Kunst als ontknopping

Over ge sta mel de werken van Rozalie Hirs

Jeroen Dera MARadboud Universiteit NijmegenAfdeling Nederlandse Taal & Cultuur

Rozalie Hirs + opbouw van het college

• Introductie op Hirs’ oeuvre: poëtica en muzikaliteit

• Lectuur van enkele gedichten uit ge sta mel de werken

• Poging tot een ‘temporele leeswijze’ van de bundel

Manifest voor een nieuw kunstbegrip (2011)

1. Kunst is niet voor een “doelgroep”. Alle kunst is altijd voor iedereen.2. Kunst is geen instrument.3. De waarde van de kunst is voorspelbaar noch berekenbaar.4. Een kunstwerk is niet zelf “toegankelijk”, maar geeft toegang tot

ervaring.5. Kunst is een discipline.6. Kunst staat los van Staat zowel als Markt.7. Kunst is niet “pluriform” of “democratisch”.8. Kunst wordt niet “geconsumeerd”.9. Kunst is geen “aanbod” waar een “vraag” naar is.10. Er is geen “overaanbod” van kunst. Kunst is excessief, genereus, en

toch steeds opnieuw noodzakelijk.11. Een kunstwerk is een vraag waarop het antwoord je leven kan

veranderen.12. Kunst viert dat wij kunnen denken, voelen, scheppen, leven.

Manifest voor een nieuw kunstbegrip (2011)

1. Kunst is niet voor een “doelgroep”. Alle kunst is altijd voor iedereen.2. Kunst is geen instrument.3. De waarde van de kunst is voorspelbaar noch berekenbaar.4. Een kunstwerk is niet zelf “toegankelijk”, maar geeft toegang tot

ervaring.5. Kunst is een discipline.6. Kunst staat los van Staat zowel als Markt.7. Kunst is niet “pluriform” of “democratisch”.8. Kunst wordt niet “geconsumeerd”.9. Kunst is geen “aanbod” waar een “vraag” naar is.10. Er is geen “overaanbod” van kunst. Kunst is excessief, genereus, en

toch steeds opnieuw noodzakelijk.11. Een kunstwerk is een vraag waarop het antwoord je leven kan

veranderen.12. Kunst viert dat wij kunnen denken, voelen, scheppen, leven.

Poëzie: onderzoek naar de ervaring

‘Mijn poëzie is niet op de ontsporing van de taal gericht. Zij heeft meer met gedachten te maken. [...] Hoe gaat het [...] met gevoelens en gedachten in gedichten?’

Rozalie Hirs in Poëziekrant (2005)

Poëzie: onderzoek naar de ervaring

G. Deleuze & F. Guattari in Milles plateaux: «Le corps sans organes est seulement fait d’os et de sang.»

De poëzie van Rozalie Hirs: enkele spanningsvelden

• OnontregelingLaurens Ham in nY (#11, 2011):

“De gebruikte woorden, regels en beelden kunnen geruststellend en bekend lijken, maar altijd bevat de tekst detonerende elementen die de gemeenplaats ondergraven.”

• Muzikaliteit versus betekenis

Kunst maken “die een verband aangaat met fysieke en emotionele processen in de hersenen.” (Hirs in Poëziekrant)

• Associatie versus compositie

De spanningsvelden in de praktijk [12]het wil en jij en jij die boom daar zienvan hoe je stam bloeit in zeven slotenlangs het roer om zonder een lettergreepvan het tafelblad te drinken grasland

tegelijk onze handen elkaar knoppende jij en wil je stam bloeit in duizend sterrenwegschietende hemelen er binnenin wegentegen die boom daar zien weg te gaan

aangroeien tot in duizend sterrenwegschietende hemelen er binnenin wegentegen die boom daar weg te zien gaanaangroeien tot in zeven sloten

langs het verhemelte verwogenweg te drinken grasland in zeven slotenlangs het verhemelte verwogenweg te zien hoe je tegen een weg gaan

aangroeien kan tot in parels vochtigstzaadbad een huidrots van water

De spanningsvelden in de praktijk [12]het wil en jij en jij die boom daar zienvan hoe je stam bloeit in zeven slotenlangs het roer om zonder een lettergreepvan het tafelblad te drinken grasland

tegelijk onze handen elkaar knoppende jij en wil je stam bloeit in duizend sterrenwegschietende hemelen er binnenin wegentegen die boom daar zien weg te gaan

aangroeien tot in duizend sterrenwegschietende hemelen er binnenin wegentegen die boom daar weg te zien gaanaangroeien tot in zeven sloten

langs het verhemelte verwogenweg te drinken grasland in zeven slotenlangs het verhemelte verwogenweg te zien hoe je tegen een weg gaan

aangroeien kan tot in parels vochtigstzaadbad een huidrots van water

De spanningsvelden in de praktijk [12]het wil en jij en jij die boom daar zienvan hoe je stam bloeit in zeven slotenlangs het roer om zonder een lettergreepvan het tafelblad te drinken grasland

tegelijk onze handen elkaar knoppende jij en wil je stam bloeit in duizend sterrenwegschietende hemelen er binnenin wegentegen die boom daar zien weg te gaan

De spanningsvelden in de praktijk [12]het wil en jij en jij die boom daar zienvan hoe je stam bloeit in zeven slotenlangs het roer om zonder een lettergreepvan het tafelblad te drinken grasland

tegelijk onze handen elkaar knoppende jij en wil je stam bloeit in duizend sterrenwegschietende hemelen er binnenin wegentegen die boom daar zien weg te gaan

aangroeien tot in duizend sterrenwegschietende hemelen er binnenin wegentegen die boom daar weg te zien gaanaangroeien tot in zeven sloten

langs het verhemelte verwogenweg te drinken grasland in zeven slotenlangs het verhemelte verwogenweg te zien hoe je tegen een weg gaan

aangroeien kan tot in parels vochtigstzaadbad een huidrots van water

Werner Wolf in The Musicalization of Fiction (1999): muziek en literatuur ‘can be regarded as, to some degree,conventionalized human signifying practices, each of which is governed by a (historically variable) “grammar” (generic conventions, the tonal system etc.)’

ge sta mel de werken (2012) als bundel

Zeven ongenummerde afdelingen:

- een dag- het wil en wil je- long at present longing- zonder titel- bij toeval en de sterren- vier de stameling- die deed mijn schoenen aan

Een begeleidende website met performances op sociale media.

Hoe te lezen?

• Twee typen leeswijzen (Zuiderent 2001)

- De temporele leeswijze (vb. Nijhoff)

- De spatiële leeswijze (vb. Krol)

“Als in een bundel een bepaald gedicht jeniets te zeggen heeft, lees je gewoon het volgende.Of je bladert nog weer ’s terug. Eenpoëziebundel is in dat opzicht een boek metschilderijtjes. De volgorde is niet zo vreselijkbelangrijk en als je er ’s een paar overslaat isdat ook niet erg.”

Het openingsgedicht [07]

vliegende ogen met verende vleugels lichten geworpenop een landkaart getekend in handen vlammendklaarwakker dat zei ik toch niet een ademloos lichtgewichthoningmerk en stuifmeel van levende klaprozen blauwevelden korenbloemen als ontpopte hoofden eenogigewolkenloze lucht waar dromen vandaan tevoorschijnkomen als zijderupsjes zich in duizenden metersspinnende talen op grijsgroene moerbeibladen bedektmet haartjes onthullende draden een verliefde zontegemoet komen zomaar zonder opdracht of regenstrekkende voelsprieten even een aanrakingvan uitslaande vleugels naar wat is (een dag)

Het openingsgedicht [07]

vliegende ogen met verende vleugels lichten geworpenop een landkaart getekend in handen vlammendklaarwakker dat zei ik toch niet een ademloos lichtgewichthoningmerk en stuifmeel van levende klaprozen blauwevelden korenbloemen als ontpopte hoofden eenogigewolkenloze lucht waar dromen vandaan tevoorschijnkomen als zijderupsjes zich in duizenden metersspinnende talen op grijsgroene moerbeibladen bedektmet haartjes onthullende draden een verliefde zontegemoet komen zomaar zonder opdracht of regenstrekkende voelsprieten even een aanrakingvan uitslaande vleugels naar wat is (een dag)

[08]

• “enige uren die klonken als zware klokken”

• “en straks een neus verleiden het verhemelte danover de tong gaan als voorproef”

[26]

koppig woekert de ontknopping voortvertakt geknakt de openwoedende bloembloedchrysant langs wervelend glazuur

uitzinnig aardewerk tussen zien en zingenen zeg me of hinkelend een werkelijkheid gaatop wolken langs de nacht puin bloeit

Uitzinnig aardewerk tussen zien en zingen?

Slotstrofe van Keats’ ‘Ode on a Grecian Urn’

O Attic shape! fair attitude! with brede    Of marble men and maidens overwrought,  With forest branches and the trodden weed;    Thou, silent form! dost tease us out of thought  As doth eternity: Cold Pastoral!  When old age shall this generation waste,      Thou shalt remain, in midst of other woe    Than ours, a friend to man, to whom thou say'st,  'Beauty is truth, truth beauty,—that is all      Ye know on earth, and all ye need to know.'

[29]

het begin van de dag velt het einde van slapenhet begin van slaap tot het einde van de nachtwordt wakker als de dag ons opwacht

alle kleuren van het gras van de hemel alle kleurenen vormen van een wolk als er al wolken zijn ofregen onder een boom juist in bloei

het overkomt je slaat op iets en dan is het erstaat op van het papier springt je oog in door je hoofdje kunt het uitspreken een mond erover opendoen

of het eerst proeven erop kauwen het pas uitspugenof juist doorslikken als het begin van een gedachteje voelen denkt het overkomt je het velt je

[35]

daar wolken groeien ontbreekt de hemelnaast berken verteert de wind en luchtvergrijst ontluikende espenbladeren waardoornen bloeien samen met vogelsverdrinkend in een verblindend lichtdrijven op vlinderstappen lariksnaaldenbloesems bitterzoet takelen zwenkgrasriet en berken naar de hemel talenin alle hoeken van de wereldwerpen rivieren zich in zee – voor even oeverlooskomt een beek aan het licht slaperig gewordenziet zwaluw zwaaien glipt naar binnengiet nachtblind gitzwart in zijn ogen

zomert een bladkentert een bloem

[35]

daar wolken groeien ontbreekt de hemelnaast berken verteert de wind en luchtvergrijst ontluikende espenbladeren waardoornen bloeien samen met vogelsverdrinkend in een verblindend lichtdrijven op vlinderstappen lariksnaaldenbloesems bitterzoet takelen zwenkgrasriet en berken naar de hemel talenin alle hoeken van de wereldwerpen rivieren zich in zee – voor even oeverlooskomt een beek aan het licht slaperig gewordenziet zwaluw zwaaien glipt naar binnengiet nachtblind gitzwart in zijn ogen

zomert een bladkentert een bloem

[35]

daar wolken groeien ontbreekt de hemelnaast berken verteert de wind en luchtvergrijst ontluikende espenbladeren waardoornen bloeien samen met vogelsverdrinkend in een verblindend lichtdrijven op vlinderstappen lariksnaaldenbloesems bitterzoet takelen zwenkgrasriet en berken naar de hemel talenin alle hoeken van de wereldwerpen rivieren zich in zee – voor even oeverlooskomt een beek aan het licht slaperig gewordenziet zwaluw zwaaien glipt naar binnengiet nachtblind gitzwart in zijn ogen

zomert een bladkentert een bloem

[42]

naast eenhoorn en kleine hond zitten halfbroersin zichzelf al dubbelsterren van schijn en wezennaar een helderste zoon van jawel die zwaan van leda

aan je linkervoet zit iets van neveligheid zelfsbij storend maanlicht of lichtvervuiling daarzie je een jonge sterrenhoop een paar honderd

miljoen jaar geleden door zwaartekracht ontstaanuit een gigantische moleculaire wolk nog steedsin snel tempo uit elkaar vallende kleine sterren

op tienduizend lichtjaar straalt de eskimonevelzijn brede lach met een ronde kraag in het centrumvan dit sterrenbeeld schijnende maker van het al

[42]

[42]

naast eenhoorn en kleine hond zitten halfbroersin zichzelf al dubbelsterren van schijn en wezennaar een helderste zoon van jawel die zwaan van leda

aan je linkervoet zit iets van neveligheid zelfsbij storend maanlicht of lichtvervuiling daarzie je een jonge sterrenhoop een paar honderd

miljoen jaar geleden door zwaartekracht ontstaanuit een gigantische moleculaire wolk nog steedsin snel tempo uit elkaar vallende kleine sterren

op tienduizend lichtjaar straalt de eskimonevelzijn brede lach met een ronde kraag in het centrumvan dit sterrenbeeld schijnende maker van het al

vier de stameling [53]

- De rationele orde van ‘bij toeval en de sterren’ explodeert hier volkomen

- Stameling in de vorm: hakkelen

- Stameling in de woordvorming: neologismen

- https://www.youtube.com/watch?v=Tmzm-cIfw_4

- “het overkomt je het velt je”!

‘die deed mijn schoenen aan’

• kijk daar ligt bosaardbeiblad waar dan wat te spinnenkat tussen doornen boom zijn vloeiende gewei waaitlangs graterige eilanden gortdroge wind [55]

• door verschroeide akkers trekt ploeg en wortel uitverdronk waar boot aankomst slaat met zeilmastde weg in een bonte zwaai spechten vliegt veertien jaren [56]

• bloem haar knopen openbloeiende letters greep de dagde nacht en ellenlange sloten glinsterende bandendoor velden met netels aan mijn voeten [57]

• in knokkels steken dolkjes steeds van brandendelariksnaalden weer rood verspringende vossen waarbereklauw groeit langs bleke berkenbast bijen zoeven [61]

De horizontale lezing van de bundel

• Openingsafdeling: zintuiglijkheidsisotopen• Thematiek van het ‘ontknoppen’: van de beeldspraak en van de taal/vorm• Halverwege de bundel: omslag van bloei naar verwelking• ‘Bij toeval en de sterren’ + ‘vier de stameling’: van sombere registratie naar

meer poëtisch vuurwerk.• Slotafdeling: van ‘gortdroge wind’ naar ‘openbloeiende letters’ en kiemend

ochtendrijp: lilacs out of the dead land.

Maatschappelijke verwelking?

als (een van de) rijkste land(en) van de wereldelementaire deeltjes in versnellingover de tong laat gaanhaar verplaatsing ijdellijkebeleving tijdelijke betekenisvan zonnevlammenaan de kim [36]

meegedeelde ervaring geslepenin de drogreden van je aandeel [37]

Terug naar het manifest

1. Kunst is niet voor een “doelgroep”. Alle kunst is altijd voor iedereen.2. Kunst is geen instrument.3. De waarde van de kunst is voorspelbaar noch berekenbaar.4. Een kunstwerk is niet zelf “toegankelijk”, maar geeft toegang tot ervaring.5. Kunst is een discipline.6. Kunst staat los van Staat zowel als Markt.7. Kunst is niet “pluriform” of “democratisch”.8. Kunst wordt niet “geconsumeerd”.9. Kunst is geen “aanbod” waar een “vraag” naar is.10. Er is geen “overaanbod” van kunst. Kunst is excessief, genereus, en toch

steeds opnieuw noodzakelijk.11. Een kunstwerk is een vraag waarop het antwoord je leven kan veranderen.12. Kunst viert dat wij kunnen denken, voelen, scheppen, leven.