Konkurentna sposobnost privrede BiH

UNIVERZITET U ISTOČNOM SARAJEVUEKONOMSKI FAKULTET

DIPLOMSKI RAD

TEMA: Konkurentna sposobnost naše privrede

Mentor: Student:Prof. dr Branko Đerić Danijela Urta

Istočno Sarajevo Juli, 2007.

DIPLOMSKI RADTEMA: Konkurentna sposobnost naše privrede

S a d r ž a j

Uvod..................................................................................................................................................................31. Globalni Index Konkurentnosti (GCI) i pozicija BiH u svijetu........................................................................42. Analiza konkurentnosti BiH u odnosu na zemlje Jugoistočne Evrope..............................................................83. Dostignuti nivo razvoja BiH.................................................................................................................................114. Spoljno-trgovinska razmjena BiH..................................................................................................................125. Prirodni resursi kao faktor razvoja BiH i komparativne prednosti (Resursni potencijali BiH).......................17

1.1. Prioritetni pravci razvoja...............................................................................................................................171.2. Prirodni resursi kao faktor razvoja.................................................................................................................17

6. Elektroenergetski potencijal............................................................................................................................187. Rudno bogatstvo BiH..............................................................................................................................208. Metalo prerađivačka industrija.................................................................................................................219. Hidroergetski potencijal..........................................................................................................................2310. Poljoprivreda i agroindustrijski sektor....................................................................................................2411. Šumarstvo i drvna industrija...................................................................................................................2712. Turizam...................................................................................................................................................2913. Promocija BiH u inostranstvu.........................................................................................................................3314. Zaključak.........................................................................................................................................................3415. Literatura........................................................................................................................................................36Dodatak (tabele)

2


U v o d

Kriza, raspad i ratovi u bivšoj Jugoslaviji početkom devedesetih imali su kulminaciju upravo na prostoru BiH, tako da su i posljedice rata najgore u našoj zemlji. Procjenjuje se da je preko 100.000 stanovnika BiH poginulo i nestalo. Ekonomske štete od rata se procjenjuju na 50-60 milijardi američkih dolara, od čega se 20 milijardi dolara odnosi na proizvodne kapacitete. Postoje i brojne druge procjene, koje uzimaju u obzir gubitak bruto domaćeg proizvoda od 1992. godine do danas, što predstavlja indirektne ekonomske gubitke. Zbir ukupnih direktnih i indirektnih gubitaka iznosi približno 100 milijardi američkih dolara.

Indirektne posljedice, kao što su razaranje sistema uprave, prekid ekonomskog razvoja, obrazovanja i tehnološkog razvoja, kao i “odliv mozgova”, premda nemjerljivi, nesumnjivo su ogromni. Razaranje društva, društvenih veza, tolerancije i suživota i opšti slom društvenih vrijednosti i normalnog života su najtrajnije posljedice rata koje su prisutne i danas, više od 10 godina po okončanju rata.

Bosna i Hercegovina je u poslijeratnom periodu, zahvaljujući provođenju velikog broja reformi, uspjela do danas postići makroekonomsku stabilnost. Inflacija je smanjena, fiskalni računi su unapređeni, povjerenje u nacionalnu valutu je postignuto, teret vanjskog duga je smanjen i vanjske rezerve su povećane.

Veliki deficit na vanjskim računima i dalje predstavlja ključan makroekonomski izazov. Iako je od 2002. godine izvoz rastao brže od ukupnog uvoza roba u evrima, on i dalje predstavlja tek 10% GDP-a. Struktura uvoza roba, koje čine oko trećinu GDP-a, u novije vrijeme je pomjerena ka robi koja se ne koristi za rekonstrukciju, prije svega prema potrošačkoj robi i naftnim proizvodima.

U prvom dijelu ovog rada dat je osvrt na trenutnu poziciju naše zemlje u svijetu i regionu (prema globalnom indeksu konkurentnosti), na dostignuti nivo razvijenosti BiH izražen kroz ostvareni GDP, kao i na spoljno-trgovinsku razmjenu BiH.

U drugom dijelu rada analizirani su prirodni resursi kao faktor razvoja i komparativne prednosti naše zemlje. Takođe u ovom dijelu je u osnovnim crtama data ocjena stanja elektroenergetskih i hidroenergetskih potencijala BiH, raspoloživog rudnog bogatsva i stanja u metalo prerađivačkoj industriji, kao najuspješnijoj industrijskoj grani u našoj zemlji.

Treći blok je posvećen privrednoj strukturi naše zemlje u okviru koje je dat osvrt na najperspektivnije djelatnosti kao što su poljoprivreda, šumarstvo i turizam. Za pojedine segmente su date i naznake mogućih pravaca razvoja.

Na kraju je ukazano i na neophodnost osmišljavanja i realizacije kampanje za unapređenje imidža BiH u svijetu.

Prilikom izrade ovog rada prvenstveno su korišćeni statistički podaci, raspoloživi podaci resornih ministarstava i relevantnih domaćih i međunarodnih institucija i agencija.

3


Globalni index konkurentnosti (GCI) i pozicija BiH u svijetu

Globalni index konkurentnosti (Global Competitiveness Index)1 je indeks rasta konkurentnosti koji objašnjava razvoj rasta države. Iako ovaj index ima jednostavnu strukturu, on pruža cjelovit pregled faktora koji su ključni za produktivnost i konkurentnost i svrstava ih u 9 grupa (faktora konkurentnosti): javne institucije, infrastruktura, makroekonomsko okruženje, zdravlje i osnovno obrazovanje, više i visoko obrazovanje i specijalizacija, efikasnost tržišta, tehnološka razvijenost, poslovna sofisticiranost, inovacije. Nijedan od ovih faktora pojedinačno ne može osigurati konkurentnost.

Grupe ključne za zemlje čija je ekonomija bazirana na resursima: Javne institucije Infrastruktura Makroekonomsko okruženje Zdravlje i osnovno obrazovanje

Grupe ključne za zemlje čija je ekonomija bazirana na investicijama: Više i visoko obrazovanje i specijalizacija Efikasnost tržišta Tehnološka razvijenost

Grupe ključne za zemlje čija je ekonomija bazirana na inovacijama: Poslovna sofisticiranost Inovacije

Resursi Investicije Inovacije

Ekonomija bazirana na resursima 50% 40% 10%

Ekonomija bazirana na investicijama 40% 50% 10%

Ekonomija bazirana na inovacijama 30% 40% 30%

1Komplementarni index GCI-ja je BCI (indeks konkurentnosti biznisa) i kao dopuna GCI-ja više je usmjeren na mikroekonomske faktore, npr. nivo poslovanja kompanija

4


U Tabeli 3 je dat prikaz pozicija 10 lidera, kao i pozicija zemalja Zapadnog Balkana:

Tabela 3: Klasifikacija zemalja prema Globalnom indeksu konkurentnosti i subindeksima (resursi, investicije i inovacije) u 2006. godini

SUBINDEKSI

GCI Resursi Investicije Inovacije

Country/Economy Rang Bodovi Rang Bodovi Rang Bodovi Rang Bodovi

Switzerland 1 5.81 5 6.02 5 5.59 2 5.89

Finland 2 5.76 3 6.10 4 5.60 6 5.65

Sweden 3 5.74 7 5.95 2 5.65 5 5.66

Denmark 4 5.70 1 6.15 6 5.59 7 5.40

Singapore 5 5.63 2 6.13 3 5.63 15 5.11

United States 6 5.61 27 5.41 1 5.66 4 5.75

Japan 7 5.60 19 5.53 16 5.33 1 6.02

Germany 8 5.58 9 5.75 17 5.22 3 5.89

Netherlands 9 5.56 8 5.94 9 5.45 11 5.35

United Kingdom 10 5.54 14 5.67 7 5.59 10 5.36

... ... ... ... ...

Slovenia 33 4.64 36 5.17 30 4.58 34 4.18

Croatia 51 4.26 55 4.60 52 4.07 50 3.81

Macedonia, FYR 80 3.86 70 4.37 80 3.47 87 3.24

Serbia and Montenegro 87 3.69 99 3.87 72 3.63 83 3.27

Bosnia and Herzegovina 89 3.67 78 4.24 93 3.22 99 3.08

Albania 98 3.46 92 3.98 99 3.12 121 2.57

Izvor: Izvještaj o globalnoj konkurentnosti Svjetskog Ekonomskog Foruma 2006/2007. 2

U Tabeli 4 je izvršeno rangiranje zemalja Zapadnog Balkana prema 9 faktora konkurentnosti:

2 The Global Competitiveness Index: Identifying the Key Elements of Sustainable Growth, Augusto Lopez-Claros, Laura Altinger, Jennifer Blanke, Margareta Drzeniek, Irene Mia, at the World Economic Forum, September 2006.

5


1. Javne institucije2. Infrastruktura 3. Makroekonomsko okruženje 4. Zdravlje i osnovno obrazovanje5. Više i visoko obrazovanje i specijalizacija 6. Efikasnost tržišta 7. Tehnološka razvijenost 8. Poslovna sofisticiranost 9. Inovacije

Tabela 4: Rangiranje zemalja Zapadnog Balkana prema faktorima konkurentnosti

Država GCI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Albanija 92 108 121 83 34 92 109 104 115 125Bosna i Hercegovina 78 106 96 45 38 86 93 108 92 104 Hrvatska 55 66 51 73 67 44 68 47 61 45Makedonija 70 103 82 30 54 66 91 91 88 86 Srbija i Crna Gora 99 97 90 106 97 61 97 73 94 71 Slovenija 36 43 32 29 19 26 63 29 36 34Izvor: Izvještaj o globalnoj konkurentnosti Svjetskog Ekonomskog Foruma 2006/2007. 3

3 The Global Competitiveness Index: Identifying the Key Elements of Sustainable Growth, Augusto Lopez-Claros, Laura Altinger, Jennifer Blanke, Margareta Drzeniek, Irene Mia, at the World Economic Forum,

6


Svjetski Ekonomski Forum (World Economic Forum) je u zavisnosti od visine GDP per capita izvršio klasifikaciju zemalja po stadijima razvoja:

Stadij razvoja GDP per capita (u US$)

1. stadij razvoja (resursni stadij) < 2,000

Prelaz od 1. do 2. stadija 2,000–3,000

2. stadij razvoja (investicioni stadij) 3,000–9,000

Prelaz od 2. do 3. stadija 9,000–17,000

3. stadij razvoja (inovacioni stadij) > 17,000

BiH se prema ovoj klasifikaciji nalazi na prelazu između 1. i 2. stadija (u 2005. godini u BiH je GDP per capita iznosio 2.612 US$4)5.

World Economic Forum je 2006/07. godine prema Globalnom indeksu konkurentnosti (GCI) od 125 posmatranih zemalja BiH svrstao na 89. mjesto, što je za jedno mjesto niže u odnosu na predhodnu godinu. Od zemalja iz regiona najviše je pozicirana Slovenija - 33 mjesto, što je za 3 mjesta niže u odnosu na prethodnu godinu; Hrvatska je ostvarila najveći napredak - 51 mjesto, dok se prethodne godine nalazila na 64; Makedonija je na 80 mjestu a prethodne godine je bila na 75; Srbija i Crna Gora - 87 mjesto i pad za 2 mjesta u odnosu na prethodnu godinu. Od zemalja iz regiona jedino je Albanija pozicionirana niže od BiH - 98 mjesto, dok je prethodne godine bila na poziciji 1006.

Prema Izvještaju o globalnoj konkurentnosti7 Svjetskog Ekonomskog Foruma za 2006/07. godinu, na vrhu tabele se nalaze Švajcarska, Finska, Švedska, Danska, Singapur, dok su SAD na 6 mjestu (prethodne godine bile na 1. mjestu).

4 Izvor: Centralna banka BiH i Agencija za statistiku BiH5 U Prilogu Tabela 1: Klasifikacija zemalja po stadijima razvoja6

U Prilogu Tabela 2: Rangiranje i klasifikacija zemalja prema GCI7 Izvještaj o gobalnoj konkurentnosti je prvi put je objavljen 1979. godine i od tada izlazi svake godine

7


Analiza konkurentnosti BiH u odnosu na zemlje Jugoistočne Evrope

Područje Jugoistočne Evrope obuhvata devet država, čija površina iznosi 764.705 km2 na kojem živi 64,7 miliona ljudi. Okružuju ga Crno, Egejsko, Jonsko i Jadransko more. Granica tog područja je 2/3 morska, 1/3 kopnena. Ekonomska snaga može se sagledati preko makroekonomskih pokazatelja tih država. (Tabela 5)

Tabela 5: Makroekonomski pokazatelji u zemljama Jugoistočne Evrope8

Stanovništvo Površina u km

GDP u mlrd USD

Rast GDP u %

GDP per capita u USD

Izvoz u mil USD

Uvoz u mil USD

Strane investicije u mil USD

Albanija 3.169.064 28.748 4,4 6,0 1.392 1.000 2.200 167

BiH 4.139.835 51.129 5,1 2,7 1.225 1.500 2.900 360

Bugarska 7.975.000 110.910 14,3 4,3 1.835 8.900 10.600 1.300

Grčka 11.040.650 131.940 133,9 4,2 12.128 26.100 38.000 688

Hrvatska 4.444.653 56.542 21,1 4,3 4.751 10.500 12.800 1.600

Makedonija 2.049.000 25.333 3,6 3,2 1.740 1.500 2.200 89

Slovenija 1.995.000 20.253 20,8 2,5 10.411 12.500 13.100 -116

SCG 8.104.000 102.350 9,7 3,0 1.200 3.200 7.000 1.300

Rumunija 21.744.000 237.500 42,7 4,9 1.963 16.900 21.300 1.400

Izvor: Publikacija "Indeksi Ekonomske Slobode 2005" The Heritage Foundation i Wall Street Journal

Ako posmatramo Bruto Domaći Proizvod (GDP) izdvaja se Grčka sa 133,9 mlrd. USD, dok GDP per capita je značajan u Grčkoj, Sloveniji i Hrvatskoj i iznad je prosjeka država Jugoistočne Evrope koji iznosi 4.072 USD. Ovo očito pokazuje da su ekonomski najjače države Grčka, Slovenija i Hrvatska.Neto strane investicije u području Jugoistočne Evrope iznose 6.787 mil. USD, od čega: Hrvatska 1.600 mil, Rumunija 1400 mil., Srbija i Crna Gora 1300 mil., Bugarska 1300 mil., Grčka 688 mil, BiH 360 mil., Albanija 167 mil, Makedonija 89 mil., i Slovenija 123 mil. USD. Pošto se radi o neto investicijama, možemo vidjeti da jedino Slovenija više investira izvan svojih granica, drugim riječima, izvozi kapital.U spoljno-trgovinskoj razmjeni dominantnu ulogu ima Grčka sa 64,1 mlrd. USD prometa, zatim slijede Rumunija sa prometom u iznosu od 38,2 mlrd USD, Slovenija iznosu od 25,6 mlrd USD, Hrvatska iznosu od 23,3 mlrd USD i Bugarska iznosu od 19,5 mlrd USD.Ako posmatramo pokrivenost uvoza izvozom možemo zaključiti da Slovenija ima najveću pokrivenost od 95%, zatim slijede Bugarska (84%), Hrvatska (82%), Rumunija (79%), Grčka (69%), dok ostale države imaju nižu, ali ekonomski prihvatljivu pokrivenost. Države na području Jugoistočne Evrope ostvarile su izvoza u iznosu od 82,1 mlrd. USD, a uvoza 110,1 mlrd. USD. U međusobnoj razmjeni na području izvoza intenzivna je razmjena prehrambenih proizvoda, a na području uvoza ta razmjena je usmjerena ka razvijenim evropskim zemljama. 9

U Tabeli 6 dat je prikaz proizvoda koji dominiraju u spoljno-trgovinskoj razmjeni zemalja JI Evrope, kao i država sa najvećim procentom učešća u uvozu i izvozu po pojedinim zemljama partnenima.

8 Ekonomske slobode u Bosni i Hercegovini u 2006. godini (komparacija sa državama Jugoistočne evrope), Federalni zavod za programiranje razvoja Sarajevo, januar 2006. godine9 www.fzzpr.gov.ba-Bos-Aktuelno.htm

8

http://www.fzzpr.gov.ba-Bos-Aktuelno.htm/


Tabela 6: Dominantni proizvodi u izvozu i uvozu zemalja JI Evrope i države partneri u izvozu i uvozu10

Glavne grane Zemlje partneri

Izvoz Uvoz Izvoz Uvoz

Albanija Duhan, povrće,hrana, piće, tekstil iobuća

Mašine i oprema,hemikalije, električnaenergija, gorivo

Italija 74,9%,Grčka 12,8%,Njemačka 3,4%

Italija 33,6%,Grčka 20,1%,Turska 6,6%Njemačka 5,7%

Bosna iHercegovina

Bazni metali, odjeća, drvo,Industrijski proizvodi

Prehrambeni proizvodi,hemikalije, mašine ioprema, gorivo

Italija 28,7%,Hrvatska 18,2%,Njemačka 17,1%,Austrija 9,2%

Hrvatska 24,4%,Slovenija 14,7%,Njemačka 13,6%,Italija 12,1%

Bugarska Mašine i transportnaoprema, tekstil, odjeća i obuća, sirovine, mineralna goriva

Mašine i transportna oprema, mineralna goriva, hemikalije,plastika

Italija 14,1%,Njemačka 10,9%,Grčka 10,5%Turska 9,2%

Njemačka 14,4%Rusija 12,6%,Italija 10,3%,Francuska 5,7%

Grčka Hrana i piće, industrijskiproizvodi, proizvodiod nafte, tekstil,hamikalije

Prehranbeni proizvodi,industrijski proizvodi,hemikalije

Njemačka 12,6%,Italija 10,5%,Ukrajina 7,0%,Francuska 4,2%

Njemačka 12,3%,Italija 12,0%,Francuska 6,5%,Holandija 5,1%

Hrvatska Mašine i transportnaoprema, hemikalije,mineralna goriva imaziva, hrana

Mašine i transportnaoprema, hemikalije,mineralna goriva imaziva

Italija 26,1%,BiH 14,6%,Njemačka 12,0%,Slovenija 8,3%,Austrija 7,9%

Italija 17,9%,Njemačka 15,6%,Slovenija 7,4%Rusija 4,7%

Makedonija Željezo i čelik,rukotvorine, hranai piće, duhan

Mašine i oprema,hemikalije, gorivo,proizvodi od hrane

Srbija i Crna Gora 30,8%,Njemačka 22,0%,Grčka 8,2%,USA 4,9%,

Grčka 18,8%Njemačka 13,4%,Srbija i Crna Gora 9,7%,Slovenija 8,4%

Slovenija Mašine i transportnaoprema, hemikalije,rukotvorine, hranai žive životinje

Mašine i transportnaoprema, hemikalije,rukotvorine, mineralnogorivo i maziva,

Njemačka 23,2%,Italija 13,2%,Hrvatska 9,0%,Austrija 7,3%

Njemačka 19,9%,Italija 18,6%,Francuska 10,0%Austrija 8,6%

Srbija i Crna Gora

Industrijskiproizvodi, hrana ižive životinje,sirovine

Mašine, transportna oprema, gorivo i maziva, industrijskiproizvodi, hemikalije, hrana i žive životinje, sirovine

Italija 31,5%,Njemačka 17,4%,Austrija 6,2%

Njemačka 18,6%Italija 16,1%,Austrija 8,5%

Rumunija Tekstil i obuća, sirovine, mašine i transportna oprema, gorivo i maziva, poljoprivredni proizvodi

Mašine i transportnaoprema, tekstil, odjećai obuća, gorivo imaziva

Italija 24,3%,Njemačka 15,7%Francuska 7,4%Ukrajina 6,7%

Italija 19,6%,Njemačka 14,9%Rusija 8,3%

Izvor: Publikacija "Indeksi Ekonomske Slobode 2006" The Heritage Foundation i Wall Street Journal

1999. provedena je studija koja je imala za cilj utvrditi šta bi zemlje Jugoistočne Evrope mogle da izvoze na tržište EU, tj. koje su komparativne prednosti (RCA) zemalja Jugoistočne Evrope (samo u industrijskim granama) u odnosu na EU. Glavni nalazi te studije predstavljeni su u Tabeli 7. Studija je pokazala da zemlje Jugoistočne Evrope mogu biti konkurentne na tržištu EU samo sa proizvodima iz nekoliko industrijskih grana, a njihove uočene komparativne

10 Ekonomske slobode u Bosni i Hercegovini u 2006. godini (komparacija sa državama Jugoistočne evrope), Federalni zavod za programiranje razvoja Sarajevo, januar 2006.godine

9


prednosti veoma su slične. Iako je studija provedena prije nekoliko godina, njeni nalazi nisu zastarjeli, naročito kada se radi o BiH.

Tabela 7: Komparativne prednosti zemalja JI Evrope u proizvodnim industrijama u odnosu na EU-1511

Albanija BiH Bugarska Hrvatska Makedonija Rumunija SCG

Proizvodnja hrane, pića i duhana

+

Tekstilna industrija + + + + +

Industrija kože + + + + +

Drvna industrija + + + + +

Guma i plastika +

Nemetali i minerali + +

Metalna industrija + + + + +

Izvor: Vasily Astrov, Struktura trgovine fabričkih proizvoda između jugoistočnih evropskih zemalja i Evropske Unije, 1999.

11 www.southeasteurope.org

10


Dostignuti nivo razvoja BiH (BDP)

BiH pripada zemljama Jugoistočne Evrope, pozicionirana je na Balkanskom poluostrvu i sa površinom od 52.280 km graniči sa Jadranskim morem (dužina obale 25 km) , Crnom Gorom, Hrvatskom i Srbijom (dužina granice 1.459 km). BiH je prije rata (1992.-1996.) imala 4,5 miliona stanovnika, a sada na prostoru BiH živi 3,8 miliona i u dijaspori 1,3 miliona.U Tabeli 8 je dat prikaz kretanja Bruto domaćeg proizvoda BiH:

Tabela 8: Bruto domaći proizvod BiH u periodu 2000-2005

BIH BDP u milionima12 BDP po stanovniku Br. stanovn. u 00013

Indeks Realni BDP(stopa rasta u %)

KM EUR14 USD15 KM EUR USD KM EUR USD

2000. 10.713 5.478 5.056 2.833 1.449 1.337 3.781 5.5

2001. 11.599 5.931 5.307 3.054 1.562 1.397 3.796 108,27 108,27 104,96 4.5

2002. 12.829 6.559 6.177 3.351 1.713 1.614 3.828 110,60 110,60 116,39 5.5

2003. 13.443 6.873 7.755 3.508 1.794 2.024 3.832 104,79 104,79 125,55 3.0

2004. 14.678 7.505 9.316 3.819 1.953 2.424 3.843 109,19 109,19 120,13 6.0

2005. 15.791 8.074 10.040 4.108 2.100 2.612 3.844 107,58 107,58 107,77 5.5

Izvor: Agencija za statistiku BiH

Prema podacima Svjetske Banke (World Bank)16 u 1991. godini bruto domaći proizvod (GDP) BiH je iznosio 13,05 milijardi KM, a u 1995. 2,87 milijardi KM. Poslije Dejtona GDP u BiH je počeo da raste, uz prosječnu stopu rasta od preko 4%. Ipak, ostvareni GDP ukupno i po glavi stanovnika u BiH u odnosu na zemlje u okruženju je na dosta niskom nivou, a da ne govorimo u odnosu na visoko razvijene zemlje. Povećanje outputa je 2005. godine ostalo na visokom nivou (15.791 miliona KM, što po glavi stanovnika iznosi 4.108 KM), a službeno mjereni GDP je u 2006. povećan za 6 %17. Međutim, zbog uvođenja PDV-a i sve veće kreditne ekspanzije, dio službeno mjerenog rasta u stvari odražava formalizaciju sive ekonomije.

12 Nacionalni računi, Agencija za statistiku BiH, januar 2006.

13 Broj stanovnika BiH je procjena Agencije za statistiku BiH14

Prosječni god. kurs KM/EUR: 1,9558; 1,9558; 1,9558; 1,9558;1,9558; 1,955815 Prosječni godišnji kurs KM/USD: 2.1189; 2.1856; 2.0768; 1.7335; 1.5755; 1.572816 World Bank, Resident Mission, Economic Brief for Bosnia and Herzegovina, November 1998.17 Ured Svjetske Banke u BiH, Novosti, Br. 1/2007, April 2007.

11


Stoga se procjenjuje da je stvarni rast ograničen na nekih 5-5,5 %, što predstavlja malu promjenu u odnosu 2005. Inflacija je u 2005. porasla na oko 7% u prosjeku, što je posljedica uvođenja PDV-a i skoka reguliranih cijena, ali je značajno usporila od kraja 2006. i ove godine njena prosječna vrijednost ne bi trebala preći 2,5%.18

18 Generalno snažni rast izvoza, zajedno sa poboljšanim pokrićem statističkim podacima, pomogao je smanjenju deficita tekućeg računa na oko 11,5% BDP 2006. u odnosu na 22% u 2005. Veliki rast prihoda do kojeg je došlo zbog uvođenja PDV-a, koji je prestigao rast potrošnje, utrostručio je fiskalni višak na 2,5 % BDP-a 2006.

12


Spoljno-trgovinska razmjena BiH

Tabela 919: Izvoz i uvoz BiH u periodu 1998-2006

(u hiljadama KM)Godina Izvoz robe Uvoz robe Saldo izvoza i uvoza Pokrivenost uvoza izvozom(%) 1 2 3 4=(2-3) 5=(2/3)x1001998. 1.064.175 4.596.834 -3.532.659 23,21999. 1.149.218 4.872.532 -3.723.314 23,62000. 2.264.390 6.582.609 -4.318.219 34,42001. 2.341.545 6.630.226 -4.288.681 35,32002. 2.089.652 7.894.867 -5.805.215 26,52003. 2.428.235 8.365.184 -5.936.949 29,02004. 3.012.762 9.422.970 -6.410.208 32,02005. 3.783.199 11.180.798 -7.397.599 33,82006.20 5.261.100 11.916.238 -6.655.138 44,1

Izvor podataka: Uprava za indirektno oporezivanje BIH

Prema podacima Uprave za indirektno oporezivanje BiH i Agencije za statistiku BiH, u 2006. godini (Tabela 9, Grafikon 1) došlo je do povećanja izvoza za 39,06% i do povećanja uvoza za 6,58% u odnosu na 2005. godinu.

19 Vanjska trgovina 2005, Tematski bilten, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo, decembar 2006.20 Izvor podataka o izvozu i uvozu BiH za 2006. godinu je Agencija za statistiku BiH

13


Pokrivenost uvoza izvozom u 2006. iznosi 44,1%, dok u 2005. pokrivenost iznosila 33,8%. Saldo trgovinske razmjene u 2006. je negativan i iznosi oko 6,6 milijardi KM, što u odnosu na 2005. predstavlja smanjenje deficita za oko 742 miliona KM ili 10,04%.Promjene u uvozu, izvozu (Tabela 9 i Grafikon 1) potvrđuju da je došlo do značajnog poboljšanja u vanjskotrgovinskoj razmjeni BiH u 2006. u odnosu na 2005. godinu jer je došlo do povećanja i uvoza i izvoza a trgovinski deficit je smanjen.

Glavne trgovačke partnere za Bosnu i Hercegovinu predstavljaju susjedne zemlje i zemlje EU:

Tabela 1021: Izvoz i uvoz BiH u 2005. po zemljama porijekla(u hiljadama KM)

Države Izvoz Indeks Uvoz Indeks

UKUPNO 3.783.199 125,6 11.180.798 118,7Razvijene zemlje 2.253.696 121,8 6.524.964 114,3Zemlje EU 2.018.096 120,6 5.670.812 111,7Zemlje EFTA 53.527 43,5 193.349 109,4Ostale razvijene zemlje 182.073 343,0 660.803 145,2Zemlje u razvoju 1.527.621 131,6 4.653.925 125,9Evropske zemlje u razvoju 1.469.578 133,5 3.899.398 123,0Zemlje u razvoju Bliskog Istoka 12.033 29,2 14.048 34,6Zemlje u razvoju Azije 6.441 485,0 534.601 167,3Zemlje u razvoju Sjeverne Afrike 34.708 244,5 24.182 440,2Ostale afričke zemlje u razvoju 3.689 219,8 11.654 98,9Zemlje u razvoju Amerike 1.171 63,2 169.572 113,5Zemlje u razvoju Oceanije − − 469 477,6Neraspoređeno 1.882 107,0 1.909 12,2Izvor podataka: Uprava za indirektno oporezivanje BIH

U Tabeli 11 dat je prikaz zemalja glavnih trgovačkih partnera BiH koje su uticale na povećanje, odnosno smanjenje uvozno-izvoznog jaza u 2005. godini22.

Tabela 1123: Izvoz i uvoz BiH u 2005. prema glavnim trgovinskim partnerima

21 Vanjska trgovina 2005, Tematski bilten, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo, decembar 2006.

22 obzirom da zvanični podaci za 2006. godinu još uvijek nisu objavljeni, analize su bazirane na podacima za 2005. godinu23 Vanjska trgovina 2005, Tematski bilten, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo, decembar 2006.

14


(u hiljadama KM)

Države Izvoz Indeks Uvoz Indeks

Hrvatska 775.396 127,7 1.886.408 108,9Srbija i Crna Gora 587.956 129,7 1.137.115 116,9Italija 496.265 100,7 999.983 114,0Njemačka 429.004 122,2 1.605.747 121,8Slovenija 365.196 142,5 779.982 95,6Austrija 163.432 116,2 488.143 111,2Mađarska 142.643 123,4 409.639 96,1Ostale 823.307 3.873.781 Izvor podataka: Uprava za indirektno oporezivanje BIH

15


Na osnovu podataka u Tabeli 11 i Grafikonima 2 i 3 zaključujemo da sedam glavnih trgovačkih partnera čini 78,24% ukupnog izvoza BiH i 35% ukupnog uvoza BiH u 2005. godini, te stoga promjene u izvozu i uvozu robe iz glavnih trgovačkih partnera u najvećoj mjeri utiču na kretanje izvoza i uvoza robe u BiH.

U 2005. BiH je intenzivirala izvoz prema glavnim trgovačkim partnerima (izvoz se u 2005. u odnosu na 2004. povećao za 25,57%), a najviše robe je izvezeno u Sloveniju (42,5% više nego prethodne godine), SCG (29,7%), Hrvatsku (27,7%), Mađarsku (23,4%) i Njemačku (22,2%).

A povećanje uvoza od 18,65% u 2005. u odnosu na 2004. godinu je u najvećoj mjeri rezultat povećanog uvoza prema glavnim trgovačkim partnerima, pa je tako najviše robe uvezeno iz Njemačke (21,8% više nego prethodne godine), SCG (16,9%) i Italije (14%). Ovo povećanje uvoza ipak nije imalo statistički značajnijeg uticaja na ukupno produbljenje deficita tekućeg računa platnog bilansa BiH, pa tako da iako je došlo do povećanja trgovinskog deficita, pokrivenost uvoza izvozom u 2005. (33,8%) u odnosu 2004. (32,0%) se povećala.

Prema podacima Agencije za statistiku u 2006. dolazi i do smanjenja trgovinskog deficita, a pokrivenost uvoza izvozom iznosi 44,1%.

U 2006. u odnosu na 2005. evidentno je i poboljšanje u pokrivenosti uvoza izvozom kod glavnih grupa robnih kategorija koje najviše doprinose produbljenju trgovinskog deficita, kao što to pokazuju i Tabele 1424, 1525 i 16.

Ukupnom povećanju izvoza najviše doprinijela grupa baznih metala (26,9%), mašina, aparata i mehaničkih uređaja (12,5%), zatim proizvodi mineralnog porijekla (11,8%), drvo i proizvodi od drveta (9%), mada je evidentno da ove grupe proizvoda (osim drveta) značajno učestvuju i na strani uvoza u posmatranom periodu. (Tabela 14)Dok su četiri glavne grupe proizvoda koje najviše učestvuju u produbljenju trgovinskog deficita u 2006.: proizvodi mineralnog porijekla (16,5%), mašine, aparati i mehanički uređaji (15,9%), bazni metali (10,4%) i prehrambene prerađevine (10,1%). (Tabela 15)

24 U Prilogu Tabela 14: Izvoz robe u 2005. i 2006. prema glavnim grupama robnih kategorija

25 U Prilogu Tabela 15: Uvoz robe u 2005. i 2006. prema glavnim grupama robnih kategorija

16


Tabela 1626: Izvoz i uvoz robe u 2006. prema glavnim grupama robnih kategorija(u hiljadama KM) 27

GRUPA PROIZVODA

Izvoz2006

Indeks28 Uvoz2006

Indeks Pokrivenost uvoza

izvozom(%)

Ukupno 5,164,339 36.5 11,389,183 1.9 45,34Životinje i proizvodi životinjskog porijekla 43,404 22.5 236,198 -21.4 18,38Proizvodi biljnog porijekla 49,703 14.7 468,464 -4.4 10,61Masti i ulja životinjskog i biljnog porijekla 22,620 -7.0 91,081 -5.9 24,83Prehrambene prerađevine 143,030 19.0 1,149,198 5.0 12,45Proizvodi mineralnog porijekla 607,197 20.7 1,882,126 18.7 32,26Proizvodi hemijske industrije ili srodnih industrija 345,242 20.5 1,062,581 2.4 32,49

Plastične mase, guma i kaučuk 104,813 69.3 539,259 4.0 19,44Koža i krzno 112,348 61.4 241,455 63.2 46,53Drvo i proizvodi od drveta 462,524 22.8 121,466 -2.4 380,78Celuloza, papir i karton i njihovi proizvodi 94,239 20.6 319,282 -0.8 29,52Tekstil i tekstilni proizvodi 254,657 61.6 604,269 5.2 42,14Obuća, šeširi, kape i slični proizvodi 298,971 149.3 189,726 6.2 157,58Proizvodi od kamena, gipsa, cementa i sličnih materijala, keramički proizvodi, staklo i stakleni proizvodi

46,721 52.1 290,411 -9.0 16,09

Biseri, plemeniti metali i njihovi proizvodi, drago i poludrago kamenje

1,688 235.8 7,864 27.6 21,46

Bazni metali i proizvodi od baznih metala 1,389,131 46.7 1,187,360 11.1 116,99Mašine, aparati, mehanički i električni uređaji 643,274 18.3 1,816,367 -8.3 35,41

Transportna sredstva i njihovi dijelovi i pribor 99,164 7.1 801,559 -12.1 12,37Satovi, mjerni, muzički i medicinski instrumenti 15,357 -17.7 139,076 -11.5 11,04Oružje i municija; njihovi dijelovi i pribor 28,099 -21.1 4,293 -32.5 654,53Razni proizvodi 400,493 73.1 234,174 -0.8 171,02Umjetnička djela, kolekcionarski predmeti i antikviteti

896 -38.5 402 -51.9 222,89

Nerazvrstano 768 -83.7 2,572 -88.0 29,86Izvor podataka: Agencija za statistiku BIH

U strukturi izvoza u 2005. i 2006. godini najviše su zastupljene slijedeće grupe proizvoda: prehrambene prerađevine; proizvodi mineralnog porijekla; proizvodi hemijske industrije; drvo i proizvodi od drveta; tekstil i tekstilni proizvodi; obuća, kape i slični proizvodi; bazni metali; mašine, aparati, mehanički i električni uređaji. U istom periodu u strukturi uvoza dominiraju: prehrambene prerađevine; proizvodi mineralnog porijekla; proizvodi hemijske industrije; plastične mase, guma i kaučuk; tekstil i tekstilni proizvodi; bazni metali; mašine, aparati, mehanički i električni uređaji i transportna sredstva.

26 Izvor ovih podataka je Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine i zbog toga se ukupan izvoz i uvoz robe razlikuju od vrijednosti iskazanih u

statistici platnog bilansa koja uključuje razna prilagođenja27 Podaci su klasifikovani prema Harmonizovanom sistemu kodova Svjetske trgovinske organizacije28 Procenat promjene 2006. u odnosu na 2005. godinu

17


Prirodni resursi kao faktor razvoja BiH i komparativne prednosti

Prioritetni pravci razvoja

Na osnovu istraživanja koje je sprovela FIPA29 perspektivni pravci razvoja privrede BiH su:- razvoj softvera i elektronska industrija, otvaranje tzv. Call Centers;- turizam (posebno hotelijerstvo);- izgradnja auto-puteva po sistemu BOT (”Build, Operate and Transfer“ - “Izgradi, Upravljaj i Prenesi”);- poljoprivreda i proizvodnja zdrave hrane, prerada duvana;- drvna industrija (industrija namještaja), prerada sirovina za industriju celuloze;- tekstilna industrija;- proizvodnja cementa;- metaloprerađivačka industrija.

Prirodni resursi kao faktor razvoja

Da bi se mogao vrednovati kvantitet i kvalitet raspoloživih prirodnih resursa, veliki značaj mora se dati realnoj i kompleksnoj procjeni prirodnih uslova i izvora. Međutim, prirodni resursi ne mogu da predstavljaju trajan oslonac privrednog razvoja, nego samo uporište za odgovarajući izbor proizvodne orijentacije.Kompleksno korištenje prirodnih resursa kao faktora razvoja zahtijeva izradu strategije njihovog planskog korištenja. Kreiranje strategije korištenja prirodnih izvora (resursa), kao faktora razvoja, mora uvažavati tehnološke, ekonomske, socijalne i političke aspekte, što do sada nije bio slučaj i negativno se odražavalo na razvoj BiH. Značaj prirodnih uslova i izvora je veći ukoliko je zemlja nerazvijenija. Kod nas je već dugo prisutno mišljenje da je BiH vrlo bogata prirodnim resursima. Međutim, već prijeratni razvoj (do 1992. god.) demantovao je mnoga takva shvatanja (npr. rezerve boksita, cinka, srebra i dr.).U BiH, se nedovoljno ulaže u istraživanje prirodnih izvora. Intenziviranje geoloških istraživanja je neophodno radi iznalaženja novih ležišta podzemnih voda i mineralnih sirovina i od velikog je značaja za određivanje pravaca razvoja privrede. Od posebnog su značaja istraživanja mineralnih, termomineralnih i termalnih voda za energetske svrhe.Voda, šumsko bogatstvo, zemljište i mineralna bogatstva čine BiH relativno bogatom prirodnim resursima. To su njene komparativne prednosti u odnosu na okruženje i druge zemlje. Komparativne prednosti BiH su i u nizu energetsko sirovinskih grana, kao i u preradi njihovih proizvoda. Prije svega, to je proizvodnja hidroenergije, proizvodnja uglja i termoenergije, željezne rude i crne metalurgije, boksita i razvoj aluminijske industrije, prerada drugih značajnih metala te industrija nemetala i građevinskog materijala. Drvni kompleks, takođe, spada u komparativne prednosti BiH. Osim toga, tu su nekonvencionalni izvori (geotermalna energija, solarna energija, energija vjetra i dr.) kao bogatstvo, odnosno komparativne prednosti koje naša zemlja nedovoljno ili nikako ne koristi. Komparativne prednosti BIH su i prirodne ljepote koje se nedovoljno koriste u turističke svrhe, a koje treba zaštititi kao nacionalne parkove, rezervate prirode, rekreaciona područja uz očuvanje bioloških resursa tj. flore i faune.U dogledno vrijeme prirodni resursi BiH, uz racionalno korištenje, neće predstavljati limitirajući faktor razvoja. Pri tome, treba aktivno raditi na spriječavanju neracionalnog korištenja prirodnih resursa. Očuvanje prirodnih resursa, prije svega, zemljišta, šumskog bogatstva, vodnih resursa, kao i mineralnog bogatstva, omogućiće postizanje odgovarajućeg privrednog razvoja.

29 Agencija za promociju ulaganja u BiH

18


Elektroenergetski potencijal

Obzirom da većina zemalja u regionu ima problem sa nedostatkom električne energije i da BiH ima značajne neiskorištene prirodne resurse, posebno vodni potencijal, sektor električne energije predstavlja veoma značajan sektor privrede BiH koji je izvozno orijentisan.Osnovni problem sa kojim se suočava elektroenergetski sektor BiH je niska efikasnost, uzrokovana visokim troškovima distribucije, viškom radne snage, neadekvatnim upravljanjem, monopolističkom strukturom sektora (na području BiH egzistiraju tri entitetsko-etničke kompanije EPBIH, EPHZHB, ERS koje imaju monopolski položaj u svojim teritorijalnim jedinicama).BiH svoje elektroenergetske potrebe u cjelini zadovoljava proizvodnjom električne energije iz vlastitih elektrana, koristeći za to raspoložive hidropotencijale i domaći ugalj. U okviru domaće potrošnje najveći udio imaju domaćinstva (skoro 40%), industrija (20%), sektor električne energije (10%), komercijalne i javne usluge koriste oko 10% el. energije od ukupnog domaćeg snabdjevanja, a smatra se da oko 20% otpada na gubitke distribucije (što ostavlja dosta prostora za povećanje efikasnosti). Stanje domaće potrošnje omogućava i izvoz dijela proizvedene električne energije koji je u 2002. iznosio 1,1 TWh, dok je proizvodnja el. energije u istoj godini iznosila skoro 11 TWh (u 2004. više od 13 TWh). BiH je prema podacima UCTE30, kao potencijalni izvoznik viška el. energije, rangirana na četvrto mjesto (Tabela 17)

Tabela 1731: Potrošnja i proizvodnja električne energije u 2004. godini

(TWh)Država Potrošnja Proizvodnja Razlika

BiH 10,5 12,7 2,2

Bugarska 35,0 41,0 6,0

Hrvatska 16,0 12,4 -3,6

Makedonija 7,4 6,2 -1,2

Rumunija 50,7 52,0 1,3

SCG 39,9 38,7 -1,2

SEE-6 159,5 163,0 3,5

R. Češka 61,4 77,9 16,5

Mađarska 38,2 30,8 -7,4

Poljska 130,3 141,8 11,5

Slovenija 12,7 13,4 0,7

Slovačka 26,3 28,3 2,0

CEE-5 268,9 292,2 23,3

Izvor podataka: Unija za koordinaciju prenosa el. energija (UCTE)

Dakle, BiH je neto izvoznik el. energije, a najvećim dijelom izvozi el. energiju u Hrvatsku, Srbiju, Crnu Goru (neto uvoznici el. energije) i Sloveniju. Oko 60% el. energije proizvede se u termoelektranama32, a ostalih 40% u hidroelektranama33. Raspoloživi hidropotencijali procjenjuju se na moguću godišnju proizvodnju od cca 22.000 GWh (22 TWh), dok su rezerve uglja oko četiri milijarde tona (od čega je više od 60% lignit). Obzirom da postoje

30 Unija za koordinaciju prenosa električne energije31

Japan International Cooperation Agency (JICA), Analiza konkurentnosti Bosne i Hercegovine, maj 2006.32 Jedan broj termoelektrana ima i vlastite rudnike uglja, a procjene su da će u nekima od njih zalihe trajati narednih 100 godina

19


neiskorišćeni potencijali za izgradnju hidroelektrana i da postojeće zalihe uglja predstavljaju potencijal za izgradnju dodatnih termoelektrana, evidentna je mogućnost daljeg rasta sektora el. energije u BiH. Pored velikih, procjenjuje se da je moguća izgradnja i oko 100 mini hidroelektrana.

U toku je izrada i realizacija brojnih projekata koji će rezultirati povećanjem elektroenergetskog potencijala BiH, što će, prema predviđanjima, u velikoj mjeri doprinijeti povećanju platnog bilansa BiH jer će izgradnjom novih elektrana

struja biti jedan od najvažnijih izvoznih artikala države. Značaj ovih projekata je utoliko veći ukoliko se uzmu u obzir evropske studije prema kojima se za desetak godina očekuje porast potrošnje el. energije u Evropi za 60 posto.34

33 Sa prosjekom od oko 40% el. energije proizvedene u hidroelektranama, BiH je među EU državama sa najvećim udjelom hidroelektrana u ukupnoj proizvodnji. Inače, glavna prednost hidro sistema je u eliminaciji troškova goriva, a hidroelektrane imaju i duži vijek trajanja nego termoelektrane.34 http:// bhtraders.biz

20

http://ino.komora.net/


Rudno bogatstvo BiH

U rudnicima u BiH proizvodi se oko devet miliona tona mrkog i lignitskog uglja, što je manje od 60% predratne proizvodnje. Ugalj se u najvećoj mjeri (preko 70%) troši za potrebe proizvodnje električne energije u termoelektranama. Sa sigurnošću se može tvrditi da su raspoložive rezerve uglja u BiH dovoljne za osiguranje budućih potreba za proizvodnjom električne energije.

Problemi sektora uglja vrlo su slični problemima ovog sektora u zemljama regiona, a to je da su operativni troškovi značajno iznad troškova konkurentnog uglja na međunarodnom tržištu. Visoki operativni troškovi posljedica su prevelikog broja zaposlenih, zastarjele proizvodne opreme, te nedostatka sredstava za održavanje i nove investicije. Poboljšanje stanja u rudnicima uglja moglo bi pozitivno uticati na konkurentnost ovog energenta u odnosu na druge energente u regionu.

Raspored rudnog bogatstva BiH:35

1. Mrki ugalj - sa 90% je lociran u srednje-bosanskom, banovićkom, ugljevičkom, kamengradskom i mostarskom bazenu;

2. Lignit - rezerve preko 50% leže u bazenu Kreke, 27% u Livnu-Tomislavgradu, 10% u Gacku, 6% u Stanarima itd.;

3. Željezo - Ljubija 65%, Vareš 32%;4. Boksit - najvažnije rezerve: Vlasenica, Srebrenica, Hercegovina, Jajce i Bosanska Krupa;5. Mangan - Bužim kod Bosanske Krupe; 6. Olovo - preko 80% na području Srebrenice, manja ležišta Olovo, Vareš, Fojnica i u sanskom kraju;7. Živa - značajne količine živine rude utvrđene su u Draževićima kod Srednjeg;8. Kamena so - Tuzla i okolina i novootkriveno nalazište na području Majevice;9. Pirofilit - Presovići kod Konjica;10. Azbest - Bosansko Petrovo Selo (100% rezervi);11. Barit - Kreševo, Vareš, Novi Travnik, Blagaj, Ljubija i Velika Kladuša;12. Kaolin - Motajica i okolina Bratunca;13. Vatrostalne i keramičke gline - u srednjobosanskom bazenu na prostoru Kobiljače (Kiseljak-Busovača), u

prijedorskom bazenu i u okolici Sanskog Mosta;14. Gips - ekonomski značajna nalazišta u Hercegovini, istočnoj i centralnoj Bosni i u Bosanskoj Krajini.

35 http://ino.komora.net

21



Metalo prerađivačka industrija

Zahvaljujući bogatim prirodnim resursima (željezo, boksit, bakar...) BiH ima značajne potencijale za razvoj metalo prerađivačke industrije. Komparativne prednosti su naročito izražene kod aluminijuma, sirovog željeza i olova.36 U prijeratnom periodu, metalo prerađivačka industrija Jugoslavije je bila koncentrisana u BiH i uglavnom je, koristeći domaće sirovine, proizvodila za potrebe domaćeg tržišta, dok je izvoz bio sporadičan. U poslijeratnom periodu evidentan je pad industrijske proizvodnje i orjentisanost ka izvozu jer je to jedini način opstanka i proširenja metalo prerađivačke industrije u našoj zemlji.

Prema podacima Agencije za statistiku BiH, udio izvoza industrije u ukupnom izvozu u 2004. je iznosio 22,6%, a u 2005. 22,5%, dok je udio uvoza u 2004. iznosio 6,1%, a u 2005. 5%.37 Trgovinski bilans sektora u cjelini je pozitivan, nasuprot veoma negativnom sveukupnom trgovinskom bilansu BiH. Važno je naglasiti da je za višak u sektorskoj razmjeni zaslužna prvenstveno aluminijska industrija (u 2004. godini aluminijum je u ukupnom izvozu u izvozno prerađivačkoj industriji učestvovao sa 83%) dok su bilansi skoro svih ostalih kategorija negativni.38

Na osnovu podataka u Tabeli 18, zaključujemo da u ukupnom uvozu metalo prerađivačke industrije dominiraju Srbija i Crna Gora (22.2% ukupnog uvoza), Italija (15.6%), Hrvatska (13.2%) i Slovenija (10.3%), dok su najznačajnija izvozna tržišta Hrvatska (25.7%), Njemačka (24.6%), i Italija (19.6%).

Tabela 1839: Značajniji trgovinski partneri BiH u 2004.(u hiljadama US$)

Zemlja izvoza Izvoz Učešće (%) Zemlja uvoza Uvoz Učešće (%)

Htvatska 86,655 25.7 Srbija i Crna Gora 47,132 22.2

Njemačka 82,872 24.6 Italija 33,140 15.6

Italija 66,150 19.6 Hrvatska 28,009 13.2

Austrija 28,626 8.5 Slovenija 21,739 10.3

Francuska 21,728 6.4 R. Češka 15,669 7.4

Španija 18,927 5.6 Njemačka 13,558 6.4

Srbija i Crna Gora 13,991 4.1 Austrija 11,029 5.2

Slovenija 8,440 2.5 Mađarska 9,097 4.3

Portugal 2,042 0.6 R. Slovačka 7,157 3.4

Holandija 1,728 0.5 Rumunija 5,852 2.8

Rumunija 1,164 0.3 Makedonija, FYR 4,344 2.0

R. Češka 1,101 0.3 Grčka 3,687 1.7

Mađarska 965 0.3 Turska 3,347 1.6

Makedonija, FYR 736 0.2 U.S.A. 2,907 1.4

U.S.A. 714 0.2 Poljska 2,293 1.1

Grčka 480 0.1 Švedska 704 0.3

36 Japan International Cooperation Agency (JICA), Analiza konkurentnosti Bosne i Hercegovine, maj 2006.37 Agencija za statistiku BiH, Vanjskotrgovinska statistika, Sarajevo, 2006.38 Npr. Aluminij d.d. Mostar samo 10% svoje proizvodnje realizuje na domaćem tržištu39 Japan International Cooperation Agency (JICA), Analiza konkurentnosti Bosne i Hercegovine, maj 2006.

22


Švedska 387 0.1 Španija 635 0.3

Malezija 114 0.0 U. K. 359 0.2

R. Slovačka 83 0.0 Bugarska 319 0.2

Egipat 77 0.0 Francuska 240 0.1

Finska 61 0.0 Litvanija 231 0.1

Švajcarska 55 0.0 Holandija 182 0.1

Luksemburg 55 0.0 Ruska Federacija 112 0.1

Izvor podataka: Ujedinjene nacije COMTRADE baza podataka

Industrijska proizvodnja u BiH u 2005. godini bilježi kumulativni porast od 9,8% (FBiH 6,1% i RS 19,8%) u odnosu na 2004. Rast je u RS bio je dosta viši nego u FBiH. Prerađivačka industrija (14,2%) te rudarstvo i eksploatacija kamena (7,6%) predstavljale su najuspješnije industrijske grane u 2005. Za razliku od toga, rast u sektorima električne energije, plina i vodosnabdijevanja je stagnirao, i u njima je proizvodnja zabilježila pad od -0,3%. Visoke stope rasta u prerađivačkoj i rudarskoj industriji su uglavnom rezultat restrukturiranja preduzeća i priliva stranih investicija vezanih za privatizaciju nekoliko važnih proizvodno orijentisanih preduzeća u zemlji. Procesi restrukturiranja, uz priliv inostranog kapitala, omogućili su tim preduzećima da povećaju svoju proizvodnju i produktivnost značajno doprinoseći povećanju cjelokupne industrijske proizvodnje u BiH. Prema podacima iz 2005. godine može se identifikovati jaka korelacija između procesa privatizacije u BiH s jedne strane i povećanog nivoa industrijske proizvodnje i izvoza s druge strane. Proces privatizacije u RS u protekle dvije godine bio je znatno brži i uspješniji što je vodilo većim stopama rasta industrijske proizvodnje u odnosu na FBiH. Strani investitori daju značajan poticaj rastu industrijske proizvodnje i izvozu kao i druga privatizirana preduzeća, što je važan signal entitetskim vladama da ubrzaju privatizaciju.

Paraleno sa višom nego očekivanom stopom ekonomskog rasta, u poređenju sa zemljama u regiji, stopa rasta industrijske proizvodnje BiH u 2005 bila je na najvišem nivou.

Hidroergetski potencijal

23


Bosanskohercegovački riječni tokovi u hidrografskom smislu, pripadaju slivovima Crnog i Jadranskog mora. Od ukupne površine BiH crnomorskom, odnosno slivu rijeke Save pripada oko 76%, a slivu Jadranskog mora oko 24%. U procesu razvoja privrede vodno bogatstvo je jedan od osnovnih elemenata čija je ponuda ograničena 40 i za koju nema supstitucije u razvoju životnih procesa. Generalno se može reci da BiH raspolaže značajnim vodnim bogatstvom, pa je stoga realno očekivanje da voda u narednom periodu postane jedan od temelja za privredni razvoj.Vode se u osnovi najviše koriste za piće, industriju, poljoprivredu, za navodnjavanje, ribarstvo, proizvodnju el. energije (rijeka Drina sa svojim pritokama je ostala najveći neiskorišćeni hidropotencijal u Evropi), turizam, za transport ( rijeka Sava kao međunarodni plovni put).

Raspoloživi i tehnički iskoristiv hidroenergetski potencijal u BiH je koncentrisan u 7 glavnih riječnih tokova sa pritokama i to:

- Una sa Sanom,- Vrbas,- Bosna,- Drina,- Trebišnjica,- Jablanica i - Neretva.

Na području BiH postoji više jezera različitog tipa i hidrološkog i vodoprivrednog značaja. Riječnih jezera ima malo i to uglavnom na Plivi, Uni i Trebižatu. Nemaju vodoprivredni značaj, ali su visokovrednovana kao prirodne ljepote i ekološki činioci. Planinska jezera su rasuta po prostoru Dinarida i najčešće su glacijalnog porijekla. Prema procjeni ima ih oko 30.Pored voda u vodotocima i jezerima, kao prirodnim resursima, BiH raspolaže i prirodnim bogatstvima od preko 250 izvora sa mineralnom, termalnom i termomineralnom vodom, kao značajnim rezervama podzemne vode. Kapacitet izvorišta termalne i termomineralne vode iznosi 2038 l/s. Količina vode za eksploataciju u svim ležištima mogla bi se procijeniti na 16 m3/s, što je značajna rezerva41.BiH raspolaže sa oko 10.000 km većih stalnih vodotoka (oko 20.000 ha vodenog ogledala), oko 400 ha prirodnih jezera od kojih najznačajnije za ribolov, Hutovo Blato, ima 270 ha), oko 18.207 ha u 26 izgrađenih vodnih akumulacija te preko 20 km morske obale. Sve ovo čini uvjete za razvoj akvakulture42.

Jedna od bitnih karakteristika bosanskohercegovačkih rijeka je njihov hidropotencijal, koji nije dovoljno iskorišten. Kvalitet hidroenergetskog potencijala u Bosni i Hercegovini je visokog nivoa, pogodan je za izgradnju velikih akumulacija i višenamjensko korišćenje vode. Ukupan hidropotencijal velikih vodotoka u Bosni i Hercegovini iznosi cca 18.600 GWh godišnje43. Ukupna iskorištenost tog potencijala je oko 40% ili 7.182 GWh godišnje, što je u poređenju sa drugim evropskim zemljama nisko. Što se tiče malih hidroelektrana, ovdje je iskorištenost još niža. Međutim, dobar dio ovog hidropotencijala je trajno izgubljen zbog prostornih, ekoloških i ekonomskih ograničenja koja su nastala u proteklom periodu. Pored hidroenergetskog potencijala velikih vodotoka, BiH raspolaže i hidroenergetskim potencijalom malih vodotoka na kojima bi se mogao izgraditi veći broj hidroelektrana male snage. Procjenjuje se da taj hidroenergetski potencijal iznosi 12% ukupnog hidroenergetskog potencijala velikih vodotoka.

Poljoprivreda i agroindustrijski sektor

40 Količina vode, prema mišljenju većine stručnjaka u svijetu je konstantna količina, od ukupne vode na planeti Zemlji, na slanu vodu mora i okeana odnosi se 97,5 %, a na slatku vodu samo 2,5%41„Okvirna vodoprivredna osnova BiH“, JVP „Vodoprivreda BiH“, Sarajevo 1994.42 Federalni zavod za programiranje razvoja, Analiza faktora razvoja i komparativne prednosti, Sarajevo, oktobar 2005.43 „ Sadašnja saznanja o hidroenergetskom potencijalu. Bosne i Hercegovine “, Institut za Elektroprivredu Sarajevo, Sarajevo, 1986.

24


Poljoprivreda je jedna od ključnih djelatnosti ruralnog prostora i osnovni oblik aktivnosti ruralnog stanovništva, te veoma bitan faktor za smanjenje siromaštva, održavanje ekološke ravnoteže i zaštitu okoliša.Po svojoj osnovnoj konfiguraciji tla i reljefu, BiH pripada brdsko-planinskim zemljama ali ima i značajne prirodne komparativne prednosti za poljoprivrednu proizvodnju u odnosu na dobar dio evropskih zemalja u pogledu povoljne kombinacije zemljišnih resursa, klime i vode (bogata vodenim tokovima i prirodnim i vještačkim akumulacijama koje pružaju dobre mogućnosti za primjenu navodnjavanja u poljoprivrednoj proizvodnji), što omogućava bavljenje raznovrsnom biljnom poljoprivrednom proizvodnjom i stočarstvom koje se zasniva na vlastitoj proizvodnji neophodne stočne hrane. Medutim, ove prednosti nisu adekvatno iskorištene. Pad sjetvenih površina karakteriše ukupno poslijeratno vrijeme i daje nepovoljnu sliku cijelog prostora BiH (indeks 96), s tim što je ona proistekla iz silaznog trenda koji je skoro dominantno vezan za FBiH.44

Bosna i Hercegovina raspolaže sa oko 2.600.000 ha poljoprivrednog zemljišta, od čega je 1.608.000 ha obradivo zemljište ili 63%, dok pašnjaci zauzimaju ostalih 37%. Od ukupnog obradivog zemljišta oranice i bašte zauzimaju 1.070.000 ha ili 68%, voćnjaci 96.000 ha ili 3,8%, vinogradi 5.300 ha ili 0,2%, livade 432.000 ha ili 28%, a ostatak zauzimaju ribnjaci, bare i trstici. (Grafik 4).

Za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju pogodno je oko 25% ukupnog poljoprivrednog zemljišta. U BiH ima 0,41 ha obradivog zemljišta po stanovniku ili 0,73 ha ukupnog poljoprivrednog zemljišta po stanovniku. Prosječne porodične farme u BiH su uglavnom površine 2 – 5 ha i podijeljene su u pet do sedam parcela što je posljedica agrarne reforme u prijeratnom socijalističkom sistemu kad se moglo posjedovati maksimalno 10 ha zemljišta.

U zasijanim površinama BiH u jesenjoj i proljetnoj sjetvi 2005/2006. strukturno preovladavaju žitarice (57%), iza kojih slijedi krmno bilje (26%), pa povrće (15%) i na sasvim niskom nivou industrijsko bilje (2%), što su i neznatne promjene u odnosu na sezonu 2004/2005. 45 (Tabela 19, Grafik 5)

Tabela 19: Zasijane oranične površine u BiH

(u 000 ha)Godina Zasijana oranična površina

44 „Srednjoročna strategija razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji BiH (2006-2010) “, Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva, Sarajevo 2006.45 Index je veći od 100 kod žitarica i industrijskog bilja

25


Žitarice Ind. bilje Povrće Krmno bilje Ukupno

2004/2005 322 9 84 138 553

2005/2006 318 10 84 144 556

Izvor podataka: Agencija za statistiku BIH

Od ukupno zasijanih površina 40% se zasije kukuruzom s prosječnim prinosom od 3,5 t/ha, 22% pšenicom i ostalim žitaricama s prosječnim prinosom 2,9 t/ha.46 U voćarskoj proizvodnji preovladava proizvodnja šljive 51%, jabuke 23% i kruške 10%.47

Stočni fond u BiH je za 50% manji od prijeratnog što je znatno umanjilo proizvodnju mesa i mlijeka. Peradarska proizvodnja kao i proizvodnja ribe imaju trend stalnog razvoja i najbliže su dostizanju stepena prijaratne proizvodnje.

U ravničarskom dijelu porječja Save i donjem toku njenih pritoka (Una, Vrbas i Drina) zastupljene su kulture žitarica (pšenica i kukuruz), industrijskih biljaka (soja) i krmne kulture (djeteline i druge travne smjese). Značajne površine brdsko-planinskog zemljišta u unutrašnjosti su pod kulturama voća i povrća, u prvom redu šljiva, jabuka, krušaka, jagodičastog voća idr. U Hercegovini značajne površine su pod vinogradima, sa različitim sortama vinove loze. Značajan je uzgoj mandarina, breskvi i kajsija. Na području Hercegovine su, takođe, značajne površine pod kulturom duvana, koji ima tendenciju širenja i na zemljišnim površinama Posavine i Podrinja.

BiH je poznata u svijetu po prirodnim mineralnim vodama (“Sarajevski kiseljak” – Kiseljak, “Ilidžanski dijamant” – Ilidža, “Vitinka” - Kozluk) i čuvenim zaštićenim vinima (“Žilavka” i “Blatina”). A na svjetskom tržištu su mnogo traženi i izvoze se i livanjski (“Lura” – mljekara Livno) i travnički sir (“Poljorad” - Turbe). Takođe se izvozi svježe voće, povrće i njihove prerađevine, zatim šumski plodovi, ljekovito bilje, riba i riblja mlađ i dr. Prednost je što se radi o zdravoj hrani proizvedenoj bez upotrebe pesticida.

Pošto je, uslijed ratnih dešavanja, BiH u agroindustrijskom sektoru izgubila strana tržišta, u vanjskotrgovinskom deficitu znatan udio imaju poljoprivredni proizvodi. Funkcije podrške za farme, ruralno stanovništvo i prerađivače generalno su nerazvijene. Trenutni bužet za poljoprivredu je nizak i iznosi 3-4% ukupnih javnih prihoda. Takav omjer nije u skladu s udjelom poljoprivrede u GDP-u i sa stepenom zaposlenosti u poljoprivredi 18-20%. Godišnje

46 Od ostalih ratarskih kultura najviše se sije krompir, luk, grah i rano povrće, a od industrijskog bilja soja, suncokret, uljana repica i duhan.

47 U novije vrijeme povećava se proizvodnja jagodastog i bobičastog voća (jagoda, malina, kupina i ribizla).

26


javne podrške i subvencije za poljoprivredu su vrlo niske i iznose oko 17 EUR/ha. Od ukupnih podrški i subvencija na ruralni razvoj izdvaja se svega oko 21%. Iako su agroekološki uslovi u BiH relativno su povoljni za poljoprivrednu proizvodnju evidentno je da učešće primarne poljoprivredne proizvodnje u GDP BiH ima trend pada.

Razlozi za trenutnu lošu situaciju u poljoprivrednoj proizvodnji su: - saniranje ratnih šteta; - tranzicija iz planske ka tržišnoj privredi;- slaba koordinacija institucija u BiH; - slabe podsticajne mjere;- odsustvo koordinacije u subvencioniranju poljoprivredne proizvodnje;- usitnjenost posjeda (što dovodi do niskog nivoa produktivnosti i ograničava mogućnost farmera da

lakše i brže prihvate moderni sistem upravljanja);- visoka stopa neiskorištenosti poljoprivrednog zemljišta;- bespravna gradnja na poljoprivrednim, često i najkvalitetnijim oraničnim površinama;- sve intenzivniji proces depopulacije i deagrarizacije ruralnih prostora (mada je BiH po %

poljoprivrednog stanovništva i dalje pri samom vrhu evropske ljestvice, sa dosta radne snage na selu koja se neproduktivno koristi u sistemu ekstenzivnog bavljenja poljoprivredom);

- sve nepovoljnija starosna struktura seoskih domaćinstava;- težnja poljoprivrednih gazdinstava da se postigne samodovoljnost u podmirenju vlastitih potreba u

hrani i zaokruživanje proizvodnih ciklusa u stočarstvu na vlastitom imanju.

Prioriteti u razvoju poljoprivrednog sektora u BiH su: - transformacija postojeće, uglavnom naturalne poljoprivredne proizvodnje u tržišnu; - udruživanje proizvođača, njihova obuka i tehnička pomoć u ovoj oblasti; - razvoj sela i njegove infrastrukture; - poboljšanje proizvodnje i plasmana poljoprivrednih proizvoda; - povećanje proizvodnje zdrave hrane; - povećanje proizvodnje i distribucija pitke vode; - povećanje stočnog fonda, posebno ovaca i goveda, iskorištavanje velikih pašnjačkih površina, posebno

u brdsko-planinskom području; - povećanje proizvodnje i plasmana meda; - povećanje proizvodnje radno-intenzivnih proizvoda, kao što su duhan, povrće, jagodičasto voće; - povećanje primjene kvalitetnog sjemenskog i sadnog materijala, posebno sjemenskog krompira i

sadnica voća i loznih sadnica; - osposobljavanje zemljišta za veću proizvodnju putem kvalitetnije obrade, primjene mineralnih i

organskih đubriva, te bolje zaštite bilja od bolesti i štetočina;- sprečavanje degradiranja i uništavanja zemljišta (što predstavlja ekonomski i ekološki problem u BiH);- poboljšanje kontrole kvaliteta;- subvencioniranje i ulaganje u one oblasti u poljoprivrednoj proizvodnji u kojima BiH ima komparativne

prednosti i koje će dugoročno biti najkonkurentnije; - ažuriranje zemljišnih registara;- uspostavljanje Informaciong sistema, koji se može napraviti relativno brzo i bez velikih sredstava,a što

bi poboljšalo kratkoročnu transparentnost i efikasnost poljoprivrednog tržišta (na taj način bio bi riješen problem nedostatka informacija o sektoru i omogućeno kvalitetno planiranje u poljoprivredi);

- unapređenje univerzitetskog obrazovanja u oblasti poljoprivrede.

Šumarstvo i drvna industrija

27


Šume i šumsko zemljište čine oko 53,4% površine BiH ili oko 2,7 miliona hektara. Visoke šume učestvuju sa 47% (1,3 miliona ha), izdanačke šume čine 34% (900 hiljada ha) i neobrađeno šumsko zemljišta čini 19% (500 hiljada ha) ukupnih zemljišnih površina. To je i za evropske uslove (29%) nadprosječna šumovitost područja.Prosječan godišnji zapreminski prirast u svim šumama je oko 10,5 miliona posječene drvne mase. U BiH postoje

brojni pilanski kapaciteti za rezanje lišćarskog i četinarskog drveta koji godišnje mogu obraditi više od 2.000.000 drvene građe.Šumarstvo i drvna industrija, kao vrlo važne grane ekonomije, pretrpjeli su direktne ratne štete koje se procjenjuju na dvije milijarde eura. Fizički kapaciteti drvne industrije u 2000. godini iznosili su 38%, a kapaciteti industrije celuloze i papira tek 10% u odnosu na 1991. Trend izvoza u oblasti drvne industrije se nastavlja, uz orijentaciju na proizvodnju i izvoz viših faza prerade, a cilj je izvozno orjentisana proizvodnja sa većim stepenom dorade. Kapaciteti za mehaničku i hemijsku preradu drveta prevazilaze potrebe domaćeg tržišta i djelimično su izvozno orijentisani. Značajne količine namještaja i stolarije se izvoze i to pretežno u: zapadno-evropske zemlje, SAD, Australiju, Aziju, Hrvatsku, Sloveniju, Italiju, Njemačku, SCG, Englesku, Francusku, Mađarsku i Slovačku. U BiH se obavlja i hemijska prerada drveta, tako da se razvila industrija za proizvodnju celuloze, papira, kartona i njihovih prerađevina.

Nedostaci u sektoru šumarstva odnose se na sljedeća ključna pitanja: - dugoročna strategija razvoja sektora šumarstva nije izrađena, kao ni cjelovita šumarska politika; - sistem organizacije sektora šumarstva na državnom i entitetskim nivoima nije adekvatan, iz čega

proizilazi i neefikasan način finansiranja; - zakonodavstvo u oblasti šumarstva nije usklađeno među entitetima, kao ni s odredbama EU; - pojava ilegalnih i neplanskih sječa; - privatizacija nije provedena na odgovarajući način, što za posljedicu ima visoke troškove poslovanja uz

malu ekonomičnost; - mali dio prihoda ostvaren prodajom drveta vraća se kao investicija u šumarstvo;- uzgojni i zaštitni radovi u šumarstvu ne sprovode se; - biotska i abiotska ugroženost šuma; - smanjenje površina pod šumama i prijetnja gubitka biodiverziteta u šumskim ekosistemima; - izvoz nižih faza prerade;- unutar sektora šumarstva postoji neorganizovan privatni šumski posjed; - zahtjevi na međunarodnom tržištu šumskih drvnih sortimenata nisu dovoljno poznati;- nedovoljna pristupačnost šuma uslijed nedovoljne razvijenosti infrastrukture, a jedan od razloga je i to

što su određene šumske površine minirane.

Neophodne mjere: - usvojiti državnu legislativu zasnovnu na naučnostručnim postulatima, a prilikom njene izrade potrebno

je integrirati zahtjeve koji proizilaze iz odredbi EU koje se odnose na šumarstvo;- donijeti program dugoročnog razvoja sektora šumarstva kojim bi se definisala strategija i politika

upravljanja šumskim resursima u BiH; - uspostaviti efikasnu i racionalnu organizaciju šumarstva s jasno definisanim i diferenciranim

funkcijama vlasništva, upravljanja i monitoringa;- permanentnim provođenjem nacionalnih inventura šuma uz primjenu savremenih naučnih dostignuća

(GIS)48 osigurati neophodnu podlogu za odlučivanje i kreirati bazu podataka neophodnu za planiranje upravljanja šumskim resursima;

- jačati funkcije monitoringa i inspekcijskih organa;- efikasno realizovati procese privatizacije, restitucije i denacionalizacije - značajnija uloga privatnog

šumskog posjeda, stimuliranje preduzetničkog duha i uvođenje zdravog privatnog kapitala u nestrateške aktivnosti u šumarstvu (sječa, izvlačenje, transport, rasadnička proizvodnja) značajno bi smanjili troškove poslovanja, unaprijedili ekonomičnost i povećali učešće šumarstva u GDP-u;

- osigurati efikasan, transparentan i održiv model finansiranja u šumarstvu kroz koji bi se revitalizirali narušeni šumski ekosistemi i unaprijedilo pošumljavanje, uzgoj i zaštita šuma;

48 Geographic Information Systems.

28


- unaprijediti konkurentnost preduzeća u sektoru šumarstva implementacijom programa certificiranja upravljanja šumskim resursima;

- promovisati multifunkcionalno korištenje šumskih resursa uključujući lov, specijalne šumske proizvode i turizam;

- definisati modele finansiranja proste i proširene biološke reprodukcije;- izraditi i realizovati dugoročne programe deminiranja, pošumljavanja, uzgoja, zaštite i rekonstrukcije

niskoproduktivnih šuma;- izdvojiti i zaštititi šumske ekosisteme koji imaju izražene biodiverzitetne vrijednosti;- specijalistički i kontinuirano educirati šumarske stručnjake, te jačati svijest javnosti o značaju šume.

Turizam

Turizam je bez sumnje jedna od najjačih „industrija” svijeta, za mnoge zemlje značajan proizvod te generator zapošljavanja. Obuhvata širok spektar pojava i odnosa koji nastaju za vrijeme turističkih putovanja gdje preko 800 miliona ljudi godišnje privremeno napuste mjesto prebivališta, a u svojoj realizaciji zadire ne samo u ekonomski, već i u ekološki, socijalni te kulturni aspekt života. U strukturnim analizama i dugoročnim projekcijama turizam se ocjenjuje kao jedna od najdinamičnijih pojava s gotovo neprocjenjivom važnošću za razvitak svjetske ekonomije.

29


Procjena Svjetske turističke organizacije je da se rast turizma veoma brzo odvija, a BiH se opisuje kao perspektivno turističko odredište koje bi do 2020. godine trebalo da bude među tri područja sa najvećim stepenom rasta turizma.BiH ima odličan potencijal za razvoj turizma, privredne grane koja može snažno doprinijeti sveukupnom ekonomskom napretku zemlje. U BiH, međutim, ne postoji koncept razvoja održivog turizma sa definisanim ciljevima, prioritetima i načinom ostvarenja. Činjenica je da BiH predstavlja posebno zanimljivu destinaciju kao rezultat povoljnog geografskog položaja, pogodnih klimatskih uslova, izuzetnih prirodnih ljepota, zatim planina, poznatih banja, mora, skijaških centara, nacionalnih parkova, kulturno-istorijskih spomenika, kao i bogomolja za religijski turizam. Ovo je područje ukrštanja različitih kultura, tradicije i arhitekture koje BiH daju dodatnu vrijednost u smislu kreiranja specifičnog turističkog proizvoda. Ovim se stavaraju mogućnosti da se, poštujući regionalne specifičnosti, bosanskohercegovački turizam razvija kroz različite oblike selektivnog turizma, kao što su: planinski, primorski, religiozni, banjski, kulturni, sportsko-rekreativni i ruralni turizam. Međutim, dobar potencijal ne znači i turistički proizvod. Strategija razvoja turizma trebala bi definisati procjenu i ocjenu onih potencijala od kojih može nastati turistički proizvod sa komparativim prednostima u odnosu na ostale destinacije. Zatim bi trebala da osigura najefikasniji način prezentacije takvog turističkog proizvoda BiH na globalnom turističkom tržištu. Efikasna strategija razvoja turizma omogućila bi stvaranje uslova da se turistički potencijali BiH pretvore u realne mogućnosti za ekonomski razvoj zemlje i otvaranje novih radnih mjesta, obzirom da je sektor turizma relativno radno intenzivan.

Turističko tržište Bosne i Hercegovine bilježi stalni porast dolazaka i noćenja turista, pa je tako, prema podacima Agencije za statistiku, za period I – X mjeseca broj turista koji su boravili u BiH u 2006. u odnosu na isti period 2005. povećan za 14,49% (broj domaćih turista se povećao za 12%, a stranih za 17,66%), dok je broj noćenja za period I – X mjeseca 2006. u odnosu na isti period 2005. povećan za 15,20% (broj noćenja domaćih turista se povećao za 8,33%, a stranih za 22,60%).49

Najveći broj noćenja i dolazaka turista ostvaren je u centrima planinskog , primorskog , zdravstvenog , religioznog turizma te u većim gradovima BiH. Prema podacima u Tabeli 2150, u broju dolazaka i noćenja stranih turista, učešće država bivše zajednice je 49 %, evropskih zemalja 44% i vanevropskih zemalja 7%. Prosječno zadržavanje stranih turista je 2,4 dana. Iskorištenost smještajnih kapaciteta je 17,38% što je za 7,21% više nego predhodne godine51. Smještajni kapaciteti se većinom nalaze u popularnim turističkim destinacijama kao što su Sarajevo, Banja Vručica, Jahorina, Neum i Međugorje. Prema zvaničnim statističkim podacima prihod od turizma je u prvih 10 mjeseci 2006. iznosio skoro 123 miliona, što je za skoro 20% više od prihoda ostvarenog u istom periodu u 2005.52

“Svjetski turizam postavlja nove rekorde na globalnom planu, međutim ono što je uistinu zapanjujuće jeste kako manje zemlje poput Crne Gore, Rumunije, Namibije i Bruneja koriste turizam i putovanja kao katalizatore za širi ekonomski razvoj”53. U martu 2006. godine, USAID CCA54, kao Institut za saradnju turističkog klastera BiH obavio je istraživanje među evropskim tour operatorima o mogućnostima i interesu za uključivanje BiH u njihovu stalnu ponudu. Istraživanjem je obuhvaćena grupa od 56 tour operatora iz 9 evropskih zemalja, Hrvatske, SAD-a i Kanade, kao reprezentativnog uzorka tipičnih emitivnih tržišta. Rezultati istraživanja su između ostalog pokazali da zemlje šireg okruženja (Češka Republika, Mađarska, Poljska) imaju nešto veća saznanja o BiH nego tour operatori razvijenih zemalja Zapada kao i da postoji jak interes za regionalne programe i proizvode, posebno na udaljenijim tržištima poput Kanade i SAD-a.

49 U prilogu Tabela 2050 U prilogu Tabela 2151 U prilogu Tabela 2252 U prilogu Tabela 2353 Jean-Claude Baumgarten, predsjednik Svjetskog vijeća za turizam i putovanja (WTTC)54 CCA - USAID-ov projekat podizanja konkurentnosti razvojem klastera (CCA je četverogodišnji projekat podrške privrednom razvoju BiH, kroz unaprijeđenje poslovnog uspjeha za zemlju važnih sektora prerade drveta i turizma, kojeg finansira USAID. CCA funkcioniše kao “Sekretarijat za saradnju“ (SZS) bh. turističkog klastera. Projekat je preuzeo inicijativu da okupi zainteresovane strane klastera u tri regiona BiH: Hercegovina, Krajina i Sarajevo, te omogućio formiranje radnih grupa koje će se baviti ključnim izazovima konkurentnosti turizma. Kao SZS klastera, CCA pruža podršku mnogim zajedničkim inicijativama koje razvijaju bh. turističke proizvode i proširuju tržišta. Sve aktivnosti CCA su aktivnosti u ime klastera.Vremenom će CCA prenijeti svoja ovlaštenja na lokalnu instituciju koja će postati stalni SZS klastera. Sjedište projekta je u Sarajevu, sa kancelarijama u Banja Luci i Mostaru.)

30


Razvoj turističkog sektora u okviru ukupnog razvoja može se posmatrati sa različitih aspekata:- kao prioritetni sektor (gdje bi se turizam posmatrao kao komparativna prednost);- kao pomak ka diverzifikaciji postojeće ekonomske osnove;- kao dodatni instrument za kreiranje zaposlenosti budući da je ovaj sektor relativno radno intenzivan

(ipak, zaposlenost u ovom sektoru je često sezonska i nema za rezultat visoko kvalitetna radna mjesta).

Bosna i Hercegovina, kao turistička destinacija, doživljava rast broja stranih turista od 5-6% godišnje u posljednje tri godine. Ovo je znatno manje od ranijih predviđanja UNWTO-a i WTTC-a (10,6%) izvedenih na osnovu procjena o turističkom potencijalu zemlje. Preliminarne analize pokazuju da su razlozi ovakvog stanja:

- veoma nizak nivo znanja o turističkoj ponudi i potencijalima BiH, kao i o stanju i o bezbjedonosnoj situaciji u BiH;

- nedostatak jasne vizije i strategije turističkog razvoja na nivou čitave BiH, loš marketing turizma (pasivni pristup promociji turizma) – mada se 2006. nešto pokušalo uraditi po tom pitanju emitovanjem promo spota na BBC-u i SNN-u;

- nedovoljna ulaganja (investicije) u turizam i nedostatak podsticajnih mjera za ulaganja u turizam;- nedostatak vlastitog kapitala za značajniju revitalizaciju turističke privrede;- neizvršena privatizacija (što stvara prazninu u planiranju budućih izvora finansiranja, investicija i

razvoja potencijala);- složene i skupe procedure za početak i razvoj MSP55;- nerazvijenost pratećih usluga;- nizak nivo konkurentnosti BiH turističkih preduzeća;- slaba povezanost turističkih organizacija, kao i slabo osmišljena i nedovoljno kompletirana turistička

ponuda (ne postoji kritična masa ponude i programa namijenjenih ciljnim tržištima);- nedostatak odgovarajućeg institucionalnog okvira (neadekvatno zakonsko i institucionalno uređenje

turizma);- nedostatak adekvatno obučenog kadra (prvenstveno menadžera u sektoru turizma);- nerazvijena svijest ljudi o zaštiti okoliša i nedovoljna zaštita prirodnih resursa (nekontrolisana sječa,

odlaganje otpada, neugradnja filtera...);- brojna minirana područja, prvenstveno postojanje minskih polja u mnogim turističkim i ekološkim

oblastima;- nedovoljno razvijena, neorganizovana, te nedovoljno kvalitetna turistička infrastruktura (turistički

centri, promotivni centri, hoteli, restorani, itd);- neadekvatan kvalitet puteva i druge infrastrukture vezane za turističke destinacije.

Da bi se obezbjedio viši nivo razvijenosti turističkog sektora potrebno je:- razvoj i osmišljavanje aranžmana za ciljne turističke proizvode, te unapređenje veza za promovisanje i

prodaju takvih proizvoda na globalnom turističkom tržištu (ovo uključuje i stalnu komunikaciju sa međunarodnim i specijalizovanim medijima, te uspostavljanje direktnih kontakata sa važnim tour operatorima i specijalistima);

- potrebno je objediniti, standardizovati i kategorisati ponude i izvršiti umrežavanje atraktivnih turističkih destinacija (stvaranje "kritične mase" turističkih ponuda), kako bi se poboljšao pristup tržištu, posebno intenzivnom promocijom, kroz različite kanale;

- uvođenje novih i razvoj postojećih usluga u turizmu (raznolikost turističke ponude) i pružanje boljih pomoćnih usluga;

- osnivanje Ministarstva turizma i usvajanje Zakona o turizmu na nivou BiH56;

55 Mala i srednja preduzeća56 U složenoj političkoj strukturi BiH turizam je u nadležnosti entiteta. Ministarstvo za turizam na državnom nivou ne postoji. Turistička zajednica Federacije BiH i Ministarstvo trgovine i turizma RS osnovali su Udruženje turizma u BiH radi zajedničkog nastupa BiH na inostranom tržištu. Međutim, radi se o udruženju koje nema redovne izvore finansiranja, niti odgovarajući stalno zaposleni kadar, potreban da bi se obavljala promocija turizma na adekvatan način. Stoga je bh. strategiji razvoja turizma potrebno državno Ministarstvo turizma koje bi bilo regulatorna

31


- podržati strane investitore i omogućiti im da o BiH formiraju pozitivno mišljene i da ga šire među svojim poslovnim partnerima;

- među-regionalna suradnja u domenu turizma unutar BiH i u inostranstvu;- intezivirati edukaciju kadrova za rad u sektoru turizma;- osnivanje mreže turističkih sela, koja nude smještaj turistima i podsticanje razvoja starih zanata i kućne

radinosti ;- poboljšanje kvaliteta turističke ponude kroz poboljšanje, rehabilitaciju i dograđivanje pristupne

infrastrukture (putevi, mostovi, željeznice, infrastruktura za riječni transport) u područjima sa dokazanom turističkom atraktivnošću;

- izgradnja evropskih saobraćajnica i novih koridora (kao što je “PAN Evropski putni koridor 5c”);- ekološka rehabilitacija i saniranje javnih područja visoke turističke vrijednosti kao što su jezera, javni

parkovi, okolne atraktivne destinacije dokazane vrijednosti, itd.;- podizanje svijesti o zaštiti okoliša (kao i spriječavanje nekontrolisane eksploatacije prirodnih resursa)

uključujući i zaštitu od mina;- revitalizacija i održavanje spomenika kulturno-istorijskog naslijeđa, autohtonih građevina i objekta;- rehabilitacija urbanih područja visoke turističke vrijednosti uključujući popravku ulica u funkcionalnim

odmaralištima/banjama, rehabilitaciju istorijskih centara i pješačkih zona u gradovima sa istorijskim i kulturnim naslijeđem visoke vrijednosti.

Realizacija ovih aktivnosti, kao i činjenica postojanja jake konkurencije u okruženju (prije svega Hrvatska i Slovenija), kao i u inostranstvu zasigurno će uzeti puno vremena, truda i novca, ali treba imati u vidu da je turizam sektor od kojeg se ne mogu očekivati značajniji prihodi u kratkom roku, ali se zato realno može očekivati da u budućnosti turizam značajno doprinese ukupnom prihodu. Ovaj zaključak ne treba da umanji opšti interes za zaštitu i očuvanje ekološki čiste životne sredine, jer se od prvih koraka razvoja turizma mora imati na umu ekološka dimenzija. U osnovi, prirodni ambijent je nezamjenjiv i treba da bude naša “konkurentna prednost”. To bi pružilo realnu osnovu za “racionalno korišćenje prirode, u skladu s održivim razvojem”. Dakle, ovaj interes treba da bude uključen i u druge strateške resurse, u okviru drugih ekonomskih aktivnosti, kao što je proizvodnja organske hrane, flaširanje vode za piće itd.

Bosnu i Hercegovinu karakteriše raznolikost potencijala za razvoj turizma kao što su klimatski uslovi, raznovrsnost prirodnih resursa, kultura, tradicija različitih religija (muslimanska i hrišćanska), bogato kulturno i istorijsko naslijeđe, olimpijski imidž, blizina mora, povoljan geo-politički položaj itd., što predstavlja višestruke mogućnosti za razvoj različitih aspekata turizma:

- zimski turizam - na olimpijskim planinama poput Jahorine, Bjelašnice, Igmana, Trebevića...;- ljetni turizam - Jadranska obala;- banjsko-lječilišni turizam - zahvaljujući izvorima termalne i mineralne vode i banjskim i liječilišnim

potencijalima postoje mogućnosti za turizam tokom cijele godine u mjestima kao što su Fojnica, Olovo, Ilidža, Višegrad, Laktaši, Slatina, Banja Luka, Teslić, Bihać, Sanski Most, a zahvaljujući čuvenim ljekovitim, prirodno termalnim i mineralnim izvorima uslovi za razvoj banjsko-zdravstvenog turizma postoje i u Kiseljaku i Kreševu, Kaknju (»Banja Vrućica«), Bugojnu (»Vruća voda«) Bijeljini (Banja »Dvorovi«), Gradačcu (Banja »Ilidža«), Zvorniku (»Vitinički Kiseljak«), Živinicama (»Toplice«) i Tuzli (»Slanja banja«). Neke od ovih banja imaju i stogodišnju tradiciju;

- seoski turizam - jedan je od skoro potpuno neiskorištenih vidova turizma iako za seoskim turizmom postoji sve veća globalna potražnja. U Hercegovini postoje brojna sela koja bi, uz malo ulaganja i truda, mogla ponijeti epitet etno sela u kojima se promoviše zdrav način življenja. Nedirnuta priroda, planine, jezera, rijeke i more pružaju idealne uslove za stvaranje interesantnih turističkih destinacija ove vrste. Autentičnost i primamljivost hercegovačkih etno sela se još više pojačava ako se ovome dodaju razni kulinarski specijaliteti napravljeni od zdrave hrane, kulturna baština, interesanti narodni običaji, karakteristična muzika i folklor, te mogućnost provođenja aktivnog odmora. Ova sela bi se trebala locirati u blizini autentičnih istorijskih i kulturnih destinacija kao što su Babanovac, Prusac, Bobovac, Vranduk, Kraljeva Sutjeska;

- kulturni turizam - brojne tradicionalne priredbe i kulturni događaji;

agencija.

32


- poslovni/kongresni turizam - održavanje sastanaka, treninga i konferencija. Ova vrsta turizma mogla bi osigurati normalno funkcionisanje turističkih kapaciteta koji su obično sezonskog karaktera, međutim poslije rata uslijed razorenosti privrede ne postoje industrijski i prerađivački kapaciteti koji bi služili kao snažniji oslonac za razvoj ovog oblika turizma;

- vjerski (religijski) turizam - Međugorje, Ajvatovica - Prusac, Kraljeva Sutjeska, Svetište Svetog Leopoda Mandića - Maglaj,…;

- sportsko-rekreativni turizam - skijanje, kajakaštvo, rafting, ronilaštvo, planinarenje i alpinizam, paraglajding, lov, ribolov, kampovanje, avanturizam, biciklizam;

- izletnički turizam - foto-safari, kanu-safari, posjete brojnim muzejima, samostanima, crkvama, džamijama, sinagogama, mostovima, pećinama, kanjonima, nacionalnim parkovima, prirodnim jezerima i akumulacijama i jedinstvenom panoramskom pogledu. Za turiste su posebno interesantni: Hutovo blato (jedinstveni ptičiji rezervat), nacionalni parkovi Sutjeska, Tjentište, Perućica (jedina prašuma u Evropi), nacionalni park na planini Kozari, park prirode na Plješevici;

- istorijski turizam - arheološka nalazišta i brojni spomenici, koji potiču iz perioda Austro-Ugarske monarhije, Otomanskog carstva, Srednjevjekovne Bosanske države, Rimskog carstva, kamenog i željeznog doba i Neolita, zatim Bogumilske nekropole. Naročiti su atraktivni stari dio Sarajeva (kao mješavina orijentalne i austrougarske arhitekture), Visoko, Gabela, Mostar, Čapljina, Stolac, Čitluk, Ljubuški, Blagaj, Počitelj;

- riječni i jezerski turizam - prirodna i vještačka jezera, npr. Jezero Modrac u Lukavcu koje je najveće vještačko jezero u BiH ili slano jezero u Tuzli, koje je jedino takvo jezero u Evropi, zatim Ramsko, Blidinjsko, Boračko i Buško jezero; riječni turizam - rijeke Drina, Sava, Krivaja, Una, Vrbas, Pliva, Neretva, Tara (splavarenje i vožnja kajakom/kanuom i drugi sportovi na divljim vodama samo su neke od aktivnosti na vodi koje iz godine u godinu privlače sve više turista);

Zaključak je da BiH ima ogroman potencijal za uspostavljanje turizma, kao jedne od vodećih industrija. Da bi se efektivno iskoristio široki spektar različitih turističkih resursa, neophodno je izgraditi strukturu sistematskog, planskog, ciljanog, harmonizovanog i koordiniranog razvoja različitih vrsta turističkih sadržaja, tj. destinacija, odnosno, potrebno je napraviti kompletnu studiju izvodljivosti o razvoju turizma u BiH. Nerealno je očekivati da će u skorije vrijeme doći do intenzivnog razvoja turizma jer je GDP BiH mali, pa su prema tome mala i izdvajanja za turizam i ekologiju, ali ako se poveća interes privatnog sektora moguće je očekivati bolje rezultate.

Promocija BiH u inostranstvu

Uslijed ratnih dešavanja na prostoru BiH u periodu 1992-1996, naša zemlja je stekla negativni imidž, tako da je neophodno osmišljavati i provoditi kampanje za unapređenje imidža BiH u svijetu (brendiranje BiH). U tu svrhu potrebno je koristiti strane medije za prezentovanje svih pozitivnih dešavanja na području BiH, koja doprinose stvaranju povoljnije slike o ljudima i prilikama na ovim prostorima.

Dakle, osim promocije procesa evropskih integracija za građane Bosne i Hercegovine, važno je predstavljanje i izgradnja dobrog imidža same države u inostranstvu.

33


Osnovni ciljevi promocije Bosne i Hercegovine su:- promjena postojeće slike stanja o BiH, - informisanje o kulturi, ekonomskom potencijalu, bogatom istorijskom naslijeđu BiH.

Odgovorne institucije koje bi bile zadužene za realizaciju ovih ciljeva bile bi, prije svih, Ministarstvo vanjskih poslova BiH, zatim Direkcija za evropske integracije BiH, Vanjsko-trgovinska komora BiH, Agencija za promociju stranih investicija BiH – FIPA, kao i nevladin sektor. Postoji i mogućnost angažiranja nekih od specijaliziranih agencija.57 Nevladine organizacije u EU igraju jako važnu ulogu, kao i predstavništva pojedinih regija, i time automatski predstavljaju jako važnu ciljnu grupu. Konačno, i „networking“ treba biti način plasiranja pozitivnih vijesti o BiH (npr. mreže bivših studenata College of Europe58).

Z a k l j u č a k

Veliki ekonomski rast u svijetu nastavljen je i u 2006. prvenstveno u prvoj polovini godine. Glavni pokretači su uglavnom ekonomije SAD, Kine, Japana i oporavljena privreda zemalja članica zone eura. Prema procjenama MMF-a očekuje se realni rast svjetske privrede od 5,1% u 2006. Dugo očekivani oporavak evropske ekonomije konačno se ostvario i premašio prvobitne procjene, tako da realna godišnja stopa rasta ostvarena u 2006. za zonu eura iznosi 2,6%, a za EU25 2,9%, što je najviša godišnja stopa rasta zabilježena u zadnjih pet godina.

57 Korištenje resursa Češkog centra u Briselu, Scottish Housa-a u Briselu, Ureda Bavarse u Briselu, Euro info centara širom EU itd.

58 80% zaposlenih u evropskim institucijama i drugim organizacijama su bivši studenti College of Europe

34


Ekonomski oporavak zabilježen u Evropskoj uniji imao je pozitivan uticaj i na ekonomiju BiH, što se prvenstveno ogleda u povećanju izvoza. Svi makroekonomski pokazatelji upućuju da je zabilježen rast ekonomije u BiH u 2006. u kojoj je stopa rasta veća u odnosu na prethodnu godinu. Povećanje izvoza i zadržavanje vrijednosti uvoza na istom nivou kao i prethodne godine, što je prije svega posljedica povećanja industrijske proizvodnje, dovelo je do značajnog poboljšanja u vanjskotrgovinskoj razmjeni i smanjenju deficita tekućeg računa u 2006. u odnosu na prethodnu godinu.

Naša zemlja je uspjela održati makroekonomsku stabilnost; provedena je reforma indirektnog oporezivanja i uveden PDV; ostvareno smanjenje javne potrošnje kroz reformu carine i odbrane; ostvareno je unapređenje poslovne klime kroz usvajanje entitetskih zakona o stečajevima i likvidaciji te Zakona o registru preduzeća i uspostavu privrednih sudova; dodatno je ojačan bankarski sektor, rastu depoziti, a kamatne stope padaju; uspostavljene su institucije za zaštitu domaćih potrošača kroz jačanje Ureda za veterinarstvo BiH i formiranje Konkurencijskog vijeća; započeti su pregovori sa Evropskom komisijom o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju, itd.

Procjenjuje se da je BDP u 2006. dostigao 17.95059 milijardi KM, što je povećanje od 6,2% na realnom nivou. Analiza bazirana na strukturi bruto dodatne vrijednosti u okviru BH ekonomije, indeksima industrijske proizvodnje i trgovinskim podacima govori da usluge i dalje predstavljaju glavni doprinos u kumulativnom rastu BDP-a u zemlji. Pored toga, neke proizvodno vezane djelatnosti u prerađivačkoj industriji, eksploataciji metalnih ruda, proizvodnji i građevinarstvu, a koje su stimulirane od strane stranih investicija, dale su važan doprinos u sveukupnom rastu BDP-a. U poređenju sa zemljama u regiji rast realnog BDP-a od 6,2% u BiH za 2006. je među najvišim, i govori o ekspanziji ekonomskih aktivnosti u zemlji. Posmatrajući strukturu BDP-a, u poslednjih nekoliko godina primjetan je trend bržeg rasta BDP-a RS nego u FBiH. U 2005. u odnosu na 2004, BDP u RS je porastao za 12,5% dok je u isto vrijeme BDP u FBiH porastao za 5,3%. Važno je spomenuti da je došlo i do promjena udjela u ukupnom BDP u BiH, gdje udio RS-a pokazuje konstantni trend rasta, a FBiH lagani pad.

U toku 2006. došlo je i do značajnog rasta aktivnosti u finansijskom posredništvu, naročito na tržištima kapitala koji reflektiraju povećani interes investitora u domaće vrijednosne papire u svjetlu pozitivnih ekonomskih događanja u 2006. i povećanju optimizma na berzama u vezi sa budućim ekonomskim razvojem u BiH.

U oba bh. entiteta u 2006. nastavljen je rast obima industrijske proizvodnje koji je prisutan od 2003., naročito u sektoru prerađivačke industrije. Rast prozvodnje je uzrokovan provedenim procesima privatizacije i novim investicijama u proizvodne kapacitete, naročito u RS, a i povećanjem proizvodnje namijenjene za izvoz. Indeks rasta industrijske proizvodnje u 2006. u odnosu na 2005. u FBiH bio je 107,5, a u RS 119,1. I dok se u FBiH iz godine u godinu bilježi stabilan rast od 5-6%, u RS je rast industrijske proizvodnje znatno ubrzaniji, a posljedica je starta sa niže baze ali i dinamičnijeg pokretanja proizvodnjeOvakvo kretanje industrijske proizvodnje je ohrabrujuće i govori o oživljavanju privrede BiH, što je posljedica procesa tranzicije i restruktuiranja. Spor proces restruktuiranja privrede onemogućuje brži rast i razvoj koji bi se objektivno mogao bazirati na boljoj iskorištenosti prirodnih resursa, relativno jeftinoj radnoj snazi i drugim komparativnim prednostima koje karakterišu ekonomiju BiH.

Analiza je pokazala da je BiH relativno bogata prirodnim resursima. To su njene komparativne prednosti u odnosu na okruženje i druge zemlje. BiH obiluje vodnim resursima, kvalitetnim poljoprivrednim zemljištem i stočnim fondom. Raspoloživi šumski fond se smatra najvažnijim prirodnim resursom BiH koji je potencijalno jedan od ključnih faktora razvoja. Komparativne prednosti BiH su i u nizu energetsko sirovinskih grana, kao i u preradi njihovih proizvoda. Prije svega, to je proizvodnja hidroenergije, proizvodnja uglja i termoenergije, željezne rude i crne metalurgije, boksita i razvoj aluminijske industrije, prerada drugih značajnih metala te industrija nemetala i građevinskog materijala.

BiH se, prema procjenama Svjetske turističke organizacije, opisuje kao perspektivno turističko odredište koje bi do 2020. godine trebalo da bude među tri područja sa najvećim stepenom rasta turizma. BiH ima odličan potencijal za

59 [URL :http://www.cbbh.ba/], 2007.

35

http://www.cbbh.ba/


razvoj turizma, privredne grane koja može snažno doprinijeti sveukupnom ekonomskom napretku zemlje. Bosnu i Hercegovinu karakteriše raznolikost potencijala za razvoj turizma kao što su klimatski uslovi, raznovrsnost prirodnih ljepota, kultura, tradicija različitih religija (muslimanska i hrišćanska), bogato kulturno i istorijsko naslijeđe, olimpijski imidž, blizina mora, povoljan geo-politički položaj itd., što predstavlja višestruke mogućnosti za razvoj različitih aspekata turizma, kao što su: planinski, primorski, religiozni, banjski, kulturni, sportsko-rekreativni i ruralni turizam.

Uslijed ratnih dešavanja na prostoru BiH u periodu 1992-1996, naša zemlja je stekla negativni imidž, tako da je neophodno osmišljavati i provoditi kampanje za unapređenje imidža BiH u svijetu.

L i t e r a t u r a

1. Ajeti Mirsad, Magistarski rad: Uloga ekonomije znanja i poduzetništva u razvojnoj strategiji regionalne ekonomske politike, Univerzitet u Ljubljani - Ekonomski fakultet, Ljubljana, oktobar 2003.

2. Porter E. Michael, What Is Strategy?, Harvard Business Review, Nov. – Dec. 1996. 3. Đerić Branko, Plakalović Novo, Resursni potencijal privrednog rasta Republike Srpske, Univerzitet u

Istočnom Sarajevu - Ekonomski fakultet, Istočno Sarajevo, 2005.

36


4. Aune A. James, Selling the Free Market, The Rhetoric of Economic Correctnes, London, The Guilford Press, New York, 2001.

5. Economist, Volume 366, No. 8308; 2003.6. [URL :http://www.cbbh.ba/], 2007.7. REZ i EU RED, Regionalna strategija ekonomskog razvoja za ekonomsku regiju Centralna BiH,

Bosna i Hercegovina, novembar 2004.8. REDAH i EU RED, Regionalna strategija ekonomskog razvoja za ekonomsku regiju Hercegovina,

Bosna i Hercegovina, novembar 2004.9. NERDA i EU RED, Regionalna strategija ekonomskog razvoja za ekonomsku regiju Sjeveroistočna

BiH, Bosna i Hercegovina, novembar 2004.10. SERDA i EU RED, Regionalna strategija ekonomskog razvoja za Sarajevsku ekonomsku

makroregiju, Bosna i Hercegovina, novembar 2004.11. ARDA i EU RED, Regionalna strategija ekonomskog razvoja za ekonomsku regiju Sjeverozapadna

BiH, Bosna i Hercegovina, novembar 2004.12. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva, Srednjoročna strategija razvoja

poljoprivrednog sektora u Federaciji BiH (2006-2010), Sarajevo, 2006.13. [URL :http://www.komorabih.com/], 2007.14. [URL :http://www.usaidcca.ba/], 2007.15. Turistički klaster BiH, TourBiH, Tromjesečni bilten broj 2, Sarajevo, juni 2006.16. World Economic Forum - Augusto Lopez-Claros, Laura Altinger, Jennifer Blanke, Margareta Drzeniek,

Irene Mia, Part 1: The Global Competitiveness Index: Identifying the Key Elements of Sustainable Growth, September 2006.

17. Vijeće ministara BiH, Direkcija za Evropske integracije, Strategija integriranja BiH u Evropsku uniju, Sarajevo, 2005/2006.

18. [URL :http://www.dei.gov.ba/], 2007.19. [URL :http://www.ino.komora.net/], 2007.20. [URL :http://www. vladars.net /], 2007.21. [URL :http://www.bhtraders.biz], 2007.22. [URL :http://www.fzzpr.gov.ba/], 2007.23. Federarni zavod za programiranje razvoja, Analiza faktora razvoja i komparativne prednosti, Sarajevo,

oktobar 2005.24. Japan International Cooperation Agency (JICA), Analiza konkurentnosti Bosne i Hercegovine, maj 2006.25. Odjeljenje za makroekonomsku analizu Upravnog odbora Uprave za indirektno oporezivanje BiH, Oma

Bilten, broj 18, januar 2007.26. [URL :http://www.fzzpr.gov.ba-Bos-Aktuelno.htm/], 2007.27. Federalni zavod za programiranje razvoja, Ekonomske slobode u Bosni i Hercegovini u 2006. godini

(komparacija sa državama Jugoistočne evrope), Sarajevo, januar 2006.28. Agencija za statistiku BiH, Vanjska trgovina 2005., Tematski bilten 06, Sarajevo, decembar 2006.

37

http://www.fzzpr.gov.ba-Bos-Aktuelno.htm/


http://vladars.net/


http://www.dei.gov.ba/

http://www.usaidcca.ba/

http://www.cbbh.ba/

http://www.cbbh.ba/


38

Documents

Konkurentna sposobnost privrede BiH