191

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 •••• 2005

Bogdan Zaworski Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk

KSZTAŁTOWANIE SI Ę WYBRANYCH CECH SOMATYCZNYCH DZIECI KASZUBSKICH NA TLE

WPŁYWU WARUNKÓW SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH ICH RODZIN

Wzrost i rozwój osobniczy organizmu kontrolują i regulują czynniki, które tra-dycyjnie klasyfikuje się do dwóch kategorii: endogennych (genetycznych i epigene-tycznych) oraz egzogennych (środowiskowych). Niepowtarzalnym rezultatem ich współdziałania jest określony fenotyp osobnika (Kaczmarek 1995).

Wśród czynników środowiskowych warunkujących proces rozwoju biologiczne-go wskazuje się ich grupy o różnym zasięgu oddziaływania: 1) globalnym (np. kli-mat z wszystkimi jego komponentami, ukształtowanie terenu), 2) lokalnym (np. stopień urbanizacji miejsca zamieszkania: miasto – miasteczko – wieś), 3) najmniej-szym (np. warunki życia wyznaczone statusem społeczno-ekonomicznym rodziny).

Status społeczno-ekonomiczny rodziny opisywany jest za pomocą rozmaitych zmiennych, z których najczęściej wymienia się: wykształcenie, zawód i stanowisko rodziców, zarobki, liczbę osób i dzieci w rodzinie, warunki mieszkaniowe uzależ-nione od zagęszczenia izb i wyposażenia mieszkań w wygody (Wolański 1983, Cie-ślik i in. 1985, Jedlińska 1985, Kaczmarek 1995). Pośredni wpływ wymienionych zmiennych społecznych na przebieg rozwoju fizycznego, jego różnicowanie oraz czas osiągania dojrzałości biologicznej przez dzieci jest zjawiskiem niemal oczywi-stym i niejednokrotnie opisywanym w literaturze, nie tylko przez antropologów (np. Tanner 1963, Brzeziński 1964, Baran 1976, 1977, Bielicki i in. 1981, Piasecki, Pa-nek 1982, Łaska-Mierzejewska 1983, Jedlińska 1985, Szopa 1985, Hulanicka 1990, Biologiczne i społeczne… 1993, Malinowski i in. 1993, Kaczmarek 1995, Stolar-czyk 1995, Łuczak, Łaska-Mierzejewska 1997).

Zwiększająca się stale w polskim piśmiennictwie auksologicznym liczba opra-cowań z zakresu środowiskowych uwarunkowań rozwoju dzieci i młodzieży wska-zuje na dużą rangę i ważkość tej problematyki. Sugeruje jednocześnie potrzebę roz-poznania pod tym względem tych regionów kraju, w których tego typu badań nie przeprowadzono bądź zostały rozpoznane w stopniu niezadowalającym. Takim re-gionem są m.in. Kaszuby, zamieszkiwane przez jednorodną etnicznie populację Kaszubów.

192

W związku z powyższym celem niniejszej pracy było zbadanie wpływu wybra-nych czynników społeczno-środowiskowych na rozwój biologiczny dzieci i mło-dzieży z wiejskiego środowiska Kaszub.

MATERIAŁ I METODY Materiał stanowiący podstawę przygotowania pracy został zebrany w latach

1996-97 przez pracowników i magistrantów Zakładu Biologii Człowieka Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Słupsku (obecnie Zakład Podstaw Nauk Biomedycznych Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku). Badano dzieci i młodzież wiejską w wieku od 6 do 15 lat, uczęszczającą do 12 szkół podstawowych w następujących miejscowościach Kaszub (woj. gdańskie, obecnie woj. pomorskie): Chmielno, Go-widlino, Kolonia, Łyśniewo, Mirachowo, Puzdrowo, Staniszewo, Tuchlino, Wągli-kowice, Wielki Klincz, Wielki Podleś i Załakowo.

Zakres przeprowadzonych badań obejmował pomiary somatometryczne (co naj-mniej 21 cech morfologicznych) i kefalometryczne (10 cech) oraz gromadzenie danych ankietowych o warunkach, w jakich rozwijały się badane dzieci. Wszystkie pomiary wykonywane były zgodnie z techniką martinowską, a dzieci podzielono na grupy wieku według ogólnie przyjętych zasad. Łączna liczebność zbadanych wyno-siła 2115 osób, w tym 1091 chłopców i 1024 dziewczęta. Dokładną ich liczbę w poszczególnych klasach wieku przedstawiono w tabeli 1, natomiast w obrębie kategorii uwzględnionych czynników – w tabelach 6-9.

Tabela 1

Liczebność materiału w klasach wieku Table 1

Number of individuals within age groups

Grupa wiekowa (lata) Płeć

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Razem

Chłopcy 28 81 146 115 121 119 126 150 122 83 1091

Dziewczęta 17 85 114 93 109 102 133 155 104 112 1024

Razem 45 166 260 208 230 221 259 305 226 195 2115

Do oceny znaczenia elementów środowiskowych w przebiegu rozwoju chłopców

i dziewcząt z analizowanego terytorium przyjęto następujące kryteria: wykształcenie każdego z rodziców, dzietność rodziny oraz standard mieszkaniowy, określany we-dług koncepcji Wojciechowskiej (1977).

Przy analizie środowiskowych uwarunkowań rozwoju uwzględniono cztery mierniki auksologiczne, tj. masę i wysokość ciała, wskaźnik Queteleta – informują-cy o masywności budowy somatycznej oraz długość kończyn dolnych. Obliczeń

193

związanych z badaniem wpływu czynników środowiska społecznego na kształtowanie się wymienionych cech dokonano na wartościach unormowanych. W tym celu indywidualne wartości cech i wskaźnika każdego osobnika unormowano na średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe jego grupy wieku. Następnie w obrębie każdego wariantu czynnika obliczono dla całości materiału danej płci przeciętne wartości unormowane.

Ze względu na małą reprezentatywność niektórych kategorii oraz w celu unik-nięcia rozdrobnienia materiału zredukowano liczbę wariantów w poszczególnych czynnikach do trzech. W obrębie wykształcenia każdego z rodziców wyróżniono zatem następujące poziomy edukacji: średni (wykształcenie wyższe, policealne, średnie zawodowe, ogólne i techniczne), zasadniczy zawodowy oraz podstawowy (wykształcenie niepełne podstawowe i podstawowe). Dzietność rodziny została przedstawiona w kategoriach: 1-2 dzieci, 3-4 oraz 5 i więcej, natomiast standard mieszkaniowy rozpatrywano w kategoriach: wysoki (bardzo wysoki i wysoki), śred-ni, niski (niski i bardzo niski).

Intensywność oddziaływania czynników środowiskowych na zjawiska rozwojo-we oceniano na podstawie metody analizy wariancji jednokierunkowej i testu Dun-cana (Góralski 1987, Żuk 1989).

WYNIKI Stratyfikacja społeczna badanych Z zestawienia liczebności badanych w poszczególnych kategoriach poziomu

edukacji ojca (tab. 2, ryc. 1) wynika ogromna przewaga wykształcenia zasadniczego zawodowego. Przeszło jedna trzecia ma wykształcenie podstawowe i niepełne pod-stawowe. Stosunkowo mały jest odsetek ojców legitymujących się wykształceniem średnim zawodowym, ogólnym lub technicznym, natomiast studia wyższe lub szko-ły policealne ukończyło zaledwie po 1,39% ojców.

Wśród matek badanych dzieci (tab. 3, ryc. 1) konfiguracja poszczególnych kate-gorii wykształcenia jest nieco inna. Wraz z kolejnymi, coraz wyższymi szczeblami edukacji maleje odsetek matek z danym typem wykształcenia. Powszechne jest wy-kształcenie podstawowe – prawie połowa matek zakończyła edukację na tym po-ziomie. W porównaniu z ojcami znacznie mniej jest matek z wykształceniem zasad-niczym zawodowym, natomiast ze średnim – przeszło dwukrotnie więcej (19,13%). Najmniej licznymi kategoriami, podobnie również jak w przypadku ojców, są poli-cealny i wyższy poziom wykształcenia.

Ogólnie poziom wykształcenia rodziców badanych dzieci jest bardzo niski. Wśród ojców obserwuje się znaczniejszy niż wśród matek odsetek wykształcenia zasadniczego zawodowego, natomiast częstością podstawowego, średniego i police-alnego poziomu edukacji zdecydowanie ustępują oni matkom. Co 72 dziecko ma ojca z wykształceniem wyższym, zaś matka z dyplomem ukończenia uczelni wyż-szej występuje raz na prawie sto badanych.

194

Tabela 2 Poziom wykształcenia ojca

Table 2 Level of father’s education

Niepełne podstawowe i podstawowe

Zasadnicze zawodowe

Średnie zawodowe,

ogólne i techniczne

Policealne Wyższe Ogółem Płeć

n % n % n % n % n % n %

Chłopcy 289 32,92 484 55,12 85 9,68 10 1,14 10 1,14 878 100,00

Dziewczęta 288 33,88 456 53,65 78 9,17 14 1,65 14 1,65 850 100,00

Razem 577 33,39 940 54,40 163 9,43 24 1,39 24 1,39 1728 100,00

0

10

20

30

40

50

60

podstawowe zas.zawodowe

średnie policealne wyższe

Kategorie wykształcenia

Pro

cent

y

ojciec matka

Ryc. 1. Wykształcenie ojców i matek Fig. 1. Fathers’ and mothers’ education

Wśród rodzin zamieszkujących wiejskie obszary Kaszub dominują rodziny wie-

lodzietne. Najliczniej w badanym materiale reprezentowane są rodziny trójdzietne, nieco mniej jest rodzin z czworgiem i dwojgiem dzieci, a następnie z pięciorgiem, sześciorgiem i siedmiorgiem. Bardzo rzadko na terenie objętym badaniami stwier-dzano rodziny wychowujące tylko jedno dziecko. Modelowi rodziny „2 + 1” mini-malnie ustępuje ten, w których badane dziecko ma siedmioro rodzeństwa, natomiast jeszcze większa liczba dzieci w rodzinie występuje w nielicznych przypad-

195

Tabela 3 Poziom wykształcenia matki

Table 3 Level of mother’s education

Niepełne podstawowe i podstawowe

Zasadnicze zawodowe

Średnie zawodowe,

ogólne i techniczne

Policealne Wyższe Ogółem Płeć

n % n % n % n % n % n %

Chłopcy 387 43,88 280 31,74 174 19,73 35 3,97 6 0,68 882 100,00

Dziewczęta 388 44,91 280 32,41 160 18,52 23 2,66 13 1,50 864 100,00

Razem 775 44,39 560 32,07 334 19,13 58 3,32 19 1,09 1746 100,00

0

5

10

15

20

25

30

1 2 3 4 5 6 7 8 9 i >Liczba dzieci

Pro

cent

y

Ryc. 2. Liczba dzieci w rodzinie Fig. 2. Number of children in a family

kach. Łącznie zarejestrowano 1,94% rodzin, w których liczba dzieci była równa lub większa od dziewięciu, natomiast największa stwierdzona liczba dzieci w rodzinie wynosiła 14. Zaobserwowaną wielodzietność w rodzinach kaszubskich tłumaczyć można przede wszystkim przekonaniami religijnymi oraz tradycją. Nadal aktualne jest powiedzenie, że prawdziwym Kaszubem jest ten, który ma co najmniej czworo dzieci, w tym przynajmniej jednego syna.

196

197

198

bardzo wysoki21,37%

wysoki24,52%

średni24,18%

niski18,94%

bardzo niski10,99%

Ryc. 3. Standard mieszkań (według miernika Wojciechowskiej, 1977) Fig. 3. Housing standard (according to Wojciechowska’s standard, 1977)

Ostatnim z uwzględnionych w analizie czynnikiem środowiskowym jest standard

mieszkań. Kategoryzacja tego czynnika, oprócz informacji o zagęszczeniu miesz-kań, uwzględnia też stopień ich wyposażenia w urządzenia techniczno-sanitarne. W badanym materiale najwięcej jest mieszkań o standardzie wysokim i średnim (tab. 5, ryc. 3) – po prawie jednej czwartej. Częstość występowania mieszkań o standardzie bardzo wysokim zbliżona jest do mieszkań, których standard został oceniony jako niski. Jedna dziesiąta badanych dzieci mieszka w domach całkowicie (lub z wyjątkiem bieżącej wody) pozbawionych urządzeń techniczno-sanitarnych (różnie zagęszczonych) lub bardzo przegęszczonych (od 3,5 osoby na izbę miesz-kalną i o różnym stopniu wygód).

W ostatnich latach na wiejskim obszarze Kaszub daje się jednak zaobserwować poprawę warunków mieszkaniowych. Przypisać to należy nie zmniejszającej się liczbie osób w rodzinie (zwłaszcza dzieci), lecz budowie większych, bardziej nowo-czesnych domów, nie odbiegających pod względem standardu od mieszkań komu-nalnych w miastach. Jednakże na stosunkowo duży odsetek dzieci przypadających na kategorię mieszkań o standardzie bardzo niskim wpływ ma specyficzna lokaliza-cja ich domostw. Oprócz osad i wsi w krajobrazie regionu występują liczne samotne zagrody, po kaszubsku – pustki. Do zagród tych nie został doprowadzony jeszcze wodociąg, stąd brak możliwości zainstalowania w domach centralnego ogrzewania, wc i kanalizacji.

199

200

201

Stan rozwoju chłopców i dziewcząt jako odbicie różnic społecznych wśród wiejskiej ludności Kaszub

Rozpatrując wartości wybranych wskaźników rozwojowych chłopców kaszub-skich na tle wykształcenia ich ojców zanotowano, że przy co najmniej średnim po-ziomie edukacji ojca wartości te są najwyższe (tab. 6). Pośrednią pozycję zajmują chłopcy, których ojcowie mają wykształcenie zasadnicze zawodowe, natomiast zde-cydowanie najniższe wartości wszystkich uwzględnionych w analizie cech stwier-dzono w grupie chłopców, których ojcowie zakończyli naukę w szkole podstawo-wej. Duży dystans rozwojowy między chłopcami z dwu skrajnych kategorii tego czynnika potwierdzają statystycznie istotne różnice występujące we wszystkich badanych parametrach. U dziewcząt różnicujący wpływ badanego czynnika zazna-czył się w znacznie mniejszym stopniu (tab. 6). Mimo iż w miarę kolejnych, coraz niższych poziomów edukacji ojca przeciętne wartości unormowane rozpatrywanych cech maleją, znamiennej statystycznie różnicy nie zanotowano w żadnym przypad-ku.

Rozwój badanych chłopców i dziewcząt zdecydowanie silniej modyfikowany jest przez czynnik wykształcenia matki. Również w przypadku tego kryterium naj-wyższe wartości wszystkich mierników auksologicznych występują wówczas, gdy matka ma co najmniej wykształcenie średnie (tab. 7). Jednakże – z wyjątkiem masy ciała i wskaźnika Queteleta – synowie kobiet o wykształceniu podstawowym domi-nują wartościami pozostałych cech somatycznych nad chłopcami, których matki mają wykształcenie zasadnicze zawodowe. O silnym oddziaływaniu tego czynnika środowiskowego na procesy rozwojowe świadczy duża liczba istotnych różnic w ukształtowaniu cech między chłopcami o średnim i zasadniczym zawodowym oraz średnim i podstawowym poziomie edukacji ich matek. Rozkład wartości unor-mowanych u dziewcząt jest odmienny od ukazanego powyżej. Tutaj wielkości anali-zowanych mierników rozwojowych maleją wraz ze spadkiem jakości wykształcenia matki. Liczba istotnych różnic międzygrupowych u dziewcząt jest niemal identycz-na z liczbą u chłopców, a ich rozkład również bardzo zbliżony do tego, jaki charak-teryzował tę płeć.

Przedstawione w tabeli 8 zróżnicowanie cech chłopców i dziewcząt w zależności od dzietności rodziny ukazuje znany z piśmiennictwa obraz. Wartości badanych parametrów maleją wraz ze zwiększaniem się liczby dzieci w rodzinie. U chłopców wszystkie różnice międzygrupowe są istotne statystycznie. Wpływ liczby rodzeń-stwa na wymiary i proporcje badanych dziewcząt jest znacznie słabszy. Wyrazem tego jest trzykrotnie mniejsza niż u chłopców liczba istotnych różnic, które zanoto-wano tylko między niektórymi kategoriami analizowanego kryterium i tylko w od-niesieniu do wysokości ciała i długości kończyn dolnych. Natomiast masa ciała i wskaźnik Queteleta u tej płci praktycznie nie wykazują zróżnicowania w zależno-ści od zastosowanej kategoryzacji tego czynnika.

Jak można zauważyć w tabeli 9, najlepsze warunki do rozwoju wszystkich bada-nych cech występują przy wysokim standardzie mieszkania. Standardem takim określono mieszkania, w których: 1) zagęszczenie nie przekracza 1,0 osoby na izbę i są wszystkie wygody, 2) zagęszczenie wynosi od 1,2 do 1,5 osoby na izbę, są rów-nież wszystkie urządzenia techniczno-sanitarne, 3) liczba osób przypadających na izbę jest nie większa od 1,2, a z wymaganych urządzeń techniczno-sanitarnych bra-

202

kuje najwyżej centralnego ogrzewania. Druga kategoria tego czynnika (standard średni) sprzyja uzyskiwaniu pośrednich wartości analizowanych parametrów, tj. nieco niższych od układu odniesienia u chłopców i nieco wyższych u dziewcząt. Ujemnie natomiast na procesy rozwojowe poznawanych dzieci oddziałuje przeby-wanie w mieszkaniu o standardzie niskim, tzn. przegęszczonym i/lub pozbawionym większości wygód. Zróżnicowanie wszystkich cech między grupą dzieci mieszkają-cych w najmniej korzystnych warunkach a przedstawicielami dwu pozostałych ka-tegorii oceniono jako istotne statystycznie.

Podsumowując powyższą część analizy należy stwierdzić, iż każdy z uwzględ-nionych w pracy czynników społeczno-środowiskowych w mniejszym lub więk-szym stopniu różnicuje procesy rozwojowe dzieci i młodzieży kaszubskiej. W każ-dym przypadku przeciętne wartości unormowane badanych cech są najwyższe w kategoriach czynników uznawanych za „najlepsze”. W miarę przesuwania się w kierunku wariantów mniej korzystnych ulegają one obniżeniu, osiągając ostatecz-nie wartości ujemne.

Oceniając siłę oddziaływania poszczególnych zmiennych społecznych liczbą istotnych różnic międzygrupowych (dla wszystkich czterech cech łącznie) stwier-dzamy, że największy wpływ na rozwój chłopców ma liczba dzieci w rodzinie (12 różnic), a następnie: standard mieszkaniowy (9 różnic), wykształcenie matki (6 róż-nic) i wykształcenie ojca (5 różnic). Łącznie u chłopców zarejestrowano 32 istotne różnice międzygrupowe (66,7% wszystkich możliwych różnic). U dziewcząt z wiej-skiego środowiska Kaszub zależności między osiąganymi wymiarami ciała a bada-nymi czynnikami egzogennymi przedstawiają się zgoła inaczej i są zasadniczo słab-sze. Świadczy o tym znacznie mniejsza, w porównaniu z chłopcami, liczba istotnych różnic między kategoriami czynników (17-35,4%). Ich rozwój najsilniej modyfiko-wany jest przez standard zajmowanego mieszkania (8 różnic). Słabszy wpływ wy-wiera na nie wykształcenie matki (5 różnic) i dzietność rodziny (4 różnice). Najsłab-sze interakcje, podobnie z resztą jak u chłopców, wystąpiły w przypadku wykształ-cenia ojca – brak istotnych różnic.

W zbliżonym stopniu procesy rozwojowe obu płci różnicują więc wykształcenie matki i standard mieszkania. Liczba i rozkład istotnych różnic międzygrupowych wywołanych działaniem tych modyfikatorów są u chłopców i dziewcząt niemal identyczne.

Uzyskane wyniki pozwalają ponadto stwierdzić niejednakową wrażliwość wzię-tych pod uwagę cech somatycznych na wpływy środowiskowe. Cechami najbardziej czułymi na zmianę kategorii poszczególnych czynników okazały się w grupie chłopców wysokość ciała (10 istotnych różnic na 12 możliwych) i długość nóg (8 różnic), a w dalszej kolejności masa ciała i wskaźnik Queteleta (po 7 różnic). U dziewcząt również dużo większą plastycznością środowiskową cechują się wyso-kość ciała i długość kończyn dolnych (po 6 różnic) niż masa ciała i wskaźnik Quete-leta (odpowiednio 3 i 2 różnice).

203

204

DYSKUSJA WYNIKÓW Uzyskane rezultaty nie potwierdziły, podkreślanej w wielu publikacjach, domi-

nującej roli poziomu wykształcenia rodziców w rozwoju dziecka (Chrząstek-Spruch i in. 1984, Jedlińska 1985, Hulanicka i in. 1990, Siniarska 1991a, b, Siniarska, Chrząstek-Spruch 1991 i inni). W badanym materiale, jak już wspomniano, czynni-kiem najbardziej różnicującym zjawiska rozwojowe okazała się w przypadku chłop-ców liczba dzieci w rodzinie, u dziewcząt zaś – standard mieszkaniowy. Taką samą zależność dotyczącą chłopców odnotowali również na materiale włocławskim Mali-nowski i in. (1993). Analizując natomiast związek badanych cech z poziomem edu-kacji rodziców, stwierdzić należy jego większy wpływ ze strony matek niż ojców. Wynik ten pokrywa się niemal całkowicie z danymi literaturowymi (Piasecki, Panek 1982, Charzewski 1984, Chrząstek-Spruch i in. 1984, Charzewski, Bielicki 1990, Chrzanowska i in. 1992, Malinowski i in. 1993 oraz inni).

WNIOSKI

Realizacja zamierzonego celu badań oraz analiza materiału pozwoliły na sformu-łowanie następujących wniosków i uogólnień: 1. Uwzględnione w pracy zmienne społeczne oddziałują w różnym stopniu na pro-

cesy rozwojowe dzieci i młodzieży kaszubskiej. 2. W kategoriach czynników uznawanych za „najlepsze” wartości wszystkich ba-

danych parametrów są najwyższe. W miarę przesuwania się w kierunku warian-tów mniej korzystnych ulegają one obniżeniu.

3. Kształtowanie się wybranych cech chłopców najsilniej w badanym środowisku modyfikowane jest przez liczbę dzieci w rodzinie i standard mieszkania. Naj-większy wpływ na rozwój dziewcząt ma natomiast standard zajmowanego mieszkania i wykształcenie matki.

4. Najsłabiej zjawiska rozwojowe poznawanych dzieci różnicuje czynnik wykształ-cenia ojca.

5. Cechami najbardziej czułymi na zmianę kategorii poszczególnych czynników okazały się wysokość ciała i długość nóg.

6. Rozbieżność niektórych uzyskanych wyników z danymi literaturowymi powinna implikować do regionalnego rozpoznawania środowiskowych uwarunkowań rozwoju dzieci i młodzieży.

PIŚMIENNICTWO

Baran C., 1976, Wysokość i ciężar ciała dzieci wiejskich w zależności od zróżnicowania za-

wodowego rodziców. Ann. Acad. Med. Gedan., 6, 211-222 Baran C., 1977, Wpływ warunków środowiskowych na wzrastanie dzieci w zależności od ich

płci. Ann. Acad. Med. Gedan., 7, 199-206

205

Bielicki T., Szczotka H., Górny S., Charzewski J, 1981 (1982), Rozwarstwienie społeczne współczesnej ludności Polski: analiza wysokości ciała poborowych urodzonych w 1957 r. Prz. Antr., 47, 2, 237-261

Biologiczne i społeczne uwarunkowania zmienności przebiegu rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z Nowej Huty (wyniki badań ciągłych), 1993, red. S. Gołąb. Wyd. Monogr. AWF, 53, Kraków

Brzeziński Z. J., 1964, Warunki społeczno-bytowe a rozwój somatyczny chłopców. Mat. i Prace Antr., 68, 7-62

Charzewski J., 1984, Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. Stud. i Monogr. AWF, Warszawa

Charzewski J., Bielicki T., 1990, Uwarstwienie społeczne ludności Warszawy. Analiza wyso-kości ciała i tempa dojrzewania chłopców 13-14-letnich. Wych. Fiz. i Sport, 1, 3-20

Chrzanowska M., Gołąb S., Bocheńska Z., Panek S., 1992, Dziecko krakowskie. Poziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Wyd. Monogr. AWF, 34, Kra-ków

Chrząstek-Spruch H., Wolański N., Wrębiakowski H., 1984, Socio-economic and endogenous factors in growth of 11-year-old children from Lublin. Coll. Anthr., 8 (1), 57-66

Cieślik J., Drozdowska M., Malinowski A., 1985, Zjawiska rozwoju biologicznego człowieka. W: Antropologia, red. A. Malinowski, J. Strzałko. Warszawa-Poznań, 436-459

Góralski A., 1987, Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii i pedagogice. Warszawa

Hulanicka B., 1990, Stan rozwoju chłopców w okresie pokwitania jako odbicie różnic spo-łecznych wśród ludności Wrocławia. Mat. i Prace Antr., 111, 21-45

Hulanicka B., Brajczewski C., Jedlińska W., Sławińska T., Waliszko A., 1990, Duże miasto – małe miasto – wieś. Różnice w rozwoju fizycznym dzieci w Polsce. Wrocław

Jedlińska W., 1985 (1987), Wpływ niektórych czynników środowiska społecznego na wyso-kość ciała dzieci szkolnych w Polsce. Prz. Antr., 51, 1-2, 15-37

Kaczmarek M., 1995, Wpływ warunków życia na wzrastanie i rozwój człowieka. Seria Antro-pologia, 20, Poznań

Łaska-Mierzejewska T., 1983, Wpływ społecznego zróżnicowania ludności wiejskiej na wiek menarchy i jego trend sekularny. Mat. i Prace Antr., 103, 21-46

Łuczak E., Łaska-Mierzejewska T., 1997, Wysokość ciała dziewcząt jako miernik sytuacji społeczno-ekonomicznej ludności wiejskiej w latach 1966-1989. Wieś i Rolnictwo, 2 (95), 129-143

Malinowski A., Pezacka M., Stolarczyk H., 1993, Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży szkolnej Włocławka – standardy, warunki bytowe i uwarunkowania środowiskowe. Acta Univ. Lodz., Fol. Anthr., 1, 19-46

Piasecki E., Panek S., 1982, Czynniki różnicujące rozwój fizyczny młodzieży nowohuckiej. Mat. i Prace Antr., 102, 115-182

Siniarska A., 1991a, Biological status of Polish families in different socio-economic condi-tions. J. Human Ecol., 2 (1), 2, 143-156

Siniarska A., 1991b, Charakterystyka biologiczna rodzin polskich na tle warunków społecz-no-bytowych, [w:] Antropologia i jej miejsce wśród nauk o człowieku, red. A. Mali-nowski. Seria Antropologia, Poznań, 13, 65-92

Siniarska A., Chrząstek-Spruch H., 1991, Socio-economic status of families as a background of biological development. Stud. Human Ecol., 9, 11-20

Stolarczyk H., 1995, Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży szkol-nej Łodzi. Łódź

206

Szopa J., 1985, Zmienność ontogenetyczna, zróżnicowanie środowiskowe oraz genetyczne uwarunkowania rozwoju komponentów ciała w populacji wielkomiejskiej w wieku 7-62 lat. Wyd. Monogr. AWF, 22, Kraków

Tanner J. M., 1963, Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa Wojciechowska A., 1977, Położenie materialne i uczestnictwo w kulturze a struktura spo-

łeczna. Wrocław Wolański N., 1983, Rozwój biologiczny człowieka. Warszawa Żuk B., 1989, Biometria stosowana. Warszawa

Summary

SELECTED SOMATIC FEATURES FORMATION OF KASHUBIAN

CHILDREN ON THE BACKGROUND OF THEIR FAMILIES’ SOCIO-ECONOMIC STATUS

The purpose of present study is to estimate of influence of selected socio-environmental

factors on biological development of children and youths from the rural area of Kashubia. The material comprises results of studies on 1091 boys and 1024 girls collected in 1996-

-97. One way variable analysis and Duncan’s test were applied in this study. Three metric traits were examined: body mass, body height, length of lower extremities

and Quetelet index. Among the factors representing environment in which the subjects de-velop: education of both parents, number of children in a family, and housing standard were taken into account.

It was estimated that average standardized values of studied traits are the highest among category of factors considered “the best”. The biggest influence on the level of boy develop-ment has number of children in a family and housing standard. Traits and proportions forma-tion among girls is modified by housing standard and education of mother in the strongest way. Education of father has the slightest impact on the growth processes of both girls and boys. What’s more, body height and length of lower extremities turned out to be the most susceptible to the change of particular category factor.