sei la’o Ha’u-nia ruin, ruin, ruin sei halai Ha’u-nia ruin, ruin, ruin sei book anNe’e maka ha’u-nia ruin sira
Ulun tutan malu ba kakorok Kakorok tutan malu ba kabaas Kabaas tutan malu ba kotuk Kotuk tutan malu ba knotak Knotak tutan malu ba ain-kelen
Ain-kelen tutan malu ba ain-tuur Ain-tuur tutan malu ba ain-fukun Ain-fukun tutan malu ba ain-tuban Ain-tuban tutan malu ba ain-tanen Ruin sira tutan malu
11
Lisaun 5. Pontuasaun - Aspas Bainhira ita hakerek, ita dalaruma hakarak hakerek liafuan ne’ebé ema temi. Se la iha pontuasaun, ita bele hetan konfuzaun boot bainhira ita lee buat ruma.
Pontuasaun ne’ebé ita uza atu hatudu ema ida nia liafuan ‘aspas’. Ita tau aspas iha inísiu no rohan husi ema nia liafuan hodi hatudu bainhira sira-nia liafuan komesa no remata.
Aspas
“ ”
Haree ezemplu rua iha kraik ne’e:
1. Joni hakilar Jekoro nia alin.
2. Joni hakilar, “Jekoro nia alin.”
Iha ezemplu da-1, Joni mak hakilar Jekoro nia alin, maibé iha ezemplu da-2, ita bele haree ho klaru katak Joni nia liafuan mak “Jekoro nia alin.”
12
ATIVIDADE 1 – Rona aspas iha-ne’ebé? Manorin atu lee istória Liurai Mota nian. Iha istória ne’e, animál sira ko’alia ba malu barak. Bainhira imi rona katak animál ida ko’alia, hi’it liman rua ba leten. Bainhira animál nia liafuan hotu ona, hatún fali imi-nia liman.
ATIVIDADE 2 - Tau aspas iha fraze Lee fraze iha kraik ne’e, depois tau batar-musan iha fatin ne’ebé presiza tau aspas.
1. Nia dehan, Ha’u lakohi bá li’ur.
2. Joni hakilar Para! ba ema ne’ebé baku malu.
3. Nia dehan ba nia Amá, Ha’u lakohi bá.
4. Ivónia husu Di’ak ka lae? ba nia kolega.
13
Lisaun 6. Substantivu própriu, substantivu komún no letra maiúskula
Substantivu [liafuan-naran] mak liafuan ne’ebé refere ba fatin, sasán no ema nia naran. Substantivu ne’ebé refere ba ema nia naran ka fatin mak substantivu própriu [naran própriu]. Ezemplu mak Maria, José, Aileu, Bobonaro. Substantivu ne’ebé refere banaran buat seluk mak substantivu komún [naran komún]. Ezemplu mak kadeira, karreta, busa.
Substantivu própriu tenke hakerek ho letra maiúskula [letra boot] no substantivu komún tenke hakerek ho letra minúskula [letra ki’ik].
ATIVIDADE 1 – Buka substantivu komún no própriu
Testu iha kraik ne’e husi livru Ha’u-nia Nehan. Lee testu ne’e hamutuk iha pár. Buka substantivu própriu no substantivu komún iha testu ne’e no hakerek iha imi-nia kadernu.
Istória ne’e kona-ba labarik-mane ida naran Alberto. Nia hela iha Aileu. Alberto gosta tebes han rebusadu no hahán seluk ne’ebé midar.
Loron ida Alberto tuur iha eskola laran. Nia nehan moras loos!
Alberto bá konsulta iha klínika nehan nian iha ospitál. Enfermeira iha klínika ne’e nia naran Maria.
14
ATIVIDADE 2 – Korrije parágrafu
Hakerek fali parágrafu ne’e iha imi-nia kadernu. Korrije hodi aumenta letra maiúskula [letra boot] iha substantivu própriu no iha fraze nia oin.
elvis mak alberto nia kolega. sira eskola hamutuk iha aileu. elvis gosta hela iha aileu. nia mós gosta tuir nia apá haree fatin seluk iha timór. elvis haree tiha ona maubisi, maubara, ermera no baukau. nia hakarak tebes tuir nia apá bá haree fatin seluk hanesan balibó, suai, lospalos no vikeke.
15
Lisaun 7. Pronome emak Pronome mak liafuan ne’ebé ita bele uza atu troka substantivu. Pronome emak Tetun nian mak iha sírkulu kraik ne’e:
Iha diferensa entre pronome emak ‘ita’ (ne’ebé hakerek ho letra minúskula [ki’ik] no ‘Ita’ (ne’ebé hakerek ho letra maiúskula [boot]).
Ita refere ba ema ida
(hatudu respeitu hodi troka pronome emak ó)
ita refere ba ema barak (inklui ha’u ho ó)
ATIVIDADE 1 - Buka pronome emak
Pronome mak liafuan ne’ebé troka substantivu. Iha testu okosmai ne’e iha liafuan ‘Alberto’. Iha liafuan ida-ne’ebé troka liafuan ‘Alberto’. Imi bele hatene liafuan ida-ne’e saida?
Alberto komesa kose nia nehan loron-loron. Nia kose nehan iha dadeer antes nia bá eskola. Nia mós kose nehan kalan molok nia toba. Alberto mós troka nia hahán. Nia ladún han rebusadu, maibé nia han ai-fuan barak. Nia mós hemu bee moos barak.
ha’u ó
Ita
Ita-Boot
imi Ita-Boot sira
ami
nia
sira
Pronome emak
ita
16
ATIVIDADE 2 – ‘Ita’ no ‘ita’ Hamutuk iha pár, deside se liafuan ‘ita’ tenke hakerek ho letra maiúskula ka minúskula iha fraze hirak-ne’e:
1. Ha’u hanoin _____ na’in-lima mak bá.
2. Ha’u hasoru _____-nia alin iha merkadu.
3. Manorin hatete _____ hotu hein iha-ne’e.
4. Ha’u lori filafali _____-nia livru.
ATIVIDADE 3 - Prenxe pronome Hakerek fraze sira-ne’e iha imi-nia kadernu, depois hakerek pronome ne’ebé apropriadu ba kada fraze.
1. ________ tau ona livru iha ha’u-nia pasta.
2. ________ fó sira-nia hanoin mai ami horisehik.
3. Ha’u haluha ha’u-nia balde. Ha’u bele uza _______ -nia
balde?
4. Ami sempre tulun alin sira bainhira _______ halo sira-nia
Serbisu ba Uma.
5. Ha’u gosta ha’u-nia kolega. _____ sempre haree ha’u di’ak.
6. Ami-nia amá te’in etu dadeer-dadeer. Nia te’in etu mai
_______ atu ami la bele hamlaha.
17
Lisaun 8. Verbu Verbu mak liafuan ne’ebé hatudu hahalok ka asaun ida.
ATIVIDADE 1 - Identifika verbu Kanta hamutuk parte primeiru husi knananuk Ha’u-nia ruin, ruin . Halo asaun tuir verbu sira bainhira imi kanta.
Ha’u-nia ruin, ruin
Ha’u-nia ruin, ruin, ruin sei la’o Ha’u-nia ruin, ruin, ruin sei halai Ha’u-nia ruin, ruin, ruin sei book anNe’e maka ha’u-nia ruin sira
ATIVIDADE 2 - Joga si’ik to’ok verbu sira
Iha imi-nia grupu, ida-ida hanoin verbu ida no hakerek iha surat-tahan. Halo asaun ba kolega sira atu sira bele si’ik to’ok verbu ne’ebé ó hakerek.
NOTA: Verbu sira iha Tetun la troka an Ita toman ona uza verbu iha lian Tetun. Lian hotu-hotu iha mundu iha verbu, maibé iha lian balu verbu troka an depende sé mak halo asaun. Haree to’ok ezemplu fraze balu iha Tetun iha kraik.
Ha’u han etu.
Ita han etu.
Sira han etu.
18
Lisaun 9. Revee pontuasaun Ita haree ona pontuasaun oioin. Pontuasaun ne’ebé ita aprende tiha ona mak:
Pontuasaun oioin ne’e ita hetan iha fraze saida de’it?
Pontu ikus Iha fraze-dehan ka fraze-orden nia rohan hetan pontu ikus. .
Tadak mahusuk Iha fraze-husu nia rohan hetan tadak mahusuk. ?
Tadak-hakfodak Iha fraze-hakfodak ka fraze-orden nia rohan hetan tadak-hakfodak. !
Vírgula Ita bele hetan vírgula iha fraze oioin. , Aspas Ita hetan aspas iha fraze ne’ebé
bainhira ema ida ko’alia. “ “
Pontu ikus Tadak mahusuk
Tadak-hakfodak
Vírgula Aspas
. ? ! , “ ”
19
Pontuasaun oioin ne’e ita lee hanesan saida?
Pontu ikus Bainhira ita lee to’o pontu ikus, ita tenke halo pauza boot tanba fraze ne’e remata. .
Tadak mahusuk
Bainhira ita lee to’o tadak mahusuk, ita tenke lee fraze hanesan ita husu ka buka-hatene kona-ba buat ruma.
?
Tadak-hakfodak
Bainhira ita lee fraze ho tadak-hakfodak, ita tenke lee ho emosaun. !
Vírgula Bainhira ita lee to’o vírgula, ita tenke halo pauza ki’ik tanba fraze sei kontinua. ,
Aspas Bainhira ita lee to’o aspas, ita bele troka ita-nia lian atu hatudu katak ema iha istória ne’e mak ko’alia.
“ “
ATIVIDADE 1 - Jogu Pontuasaun
Agora ita sei halimar Jogu Pontuasaun! Manorin sei lee istória Pedro no João ba imi no imi lee tuir. Bainhira imi hetan pontuasaun, imi tenke hamriik no dehan “Para!” Manorin sei para lee no hili grupu atu temi pontuasaun nia naran no hatudu jestu tuir pontuasaun.
Se hetan pontu ikus, tau liman ba oin hanesan atu husupara.
Se hetan tadak-hakfodak, hatudu asaun no oin-hakfodak. Se hetan aspas, uza liman rua atu hakerek aspas iha anin.
20
Se imi temi ho loos, imi hetan pontu ida. Sura to’ok pontu sira hodi haree sé mak sai grupu Liurai Pontuasaun!
Pedro no João
Pedro labarik ida-ne’ebé hela iha tasi-ibun hamutuk ho ninia apá, amá no maun-alin sira. Ninia apá kail ikan, no ninia amá to’os-na’in. Loroloron nia inan-aman no maun na’in-rua buka haka’as an hadeer dadeer-dadeer halo serbisu ruma hodi tulun uma-laran tomak.
Maun boot na’in-rua tulun sira-nia apá kail ikan iha tasi. Pedro tulun ninia amá, hamutuk mós ho alin sira, hodi prepara ai-han ba sira molok bá eskola.
Iha loraik ida, Pedro bá tasi-ibun, hein nia apá ho nia maun na’in-rua. Iha tasi-ibun labarik barak hariis hela. Lakleur labarik sira hakilar. “Tulun! Tulun! João mout! João mout!” Pedro ho lalais haksoit tun ba tasi-laran hodi tulun João ne’ebé tolan tasi-been barak ona. Hafoin nia rasik akompaña João to’o nia uma.
João nia família ema riku. Sira iha sasán barak. João nia apá no amá hakfodak tebes, no husu ba Pedro: “Ó-nia kalsa no kamiza bokon hotu. Karik iha sasán ruma iha bolsu?” Nia hatán: “Lae. Ha’u-nia relójiu de’it mak lakon.” Nune’e, João nia amá tama ba uma laran, foti envelope ida ho osan, no lolo ba Pedro hodi dehan: “Obrigada barak ba Ita-nia tulun”. Maibé Pedro lolo hikas fali envelope ne’e ba João nia amá, hodi dehan: “Lalika, naran katak alin João bele hetan di’ak no ami bele koñese malu di’ak liután aban-bainrua.”
(Husi: Manual Formasaun Eskola Foun)
ATIVIDADE 2 - Hakerek ho pontuasaun Hili parágrafu ida husi istória Pedro no João. Hakerek parágrafu ne’e iha imi-nia kadernu. Labele haluha hakerek nia pontuasaun hotu.
Bainhira hakerek hotu ona, bele fó ba kolega atu asegura katak hakerek pontuasaun ho loos.
21
Lisaun 10. Revee pontuasaun Ita aprende buat barak ona kona-ba pontuasaun. Pontuasaun importante tebes tanba ema sempre uza pontuasaun bainhira nia hakerek.
ATIVIDADE 1 - Lee drama ki’ik uza pontuasaun
Iha drama ki’ik ida iha kraik. Drama ne’e uza pontuasaun oioin. Pratika drama ne’e iha imi-nia grupu. Labele haluha halo tuir pontuasaun!
Presiza ema ida atu sai narradór, ema ida sai Idalina, no ema ida sai Fernando.
Narradór: Idalina mak labarik-feto ne’ebé hela iha Ainaro. Bainhira nia la’o ba eskola nia sempre kanta.
Idalina: “O hele le, o hele la, ami isin maubere, klamar mós maubere!”
Narradór: Derrepente, Idalina rona ema hakilar!
Fernando: “Ida! Ida! Idalina!”
Narradór: Idalina fila no hein nia kolega Fernando. Nia dehan,
Idalina: “Hei Nando, nusá ó hakilar hanesan ne’e?”
Narradór: Fernando halai to’o iha nia sorin, depois nia hatán:
Fernando: “La iha, ha’u mak hakarak ó hein ha’u atu ita na’in-rua la’o ba eskola hamutuk sa!”
Narradór: Idalina no Fernando hamnasa hamutuk, depois sira bá eskola. Sira kontente bá eskola tanba sira hakarak sai ema matenek!
22
ATIVIDADE 2 - Korrije pontuasaun Fraze lima iha kraik ne’e la iha pontuasaun. Hakerek fraze sira-ne’e iha imi-nia kadernu, hafoin tau pontuasaun ne’ebé loos. Haree no korrije mós ba uza letra maiúskula sira.
1. ha’u hakarak bá antónio nia uma
2. fernando hakilar, Ida Idaidalina
3. ami bá eskola depois ami bá uma
4. ahi han ema nia uma
5. jelitu husu, idalina iha-ne’ebé
23
Lisaun 11. Adjetivu Adjetivu [liafuan-deskreve] mak liafuan ne’ebé deskreve buat ruma. Ezemplu adjetivu balu mak ne’e:
mean mutin boot ki’ik di’ak aat todan kmaan
Liafuan sira-ne’e hotu ita bele uza hodi deskreve buat ruma, ezemplu: livru. Ita bele deskreve livru hanesan ne’e:
Livru mean Livru mutin
Livru boot Livru ki’ik
Livru di’ak Livru aat
Livru todan Livru kmaan
ATIVIDADE 1 - Lee poema, buka adjetivu Lee poema Ambiente Timór dala ida, atu sente no rona poema ne’e nia liafuan furak.
Lee dala ida tan, no buka adjetivu [liafuan-deskreve] husi poema ne’e.
24
Ambiente Timór (Husi: Josefina Moniz)
Ambiente Timór furak
Foho barabarak, aas, natoon, badak, Namkari lorosa’e, loromonu Sira hotu halo Timór furak
Tetuk laletek lemo-lemo
Natar halo rai matak Kafé-fuan mean tasak Manu-fuik semo livre
Ambiente moos lahó poluisaun
Povu moris di’ak, hakmatek Simu anin fresku, malirin Di’ak ba ema nia saúde
Tasi Timór furak loos
Hakiak balada ki’ik, boot Laloran maus bá-mai Falun rai-henek mutin
Bee tatihak Atsabe Sulin mutin nafurin Bee manas Marobo
Manas – malirin
Tasi Jaco azúl furak Iralalaru boot, luan
Hatudu paizajen furak Hotu-hotu kuidadu bá!
25
ATIVIDADE 2 - Hadi’a hakerek uza adjetivu
Dalaruma ita hakerek buat ruma ne’ebé ladún interesante, maibé liafuan adjetivu bele ajuda ita hadi’a hodi sai interesante fali!
Uza adjetivu husi kaixa ne’e, hodi prenxe fraze iha kraik sai interesante liután!
metan mutin boot ki’ik
di’ak aat todan kmaan
fresku malirin manas tasak
1. Ha’u haree uma _______ barak!
2. Anin _________ kona ha’u-nia oin.
3. Ha’u gosta han ai-fuan _______.
4. Amá halo xá _________ ba ami hemu.
5. Ami haree nehek _________ barak iha dalan.
26
Lisaun 12. Revee adjetivu Adjetivu mak liafuan ne’ebé ita uza hodi deskreve buat ruma. Ita bele uza adjetivu hodi deskreve ema, sasán, ai-hun, anin… Ita bele deskreve buat hotu!
ATIVIDADE 1 - Hanoin adjetivu hodi deskreve sasán balu
deskreve. Imi bele hakerek kona-ba ema ruma, uma ida ka tasi-ibun......Imi bele hili saida de’it no bele mós hakerek kona-ba sasán seluk ne'ebé la temi iha-ne'e! Hakerek fraze ne’e iha imi-nia kadernu.
Ami atu deskreve __________.
Agora, hanoin liafuan ne’ebé imi bele uza atu deskreve buat ne’e. Hakerek adjetivu sira-ne’e iha kadernu.
Adjetivu: __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________
Serbisu ho kolega ida, no hanoin buat ida-ne’ebé imi hakarak
27
ATIVIDADE 2 - Deskreve buat ruma uza adjetivu Iha pár, uza fraze no liafuan sira-ne’ebé imi hakerek iha Atividade 1. Hakerek parágrafu ida iha imi-nia kadernu. Uza adjetivu barak loos!
Bainhira imi hakerek hotu ona, lee imi-nia hakerek ba malu. Se pár seluk mós hotu ona, lee imi-nia hakerek ba sira.
ATIVIDADE 3 - Fó fraze ba kolega!
Hanoin fraze ida-ne’ebé simples, ezemplu:
Ha’u bá uma.
Fó ó-nia fraze ba kolega hodi hadi’a ho adjetivu, ezemplu:
Ha’u bá uma mutin.
Halo nafatin ho fraze seluk hamutuk ho ó-nia kolega.
28
Lisaun 13. Liafuan kompostu Iha Tetun, iha liafuan espesiál ne’ebé naran ‘liafuan kompostu’. Liafuan kompostu mak liafuan rua ne’ebé ita tau hamutuk ho ifen [ – ] atu forma liafuan foun ida.
Regra kona-ba liafuan kompostu mak ne’e:
Liafuan kompostu mak liafuan ida-ne’ebé hakohak liafuan rua. Liafuan rua ne’e hamutuk forma liafuan ida ho signifikadu ida de’it. Liafuan kompostu sira ita hakerek ho ifen ida-ne’ebé tutan elementu rua ne’e.
Iha Tetun, liafuan kompostu bele forma husi liafuan oioin, maibé iha-ne’e ita haree uluk lai liafuan kompostu ne’ebé forma husi substantivu rua ita bele mós bolu ‘substantivu kadoek’. Haree to’ok liafuan kompostu ne’ebé forma husi liafuan seluk iha kraik ne’e! manu + inan = manu-inan ulun + fatuk = ulun-fatuk tasi + feto = tasi-feto tasi + mane = tasi-mane liman + fuan = liman-fuan ain + kabun = ain-kabun
ifen
-
29
ATIVIDADE 1 - Buka liafuan kompostu Lee fraze sira-ne’e no identifika liafuan kompostu. Tau batar-musan iha liafuan kompostu bainhira imi hetan.
1. Ita bá Dili iha diresaun tasi-feto.
2. Sira hela besik Suai, iha diresaun tasi-mane.
3. Ninia inan oho manu-inan ida horikalan.
4. Adelino nia ain-kabun boot tanba nia sa’e bisikleta
beibeik.
5. Apá nia ulun-fatuk moras loos.
6. Nia hatudu ba kuadru ho ninia liman-fuan.
ATIVIDADE 2 - Kria liafuan kompostu seluk Manorin sei fahe surat-tahan balu ne’ebé hakerek substantivu.
Iha grupu, tau liafuan ne’e hamutuk hodi kria liafuan kompostu!
__________ + _____________ = ______-_______
__________ + _____________ = ______-_______
__________ + _____________ = ______-_______
__________ + _____________ = ______-_______
Labele haluha katak liafuan kompostu sempre hakerek ho ifen.
Lia-husu mak liafuan ne’ebé ita uza hodi husu buat ruma. Lia-husu Tetun nian mak:
oinsá hira sé nu’usá saida tansá halonu’usá ne’ebé tanbasábainhira iha-ne’ebé
ATIVIDADE 1 - Hakerek lia-husu Hakerek liafuan sira-ne’e iha imi-nia kadernu. Prenxe letra
balu hodi kompleta lia-husu sira!
sa_ _ _ ba_ _ _ _ _ _ ne _ _ _ _ ta_ _ _ hi_ _ _ _ oi_ _ _ tanb_ _ _ nu’_ _ _ halonu’_ _ _ i_ _-_ _ _ _ _ _
?
Lisaun 14. Lia-husu
30
31
Lisaun 15. Uza lia-husu Agora ita pratika tan uza lia-husu.
ATIVIDADE 1 – Buka lia-husu! Buka lia-husu iha kraik. Bainhira imi hetan, tau batar-musan iha leten. Hakerek lia-husu ne’ebé imi hetan iha imi-nia kadernu. Liafuan ida de’it mak tau subar [helik] dala rua. Lia-husu ida-ne’ebé mak subar dala rua?
a t b n u ’ u s á e n u w t z a y e l c h a u d h i r a i h f ’ s j u i k p a b d n b b a e s i c d o i o s m s a r n b z c s a r p i w l á i a g é o g r v w e n i t a n k n s y w n k y a s v b h h a l o b n u ’ u s á z x i i m v x l c p v c é y q t k r c s i h a - n e ’ e b é s a f a y w q v t a n b a s á
32
ATIVIDADE 2 – Kompleta ho lia-husu ne’ebé loos
Iha kraik ne’e iha pergunta no resposta balu kona-ba livru Ha’u-nia Kolega sira. Hili lia-husu ne’ebé loos ba kada fraze, depois hakerek fraze ne’ebé kompletu iha imi-nia kadernu.
1. Mateus la’o ba eskola ho _______ ?Mateus la’o ba eskola ho Sergiana.
2. Adelino tebe bola ________?Adelino tebe bola lokraik-lokraik.
3. Nela foin aprende baku ________?Nela foin aprende baku manu-fulun.
4. Jony kuru bee loron ida dala ________?Jony kuru bee loron ida dala tolu.
5. Domingas kose nehan _________?Domingas kose nehan iha uma.
6. _________ mak Livio matenek liu?Livio matenek tanba nia estuda loroloron.
ATIVIDADE 3 – Halo pergunta kona-ba istória Ha’u-nia kolega sira
Uza lia-husu sira atu kria tan pergunta kona-ba istória Ha’u-nia kolega sira.
bainhira halonu’usá hira iha-ne’ebé ne’ebé nu’usá oinsá saida sé tansá tanbasá
33
Lisaun 16. Maneira oin-4 atu hato’o pergunta
Ita aprende ona halo pergunta ho lia-husu, maibé iha Tetun ita mós bele uza maneira oin-4 atu hato’o pergunta!
Maneira oin-4 atu husu mak iha kraik ne’e:
1. Pergunta uza lia-husu (sé, saida, iha-ne’ebé, bainhira, oinsá,no seluseluk tan)
Ezemplu: Ita-nia uma iha-ne’ebé?
2. Pergunta ho hatún-hasa’e ita-nia lian
Ezemplu: Ita husi Dili?
3. Pergunta uza ‘ka’
Ezemplu: Ita husi Dili ka? 4. Pergunta uza ‘ka lae’
Ezemplu: Ita husi Dili ka lae?
ATIVIDADE 1 – Tipu pergunta saida? Lee pergunta ida-idak tuirmai ne’e, hafoin liga ba tipu pergunta sira (pergunta uza lia-husu, pergunta hatún-hasa’e lian, pergunta uza ‘ka’, no pergunta uza ‘ka lae’).
1. Labarik sira han tiha ona ka lae?
2. Bainhira mak koordenadór eskola sei to’o mai?
3. Tia Margarida hatene ko’alia Portugés?
4. Sé mak atu kanta uluk?
5. Ó gosta han na’an-karau ka?
6. Amá rai ha’u-nia pasta iha-ne’ebé?
34
ATIVIDADE 2 – Halo pergunta tipu oioin kona-ba istória Ha’u-nia kolega sira
Iha grupu, halo no hakerek pergunta kona-ba istória Ha’u-nia kolega sira. Halo pergunta tipu ida-idak:
1. Pergunta uza lia-husu
2. Pergunta hatún-hasa’e ita-nia lian
3. Pergunta uza ‘ka’
4. Pergunta uza ‘ka lae’
35
Lisaun 17. Pozisaun lia-husu no liafuan ‘mak’
Iha Tetun, bainhira ita uza lia-husu, dala balu ita bele hatuur lia-husu iha fatin rua. Ita bele hatuur lia-husu iha fraze nia hun ka iha frazenia rohan. Ezemplu rua mak ne’e:
Tansá mak manu-kiukai no manu-lakisoru hirus malu?
Manu-kiukai no manu-lakisoru hirus malu tansá ?
Bainhira ita tau lia-husu iha fraze nia hun, labele haluha tau liafuan ‘mak’ tuir kedas. Liafuan ‘mak’ sempre mosu bainhira lia-husu iha fraze nia hun.
36
‘ ATIVIDADE 1- Buka ezemplu lia-husu ho liafuan ‘mak’
Maski ita foin aprende kona-ba lia-husu no ‘mak’, imi uza tiha ona lia-husu hamutuk ho liafuan ‘mak’ kleur ona!
Imi hatene ka lae? Semana kotuk imi uza tiha ona lia-husu hamutuk ho liafuan ‘mak’ no lia-husu ketak! Fraze 1 to’o 4 sira iha kraik ne’e mak fraze husi Lisaun 16.
Hakerek fraze haat ne’e iha imi-nia kadernu.
Tau batar-musan ba lia-husu no liafuan ‘mak’ bainhira sira mosu hamutuk iha fraze nia hun.
Tau batar-musan lia-husu bainhira nia mesak iha fraze nia rohan.
1. Bainhira mak koordenadór eskola sei to’o mai?
2. Sé mak atu kanta uluk?
3. Amá rai ha’u-nia pasta iha-ne’ebé?
4. Saida mak Apá hatene te’in?
37
ATIVIDADE 2 – Prenxe lia-husu no liafuan ‘mak’ Hili lia-husu husi tabela parte liman-karuk ne’ebé loos atu prenxe iha tabela parte liman-loos.
Sé / Sé mak ____________ bá eskola horisehik?
sé / sé mak Horisehik, Ita bá eskola ho ________?
Tansá / Tansá mak ____________ nia tanis?
tansá / tansá mak Nia tanis _________?
Bainhira / Bainhira mak ____________ Ita fila ba uma?
bainhira / bainhira mak Ita fila ba uma ___________?
38
ATIVIDADE 3 – Buka ezemplu lia-husu ho liafuan ‘mak’ husi livru seluk
Haree filafali livru Lee Hakle’an Hanoin, ka livru seluk iha biblioteka klase nian. Buka ezemplu lia-husu ketak no lia-husu hamutuk ho liafuan ‘mak’.
Títulu livru Fraze ho lia-husu mesak
Fraze ho lia-husu no ‘mak’
Lisaun 18. Revee pergunta
Agora ita revee fali pergunta.
ATIVIDADE 1 – Kompetisaun ‘HOTU ONA!’
Halo tabela ne’e iha imi-nia kadernu. Bainhira hotu, hili lia-husu 9 husi lista iha kraik. Hakerek lia-husu 9 ne’e iha tabela laran, lia-husu ida iha kuadru ida. Hakerek lia-husu sira iha maneira arbiru, la tuir sekuénsia hanesan iha kraik
Lista lia-husu:
Manorin atu lee lia-husu balu. Tau batar-musan ba lia-husu ida-idak iha kaixa bainhira imi rona manorin fó sai. Bainhira batar- musan taka lia-husu hotu iha kaixa, dehan “HOTU!” ONA!” Sé mak dehan uluk ‘hotu ona’ lee ninia lia-husu ba klase. Se loos hotu, nia mak manán jogu ne’e!
bainhira halonu’usá hira ne’ebé nu’usá oinsá saida sé tansá ka lae tanbasá
39
41
1
Lisaun 19. Lian [son] hanesan iha liafuan nia hun
Liafuan barak iha lian ne’ebé hanesan iha nia hun.
ATIVIDADE – Rona lian hanesan iha liafuan nia hun Haree dezeñu sira iha kaixa laran, no tau batar-musan iha dezeñu balu ne’ebé iha lian hanesan iha nia hun.
2
Lisaun 20. Lian hanesan iha liafuan nia rohan [rima]
Liafuan ho lian hanesan iha nia rohan mak naran ‘rima’.
ATIVIDADE 1 – Buka liafuan ne’ebé ho lian hanesan iha nia rohan Lee poemaTita nia loron . Bainhira lee hotu ona, buka liafuan rima.
Tita nia loron (Husi: Debbie Katzman no Josefina Moniz)
Dadeer ha’u hadeer Haree buat hotu kabeer
Ha’u han akar kadaka Hemu ho sumu sabraka
Ha’u-nia aman bá soro Lori na’an-rusa te’in sasoro
Ha’u sosa paun Alin sosa balaun
Ami bá Ainaro Amaro bá Bobonaro
Ami hasoru dezafiu oioin Maibé ami la’o ba oin
Ami fa’an liis no repollu Hodi sosa fali koellu
Ami kole ona, no fila ba uma Atu te’in etu no halo modo ruma.
42
3
ATIVIDADE 2 - Hakerek poema ida ho rima Iha imi-nia pár, lee liafuan rima sira iha kaixa laran. Liafuan sira-ne’e mak rima tanba ita rona liafuan sira-ne’e atu hanesan!
boot kloot ikan bikan fulun ulun matenek rai-henek tali fali sorin morin inan tinan ain labadain luan fuan karau au fitun ikun bani-been tanis-teen
Hili liafuan pár 4 iha leten. Uza liafuan sira-ne’e atu kria imi-nia poema rasik.
Amá haruka ha’u hamoos foos Ha’u hili nia kulit to’o moos
Ha’u haksolok, aban iha eskola, Ami hotu sei joga bola.
43
44
Lisaun 21. Karta Bainhira ita hakerek karta, ita-nia liafuan sira hela metin iha surat-tahan. Tanba ne’e, di’ak liu ita hakerek tuir estrutura, atu ita-nia karta sai kapás no klaru atu lee.
Parte husi karta ne’e mak: § Data § Saudasaun § Parte prinsipál husi karta ne’e § Enserramentu § Asinatura
ATIVIDADE - Identifika parte sira husi karta ida 12 jullu 2015
Tabe kolega Fernando,
Di’ak ka lae? Oinsá ho ó-nia tempu iha avó sira-nia uma? Keta haluha atu hato’o ha’u-nia kumprimentus ba sira. Ha’u espera katak ó-nia kolega foun mós barak no ó la sente mesak. Kalan malirin ka lae? Iha-ne’e malirin liu. Ha’u hakarak aprende soru atu ha’u bele halo ha’u-nia tais foun ida, tanba foin lailais ne’e ha’u sente malirin loos!
Iha ó-nia karta ó husu kona-ba kolega sira. Ha’u hanoin agora ami hotu kontente tanba ami hatene lee di’ak ona no ami hetan livru interesante balu iha eskola. No ami mós komesa hakerek istória kriativa barak. Ha’u sei buka meius atu imprime tiha no haruka ba ó atu lee. Agora ha’u iha serbisu barak, entaun maka ne’e de’it. Ha’u espera katak ó-nia resposta mai lailais!
Ó-nia kolega di’ak, João
45
Lisaun 22. Tipu karta oioin Iha Tetun ita bele hakerek ho maneira formál no maneira informál.
ATIVIDADE - Tipu hakerek formál ka informál? Iha kraik iha ezemplu parte husi karta. Iha parte saudasaun, parte prinsipál no parte enserramentu. Ida-ne’ebé mak di’ak ba karta formál? Ida-ne’ebé mak di’ak ba karta informál? Tau batar-musan ida iha ida-ne’ebé di’ak ba karta formál no husik mamuk ida-ne’ebé di’ak ba karta informál.
Saudasaun Exelénsia ______
Tabe ______
Parte prinsipál Ha’u ho haraik-an hakarak hato’o katak _____
Ha’u hakarak fó-hatene katak __________
Enserramentu Husi ó-nia kolega,
Ho neon,
466
Lisaun 23. Vogál rua ne’ebé lee hanesan son ida [konjuntu vogál]
Ita aprende ona kona-ba sílaba iha lian Tetun, no hatene katak liafuan barak liu iha Tetun mak iha vogál ida de’it kada sílaba.
Ezemplu: Ha – ka – rak Ha – te – ne Ko – ‘a – li – a Sa – i – da
Iha liafuan balu ne’ebé empresta husi lian Portugés ba lian Tetun. Liafuan sira-ne’e bele iha vogál rua kada sílaba.
Ezemplu: Rou – pa Ka – dei – ra Ja – nei – ru Pneu Bis – koi – tu
ATIVIDADE – Basa liman ba sílaba sira Lee liafuan ida-idak iha leten no basa liman tuir sílaba sira.
47
7
Lisaun 24. Vírgula no pontu ikus Iha lisaun ne’e ita sei pratika lee fraze ho vírgula no pontu ikus. Labele haluha katak:
- Ita lee to’o vírgula halo pauza ki’ik, no lee to’o pontu ikus halo pauza boot. - Ita uza vírgula iha fraze nia klaran, no pontu ikus iha fraze nia rohan.
Bainhira ita lee tuir vírgula no pontu ikus didi’ak, ita-nia lee sei klaru. Se ita haluha lee ho vírgula no pontu ikus, ita-nia lee sei laklaru.
ATIVIDADE Testu iha kraik ne’e husi istória Lafu, labarik ne’ebé salva ema Oekusi. Lee testu ne’e dala ida maibé lahó pontuasaun (kómiku loos!). Lee dala ida tan, maibé lee ho pontuasaun.
Iha tinan 1999, labarik ida ho naran Lafu, tinan 13, hetan konfiansa boot husi komunidade Oekusi. Sira haruka nia hala’o servisu importante ida.
Momentu ne’ebá, militár Indonézia no ninia milísia sira sunu uma, oho ema no halo povu Oekusi tomak halai hotu ba ai-laran. Lafu mós halai ba ai-laran. Loroloron, nia fila ba vila hodi haree ninia uma. Bainhira fila ba ai-laran, nia la haluha lori informasaun kona-ba movimentu militár Indonézia no milísia sira iha vila.
48
Lisaun 25. Hakerek karta formál ida
Iha lisaun ne’e, imi pratika hakerek karta ba koordenadór ka koordenadora eskola kona-ba situasaun eskola nian. Iha eskola, bee, sentina, no ijiene mak importante tebes.
ATIVIDADE Halo planu kona-ba informasaun ne’ebé imi hakarak hato’o ba koordenadór ka koordenadora eskola. Di’ak liu, inklui informasaun kona-ba buat ne’ebé di’ak, no mós buat ne’ebé sei presiza hadi’a fali.
Buat ne’ebé di’ak iha eskola Buat ne’ebé presiza hadi’a fali
Agora hakerek karta formál ida uza informasaun iha leten. Labele haluha inklui parte hotu husi karta (data, saudasaun, parte prinsipál, enserramentu, no asinatura). Se haluha kona-ba parte husi karta, bele haree fali iha lisaun 21 no 22.
49
9
Lisaun 26. Revee fatin ba letra maiúskula Letra maiúskula sempre mosu iha nia fatin espesiál iha Tetun. Fatin hotu ne’ebé ita tau letra maiúskula mak iha kraik ne’e. FATIN BA LETRA MAIÚSKULA EZEMPLU Fatin nia naran Timor-Leste, Dili, Oekusi Ema nia naran João, Maria Soares Liafuan primeiru iha fraze Ha’u hakerek fraze ida. Liafuan primeiru iha aspas laran Nia dehan, “Ha’u hakarak.” Buat ruma nia naran Livru Dalen Tetun Saudasaun no enserramentu iha karta ida
Exelénsia, Ho neon,
Pronome ne’ebé hatudu respeitu Ita, Ita-Boot, Ita-Boot sira Naran ba feriadu nasionál Páskua, Natál, 12 Novembru
ATIVIDADE 1 – Jogu hanoin fatin ba letra maiúskula Jogu ne’e imi sei joga iha grupu. Ema ida kaer batar-musan ida iha liman, depois soe ba triángulu iha kraik ne’e. Se batar-musan kona triángulu ruma, tenke fó ezemplu. Se ezemplu ne’e loos, nia manán batar-musan ne’e.
50
10
Fatin nia naran
Ema nia naran
Saudasaun iha karta
Enserramentu iha karta
Pronome ne'ebé hatudu respeitu
Liafuan primeiru iha
fraze
Liafuan primeiru iha aspas laran
Buat ruma nia naran
Feriadu nasionál
51
11
ATIVIDADE 2 - Korrije testu ho letra maiúskula
Hakerek fraze hirak-ne’e ho loloos ba imi-nia kadernu. Kada fraze iha liafuan ida ka rua ne’ebé sala (tenke troka ba letra maiúskula).
1. Ha’u mak timor-oan.
2. Ha’u-nia kolega antónio mak bá.
3. sira fila tiha ona.
4. Ita tenke loke livru lee hakle’an hanoin.
5. tabe kolega sira,
6. Ha’u dehan, “ita-Boot-nia kadeira mak ne’e.”
7. Loron boot juventude nian mak 12 novembru.
8. natál monu iha fulan-dezembru.
52
12
Lisaun 27. Ko’alia kona-ba tempu pasadu Iha lia-tetun, ita uza liafuan tempu hodi hatudu bainhira buat ruma akontese ona. Liafuan hanesan ‘horisehik’ mak hatudu katak buat ruma akontese ona iha tempu pasadu. Ezemplu: FRAZE BAINHIRA MAK AKONTESE? Ha’u bá merkadu. Ita la hatene. Ha’u bá merkadu horisehik. Iha tempu pasadu. Liafuan tempu seluk ne’ebé ko’alia kona-ba tempu pasadu mak:
LIAFUAN SIRA TEMPU PASADU NIAN
horisehik horikalan
horibainrua horibainhira
semana kotuk fulan kotuk tinan kotuk
uluk
ATIVIDADE – Kria fraze ho liafuan tempu sira-ne’e Koko kria rasik fraze ho liafuan tempu sira iha leten ne’e.
53
13
Lisaun 28. Ko’alia kona-ba tempu futuru Ita aprende tiha ona kona-ba liafuan ne’ebé hatudu ba tempu pasadu. Agora ita haree liafuan ne’ebé hatudu ba tempu futuru. EZEMPLU BAINHIRA MAK AKONTESE? Ha’u bá merkadu. Ita la hatene. Ha’u bá merkadu aban. Iha tempu futuru. Liafuan tempu seluk ne’ebé ko’alia kona-ba tempu futuru mak:
LIAFUAN SIRA TEMPU FUTURU NIAN
aban orsida
oras tan oraoras tan orsida kalan semana oin fulan oin tinan oin
aban-bainrua
ATIVIDADE – Kria fraze ho liafuan tempu sira-ne’e Koko kria rasik fraze ho liafuan tempu sira iha leten ne’e.
5414
Lisaun 29. Lee no korrije sala ruma
Hirak-ne’e mak pasu balu atu tulun imi haree no korrije sala ruma iha testu ida.
1. Identifika sala ruma iha gramátika, no hadi’a.
2. Identifika liafuan sira-ne’ebé soletra sala (salaortográfiku), no korrije.
3. Identifika sala ruma iha pontuasaun, no hadi’a.
Fraze sira iha kraik ne’e seidauk loos. Buka sala balu, no hakerek fraze loloos ba imi-nia kadernu.
1. Horisehik sei ami bá Baukau ho Tia Fernanda.
2. Sira la gosta haan naan fahe.
3. ha’u bolu ona maria, Maibé nia la rona
55
15
Lisaun 30. Ko’alia kona-ba tempu prezente Ita aprende tiha ona kona-ba liafuan ne’ebé hatudu ba tempu pasadu no tempu futuru. Agora ita haree liafuan ne’ebé hatudu ba tempu agora. Naran seluk ba ‘tempu agora’ mak ‘tempu prezente’.
EZEMPLU BAINHIRA MAK AKONTESE?
Ha’u bá merkadu. Ita la hatene.
Ha’u bá merkadu agora. Iha tempu agora [tempu prezente].
Liafuan tempu seluk ne’ebé ko’alia kona-ba tempu prezente mak:
LIAFUAN SIRA TEMPU PREZENTE NIAN
agora hela
daudaun ohin
semana ne’e fulan ne’e tinan ne’e
ATIVIDADE – Kria fraze ho liafuan tempu sira-ne’e Koko kria rasik fraze ho liafuan tempu sira iha leten ne’e.
56
16
Lisaun 31. Revee kona-ba korresaun Lee parágrafu iha kraik. Iha sala sanulu. Lee fali regra iha lisaun 29. Hafoin lee parágrafu no tau batar-musan ba sala sira. Bainhira imi identifika ona sala sanulu ne’e, hakerek parágrafu ida-ne’ebé loos ba imi-nia kadernu.
Horisehik udan bot halo ita la bele bá escola. Mota moos tama uma, halo fo’er at loos no idaneee aat liu duuke ida ne’ebé tinan kotuk nian, ha’u la hatene los karik ami atu muda ona ba foho tanba iha neba avó sira sempre prontu atu simu ami maski uma simples.
5717
Lisaun 32. Ko’alia kona-ba tempu pasadu, tempu agora, no tempu futuru
Agora ita bele uza liafuan tempu kona-ba tempu pasadu, tempu agora, no tempu futuru. Ita bele pratika tan uza liafuan hirak-ne’e iha atividade kraik ne’e.
ATIVIDADE 1- Buka liafuan tempu Lee hamutuk fraze sira iha kraik. Tau batar-musan iha liafuan tempu iha kada fraze.
1. Horisehik ha’u bá merkadu.2. Mane ne’e atu pinta uma ne’e aban.3. Ha’u-nia biin sei moras hela.4. Iha fulan oin Paulo sei ajuda nia Apá iha kioske.5. Ó fiar ka lae? Aban-bainrua ita na’in-rua sei bá Amérika.6. Hein lai! Oraoras tan maka ita han.7. Tomás sei mai orsida.8. Manorin hakerek daudaun estudante sira-nia naran iha
kuadru.9. Tomás sei bá Laga aban dadeer-saan.10. Ami sei hahú halo ami-nia uma foun semana oin.11. Semana kotuk bainhira ha’u halai maka’as, ha’u sente fraku
kedas.
58
18
ATIVIDADE 2 – Kompleta fraze kona-ba tempu Hakerek no kompleta fraze sira-ne’e iha imi-nia kadernu.
Ha’u-nia Atividade
Tinan kotuk ha’u ______________________________________.
Fulan kotuk ha’u ______________________________________.
Semana kotuk ha’u ____________________________________.
Horisehik ha’u ________________________________________.
Ohin ha’u ____________________________________________.
Aban ha’u ____________________________________________.
Semana oin ha’u ______________________________________.
Fulan oin ha’u ________________________________________.
Tinan oin ha’u ________________________________________.
5919
Lisaun 33. Lee no kompara tabela no gráfiku sira
Iha dixiplina Matemátika imi aprende ona kona-ba tabela no gráfiku. Agora imi atu revee filafali tabela no gráfiku oin-4.
ATIVIDADE – Lee tabela no gráfiku Haree gráfiku oin-4 iha kraik ne’e, depois halo resposta ba pergunta sira. Gráfiku dahuluk naran ‘gráfiku liña’. Gráfiku ida-ne’ebé mak ‘gráfiku pontu’? Ida-ne’ebé mak ‘gráfiku barra’? Ida-ne’ebé mak ‘eskema rezultadu’?
1.
Ø Iha loron-domingu, rebusadu falun hira mak iha kioske? Ø Iha loron-kinta, rebusadu falun hira mak iha kioske?
60
20
2.
Ø Iha loron-13 fulan-janeiru, oinsá tempu: loro-manas, kalohan taka, ka udan?
Ø Iha fulan-janeiru, loron hira mak loro-manas?
3.
Ø Tuir gráfiku ne’e, loron hira hetan loro-manas? Ø Tuir gráfiku ne’e, loron hira hetan udan? Ø Tempu taka ho kalohan durante loron hira?
61
21
4.
Ø Bainhira Ambere tinan 7, nia aas sentímetru hira? Ø Bainhira Ambere tinan 10, nia aas sentímetru hira? Ø Ambere aumenta aas sentímetru hira entre ninia tinan 7 no
tinan 12?
62
22
Lisaun 34. Revee pontuasaun Labele haluha katak pontuasaun ne’ebé ita aprende ona mak:
Pontu ikus
Vírgula Tadak mahusuk
Tadak-hakfodak
Aspas
. , ? ! “ ” ATIVIDADE – Aumenta pontuasaun ba fraze Kopia fraze hirak-ne’e ba imi-nia kadernu. Aumenta pontuasaun ne’ebé loos.
1. Ajuda Asu duni ha’u 2. Ha’u hakarak sosa fehuk-ropa batar koto no repollu 3. Ó bele ajuda buka ha’u-nia livru 4. Ha’u gosta eskola 5. Amá dehan, Fó buat ne’e ba ó-nia apá
63
23
Lisaun 35. Saida mak fraze? Fraze mak liafuan sira-ne’ebé ita tau hamutuk hodi forma ideia kompletu. Se liafuan sira seidauk kompletu no laiha sentidu, ne’e la’ós fraze. Fraze bele naruk no mós bele badak, naran katak nia kompletu no iha sentidu.
ATIVIDADE – Fraze ka lae? Ezemplu sira iha kraik ne’e fraze ka lae?
1. Ha’u kontente tanba 2. Sira 3. Ami han etu. 4. Sé mak 5. Ami hakerek. 6. Semana kotuk, 7. Ami labele 8. Ha’u nia amá dehan, “
Haree fraze sira ne’ebé lakompletu bele halo nia kompletu.
64
24
Lisaun 36. Pratika pronúnsia Bainhira ita lee liafuan ruma iha Tetun, tenke hatene atu karrega iha-ne’ebé no oinsá atu karrega atu nune’e ita-nia pronúnsia sai loloos. Tuirmai bele haree regra rua:
1. Bainhira liafuan ruma iha asentu ida, ita karrega iha sílaba ne’ebé lori asentu.
2. Bainhira la iha asentu iha letra ruma iha liafuan ida, ita sempre karrega iha sílaba parte daruak husi dahikus nian [sílaba penúltima].
ATIVIDADE – Pratika pronúnsia tuir asentu Tuirmai ita haree liafuan hirak-ne’ebé fahe ba sílaba no ne’ebé lori asentu. Lee liafuan ne’e ba malu. Labele haluha atu karrega iha asentu.
ka fé ma te má ti ka vo lun tá ri u Por tu gés di si o ná ri u pe rí o du
Tuirmai ita haree fali liafuan hirak-ne’ebé la lori asentu. Lee liafuan ne’e ba malu. Labele haluha atu karrega iha sílaba parte daruak husi dahikus nian [sílaba penúltima].
li te ra si a je o gra fi a de mo kra si a i gre ja ha ki lar kum pri men ta
65
25
Lisaun 37. Tau liafuan sira tuir sekuénsia atu halo fraze
ATIVIDADE – Tau liafuan tuir sekuénsia ne’ebé loos Lee liafuan ho sekuénsia runguranga iha kraik. Hanoin hamutuk oinsá atu forma sekuénsia loos fali atu halo di’ak no halo klaru:
1. horisehik eskola ami-nia na’in-tolu Ema mai vizita
2. hili fo’er Labarik dalan iha sira
3. ha’u Semana kotuk ai-funan sosa ferik ida husi
4. hakarak ha’u tiu ha’u-nia Semana vizita oin
5. ho ha’u sempre asu Ha’u-nia eskola bá
66
26
Lisaun 38. Tau fraze sira tuir sekuénsia atu halo istória ida
ATIVIDADE – Tau fraze iha sekuénsia ne’ebé loos Fraze sira iha kaixa laran halo istória ne’ebé furak loos. Maibé, liafuan no fraze sira sei runguranga hela no seidauk klaru! Imi bele hadi’a?
Lee fraze sira-ne’e. Forma fali tuir sekuénsia loloos atu nune’e sai istória ida. Hafoin hakerek ba imi-nia kadernu.
Nia koko fó hahán oioin maibé ladi’ak hotu. Nia sosa fahi ida. To’o ikus nia fahi sai ba buka hahán rasik. Nia la hatene fó hahán saida ba fahi ne’e.
Malae ida bá hela iha Timór.
67
27
Lisaun 39. Liafuan singulár no plurál Se iha ema ida de’it, ka sasán ida de’it, ne’e ita bolu ‘singulár’. Se iha ema ka sasán ruma ne’ebé liu husi ida, ne’e ita bolu ‘plurál’. Ezemplu mak ne’e:
Singulár Plurál
Iha lia-tetun, ita uza liafuan ‘sira’ ba buat ruma ne’ebé plurál. Ezemplu: ema sira, batar sira, modo sira, martelu sira.
68
ATIVIDADE Dezeñu sira iha kraik ne'e balu singulár, no dezeñu balu plurál. Hakerek númeru 1 to’o 9 ba imi-nia kadernu, hafoin hakerek saida mak iha dezeñu ne’e uza liafuan ‘sira’ ho loloos.
1. 2.
3. 4.
5. 6.
7. 8.
9.
69
29
Lisaun 40. Fahe liafuan sira ba sílaba
Fahe liafuan sira ba sílaba bele ajuda ita atu lee no pronunsia ho loloos.
ATIVIDADE - Fahe liafuan sira ba sílaba Lee liafuan ida-idak iha kraik ho pár ida. Lee ho neineik no ho lian maka’as atu nune’e imi rona momoos bainhira imi ko’alia. Bainhira imi konkorda kona-ba númeru sílaba sira iha liafuan ida-idak, imi ida-idak hakerek liafuan sira-ne’e ba imi-nia kadernu hafoin fahe ba sílaba.
Ezemplu: antigu an ti gu
Halo tuir ezemplu iha leten hafoin fahe liafuan sira tuirmai ba sílaba no hakerek iha imi-nia kadernu:
baratu babula paun makdadi pepinu aviaun rohan tubun
7030
Lisaun 41. Fraze uza ‘hakarak’, ‘lakohi’, no ‘atu’
Liafuan tolu ne’e refere ba ita-nia hakarak no planu ba futuru. ‘Hakarak’ no ‘lakohi’ mak liafuan kontráriu iha Tetun (labele dehan ‘la hakarak.’). Ita uza liafuan ‘atu’ hodi hatete ita-nia intensaun ka planu atu halo buat ruma.
ATIVIDADE 1 Tau batar-musan iha liafuan ida-ne’ebé hatudu kona-ba hakarak ka planu ba futuru.
1. Isidoro lakohi bá eskola.2. Nia hakarak hela iha uma de’it hodi toba.3. Isidoro nia amá atu bá fanu nia.4. Isidoro nia amá lakohi nia falta eskola.5. Nia hakarak nia oan-mane hetan edukasaun ne’ebé di’ak.6. Ami lakohi sosa fehuk-ropa.7. Ami hakarak sosa bola tebe nian.8. Ami atu husu amá fó osan mai ami hodi sosa bola tebe nian.
ATIVIDADE 2 Agora hakerek fraze tolu: fraze ida ho liafuan ‘hakarak’, fraze ida ho liafuan ‘lakohi’, no fraze ida ho liafuan ‘atu’.
71
31
Lisaun 42. Revee orden alfabétika Orden alfabétika importante hodi bele uza disionáriu. Kanta hamutuk Knananuk Alfabetu Tetun. Se imi haluha orden alfabétika ba letra ruma, imi bele kanta Knananuk Alfabetu Tetun hodi haree letra ruma nia orden. Dalaruma ita bele hatene liafuan nia orden liuhusi nia letra primeiru. Ezemplu, iha kraik, liafuan ‘eskola’ mak antes liafuan ‘lisaun’, tanba ‘e’ antes ‘l’ iha Knananuk Alfabetu Tetun.
eskola lisaun
Dalaruma, se liafuan nia letra primeiru hanesan de’it, ita bele hatene liafuan nia orden liuhusi nia letra segundu. Ezemplu, iha kraik, liafuan ‘aprende’ mak antes liafuan ‘asu’, tanba ‘p’ antes ‘s’ iha Knananuk Alfabetu Tetun. aprende asu
ATIVIDADE Iha kraik ne’e iha liafuan 18. Hotu-hotu nia letra primeiru no segundu mak hanesan. Tanba ida-ne’e, ita tenke haree nia letra terseiru hodi halo orden alfabétika. Hakerek fali liafuan 18 ne’e tuir orden alfabétika ba imi-nia kadernu.
habai hadau haburas hakfodak hasan halimar haree haas hafahe
742
Lisaun 43. Identifika pontu prinsipál husi testu informativu ida
Pontu prinsipál husi testu ida mak parte ne’ebé importante liu duké parte seluk.
ATIVIDADE - Hakerek pontu prinsipál Hakerek kaixa ne’e iha imi-nia kadernu, hafoin enxe informasaun no pontu prinsipál husi testu informativu loron30 Agostu. Testu loron 30 Agostu iha imi-nia livru Lee Hakle’an Hanoin, no mós hakerek iha pájina tuirmai iha lisaun ne’e.
DATA: ____ Ha’u-nia naran: _____ Títulu: ____ Autór: _____ Tópiku: _____
1. Autór nia pontu prinsipál dahuluk:
2. Autór nia pontu prinsipál daruak:
3. Autór nia pontu prinsipál datoluk:
4. Saida mak ha’u aprende husi testu ne’e:
75
3
30 Agostu Autora: Josefina Moniz Loron 30 fulan-agostu tinan 1999 nu’udar loron importante iha Timor-Leste nia istória ba ukun rasik-an. Povu timoroan lakon nia ema barak molok hetan ukun-an, hahú hosi povu ki’ik to’o ulun-boot sira hanesan Nicolau dos Reis Lobato, Vicente Reis, Rosa Muki Bonaparte, no luta-na’in sira seluk. Ukun-an ida-ne’e la’ós mosu de’it ka prezente husi nasaun boot ruma. Povu terus-na’in maka luta no fó nia an tomak atu Timor-Leste hetan independénsia. Iha loron 30 fulan-agostu, povu timoroan la manán nia inimigu ho kilat. Povu timoroan mak manán ho pregu ka lapis rohan iha fatin votasaun. Sira mak hili ukun rasik-an. Povu Timor-Leste ho laran tomak hili sira-nia futuru liuhosi referendu. Tempu ne’ebá, maski situasaun perigozu tanba milísia sira ameasa maka’as, ho aten-barani ema partisipa nafatin iha referendu. Tuirmai, iha loron 4 fulan-setembru, Sekretáriu-Jerál husi Organizasaun Nasoins Unidas (ONU), Kofi Annan, anunsia rezultadu referendu nian. Nia anunsia katak povu timoroan 79% mak hili ukun rasik-an. Milísia no forsa Indonézia nian hatán ho violénsia oioin iha Dili no mós iha distritu. Nune’e rezulta ema barak maka lakon sira-nia vida, no povu barak husik nia rikusoin hodi halai ba ai-laran. Povu rihun ba rihun mós hetan obriga sai refujiadu iha Indonézia. Governu Timor-Leste rekoñese loron 30 fulan-agostu nu’udar loron nasionál ida.
4
Lisaun 44. Lokalizasaun
Lokalizasaun mak termu tékniku Tetun nian ba liafuan-fatin [espresaun fatin]. Ezemplu lokalizasaun balu mak hanesan ne’e:
iha leten iha kraik iha okos iha sorin iha oin iha kotuk iha liman-loos iha liman-karuk iha li’ur iha laran iha klaran iha hale’u
ATIVIDADE - Hatán pergunta uza lokalizasaun Dezeñu ida iha kraik ne’e iha buat oioin ne’ebé iha sorin, leten, laran, okos, oin, kotuk, nst. Kada grupu hatán pergunta hirak-ne’e ho orál kona-ba dezeñu iha pájina tuirmai.
1. Saida mak iha merkadu nia leten?2. Feto ida kaer saida iha nia ulun leten?3. Mane iha dezeñu nia klaran hi’it saida iha nia kotuk?4. Labarik tuur iha saida nia leten?5. Labarik tuur iha sé-nia kotuk?
Agora, halo fraze foun uza lokalizasaun 6 kona-ba dezeñu ne’e.
76
78
6
Lisaun 45. Liafuan espesiál ‘iha’ Liafuan ‘iha’ mak liafuan espesiál iha lia-tetun tanba nia signifikadu la’ós ida de’it! Imi bele haree liafuan ‘iha’ nia signifikadu iha kraik ne’e. Ezemplu Tipu liafuan ‘iha’ nia
signifikadu Ha’u hela iha Dili. Liafuan
lokalizasaun Hatudu fatin.
Ha’u-nia tia to’o iha Dili iha fulan-setembru.
Liafuan hatudu tempu
Hatudu bainhira asaun ruma akontese.
Ha’u iha sapatu foun. Tanba ohin loron sábadu, basar iha.
Verbu Verbu
Hatudu na’in ba buat ida. Hatudu katak buat ida eziste.
ATIVIDADE 1 Iha istória Asu, ita-nia belun, liafuan ‘iha’ mosu dala balu. Haree ezemplu sira iha kraik ne’e, no deside se liafuan ‘iha’ nu’udar liafuan lokalizasaun (hatudu fatin), liafuan-hatudu tempu, ka verbu (hatudu na’in ba buat ida, ka hatudu katak buat ida eziste). 1. Imi iha asu ka lae? 2. Iha ai-laran, asu maka ema ai-laran nia belun di’ak. 3. Ema sira-ne’ebé hakiak asu iha ai-laran sai belun di’ak ho asu. 4. Bainhira ema ai-laran sira iha sira-nia fatin ka la’o hela, asu sira-ne’e sei la’o sai no esplora.
797
5. Bainhira asu sira horon katak iha inimigu, sira halai fila hodimai fó atensaun ba nia na’in. 6. Ema ai-laran iha maneira oioin hodi sira-nia iis hanesan ai-larande’it. 7. Iha balada barak iha ai-laran.
ATIVIDADE 2 Hamutuk iha grupu, haree fraze sira-ne’ebé uza liafuan ‘iha’. Fahe fraze sira ba grupu rua – lokalizasaun ka verbu – depende ba ‘iha’ nia signifikadu iha fraze sira-ne’e. Hakerek fraze nia númeru tuir nia grupu ba imi-nia kadernu.
1. Ha’u-nia tiu hela iha Baucau.2. Ha’u hetan osan iha dalan!3. Ó iha bee ka lae?4. Ha’u aprende buat barak iha eskola.5. Ha’u la hatene, livru iha ka la iha.6. Iha fatin ne’e, ema hotu haree malu di’ak.
808
Lisaun 46. Halo prosesu
Bainhira ita esplika oinsá halo prosesu ruma, iha liafuan balu ne’ebé ita bele uza hodi halo ita-nia esplikasaun klaru. Atu halo ita-nia esplikasaun di’ak, kada pasu husi prosesu ne’e tenke hakerek ho fraze ketak, no fraze sira bele komesa ho liafuan hanesan tuirmai ne’e:
primeiru [dahuluk]
hafoin depois depoizde, liutiha, …
pasu dahuluk pasu daruak pasu datoluk pasu dahaat
81
9
ATIVIDADE 1 Iha kraik, iha istória ki’ik kona-ba prosesu prepara an dadeer-saan. Iha grupu, hadi’a fraze sira-nia orden hodi sai orden loos. Iha imi-nia kadernu, hakerek fraze nia letra tuir orden ne’ebé loos. Atu ajuda imi, fraze primeiru mak fraze C.
Prepara an dadeer-saan
A Depois ha’u hatais roupa.
B Depoizde hatais roupa no han matabixu, ha’u prontu atu bá eskola!
C Dadeer-dadeer ha’u prepara an atu bá eskola.
D Hafoin hatais roupa, ha’u han matabixu.
E Primeiru, ha’u hariis no kose nehan.
ATIVIDADE 2 Iha imi-nia grupu, esplika ba malu prosesu ruma ne’ebé imi hatene halo. Prosesu ne’e bele saida de’it. Koko uza liafuan ‘primeiru’, ‘depois’, ‘hafoin’, ‘depoizde’, ka ‘pasu’ bainhira imi esplika imi-nia prosesu ne’e.
82
10
Lisaun 47. Uza vírgula bainhira halo lista
Ita uza vírgula iha fraze bainhira hakarak fó pauza ida iha fraze nia laran. Ita mós uza vírgula bainhira ita lista. Bainhira ita lista kona-ba fatin haat ne’ebé ita vizita, ita tenke uza vírgula hanesan iha kraik ne’e:
vírgula vírgula la iha vírgula ê ê ê Ami vizita Suai, Ainaro, Balibó no Ataúro.
ATIVIDADE 1 Hakerek filafali fraze sira iha kraik ba imi-nia kadernu, no aumenta vírgula iha fatin ne’ebé loos. 1. Ha’u han hudi sabraka haas no nuu. 2. Ha’u gosta kanta dansa halai no halimar. 3. Ha’u-nia kolega mak Mário Marta Josefina no Sofia. 4. Letra ne’ebé ha’u hakerek mak B J P no K.
ATIVIDADE 2 Iha pár, hanoin buat ida-ne’ebé imi bele hakerek iha lista. Hakerek lista ne’e ba imi-nia kadernu. Labele haluha uza vírgula.
Tenke uza vírgula entre liafuan hotu iha lista, maibé la presiza uza vírgula entre liafuan ikus, tanba iha liafuan ‘no’.
8311
FEMININU
Alin-feto
Amá
Prima
Asu-inan
Tia
Feto
MASKULINU
Alin-mane
Apá
Primu
Asu-aman
Tiu
Mane
Lisaun 48. Maskulinu no femininu
Maskulinu kona-ba mane ka aman. Femininu kona-ba feto ka inan. Ita bele haree ezemplu maskulinu no femininu iha lian Tetun tuirmai ne’e:
Liafuan balu iha Tetun hatudu maskulinu no femininu ho letra ‘a’ no ‘u’ iha liafuan nia rohan. Letra ‘a’ mak hatudu femininu, no letra ‘u’ mak hatudu maskulinu. Liafuan sira-ne’e empresta husi lia-portugés.
Femininu Maskulinu
Tia Sobriña Kuñada Prima
Tiu Sobriñu Kuñadu Primu
84
Bainhira ita uza liafuan kadoek ba ema, ita uza liafuan ‘feto’ no ‘mane’. Bainhira ita uza liafuan kadoek ba animál, ita uza liafuan ‘inan’ no ‘aman’.
Ema ‘feto’ no ‘mane’ Ezemplu: labarik-feto,
labarik-mane, avó-mane, avó-feto
Animál ‘inan’ no ‘aman’ Ezemplu: asu-inan, asu-aman,
manu-inan, manu-aman
ATIVIDADE Hakerek númeru 1 to’o 8 ba imi-nia kadernu. Hafoin hakerek liafuan ne’ebé loos tuir kada númeru. Ita tenke uza ‘–inan’ ka ‘–aman’ atu refere ba animál, no ‘-feto’ ka ‘–mane’ atu refere ba ema. Númeru 1 halo tiha ona nu’udar ezemplu.
1. Manu ne’ebé maskulinu. Manu-aman 2. Alin ne’ebé femininu.3. Karau ne’ebé femininu.4. Busa ne’ebé maskulinu.5. Avó ne’ebé maskulinu.6. Avó ne’ebé femininu.7. Alin ne’ebé maskulinu.8. Asu ne’ebé femininu.
85
13
Lisaun 49. Aprende tan kona-ba letra maiúskula
Ita tenke uza letra maiúskula (letra boot) bainhira ita hakerek naran própriu, no letra minúskula (letra ki’ik) bainhira ita hakerek naran komún.
Iha lisaun ne’e ita aprende kona-ba oinsá hakerek letra maiúskula, liuliu ba ema nia naran. Ezemplu naran própriu: Maun Adelino, Tia Maria, Elvis, Dionisio, Emanuel Ezemplu naran komún: tiu, tia, maun, mana, avó
Naran komún hanesan ‘tiu’, ‘tia’, ‘maun’, ‘mana’ no ‘avó’ sempre hakerek ho letra minúskula se hakerek mesak iha fraze, no hakerek ho letra maiúskula se hakerek hamutuk ho ema nia naran nu’udar títulu ida. Ezemplu:
Letra minúskula (tanba mesak) Letra maiúskula (tanba hakerek ho naran)
Ha’u bá haree ha’u-nia tiu. Ha’u bá haree Tiu Adelino.
86 14
ATIVIDADE – Prenxe liafuan ho letra maiúskula ka letra minúskula Hili liafuan husi tabela parte liman-karuk ne’ebé loos atu prenxe iha tabela parte liman-loos. Hakerek fraze kompletu iha imi-nia kadernu.
Tiu / tiu Ita-nia _____ bá ne’ebé?
Tia / tia Ha’u hadomi tebes ha’u-nia _____.
Maun / maun Ha’u-nia _____ eskola iha Dili.
Mana / mana Nia sempre fahe nia haas ba _____ Meta.
Avó / avó Nia hatudu nia hakerek ba _____ Domingas.
Maun / maun Orsida, _____ Apau sei fó mai ha’u.
87
15
Lisaun 50. Pronome emak singulár no plurál Pronome emak singulár mak ko’alia kona-ba ema ida de’it. Pronome emak plurál mak ko’alia kona-ba ema na’in-rua ba leten.
Pronome emak singulár no plurál Singulár Plurál
ha’u ita, ami ó
imi Ita
Ita-Boot Ita-Boot sira nia sira
ATIVIDADE Hakerek ba imi-nia kadernu fraze ida-ne’ebé uza pronome emak singulár no fraze ida-ne’ebé uza pronome emak plurál.
88
16
Lisaun 51. Pronome emak formál no informál
Bainhira ita hakarak hatudu ita-nia respeitu ba ema ruma ka iha situasaun ruma, ita tenke uza liafuan ne’ebé formál. Bainhira ita ko’alia halimar ho kolega sira ka iha uma, ita bele uza liafuan ne’ebé informál.
Pronome bele formál no informál, hanesan tuirmai ne’e: INFORMÁL FORMÁL FORMÁL LIU
ó, imi Ita Ita-Boot
ATIVIDADE Hakerek liafuan tuirmai ne’e ba surat-tahan, no tesi ka lees halo ketaketak. Hafoin arranja liafuan sira-ne’e iha kraik tuir liafuan ne’e formál, formál liu ka informál.
Ita-Boot ó Ita-Boot Ita imi
89
17
Lisaun 52. Kapa-tatolan no asentu
Kapa-tatolan Kapa-tatolan bele muda liafuan nia signifikadu. Haree ezemplu sira-ne’e no identifika diferensa entre liafuan rua iha pár ida-idak.
toos to’os naan na’an fui fu’i
kaan ka’an soi so’i
Ezemplu nia diferensa sira: Na’an mak isin ida-ne’ebé husi animál ba ema atu han. Naan hatudu ba feto ida atu bolu nia maun ka alin-mane ida. To’os mak fatin ne’ebé ema atu kuda ai-horis ka ai-fuan sira. Toos mak kondisaun sasán ka buat ruma nian ne’ebé susar ba ema atu harahun ka hatohar. Kapa-tatolan mós lori ninia son ne’ebé lahanesan letra seluk. Ema ne’ebé ko’alia Tetun-Terik, Galolen, Fataluku, Makasae no lian sira seluk bele hatene ko’alia no hakerek son kapa-tatolan nian fasil liu, tanba sira toman ona ho son ne’e. Ema seluk bele sente susar atu ko’alia no hakerek liafuan sira-ne’ebé uza kapa-tatolan tanba ladún sai iha ko’alia loroloron nian. Iha mundu tomak, ema iha fatin ida bele ko’alia lian hanesan, maibé ho maneira lahanesan uitoan. Se ita haree ezemplu lian
90
18
Portugés, ema ko’alia Portugés iha Brazíl oin-seluk, iha Portugál oin-seluk, no iha fatin seluk oin-seluk. Timór mós hanesan. Ita tenke hatene regra sira Tetun ofisiál nian no mós respeita katak ema iha fatin oioin ko’alia Tetun oin-seluk uitoan.
Asentu Iha Tetun, liafuan balu hakerek ho asentu. Asentu iha Tetun bele mosu iha letra a, e, i, o no u hanesan tuirmai ne’e:
á é í ó ú Iha ezemplu rua importante ne’ebé bainhira tau asentu, muda liafuan nia signifikadu:
se sé ba bá
Iha liafuan sira seluk, asentu iha letra a, e, i, o no u fó sinál atu karrega parte ne’e iha liafuan ida. Liafuan balu ne’ebé hakerek ho asentu mak tuirmai ne’e:
família, ne’ebé, jís, maibé, ó, amá, apá, istória
ATIVIDADE 1 Iha grupu, hakerek liafuan hotu ne’ebé imi hatene hakerek ho kapa-tatolan. Depende imi hela iha Timór parte ne’ebé, imi dalaruma uza kapa-tatolan bainhira ko’alia, maibé dalaruma la uza.
ATIVIDADE 2 Iha grupu, loke livru istória balu no buka liafuan ne’ebé hakerek ho asentu. Hakerek liafuan sira-ne’e iha imi-nia kadernu.
91
19
Lisaun 53. Soletra ba liafuan loroloron nian
Atubele hakerek ho di’ak iha Tetun, ita tenke pratika hela de’it soletra. Iha lisaun ne’e, imi sei pratika tan soletra.
ATIVIDADE 1 Serbisu hamutuk iha pár. Ema ida lee liafuan husi LISTA A iha kraik, no ema ida hakerek liafuan ne’e ba kadernu (labele haree liafuan husi livru, rona no hakerek de’it). Bainhira hotu ona, troka malu no lee no hakerek LISTA B iha kadernu. LISTA A LISTA B livru lapizeira kadeira eskola kuadru kadernu odamatan janela estudante manorin aprende matenek
ATIVIDADE 2 Serbisu hamutuk iha grupu. Ema ida tenke hanoin liafuan ida iha LISTA A ka LISTA B, depois temi liafuan ne’e ba grupu tomak atu hakerek. Bainhira ema hotu hakerek, temi letra ida-idak hamutuk hodi asegura katak imi hotu hakerek ho loos. Manorin mós bele ajuda ho soletra se imi presiza.
92
20
Lisaun 54. Pratika soletra Iha liafuan balu ne’ebé susar uitoan atu hakerek ho loloos. Tanba ne’e, imi sei pratika fali hakerek liafuan susar ne’e hamutuk.
ATIVIDADE Serbisu hamutuk iha pár. Ema ida lee liafuan husi LISTA A iha kraik, no ida seluk hakerek liafuan ne’e iha kadernu (labele haree liafuan husi livru, rona no hakerek de’it). Bainhira hotu, troka fali no lee no hakerek LISTA B ba kadernu. LISTA A LISTA B boot ó ki’ik ha’u ne’ebé de’it di’ak karreta família maibé
93
Lisaun 55. Liafuan ‘la’ no ‘la’ós’ Liafuan „la‟ no liafuan „la‟ós‟ bele halo fraze ka liafuan sai negativu.
Regra ba uza liafuan rua ne‟e mak:
REGRA EZEMPLU
1. Hodi halo verbu sai negativu, uza la no hakerek ketak.
Ha‟u la bá.
Nia la husu.
Martín la kanta.
Ha‟u la hakerek karta.
2. Hodi halo substantivu sai negativu, uza la‟ós no hakerek ketak.
Ida-ne‟e la‟ós bee hemu.
Oinsá hakerek liafuan ‘la’ ne’ebé la tuir regra.
Iha liafuan balu ne‟ebé la tuir regra iha leten ne‟e. Liafuan ne‟ebé la tuir regra mak:
Lakohi
La bele (signifika katak la bele halo buat ruma [tanba la iha abilidade atu halo] )
Labele (signifika hanesan „keta‟ [proibisaun])
94
22
ATIVIDADE 1 Hakerek fraze sira-ne’e ba imi-nia kadernu. Prenxe liafuan ‘la’ ka liafuan ‘la’ós’ iha fatin ne’ebé loos. 1. Sira ____ kanta. 2. Ne’e ____ na’an bibi, ne’e na’an fahi. 3. Ami ____ hakerek karta. 4. Livru ne’e ha’u-nian, ______ ninian. 5. Labele hemu! Ne’e ____ bee, ne’e mina-rai.
ATIVIDADE 2 Buka liafuan ‘la’ iha istória Manduku halai-taru ne’ebé hakerek iha kraik ne’e. Nota se ‘la’ hakerek hamutuk ka hakerek ketak. Lista liafuan ‘la’ ida-ne’ebé hamutuk no ketaketak ba parte rua ba imi-nia kadernu.
Manduku halai-taru
Iha loron ida, manduku 10 iha hanoin hanesan. Sira hakarak halai-taru atu to’o iha Foho Ramelau nia tutun.
Bainhira balada sira hotu rona kona-ba ida-ne’e, sira hamnasa tebes no dehan: “Ha, ha, ha! Susar liu! Arraska boot ba sira! Sira nunka bele to’o iha foho nia tutun! Nunka! Ami la fiar! Sira hotu beik-teen!”
Maibé manduku sira-ne’e iha hanoin hanesan ne’e nafatin, no dehan ba balada hotu: “Ami bá duni to’o iha foho-tutun. Orsida lokraik tuku 5, imi hotu sei haree.”
Bainhira to’o tuku 5, balada hotu bá besik mota ne’ebé manduku 10 atu hahú halai-taru. Sira hahú ho barani no balada hotu hakilar
9523
no abuza: “Labele! Imi nunka to’o iha-ne’ebá tanba dook liu. Ha, ha, ha! Imi hotu beik-teen loos!”
Rona nune’e, manduku ida-idak sente hanesan fraku. Neineik-neineik, ida-idak lakohi kontinua. Tanba kole, tanba sente moe, tanba ta’uk. Maibé ida de’it mak halai ba oin nafatin.
Maski balada hotu hakilar no abuza nia, nia haksoit ba oin nafatin. “Ha, ha, ha, ó labele kontinua. Ó nunka to’o iha Ramelau nia tutun tanba dook liu. Ó beik-teen loos!”
Manduku ne’e la fó atensaun ba sira no neineik-neineik nia haksoit, haksoit, haksoit, to’o iha Foho Ramelau nia tutun. Bainhira nia fila fali ba mota sorin, loron 4 ikusmai, balada hotu hakfodak no dehan ba nia: “Oinsá ó konsege to’o iha-ne’ebá?” Maibé manduku ne’e la hatán buat ida ba sira. Tanbasá? Tanba manduku ne’e tilun la bele rona.
9624
Lisaun 56. Korrije letra maiúskula, pontu ikus no vírgula
Bainhira ita komprende regra sira ho di’ak, ita bele korrije hakerek lalais. Agora ita pratika korrije testu ida hodi bele hanoin-hetan regra sira no hodi bele toman ona ho korrije sala.
ATIVIDADE Testu iha kraik ne’e la iha letra maiúskula, pontu ikus ka vírgula. Iha grupu, tau batar-musan iha fatin ne’ebé presiza aumenta pontuasaun.
loron ida mane na’in-rua ba baukau ho kuda ida naran mauleki ida seluk naran lakafuni dadeer-saan de’it sira na’in-rua sai hosi dili ba baukau
to’o iha Subaun Boot rai mós nakaras sira toba ona iha-ne’ebá rai naroman sira sa’e kuda la’o fali
1
Ane
ksu:
Ter
mu
sira
gra
mát
ika
Klas
e 3
nian
iha
Liter
asia T
etun
Adj
etivu
Liaf
uan-
desk
reve
, lia
fuan
ne‟
ebé
desk
reve
sub
stan
tivu
. Eze
mpl
u: m
ean,
mut
in,
boot
, di‟a
k, t
odan
, ki‟i
k, a
at
Ase
ntu
Tad
ak h
aker
ek n
e‟eb
é uz
a at
u ha
tudu
kat
ak le
tra
ida
nia
pron
únsi
a la
han
esan
ba
ibai
n. V
ogál
sir
a ho
tu ih
a te
tun
bele
sim
u as
entu
asau
n de
pend
e se
liaf
uan
ne‟e
ta
ma
ba li
afua
n ne
‟ebé
atu
het
an k
arre
ga. E
zem
plu
naná
l, ka
fé, p
olít
ika,
kór
, ha
hú n
st.
Asp
as
“
”
Pont
uasa
un n
e‟eb
é it
a uz
a at
u ha
tudu
em
a ni
a lia
fuan
. Eze
mpl
u: J
oni
deha
n, “
Ha‟
u bá
ona
.” Dra
ma
Istó
ria
ida-
ne‟e
bé e
ma
rum
a ha
kere
k at
u em
a si
ra b
ele
apre
zent
a ih
a te
atru
. En
serr
amen
tu
Part
e ik
us ih
a ka
rta.
Eze
mpl
u: H
usi ó
-nia
kol
ega,
k
a
ho
neo
n,
Femininu
Buat
ida
kona
-ba
feto
ka
inan
. Eze
mpl
u: a
lin-f
eto,
am
á, p
rim
a, a
su-i
nan,
tia
, fet
o Fo
rmál
Buat
ida-
ne‟e
bé t
uir
haha
lok
be lo
loos
no
séri
u, la
han
esan
bai
bain
. Fr
aze
Liaf
uan
lubu
n id
a-ne
‟ebé
ita
tau
ham
utuk
hod
i for
ma
idei
a ko
mpl
etu.
Fr
aze-
deha
n Fó
info
rmas
aun
kona
-ba
buat
rum
a.
Ez
empl
u: H
a‟u
hare
e le
kira
uk-o
an id
a.
Fraz
e-ha
kfod
ak
Hat
o‟o
sent
imen
tu o
ioin
ka
emos
aun
mak
a‟as
. Eze
mpl
u: H
a‟u-
nia
livru
lako
n ti
ha!
Fraz
e-hu
su
Hat
o‟o
perg
unta
. E
zem
plu:
Ó s
osa
ona
roup
a fo
un?
Fraz
e-or
den
Har
uka
ema
halo
bua
t ru
ma.
E
zem
plu:
Fó
livru
ne‟
e m
ai h
a‟u!
Grá
fiku
Ku
adru
ka
diag
ram
a ne
‟ebé
hat
o‟o
info
rmas
aun
kona
-ba
núm
eru
ka s
ifra
sir
a.
Ifen
-
It
a uz
a if
en ih
a lia
-tet
un h
odi f
orm
a lia
fuan
kom
post
u.
Info
rmál
Lafo
rmál
, bua
t id
a-ne
‟ebé
bai
bain
de‟
it, l
a tu
ir h
ahal
ok n
e‟eb
é lo
loos
no
séri
u.
97
2
Kapa
-tat
olan
„
so
n id
a-ne
‟ebé
ita
ko‟a
lia s
ai h
o si
di, t
anba
ne‟
e ha
nesa
n ka
ppa
ida-
ne‟e
bé
ema
halo
iha
nia
kako
rok-
talin
lara
n..
Konj
unsa
un
Liaf
uan
ne‟e
bé li
ga li
afua
n si
ra s
eluk
no
part
e hu
si f
raze
. Ko
njun
tu v
ogál
Vogá
l rua
ne‟
ebé
lee
hane
san
son
ida.
Eze
mpl
u: R
oupa
, Kad
eira
, jan
eiru
. S
inón
imu
mak
dit
ongu
. Le
tra
maiús
kula
Letr
a bo
ot.
Ezem
plu:
A, B
, C, D
, E, F
, G
Letr
a minús
kula
Letr
a ki
‟ik.
Eze
mpl
u: a
, b, c
, d, e
, f, g
Lia-
husu
Li
afua
n ne
‟ebé
ita
uza
hodi
hus
u bu
at r
uma.
Eze
mpl
u: o
insá
, nu‟
usá,
hal
onu‟
usá,
ba
inhi
ra, h
ira,
sai
da, n
e‟eb
é, ih
a-ne
‟ebé
, sé,
tan
sá, t
anba
sá
Liaf
uan
kompo
stu
Kado
ek; l
iafu
an r
ua n
e‟eb
é it
a ta
u ha
mut
uk h
o if
en [
– ]
atu
for
ma
liafu
an f
oun
ida.
Eze
mpl
u: m
anu-
inan
, ulu
n-fa
tuk,
tas
i-fe
to, t
asi-
man
e, li
man
-fua
n, a
in-k
abun
. Liaf
uan
nia
hun
Part
e pr
imei
ru ih
a lia
fuan
ida.
Ez
empl
u: L
iafu
an „h
amut
uk‟ n
ia h
un m
ak „h
a‟
Liaf
uan
nia
roha
n Pa
rte
ikus
iha
liafu
an id
a.
Eze
mpl
u: L
iafu
an „h
amut
uk‟ n
ia r
ohan
mak
„tuk
‟
Loka
lizas
aun
Li
afua
n-fa
tin.
Eze
mpl
u: ih
a le
ten,
iha
krai
k, ih
a ok
os, i
ha s
orin
, iha
kot
uk
Mas
kulin
u
Buat
ida
kona
-ba
man
e ka
am
an. E
zem
plu:
alin
–man
e, a
pá, p
rim
u, a
su-a
man
, tiu
Nar
radó
r Em
a ne
‟ebé
kon
ta is
tóri
a ih
a te
stu
dram
a.
Ord
en a
lfab
étika
Ord
en t
uir
Knan
anuk
Alf
abet
u T
etun
. Eze
mpl
u: L
etra
„b‟ m
ak a
ntes
letr
a „e
‟ Pa
rágr
afu
Fraz
e lu
bun
ida-
ne‟e
bé h
ato‟
o tó
piku
ida.
Pe
rgun
ta
Fraz
e-hu
su. E
zem
plu:
ó d
i‟ak
ka la
e?
Perg
unta
uza
lia
-hus
u M
anei
ra h
usu
[tip
u pe
rgun
ta]
ne‟e
bé u
za li
a-hu
su.
Ezem
plu:
Ita
-nia
um
a iha-
ne’ebé
?
98
3
Perg
unta
uza
‘ka
’ M
anei
ra h
usu
[tip
u pe
rgun
ta]
ne‟e
bé u
za li
afua
n „k
a‟ ih
a pe
rgun
ta n
ia r
ohan
. Ez
empl
u: I
ta h
usi D
ili k
a?
Perg
unta
uza
‘ka
lae’
Man
eira
hus
u [t
ipu
perg
unta
] ne
‟ebé
uza
liaf
uan
„ka
lae‟
iha
perg
unta
nia
roh
an.
Ezem
plu:
Ita
hus
i Dili
ka
lae?
Plur
ál
Ema
ka s
asán
rum
a ne
‟ebé
liu
husi
ida.
Po
ntu
ikus
.
Ba
inhi
ra it
a le
e to
‟o p
ontu
ikus
, ita
ten
ke h
alo
pauz
a bo
ot t
anba
fra
ze
rem
ata.
Iha
fra
ze-d
ehan
ka
fraz
e-or
den
nia
roha
n he
tan
pont
u ik
us.
Pont
u pr
insipá
l Pa
rte
ne‟e
bé im
port
ante
liu
iha
test
u ka
kar
ta r
uma.
Po
ntua
saun
S
inál
sir
a-ne
‟ebé
ita
uza
bain
hira
ita
hake
rek
buat
rum
a at
u em
a la
sus
ar a
tu
kom
pren
de t
estu
. A
spas
, pon
tu ik
us, t
adak
mah
usuk
, tad
ak-h
akfo
dak,
vír
gula
.
Pron
ome
emak
Li
afua
n ne
‟ebé
uza
atu
tro
ka s
ubst
anti
vu id
a. E
zem
plu:
ha‟
u, ó
, Ita
, Ita
-Boo
t,
imi,
Ita-
Boot
sir
a, a
mi,
nia,
ita,
sir
a.
Pron
ome
mak
soik
Pr
onom
e ne
‟ebé
indi
ka n
a‟in
ba
buat
ida.
Eze
mpl
u: H
a‟u-
nia,
ó-n
ia, s
ira-
nia,
nst
. Pr
onún
sia
M
anei
ra h
atet
e sa
i lia
fuan
ida.
Ri
ma
Liaf
uan
rua
ka li
u ne
‟ebé
ita
rona
lian
atu
han
esan
. Ez
empl
u: b
oot-
kloo
t, ik
an-
bika
n.
Sau
dasa
un
Part
e da
hulu
k ih
a ka
rta.
Eze
mpl
u: „E
xelé
nsia
Sr.
Joã
o‟ k
a „T
abe
kole
ga s
ira‟
Sek
uéns
ia
Buat
bar
ak n
e‟eb
é tu
itui
r m
alu.
Síla
ba
Part
e hu
si li
afua
n id
a. I
ta b
ele
hate
ne s
ílaba
se
ita
basa
lim
an b
ainh
ira
tem
i lia
fuan
rum
a. E
zem
plu:
Lia
fuan
NA
ROM
AN
iha
síla
ba 3
: N
A –
RO
- M
AN
Síla
ba p
enúltima
Síla
ba d
arua
k hu
si d
ahik
us n
ian.
Eze
mpl
u: li
-te-
ra-S
I-a,
ko
-LE-
ga,
i-G
RE-j
a Singu
lár
Ema
ida
de‟it
, ka
sasá
n id
a de
‟it.
99
4
Solet
ra
Deh
an s
ai k
a ha
kere
k lia
fuan
ida-
idak
nia
letr
a tu
ir o
rden
ne‟
ebé
loos
. Son
Li
an; B
uat
ida-
ne‟e
bé it
a be
le r
ona
ho t
ilun.
Sub
stan
tivu
Li
afua
n na
ran,
liaf
uan
ne‟e
bé r
efer
e ba
fat
in, s
asán
, no
ema
nia
nara
n.
Ezem
plu:
Joã
o, A
bind
a, D
ili, B
obon
aro,
mez
a, k
adei
ra, e
skol
a, li
man
, ain
Sub
stan
tivu
ko
mún
N
aran
kom
ún, s
ubst
anti
vu n
e‟eb
é re
fere
ba
sasá
n je
rál (
la‟ó
s em
a ni
a na
ran
ka
fati
n ni
a na
ran)
. Eze
mpl
u: m
eza,
kad
eira
, esk
ola,
lim
an, a
in
Sub
stan
tivu
pr
ópriu
Nar
an p
rópr
iu, s
ubst
anti
vu n
e‟eb
é re
fere
ba
ema
nia
nara
n ka
fat
in.
Ez
empl
u: J
oão,
Abi
nda,
Dili
, Bob
onar
o Tab
ela
Dia
gram
a ne
‟ebé
hat
udu
info
rmas
aun
ida.
Tad
ak m
ahus
uk
?
Bain
hira
ita
lee
fraz
e ho
tad
ak m
ahus
uk, i
ta le
e fr
aze
ne‟e
han
esan
ita
hato
‟o p
ergu
nta.
Iha
fra
ze-h
usu
nia
roha
n he
tan
tada
k m
ahus
uk.
Tad
ak-h
akfo
dak
!
-
Bain
hira
ita
lee
fraz
e ho
tad
ak-h
akfo
dak,
ita
lee
fraz
e ne
‟e h
o em
osau
n.
- I
ha f
raze
-hak
foda
k ka
fra
ze-o
rden
nia
roh
an h
etan
tad
ak-h
akfo
dak.
Tem
pu p
reze
nte
Bu
at r
uma
ne‟e
bé a
tu a
kont
ese
iha
tem
pu a
gora
dau
dauk
[te
mpu
ago
ra].
Ez
empl
u lia
fuan
tem
pu a
gora
: dau
daun
, ago
ra, h
ela,
ohi
n, s
eman
a ne
‟e, f
ulan
ne‟
e Tem
pu f
utur
u Bu
at r
uma
ne‟e
bé a
tu a
kont
ese
iha
tem
pu o
in m
ai.
Ezem
plu
liafu
an t
empu
fut
uru:
aba
n, o
rsid
a, o
ras
tan,
ora
oras
tan
, ors
ida
kala
n,
sem
ana
oin,
ful
an o
in, t
inan
oin
, aba
n-ba
inru
a.
Tem
pu p
asad
u Bu
at r
uma
ne‟e
bé a
kont
ese
tiha
ona
, iha
tem
pu n
e‟eb
é liu
tih
a on
a. E
zem
plu
liafu
an t
empu
pas
adu:
hor
iseh
ik, h
orik
alan
, hor
ibai
nrua
, hor
ibai
nhir
a, s
eman
a ko
tuk,
ful
an k
otuk
, tin
an k
otuk
, ulu
k.
Tes
tu
info
rmat
ivu
Tes
tu in
form
ativ
u ha
nori
n ko
na-b
a tó
piku
ida
uza
info
rmas
aun,
des
kris
aun,
no
fakt
u si
ra
100
5
Ver
bu
Liaf
uan
asau
n, li
afua
n ne
‟ebé
hat
udu
haha
lok
ka a
saun
ida.
Eze
mpl
u: la
’o, h
alai
, ka
nta,
gos
ta, h
akar
ak, h
aree
, hat
ete
Vírgu
la
,
Bain
hira
ita
lee
to‟o
vírgu
la, i
ta h
alo
pauz
a ki
‟ik t
anba
fra
ze s
eida
uk r
emat
a.
Vog
ál
Son
ne‟
ebé
ita
repr
ezen
ta h
o le
tra
a, e
, i, o
no
u
101
3
Alfabetu Portugés Ida-ne’e mak alfabetu Portugés. Maski alfabetu Portugés iha letra ruanulu-resin-neen, letra K, W, Y ita uza de’it iha liafuan no naran raiseluk nian ne’ebé tama beibeik ba lian Portugés, ezemplu: koala, windsurf, Yanti, nst.
Ida-ne’e mak vogál husi alfabetu Portugés:
A a E e I i O o U u Ida-ne’e mak konsoante husi alfabetu Portugés:
B b C c D d F f G g H h J j K k L l M m N n P p Q q R r S s T t V v W w X x Y y Z z
A a B b C c D d E e
F f G g H h I i J j K k L l M m N n O o P p Q q R r S s T t U u V v W w X x Y y
Z z
103
4
Son ne’ebé ita fó ba letra Portugés bainhira ita ko’alia
Rona ba letra ida-idak iha alfabetu Portugés kona-ba oinsá atu pronunsia. Ne’e sei tulun ita pronunsia liafuan sira ho loloos.
ALFABETO PORTUGUÊSA a anel B b bola C c casa D d dado
E e escola F f fogo G g garrafa H h horta
I i igreja J j janela K k koala L l livro
M m mesa N n navio O o osga P p pato
Q q quadrado R r rato S s sapato T t tomate
U u um V v vela W w windsurf X x xaile
Y y Yanti Z z zero1
104
5
Knananuk Alfabetu Portugés Bá ne’ebé Nono, Bá ne’ebé Nonoi,
La’o tuir destinu, hei, Lemo, lemo-rai.
Bá ne’ebé Nono, Bá ne’ebé Nonoi,
La’o tuir destinu, hei, Lemo, lemo-rai.
A A
A bê cê dê é,
Efe guê agá,
I jota capa ele eme ene ó pê quê,
Erre esse tê u vê, dablio xis ípsilon
zê,
Vamos cantar a Língua Portuguesa.
Adaptasaun: Ego Lemos (Bazeia ba knananuk Bá ne’ebé Nonoi? husi Domingos Alves)
B Bê C Cê D Dê E É F Efe G Guê H Agá I I J Jota K Capa L Ele M Eme N Ene O Ó P Pê Q Quê R Erre S Esse T Tê U U V Vê W Dablio X Xis Y Ípsilon Z Zê
105
7
Lisaun 1. Aprende uza liafuan o, a, os, as
Ne’e maka regra kona-ba uza o, a, os, as:
1. Iha Portugés, liafuan sira o, a, os, as obrigatóriu uza molokhakerek naran, maibé iha Tetun la presiza uza. 2. Bainhira ita hatete A escola é bonita., ita hakarak hatete espesífiku liu ba eskola ida, la’ós eskola kualkér ida.
Singulár
Maskulinu Femininu
Tetun kuadru eskola Portugés o quadro a escola
Plurál
Maskulinu Femininu
Tetun dadu sira kadeira sira Portugés os dados as cadeiras
107
8
ATIVIDADE – Kompleta espresaun Haree imajen ida-idak no lee naran ne’ebé korresponde. Molok naran ida-idak, kompleta ho liafuan o, a, os, ka as, konforme presiza.
a) ___ Carlos b) ___ Carla
c) ___ globo d) ___ janela
e) ___ biscoitos f) ___ bananas
g) ___ livros h) ___ cenouras
108
9
Lisaun 2. Aprende uza liafuan um, uma, uns, umas Ne’e maka regra kona-ba uza um, uma, uns, umas:
1. Iha Portugés, liafuan sira um, uma, uns, umas obrigatóriu uza molok hakerek naran, maibé iha Tetun la presiza uza. 2. Bainhira ita hatete A Maria está a ver um cavalo., ita lakohi hatete kuda ida iha espesífiku, maibé kuda kualkér ida.
Singulár
Maskulinu Femininu
Tetun kuda bola
Portugés um cavalo uma bola
Plurál
Maskulinu Femininu
Tetun mantolun sira meza sira
Portugés uns ovos umas mesas 109
10
ATIVIDADE – Kompleta espresaun Haree imajen ida-idak no lee naran ne’ebé korresponde. Molok naran ida-idak, kompleta ho liafuan um, uma, uns, ka umas, konforme presiza.
a) ___ bicicleta b) ___ carro
c) ___ panela d) ___ galo
e) ___ frutas f) ___ garfos
g) ___ formigas h) ___ morcegos
110
11
Lisaun 3. Revee pronome emak iha Tetun
Hirak-ne’e maka pronome emak ne’ebé ita aprende iha Tetun:
Pronome emak Singulár Plurál
Ema da-1 Ha’u Ita, Ami
Ema da-2 Ó
Imi Ita
Ita-Boot Ita-Boot sira Ema da-3 Nia Sira
ATIVIDADE – Buka pronome emak Lee fraze sira-ne’e no hakerek iha imi-nia kadernu pronome emak ne’ebé bele hetan iha fraze ida-idak.
1. Ha’u gosta joga futeból.
2. Ó konsege halo projetu ida-ne’e.
3. Nia serbisu iha Lospalos.
4. Nia sempre han katupa iha tempu meiudia.
5. Ami haksoit tali iha rekreiu.
6. Imi belun di’ak.
7. Sira rona istória ne’e ho atensaun.
8. Sira hatudu ba lalehan.
111
12
Lisaun 4. Aprende pronome emak singulár Hirak-ne’e maka pronome emak iha forma singulár iha Tetun no mós iha Portugés:
Singulár
Tetun Portugés Ema da-1 Ha’u Eu
Ema da-2
Ó Tu Ita Você
Ita-Boot O Senhor A Senhora
Ema da-3 Nia Ele Ela
Ne’e maka regra importante kona-ba pronome emak singulár:
1. Iha pronome ema daruak singulár, tu hanesan pronome ne’ebé informál no ita uza ho ema ne’ebé ita koñese di’ak. Pronome você ita uza ho ema ne’ebé ita bele koñese, maibé mós tenke formál. O Senhor ka a Senhora mak pronome sira-ne’ebé formál duni. 2. Iha Portugés, iha tan diferensa entre maskulinu no femininu iha pronome emak singulár nian. O Senhor ho ele ita sei uza ba maskulinu, no a Senhora ho ela ba femininu.
ATIVIDADE – Buka pronome emak Iha fraze ida-idak, tau batar-musan, koto-musan ka saida mak disponivel iha pronome emak singulár nia leten ne’ebé imi hetan.
1. Ele é amigo do João. 2. Eu comprei uma blusa nova. 3. A Senhora vende roupa bonita. 4. Ela foi para a aula de Português. 5. Você lavou as mãos duas vezes. 6. Tu estás a apontar para o quadro. 7. O Senhor é muito alto.
112
13
Lisaun 5. Aprende pronome emak plurál
Hirak-ne’e maka pronome emak iha forma plurál iha Tetun no mós iha Portugés:
Plurál
Tetun Portugés Ema da-1 Ita, Ami Nós
Ema da-2 Imi Vocês
Ita-Boot sira Os Senhores As Senhoras
Ema da-3 Sira Eles Elas
Ne’e maka regra importante kona-ba pronome emak plurál:
1. Iha Portugés, la iha diferensa ne’ebé eziste iha Tetun entre ita no ami. Iha ema dahuluk plurál nian, ita sempre uza nós. 2. Iha ema daruak plurál nian, vocês mak pronome ida-ne’ebé uza ho ema ne’ebé ita koñese di’ak ka ho ema ne’ebé ita trata ho formál uitoan. Os Senhores ka as Senhoras mak pronome sira ne’ebé formál duni. 3. Iha Portugés, eziste diferensa ida entre maskulinu no femininu iha pronome emak plurál nian. Os Senhores ho eles ita uza ba maskulinu, no as Senhoras ho elas uza ba femininu. 4. Bainhira ita iha naran ida kompostu husi elementu maskulinu ida no elementu femininu ida, ita uza nafatin pronome maskulinu atu troka naran ida-ne’e. Ezemplu: O João e a Maria → Eles
113
14
ATIVIDADE – Buka pronome emak Iha fraze ida-idak, tau batar-musan, koto-musan ka saida mak disponivel iha pronome emak plurál nia leten ne’ebé imi hetan.
1. Nós estamos prontos.
2. As Senhoras podem entrar.
3. Vocês encontraram um livro no chão.
4. Elas leram um texto muito comprido.
5. Os Senhores estão convidados para o casamento.
6. Eles apanharam pauzinhos no jardim.
114
Lisaun 6. Revee pronome emak
Hirak-ne’e maka pronome emak iha Tetun no iha Portugés:
Singulár Tetun Portugés
Ema da-1 Ha’u Eu
Ema da-2
Ó Tu Ita Você
Ita-Boot O Senhor A Senhora
Ema da-3 Nia Ele Ela
Plurál Tetun Portugés
Ema da-1 Ita, Ami Nós
Ema da-2 Imi Vocês
Ita-Boot sira Os Senhores As Senhoras
Ema da-3 Sira Eles Elas
115
16
ATIVIDADE – Naran troka ba pronome emak Lee ho atensaun fraze sira iha kraik. Fraze ida-idak iha naran ida subliña hela. Tau batar-musan, koto-musan ka saida mak disponivel iha pronome ne’ebé loos atu troka naran ida-ne’ebé subliña hela. 1. A Joana gosta mais de bananas do que de mangas. 2. O António e o João estão a nadar. 3. Eu e a Marta cozinhamos e limpamos a casa.
4. O José faz desenhos bonitos. 5. Tu e o Pedro entregam o livro à professora. 6. A Natália está a vender bolo de chocolate. 7. A Fátima e a Laura compraram o almoço. 8. O João e a Maria saltaram muitas vezes.
Ele Ela
Eles Ele
Elas Nós
Eles Ele
Vocês Eles
Elas Ela
Elas Ela
Elas Eles
116
17
Lisaun 7. Aprende tempu prezente iha verbu ser Ita aprende tiha ona katak verbu sira iha Tetun la troka an. Maibé ita mós aprende katak, iha lian balu hanesan lia-portugés, verbu troka an depende ba ema (da-1, da-2, ka da-3), númeru (singulár ka plurál), tempu (pasadu, prezente, ka futuru), nst. Mai ita haree to’ok ezemplu ne’ebé kompara Tetun no Portugés.
Tetun Portugés Ha’u han etu. Ita han etu. Sira han etu.
Eu como arroz. Nós comemos arroz. Eles comem arroz.
Iha lisaun ne’e, ita fó atensaun ba tempu prezente iha verbu.
Pasadu Prezente Futuru ka agora
Ne’e maka regra kona-ba tempu prezente iha verbu:
Ita uza verbu sira iha tempu prezente bainhira ita ko’alia asaun ida-ne’ebé: 1. La’o daudaun (agora): O livro está em cima da mesa. 2. Iha frekuénsia regulár: A mãe vai ao mercado todos os sábados.
117
18
Iha lisaun ne’e, ita fó atensaun liuliu ba tempu prezente iha verbu ser.
Bainhira mak ita uza verbu ser? 1. Ita uza verbu ser atu fó karakterístika ka kualidade ida ba ema ka buat ruma. 2. Iha Tetun, verbu ne’e la iha, maibé, iha Portugés, verbu ne’e iha.
Nia Timoroan. → Ela é timorense.
Mai ita haree to’ok oinsá mak verbu ser troka an iha Portugés. Prezente verbu ser nian Eu sou Tu és
Você O Senhor / A Senhora
Ele / Ela é
Nós somos Vocês
Os Senhores / As Senhoras Eles / Elas
são
ATIVIDADE - Prenxe verbu Hakerek fraze sira-ne’e iha imi-nia kadernu. Depois hakerek forma husi verbu ser ne’ebé apropriadu ba fraze ida-idak.
1. Tu ______ uma boa aluna. 2. Nós ______ bons amigos. 3. Eu ______ vizinha da Lurdes. 4. Vocês ______ de Ermera. 5. O lápis ______ azul.
118
Lisaun 8. Revee liafuan tékniku
ATIVIDADE – Liga liafuan Liga liafuan ida-idak iha Tetun ho kabas-lahan ka saida mak disponivel ba forma ne’ebé korresponde iha Portugés.
alfabetu ● dígrafu ●
konsoante ● tadak mahusuk ●
halimar ● brinkedu ●
lalehan ● fitun ●
lia-na’in ● foho ● tuda ● halai ● atus ● ninin ●
nehan ● kanek ●
● atirar● lado● brincar● montanha● ferida● centena● dígrafo● ponto de interrogação● céu● alfabeto● dente● consoante● brinquedo● estrela● correr● ancião
119
20
Lisaun 9. Aprende tempu prezente iha verbu estar
Bainhira mak ita uza verbu estar? 1. Ita uza verbu estar atu dehan katak ema ka buat ruma ne’ebé sei hetan iha fatin ka iha situasaun ruma. 2. Iha Tetun, verbu ne’e la iha, maibé, iha Portugés, verbu ne’e iha.
Livru iha meza leten. → O livro está em cima da mesa.
Mai ita haree to’ok oinsá mak verbu estar troka an iha tempu prezente iha Portugés.
Prezente verbu estar nian Eu estou Tu estás
Você O Senhor / A Senhora
Ele / Ela está
Nós estamos Vocês
Os Senhores / As Senhoras Eles / Elas
estão
120
21
ATIVIDADE – Hili verbu Lee ho atensaun fraze sira iha kraik. Tau batar-musan, koto-musan, ka saida mak disponivel iha forma ne’ebé loos nia leten ba verbu estar iha fraze ida-idak. 1. A Lúcia ______ muito preocupada com o irmão. 2. O Júlio e o José ______ cansados. 3. Ele ______ em casa neste momento. 4. Eu ______ a caminho da escola.
5. As pastas ______ cheias de livros. 6. Tu ______ muito contente hoje. 7. Tu e a Yanti ______ de férias da escola. 8. Nós ______ no campo de futebol.
estão está
estão
está
estás está
estou está
estamos estão
estás está
estamos estão
estamos estão
121
Lisaun 10. Pratika pronúnsia
Lee liafuan sira-ne’e no pratika pronúnsia ho loloos.
r / rr 1.
professor
2.
caro
3.
carro
4.
muro
5.
murro
s 6.
divisão
7.
casa
8.
casas
9.
esposa
10.
posto
z 11
azul
12.
zinco
13.
zona
14.
luz
15.
feliz
x 16.
xarope
17.
fixo
18.
exame
19.
exército
20.
máximo
j / g 21.
ziguezague
22.
gelo
23.
gigante
24.
jeito
25.
jipe
c 26.
casaco
27.
cedilha
28.
cinco
29.
círculo
30.
cerca
q 31.
quilo
32.
quinta
33.
quarto
34.
queimar
35.
quociente
122
23
Lisaun 11. Revee hakerek liafuan tékniku
ATIVIDADE 1 – Fahe liafuan ba sílaba Fahe liafuan ida-idak iha kraik ba sílaba.
1. agudo → ___ ___ ___
2. frase → ___ ___
3. vogal → ___ ___
4. perto → ___ ___
5. vale → ___ ___
6. dezena → ___ ___ ___
7. duro → ___ ___
8. sangue → ___ ___
ATIVIDADE 2 – Oinsá hatete iha Portugés?
Tradús liafuan ida-idak ne’ebé iha Tetun ba Portugés.
1. adjetivu → __________
2. asentuasaun → __________
3. substantivu → __________
4. dudu → __________
5. dame → __________
6. sentavu → __________
7. sírkulu → __________
8. kabun → __________
123
24
Lisaun 12. Aprende tempu prezente iha verbu ter
Bainhira mak ita uza verbu ter?
1. Ita uza verbu ter normalmente atu ko’alia kona-ba buat ne’ebé ita-nian ka kona-ba karakterístika ema ka buat ruma nian. 2. Iha Tetun, verbu ida-ne’e korresponde ba verbu iha.
Albertina iha livru rua. → A Albertina tem dois livros.
Mai ita haree to’ok oinsá mak verbu ter iha tempu prezente iha Portugés no kompara ho Tetun.
Prezente verbu nian Tetun
Verbu iha Portugés Verbu ter
Ha’u
iha
Eu tenho Ó Tu tens
Ita Ita-Boot
Nia
Você O Senhor / A Senhora
Ele / Ela tem
Ita / Ami Nós temos Imi
Ita-Boot sira Sira
Vocês Os Senhores / As Senhoras
Eles / Elas têm
124
25
ATIVIDADE - Prenxe verbu Hakerek fraze sira-ne’e iha imi-nia kadernu. Depois hakerek forma husi verbu ter ne’ebé apropriadu ba fraze ida-idak.
1. Tu ______ uma casa bonita.
2. Nós ______ muitos amigos.
3. Ela ______ olhos castanhos.
4. Vocês ______ doze anos.
5. O José ______ três filhos.
6. A Ana e o Rui ______ fome.
125
26
Lisaun 13. Revee pronome emak ho tempu prezente iha verbu ser, estar, no ter
Ita aprende ona uza verbu balu iha tempu prezente ho pronome emak. Mai ita haree filafali saida mak ita aprende tiha ona:
Prezente verbu nian Pronome Pessoal Ser Estar Ter
Eu sou estou tenho Tu és estás tens
Você O Senhor / A Senhora
Ele / Ela é está tem
Nós somos estamos temos Vocês
Os Senhores / As Senhoras Eles / Elas
são estão têm
ATIVIDADE 1 – Ordena liafuan iha fraze
Haree imajen ida-idak no halo fraze ida kona-ba imajen ho liafuan sira iha kaixa.
1.
são amigos.
o
Tu e Augusto
126
27
2.
3.
ATIVIDADE 2 – Naran troka ba pronome emak
Lee ho atensaun espresaun sira iha kraik. Troka espresaun ida-idak ho pronome loos no hakerek iha imi-nia kadernu.
1. Tu e o Augusto → ___________ 2. O avô → ___________ 3. A caixa → ___________
tem
anos.
O
avô
75
caixa
aberta. está
A
127
28
Lisaun 14. Uza e atu liga liafuan sira
Hirak-ne’e maka regra kona-ba uza e:
Uza e atu liga liafuan sira-ne’ebé importante hanesan. Iha Tetun, ita uza ho no no. Iha Portugés, ita sempre uza e.
Ezemplu: O João gosta de alfaces. O João gosta de tomates.
î O João gosta de alfaces e tomates.
ATIVIDADE 1 – Buka-hatene naran ba imajen
Ho kolega ida, troka imajen iha fatin mamuk ba naran sira-ne’ebé korresponde, no hakerek iha imi-nia kadernu.
O João gosta de alfaces. O João gosta de tomates.
1. A Maria viu uma _________. A Maria viu um _________.
2. A Eva visitou o _________. A Eva visitou a _________.
3. O pai pôs os _________. O pai pôs o _________.
128
29
ATIVIDADE 2 – Liga liafuan ho e Ho kolega ida, liga liafuan sira hanesan iha ezemplu no hakerek fraze sira iha imi-nia kadernu.
Ezemplu: O João gosta de alfaces. O João gosta de tomates. O João gosta de alfaces e tomates.
1. A Maria viu uma cobra. A Maria viu um crocodilo.
2. A Eva visitou o avô. A Eva visitou a avó.
3. O pai pôs os calções. O pai pôs o cinto.
129
30
Aneksu: Termu sira gramátika Klase 3 nian iha Literasia Portugés
Termu Portugés Termu Tetun Signifikadu acento asentu Sinál ne’ebé sei tau iha vogál hodi fó
forsa liu ba sílaba ida iha liafuan, hanesan sílaba.
acento agudo asentu meik ka asentu agudu
Asentu ne’ebé bele hetan iha liafuan hanesan avó, nst.
acento circunflexo
asentu sirkunfleksu
Asentu ne’ebé hatudu son taka husi vogál sira, hanesan iha liafuan avô, Ângelo, nst.
acento grave asentu grave Asentu ne’ebé bele hetan iha liafuan hanesan à, nst.
adjetivo adjetivu Liafuan-deskreve. cedilha sedilla Sinál ne’ebé sei tau iha letra c nia
okos, hanesan iha liafuan cabeça, nst. consoante konsoante Letra husi alfabetu ne’ebé la’ós vogál,
hanesan b, c, d, f, nst. feminino femininu Refere ba feto (ema) ka inan (balada). frase fraze Liafuan lubun ne’ebé hatete ideia ida. frase simples fraze simples Fraze ne’ebé kompostu husi orasaun
ida de’it. localização lokalizasaun Konjuntu husi liafuan sira-ne’ebé
karakteriza fatin ne’ebé asaun hala’o. masculino maskulinu Refere ba mane (ema) ka aman
(balada). nome ou substantivo
naran ka substantivu
Liafuan ne’ebé refere ba fatin, sasán, no ema nia naran.
palavra liafuan Konjuntu husi letra ka son sira-ne’ebé iha signifikadu.
plural plurál Refere ba elementu rua ka liu. pronome pronome Liafuan ne’ebé uza atu troka
substantivu ida.
130
31
pronome pessoal pronome emak Liafuan ne’ebé uza atu troka naran iha fraze.
singular singulár Refere ba elementu ida de’it. tempo presente tempu prezente Tempu agora nian. til til Sinál ne’ebé uza hodi hatudu katak
letra ne’e (vogál ka konsoante) prodús liuhosi inus, hanesan ‘viziñu’ (Tetun) ka maçã (Portugés).
verbo verbu Liafuan-asaun. vogal vogál Letra husi alfabetu hanesan a, e, i,
o, no u.
131
Títulu Livru Dalen Tetun / Livru Dalen Portugés – Klase 3
Bazeia ba:Kurríkulu Nasionál Baze Nian ba Siklu Dahuluk no Daruak 2014
Tirajen Kópia 44000
Imprime iha Baucau husiKompañia Centro de Formação e Desenvolvimento Tipografia Diocesana Baucau
Edisaun DaruakDezembru 2015
Editór sira : Adérito José Gutteres Correia
Debbie Katzman Ximenes
Laura Ogden
Mário Soares
Ilustradór no Fotografia Júlio Manuel de Jesus
Jose Manuel Sarmento
Layout : Jose Manuel Sarmento
Autór sira : Candiece Tappin
Dennis Malone (voluntáriu)
Filomena Sequeira AlvesJony da Cunha
Josefina Moniz
Katrina Langford
Kirsty Sword Gusmão
Lurdes Rangel Gonçalves
Maria de Fátima Maia
Marino Tavares
Mário da Costa Silva
Marta Ferraz
Natália Benevides
Pamela Sexton
Sofia Deus
Susan Malone