UNIVERZITET U BANJALUCI

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

STUDIJSKI PROGRAM ZA PROSTORNO POLANIRANJE

PREDMET: METODOLOGIJA ŽIVOTNE SREDINE

KOMUNALNE I OTPADNE VODE

MENTOR: STUDENTI:

Prof. IVICA RADOVIĆ ALEKSANDRA JORDANOVIĆ

VIOLETA PETKOVIĆ

MILOŠ ŠOLAK

DEJAN DRAGUŠIĆ

BANJA LUKA, JANUAR 2012.

1

Sadržaj:

1. Uvod....................................................................................32. Bioliški sastav otpadnih voda...............................................63. Industrijske otpadne vode....................................................73.1. Kvalitet industrijskih otpadnih voda................................173.2. Kategorizacija industrijskih otpadnih voda......................194. Zakonska regulativa.............................................................215. Zaključak..............................................................................22

2

1. UVOD

Pod otpadnim vodama podrazumijevaju se one vode koje nakon upotrebe mjenjaju svoje fizičke, hemijske i biološke osobine, povećavaju sadržaj primjesa, koloida i rastvora, koji mogu biti organskog ili mineralnog porijekla. Prema nastanku, otpadne vode se dijele na tri osnovne kategorije: otpadne vode domaćinstava, otpadne vode industrije i atmosferske otpadne vode ( slivne otpadne vode, nastale uslijed atmosferskih padavina, sa krovova objekata, betonskih platoa i zemljišta u okviru kompleksa industrijskih objekata. Otpadne vode iz domaćinstva često se javljaju u obliku nestabilnih polidisperznih sistema, koji u zavisnosti od razmjere čestice mogu biti različiti, od grubih do visokodisperznih, pri čemu je sadržaj koloidnih materija u sistemu veliki. Zagađenje otpadnih voda karakteriše koncentracija različitih materija ( po sastavu ) koje se nalaze u jedinici zapremine. Koncentracija otpadnih voda se izražava u mg/l ( ili ista brojna vrijednost u g/m³ ). Otpadna voda iz domaćinstva, komunalna otpadna voda, sastoji se od tečnosti koje mogu biti u rastvorenom ili suspendovanom stanju. Količina čvrstih materija u komunalnoj otpadnj vodi je vrlo mala, obično ispod 0,1 % po težini. Čvrste otpadne materije mogu biti podijeljene u dvije grupe u zavisnosti od njihovog sastava ili njihovog fizičkog stanja. Na ovaj način, čvrste materije se dijele na organske i neorganske materije.

1. Organske čvrste materije:

Materije životinjskog ili biljnog porijekla uključujući i otpadne produkte životinja i bilja kao i tkiva životinja i biljaka. Glavne grupe materija su bjelančevine, ugljeni hidrati i masti zajedno sa produktima njihovog raspadanja, koji nastaju aktivnošću bakterija i drugih živih organizama.

2. Mineralne ( neorganske ) čvrste materije:

Inertne materije koje nisupodložne raspadanju. U mineralne amterije spadaju: pijesak, mulj, šljunak i mineralne soli. Količina svih čvrstih materija, organskih i mineralnih, u otpadnoj vodi određuje njen kvalitet. Nestabilne otpadne vode su one koje sadrže veliku količinu čvrstih materija, naročito organskih, dok se otpadna voda sa malo organskih čvrstih materija može okarakterisati kao stabilna.

3. Suspendovane čvrste materije:

Čvrste materije koje mogu biti uklonjene iz otpadne vode fizičkim ili mehaničkim putem, kao na primjer taloženjem ili filtracijom. Tu spadaju: plivajuće čestice, pijesak, šljunak, glina, hartija, dijelovi vune, dijelovi hrane i slično. Suspendovane čvrste materije sastoje se od taloživih i koloidnih čvrstih materija. Sadrže oko 70 % organskih i oko 30 % neorganskih materija ( uglavnom pijeska i šljunka ). Taložive čvrste materije predstavljaju dijelove suspendovanih materija, čija je veličina i težina takva da se mogu taložiti.

3

Njihova prisutnost u otpadnoj vodi se obično izražava u miligramima čvrste materije na 1 litar kanalske vode ( mg/l ). Taložive čvrste materije sadrže oko 75 % organskih i oko 25 % neorganskih čvrstih materija.

4. Koloidne suspendovane materije:

Materije koje se ne mogu ukloniti fizičkim i mehaničkim sredstvima. One obuhvataju otprilike 2/3 organskih i 1/3 neorganskih materija. Podložne su brzom truljenju i igraju veoma važnu ulogu u tretiranju i dispoziciji komunalnih otpadnih voda. Sadrže oko 40 % ukupne količine suspendovanih čvrstih materija.

5. Rastvorljive čvrste materije:

Ovaj termin nije potpuno adekvatan, jer ove čvrste materije nisu u pravom rstvoru, one sadrže i neke materije u koloidnom stanju. Od ukupne količine rastvorljivih čvrstih materija oko 9 % su u pravom rastvoru, a 10 % su u koloidnom stanju. Rastvorljive čvrste materije u cjelini sadrže oko 40 % organskih i oko 60 % neorganskih čvrstih materija.

UKUPNA KOLIČINA ČVRSTIH MATERIJA

U otpadnoj vodi porijeklom iz domaćinstva ima oko 50 % organskih i oko 50 % neorganskih čvrstih materija, od čega 2/3 u rastvoru i 1/3 u suspenziji. Prosječni sastav otpadnih voda definisan je po raznim istraživačima na različit način. Prema određenim istraživačima, količine nečistoće računate po stanovniku na dan sa specifičnom potrošnjom vode koja iznosi 150 litara po stanovniku na dan se može približno usvojiti na način prezentovan u tabelama 1 i 2:

Tabela 1.-Prosječan sastav otpadne vode separatne kanalizacije u ( g ) po stanovniku na dan

Vrsta materijala Mineralne Organske Ukupno BPK₅ pri 20°CSuspendovane 25 65 90 42

a) taložive 15 39 54 19b) netaložive 18 26 36 23

Rastvorene 80 80 160 12UKUPNO 105 145 250 54

4

Tabela 2.- Prosječan sastav otpadne vode separatne kanalizacije u mg/l

Vrsta materijala Mineralne Organske Ukupno BPK₅ pri 20°CSuspendovane 170 430 600 280

c) taložive 100 260 360 130d) netaložive 70 170 240 150

Rastvorene 530 530 1060 80UKUPNO 700 960 1660 360

Pod organskim materijama podrazumijevaju se materije koje prilikom žarenja izgore, pod mineralnim materijama ostatak u vidu pepela. Potreba u kiseoniku (BPK₅), potiče od organskih materija. Ako je potrošnja vode veća ili manja od 150 l po stanovniku na dan, biće i komunalna otpadna voda u odgovarajućoj mjeri bistirja ili gušća, jer količina nečistoće po stanovniku raste neznatno s porastom potrošnje vode. Razblaženje vode obično povećava količinu netaložljivih i rastvorenih materija u odnosu na taložljive. Jedan dio rastvorenih materija, naročito mineralnog porijekla, se nalazi u čistoj vodi iz vodovodne mreže. Koncentracija otpadnih voda u kojima se nalaze otpadne vode iz domaćinstva i otpadne vode iz proizvodnje, može se odrediti prema formuli:

Ksr=k ∙Q+∑ Kn ∙Qn

Q+∑Qn , gdje je:

K-koncentracija otpadnih voda iz domaćinstva

Kn-koncentracija otpadnih voda koje nastaju u proizvodnim pogonima

Q-protok otpadnih voda iz domaćinstva (l/s)

Qn-protok otpadnih voda koje nastaju u proizvodnim pogonima

Iz iznjetog se vidi da je otpadnu vodu potrebno proučavati kao jedinstvenu tečnost.

Komunalna otpadna voda sadrži u sebi i rastvorene gasove različitih koncentracija. Među najvažnijim gasovima je kiseonik koji se nalazi rastvoren u vodi iz vodovodnog sistema i kao takav dospijeva u otpadnu vodu. Izvjesna količina apsorbuje se iz vazduha u dodiru sa površinom komunalne vode ( u kanalizacionom sistemu ), kao i fotosintezom. Pored rastvorenog kiseonika, otpadna voda može sadržavati i druge gasove: ugljen-dioksid, koji nastaje razlaganjem organskih materija u otpadnoj vodi, zatim azot iz atmosfere, sumpor-vodonik, koji nastaje razlaganjem organskih i nekih neorganskih sumpornih jedinjenja. Ovi gasovi igraju veoma važnu ulogu u razlaganju i tretiranju čvrstih materija u otpadnoj vodi.

5

2. BIOLOŠKI SASTAV OTPADNIH VODA

Komunalna otpadna voda sadrži veliki broj živih organizama. Prisustvo ovih organizama kao prirodni-živi dio organskih materija u kanalskoj vodi igra važnu ulogu. Mikroorganizmi koji se nalaze u otpadnoj vodi su važni jer su oni jedan od razloga zbog čega se vrši prečišćavanje otpadnih voda, a osim toga, od njihovih aktivnosti ( razlaganja materija ) zavisi i uspjeh prečišćavanja. Mikroorganizmi se mogu podijeliti u dvije opšte grupe: na bakterije i druge kompleksne mikroorganizme. Bakterije su živi organizmi, mikroskopskih veličina. Kao i svim živim organizmima, i bakterijama je potrebna hrana, kiseonik i voda, i mogu egzistirati samo u sredini koja im to obezbjeđuje. Rezultat njihovog životnog procesa jesu otpadni produkti. Bakterije mogu biti podijeljene u dvije grupe: parazite i saprofile. Sve ove bakterije obavljaju razgradnju organskih čvrstih materija u otpadnoj vodi, pri čemu zahtjevaju, pored hrane, i kiseonik. Neke od bakterija mogu koristiti samo rastvoreni kiseonik u vodi. Ovi organizmi se zovu aerobne bakterije, a proces degradacije organskih čvrstih materijala koji one obavljaju, zove se aerobno razlaganje. Ovaj tip razlaganja u prisustvu rastvorenog kiseonika, obavlja se bez stvaranja neprijatnog mirisa ili lošeg izgleda otpadne vode. Drugi tip bakterija ne može da opstane u prisustvu rastvorenog kiseonika u vodi, nego zahtjeva kiseonik koji se dobija razlaganjem organskih i nekih neorganskih čvrstih materija. To su anaerobne bakterije, a sam proces degradacije organskih čvrstih materija zove se anaerobno razlaganje, odnosno razlaganje materija bez prisustva rastvorenog kiseonika, uslijed čega dolazi do stvaranja neprijatnog mirisa i lošeg izgleda otpadne vode. U razgrađivanju organskih materija, izvjesni aerobni tipovi bakterija mogu se prilagoditi tako da žive bez prisustva rastvorenog kiseonika. To su fakultativne aerobne bakterije. Na osnovu prethodnog, može se zaključiti da komunalne otpadne vode sadrže uglavnom zagađenje organskog porijekla. Takva zagađenja u okviru sekundarnog prečišćavanja, efikasno se odstranjuju biološkim prečišćavanjem.

6

3. INDUSTRIJSKE OTPADNE VODE

Kod gradskih kanalizacionih sistema za sakupljanje, preradu i evakuaciju otpadnih voda javljaju se dve, prema tipizaciji problematike odvojene grupe otpadnih voda:

- komunalne otpadne vode ( otpadne vode iz domaćinstva i sanitarne otpadne vode industrijskih i drugih proizvodnih i neproizvodnih objekata )

- industrijske otpadne vode ( otpadne vode iz proizvodnih, skladišnih i drugih pogona industrijskih i drugih proizvodnih objekata )

Komunalne otpadne vode su sezonski ustaljene, kako po prosječnom dnevnom hidrauličkom i organskomopterećenju i sastavu, tako i po udarnim ( vršnim ) opterećivanjima, za jednu urbanu sredinu. Industrijske otpadne vode razlikuju se po kvalitetu i kvantitetu, čak i kada potiču iz srodnih industrijskih objekata. Industrijske otpadne vode nemaju sezonski karakter kvaliteta kao komunalne otpadne vode, već imaju ciklusni karakter. Ciklusni karakter industrijskih otpadnih voda najviše zavisi od proizvodnog procesa, a sa vremenskog aspekta može biti sedmični, dnevni, pa i satni, što najviše zavisi od tipa proizvodnje, stepena kontinuiranosti i proizvodnih procesa i dinamike evakuacije otpadnih voda iz proizvodnih procesa. Osnovna razlika između industrijskih i komunalnih otpadnih voda je u opsegu kretanja kvantiteta i kvaliteta supsanci – zagađivača, koje kod industrijskih otpadnih voda, za razliku od komunalnih otpadnih voda, mogu da variraju u jako širokim opsezima,čak i u otpadnoj vodi jednog industrijskog objekta tokom dana. Industrijske otpadne vode spadaju u kompleksne zagađivače okolne sredine, posebno površinskih vodotoka i podzemnih vodnih resursa.Otpadne vode industrije po svom kvalitetu, posebno po broju supstanci – zagađivača i njihovim kvalitetima, zahtijevaju kompleksne tretmane prije ispuštanja u prirodne recipijente.

Industrijske otpadne vode se ne mogu ispuštati ni u gradske kanalizacione sisteme bez prethodnih tretmana iz nekoliko razloga:

-visok sadržaj velikog broja teških metala i pojedinih neorganskih soli, od kojih se dobar diokategoriše kao opasne supstance, otpadne vode industrije onemogućavaju biološki tretman komunalnih otpadnih voda ( ćelijski otrovi ), pa efluent odlazi u recipijent sa otrovnim materijama, kao i nedovoljno biološki stabilizovan

7

-veliki broj različitih organskih i mineralnih jedinjenja u sastavu otpadnih voda zahtijeva poseban tretman za obradu, koji se vrši u tretmanu gradskih otpadnih voda, pa navedene materije nepromijenjene, ili nedovoljno promijenjene odlaze sa efluentom u recipijent

-velika količina čvrstog sedimenta i taložljivih materija, bilo u obliku inertnog nanosa, bilo u obliku hemijskih taloga, koji može dospijeti u kanalizaciju sa industrijskom otpadnom vodom, ili nastati u samoj kanalizaciji slijed promijene fizičko – hemijskih uslova sredine, koja prevazilazi procijenjene kapacitete mehaničke separacije na postrojenjima za prečišćavanje kanalizacionih voda, čime mehanički isključuje pojedine uređaje iz funkcije.

-visok sadržaj hemijski nestabilnih supstanci u industrijskim otpadnim vodama zahtijeva poseban hemijski tretman, koji se ne vrši u konvencionalnim sistemima za obradu komunalnih otpadnih voda, kako po tipu tehnologije koja se koristi, tako i po obimu obrade u odnosu na uzlazno opterećenje sistema za obradu, pa se u sistemu za prečišćavanje ne vrši potreban stepen prečišćavanja, niti hemijski nestabilnih supstanci niti biodegreabilnih supstanci, koje sa visokim sadržajem u efluentu odlaze u recipijent

-organsko opterećenje, sadržaj BPK, osim u sanitarnim otpadnim vodama iz industrijskih idrugih proizvodnih objekata, predstavlja parametar koji osciluje u jako širokim granicama, od jako velikog sadržaja, kao kod otpadnih voda iz objekata poljoprivredno – prehrambene industrije, do izuzetno niskoh sadržaja,kao kod objekata neorganske hemijske industrije, pa efluent sa, većim ili manjim, nedopustivim sadržajem organskog opterećenja – biodegreabilnim supstancama, odlazi u recipijent

-visok sadržaj velikog broja dispergovanih čestica, bilo koloidnih bilo makromolekulskih karakteristika, zahtijeva poseban tretman, koji se ne primjenjuje u sistemima za obradu komunalnih otpadnih voda, pa se ometa kompletan mehanički,fizičko – hemijski i biološki postipak obrade na postrojenju za prečišćavanje, što čini da efluent sa nedopustivim sadržajima većeg broja supstanci – zagađivača odlazi u recipijent

8

SADRŽAJ INDUSTRIJSKIH OTPADNIH VODA

Hemijski sadržaji u industrijskim otpadnim vodama

Sadržaji određenih supstanci – zagađivača, kao što su teški metali, neorganske soli i slično,koloidna mutnoća, vrijednost pH, hemijski nestabilne supstance ( visok HPK ) mogu potpuno da izbace iz funkcije osnovni postupak obrade komunalnih otpadnih voda, biološku obradu, time što, ili troše neophodni kiseonik na hemijsku stabilizaciju ( HPK , ili izazivaju inhibiranje metabolizma i ubijanje ( trovanje ) mikroorganizama u aktivnom mulju. Kada je udio industrijskih otpadnih voda u kanalizacionim vodama veći, od 20% i više, onda se ne mogu amortizovati ovi hemijski udari postavljanjem stabilizacionih bazena ( pufera ) ispred samog postrojenja za prečišćavanje, pa je proces na postrojenju stalno destabilizovan i van ravnoteže, čime isključuje mogućnost njegovog efikasnog rada.

Sadržaj sedimenata u industrijskim otpadnim vodama

Sadržaj čvrstog sedimenta, inertnih nanosa, kao što su pijesak, glina, šut, ili hemijskih taloga, kao što su oksidi teških metala, neorganske soli i slično mogu potpuno da izbace iz funkcije ne samo mehaničke uređaje za separaciju, već i ostale uređaje u sastavu postrojenja za obradu kanalizacionih otpadnih voda,prije svega pumpe na samom početku postrojenja.U najnepovoljnijoj varijanti se može izvršiti i nasipanje bioaeracionih bazena, čime se potpuno izbacuje čitavo postrojenje iz funkcije.

Kada je udio industrijskih otpadnih voda u kanalizacionim vodama veći, od 20% i više, onda se moraju postavljati mehanički predseparatori tipa hvatača pijeska i gravitacionih taložnika značajnih gabarita, kako bi se izbjeglo zamuljivanje objekata i uređaja u samom postrojenju za prečišćavanje.

Organsko opterećenje ( BPK5) u industrijskim otpadnim vodama

Organsko opterećenje,odnosno sadržaj biodegreabilnih materija u nekim industrijskim otpadnim vodama, ili je ekstremno nisko, < 100 mgBPK55/l ( hemijska industrija kiselina, baza,soli i nemetala, metalska industrija,građevinska industrija i slično ), a kod drugih je ekstremno visoko, sa udarima i do nekoliko hiljada mg/l ( šećerane, klanice, mlijekare i sl. )Posebno je nedopustivo ovakvo miješanje industrijskih i komunalnih otpadnih voda kod slučajeva manjih urbanih sredina, ispod 50 00 ES sa recipijentima malih kapaciteta, manjim rijekama ili kanalima, a odnosi se skoro na sve razvijene industrije, bilo da su u grupi sa eksremno visokim ili niskim BPK5.

9

TRETMAN INDUSTRIJSKIH OTPADNIH VODA

Centralno ( gradsko ) postrojenje za tretman industrijskih otpadnih voda

Centralno ( gradsko ) postrojenje za tretman industrijskih otpadnih voda predstavlja centralizovani složeni sistem za obradu zbirnih industrijskih otpadnih voda, rijeđe na nivou cijelog grada, a češće na nivou industrijske zone.Ovaj sistem zahtijeva odvojeno sakupljanje i transport industrijskih otpadnih voda od komunalnih otpadnih voda, posebnim sistemom industrijske kanalizacije do postrojenja za obradu industrijskih otpadnih voda.Većina naših gradova je postavljala kanalizacionu mrežu davno prije industrijskog razvoja, tako da nije ni bilo moguće postavljanje paralelne industrijske kanalizacione mreže kroz cijeli grad, već je jedino moguće postavljanje industrijske kanalizacione mreže u dijelovima grada u kojima je koncentrisana industrija, u tzv. industrijskim zonama.

10

Centralno ( gradsko ) postrojenje za obradu industrijskih otpadnih voda, prema stepenu obrade, može biti:

-postrojenje za kompletan tretman obrade industrijskih otpadnih voda sa ispućtanjem efluenta u površinske recipijente

-postrojenje za predtretman, dijelimičnu obradu industrijskih otpadnih voda sa upuštanjem efluenta u sistem gradske kanalizacije

-postrojenje za kompletan tretman industrijskih otpadnih voda

Kompletan tretman industrijskih otpadnih voda, za ispuštanje efluenta u površinske recipijente, podrazumijeva postojanje sljedećih elemenata:

-industrijska kanalizacija, odvojena od sanitarne i kišne kanalizacije, u svim industrijskim objektim

-centralna industrijska kanalizacija u industrijskoj zoni

-centralno postrojenje za tretman industrijske otpadne vode

-evakuacioni kolektor efluenta do recipijenta

Postrojenje za predtretman industrijskih otpadnih voda

Predtretman industrijskih otpadnih voda, radi ispuštanja efuenta u sistem komunalne kanalizacije, podrazumijeva postojanje sljedećih elemenata:

-industrijska kanalizacija, odvojena od sanitarne i kišne kanalizacije, u svim industrijskim objektima

-centralna industrijska kanalizacija u industrijskoj zoni

-centralno postrojenje za predtretman industrijske otpadne vode

-priključni šaht za upuštanje efluenta u sistem komunalne kanalizacije

Ovakvi sistemi se moraju planirati kod postavljanja industrijskih zona u okviru urbane sredine, ili kod donošenja novih urbanističkih planova, kao i pri projektovanju proširivanja kanalizacione mreže, kad se paralelno sa komunalnom kanalizacionom mrežom postavljaju u pojedinim zonama odvojeni sistemi industrijske kanalizacione mreže.

Ovakvi sistemi su povoljni za indusrijske gradove, mahom sa novim ili noveliranim urbanističkim rješenjima postavljanja industrijskih zona.

11

Postrojenje za tretman kombinovanih industrijskih i komunalnih otpadnih voda

Centralno ( gradsko ) postrojenje za obradu kombinovanih industrijskih i komunalnih otpadnih voda predstavlja centralizovani složeni sistem za obradu miješanih indusrijskih komunalnih otpadnih voda na nivou cijelog grada. Ovaj sistem zahtijeva odvojeno sakupljanje industrijskih i sanitarnih otpadnih voda u okviru industrijskih objekata, miješanje industrijskih i komunalnih otpadnih voda u zajedničkom kanalizacionom sistemu, transport miješanih industrijskih i komunalnih otpadnih voda sistemom gradske kanalizacije do postrojenja za obradu kanalizacionih otpadnih voda. Većina naših gradova je postavljala kanalizacionu mrežu kroz cijeli grad, tako da je ovakav sistem tretmana industrijskih otpadnih voda najlakše i tehnički najcelishodnije postaviti u najvećem broju gradova i industrijskih naselja kod nas.

Centralno ( gradsko ) postrojenje za obradu miješanih kanalizacionih otpadnih voda, prema stepenu obrade, može biti:

-postrojenje za tretman kanalizacionih otpadnih voda,sa posebnim postrojenjem za predtretman industrijske otpadne vode u svakom industrijskom i drugom proizvodnom objektu.

-postrojenje za zajednički tretman kanalizacionih otpadnih voda, komunalnih i industrijskih

Postrojenje za kompletan tretman kanalizacionih otpadnih voda sa prethodnim predtretmanom industrijskih otpadnih voda

Kompletan tretman miješanih kanalizacionih otpadnih voda, industrijskih i komunalnih, sa posebnim predtretmanom industrijskih otpadnih voda na zasebnim postrojenjima u okviru svakog industrijskog i drugog proizvodnog objekta, za ispuštanje efluenta u površinske recipijente, podrazumijeva postojanje sledećih elemenata:

-komunalne otpadne vode

-evakuaciona industrijska kanalizacija, odvojena od sanitarne kanalizacije,u svim industrijskim objektima

- postrojenje za predtretman industrijske otpadne vode do nivoa dozvoljenih za upuštanje u sistem gradske kanalizacione mreže u svakom objektu

-zajednička centralna kanalizacija za industrijske i komunalne otpadne vode u gradu

-centralno postrojenje za tretman kanalizacione, miješane predtretirane industrijske otpadne vode, kolektor efluenta od postrojenja do recipijenta

12

U okviru potrebnih predtretmana industrijskih otpadnih voda svakog industrijskog drugog proizvodnog objekta se prije svega misli na:

-uklanjanje teških metala i drugih hemijskih nestabilnih jedinjenja postupcima alkalisanja, hemijske precipitacije, aeracije i oksidacije

-uklanjanje koloidne mutnoće postupcima koagulacije i flokulacije

-uklanjanje bojenih materija postupcima koagulacije, flokulacije, aeracije i sorpcije

-uklanjanje organskih makr omolekula postupcima sorpcije

-uklanjanje mikropolutanata postupcima aeracije, floacije, ozonizacije i sorpcije aktivnim ugljem

Kao što se može vidjeti, osnovni postupci prethodnog tretmana uglavnom bi se sastojali u sledećim operacijama:

-hemijska precipitacija

-koagulacija i flokulacija

-flotacija

-višestepena oksidacija

-ozonizacija

-sorpcija aktivnim materijama

Tako su ovakvi sistemi rješavanja problematike industrijskih otpadnih voda kod nas najbolje primjenljivi za skoro sve urbane industrijske sredine i najviše se ovakvih globalnih rješenja i nalazi u praksi kod nas.

Slika 1. Proces flokulacije Slika 2. Procesi koagulacije i flokulacije

13

Zajedničko postrojenje za tretman miješane industrijeske i komunalne otpadne vode

Jedinstveni tretman industrijskih i komunalnih otpadnih voda u zajedničkom postrojenju, radi ispuštanja efluenta u površinski recipijent, podrazumijeva postojanje sledećih elementa:

-jedinstvena kanalizacija u svim industrijskim objektima

-centralna gradska kanalizacija u urbanoj zoni

-centralno postrojenje za tretman kanalizacione otpadne vode

-evakuacioni kolektor za ispuštanje efluenta u recipijent

Ovakvi sistemi se najlakše planiraju i postavljaju na već postojeću kanalizacionu mrežu u urbanoj sredini. Ovakvi sistemi su povoljni za gradove sa nižim stepenom razvijenosti industrije, mahom poljoprivredno – prehrambenog tipa.

Pojedinačna obrada industrijskih otpadnih voda

Princip pojedinačne obrade industrijskih otpadnih voda podrazumijeva da se otpadne vode u svakom industrijskom objektu nazavisno obrađuju do potrebnog nivoa za njihovo ispuštanje u prirodne recipijente

Prednost ovakvih postupaka je u sledećem:

-postrojenje se postavlja u odnosu na sastav otpadnih voda i nema nepotrebnih operacija, kao kod zbirnih industrijskih otpafnih voda ili kombinovanih industrijskih i komunalnih otpadnih voda

- postrojenje ne mora biti kompaktno, već se može sastojati od niza razdvojenih pozicij, koje se prema zahtijevima tehnologije postavljaju iza svakog izliva industrijske otpadne vode u samom pogonu u kome otpadna voda nastaje

-postrojenje se može uspješno dimenzionisati zbog poznatog i relativno usaljenog karaktera otpadnih voda jednog industrijskog objekta

-postrojenje se može uspješno dimenzionisati zbog poznate količine otpadne vode poznatih varijacija kvaliteta pojedinih parametara i olakšane mogućnosti upravljanja postrojenjima u eksploataciji

Pojedinačna postrojenja se mogu postavljati kao:

14

-cijelovita postrojenja popunog tretmana industrijskih otpadnih voda za ispuštanje otpadnih voda u riječne recipijente

-razuđena postrojenja sa elementima djelimičnog tretmana na svakom izlivu za ispuštanje otpadnih voda za potpuni tretman industrijskih otpadnih voda za ispuštanje otpadnih voda u riječne recipijente

-postrojenja potpunog tretmana za ispuštanje industrijskih otpadnih voda u površinski recipijent sa djelimičnim zatvaranjem kruga vode u okviru industrijskog objekta

Postrojenja za potpuni pojedinačni tretman industrijskih otpadnih voda

Ovakva postrojenja zahtijevaju razdvajanje industrijske kanalizacione mreže od sanitarne kanalizacione mreže i mreže kišne kanalizacije u okviru pojedinačnog industrijskog objekta. Ova postrojenja se najčešće postavljaju kada se iz tehničkih, ili drugih razloga prije svega tehnoloških, uslijed nepovoljnih sadržaja industrijskih otpadnih voda, otpadne vode ne mogu upuštati u gradski kanalizacioni sistem, ili su objekti od kanalizacionih sistema značajno udaljeni ili po hidrauličkom kapacitetu objekti značajno prevazilaze kapacitet i mogućnosti kanalizacionog kolektora na koji se mogu priključiti. Sanitarne i atmosferske otpadne vode se odvojeno sakupljajuposebnim kanalizacionim sistemima.

Postrojenja za djelimični pojedinačni tretman industrijskih otpadnih voda

Ova postrojenja podrazumijevaju individualni tretman industrijskih otpadnih voda, u samim industrijskim objektima, do nivoa dopuštenih za ispuštanje u gradsku kanalizaciju ( MDK za grdsku kanalizaciju ), evakuaciju industrijskih otpadnih voda zajedno sa sanitarnim otpadnim vodama, u gradsku kanalizaciju, dok se atmosferske otpadne vode mogu, poslije manjeg mehaničkog tretman, uputiti u recipijent.

Postrojenja sa djelimičnim zatvaranjem kruga vode

Ova postrojenja se sastoje u postavci zatvorenog kruga dijela industrijske otpadne vode u okviru industrijskog objekta, koji bi se, poslije odgovarajućeg tretmana, vraćao nazad u industrijski proces. Zatvaranjem kruga dijela otpadne vode u okviru industrijskog objekta se smanjuje potrošnja vode za proizvodnju procesa, pri čemu se samo nadoknađuju gubici vode u zatvorenom krugu.

Osnovne prednosti na mikroplanu ovakvih postrojenja su:

15

-smanjuje se potrošnja vode u industriskom objektu

-smanjuje se potrebna tehnologija i tehnika za tretman industriskih otpadnih voda za evakuaciju u površinski recipijent ili gradsku kanalizaciju

-omogućava se bolja regeneracija i reciklaža korištenih hemikalija i aditiva u većini „mokrih“ tehnoloških procesa

-značajno se snižavaju troškovi proizvodnje, najvećim dijelom na uštedi na vodi i tretmanu vode, a malim delom i na regeneraciji i reciklaži hemikalija i aditiva

Osnovne prednosti na makroplanu su:

-smanjivanje trošenja vodenih resursa grada i regije

-smanjivanje opterećenja rečnih racipijenata otpadnim vodama

-sigurnija zaštita okolne sredine od industriskih otpadnih voda.

Ovakav tretman industrijskih otpadnih voda prestavlja visoko značajno smanjenje kako u tehničko-tehnološkom, tako i u ekonomskom smislu, u odnosu na potpuni ili delimični tretman koji su napred navedeni.

Svaka urbana sredina treba da propiše dozvoljen kvalitet industriskih i drugih otpadnih voda za upuštanje u kanalizacijonu mrežu sistema gradske kanalizacije, na bazi kapaciteta svoje kanalizacijone mreže, kao i kapaciteta prijemnika, površinskih recipijenata na koje su usmjereni kolektori postrojenja za prečišćavanje kanalizacijonih otpadnih voda.

3.1. KVALITET INDUSTRIJSKIH OTPADNIH VODA

16

U industrijskim otpadnim vodama se nalazi veliki broj supstanci koje se moraju ukloniti u visokom procentu pri ispuštanja u recipijente.Potreban procenat uklanjanja navedenih supstanci za ispuštanje u gradski kanalizacijoni sistem je za mnoge od njih značajno niži nego za ispuštanje u prirodne recipijente.Za razliku od ispuštanja u gradski kanalizacijoni sistem, za ispuštanje industriskih otpadnih voda u prirodne recipijente, zbog potrebe za visokom efikasnošću tretmana najvećeg broja supstanci-zagađivača neophodno je koristiti i veći broj specifičnih, složenih i skupih postupaka, kao i višestepeni tretman, pre ispuštanja u recipijente.Supstance-zagađivači se mogu grupisati prema metodama potrebnim za njihovo uklanjanje uobičajenim postupcima na nekoliko kategorija.

Nerastvorne materije se mogu izdvajati iz otpadne vode na dva osnovna načina:

-gravitacijonim taloženjem i evakuacijom čvrstog taloga-gravitaciona sedimentacija i separacija peska, oksida metana, taloga nerastvorenih supstanci i drugo

-površinskim uklanjanjem, sa ili bez flotacije-površinsko uklanjanje specifično lakših (plivajućih) supstanci,masti i ulja,emulzija nerastvorenih ugljovodonika i drugo

Oba postupka spadaju u uobičajene tehnološke postupke.

Drugi postupak uobičajeno nema dovoljan stepen efikasnosti za ispuštanje u prirodne recipijente,pa se mora izvršiti višestepeni tretman kombinacijom mehaničke separacije (gruba separacija) i nekog od postupaka fizičko-hemiske separacije (fina separacija).

Rastvorljive materije se mogu izdvajati iz otpadne vode na dva osnovna načina:

-fizičkom adsorpcijom-površinska sorpcija bojenih materija, deterdženata i drugo

-jonska izmena, elektrodijaliza i osmoza- izdvajanje soli i molekula rastvorenih u otpadnoj vodi, koje se ne mogu izdvojiti metodama hemijskog i fizičko-hemijskog taloženja (soli alkalnih metala, neki organski molekuli i drugo)

Oba postupka spadaju u specifične tehnološke postupke.

Drugi postupak je posebno nepovoljan sa tehničkog, energetskog i finansijskog aspekta, tako da se uobičajeno izbjegava čak i kada bi bio potreban sa stanovišta zahtijeva tehnologije.

17

Materije koje se mogu izdvojiti neutralizacijom iz otpadnih voda su :

-organske kiseline i baze (organske kiseline i baze koje nisu toksične, a soli su im ogranično rastvorne)

-neorganske kiseline

-neorganske baze

Postupak neutralizacije spada u neobičajene tehnološke postupke.

Postupak neutralizacije se često koristi za tretman otpadnih voda za ispuštanje, kako gradski kanalizacijoni sistem, tako i u prirodne recipijente.

18

3.2. KATEGORIZACIJA INDUSTRIJSKIH OTPADNIH VODA

Otpadne vode se prema mjestu i načinu nastanka i kvalitetu sadržaja mogu svrstati u nekoliko kategorija:

- otpadne tečnosti i emulzije

- tehnološke otpadne vode

- tehničke otpadne vode

- sanitarne otpadne vode

- slivne (atmosferske) otpadne vode

Otpadne tečnosti i emulzije

Otpadne tečnosti i emulzije su koncentrovani vodeni rastvori i emulzije koji se ispuštaju iz određenih tehnološkoih procesa. To su materije koje, usljed snižavanja koncentracije aktivne supstance u nekom tehnološkom procesu proizvodnje, ili usljed pojave neželjenih produkata, moraju biti izbačene.Otpadne tečnosti i emulzije u većini slučajeva nastaju u hemijskim i elektrohemijskim reaktorima. One imaju vrlo visoku koncentraciju zagađujućih materija i ne mogu se obrađivati uobičajenim postupcima prečišćavanja, već zahtijevaju poseban tretman i obradu, ponekad i u nekoliko faza, prije nego se ispuste u recipijente.Bez prethodne visoko efikasne obrade, otpadne tečnosti i emulzije predstavljaju vrlo opasnog zagađivača koji sadrži ekstremno kontaminirajuće materije i može dovesti do katastrofalnih posljedica po kvalitet vode recipijenta, kao i za živi svijet u njemu.U kategoriju otpadnih voda i emulzija ne spadaju tečnosti, koncentrati i smjese, koji se nenamjerno i neplanirano izliju u okolinu tokom proizvodnog procesa. Ovakvi supstrati se ne smatraju otpadnim vodama već hazardnim tečnostima, čije negativno dejstvo še poništava primjenom prethodno ustanovljenih mjera i akcija, specifičnih za svaki tip proizvodnje ili vrstu zagađivača.

Tehnološke otpadne vode

Tehnološke otpadne vode nastaju u tehnološkim procesima proizvodnje i obrade sirovina i repromaterijala, kao i prilikom pranja hemijskih i elektrohemijskih reaktora i procesnih uređaja i sudova korištenih u proizvodnji.Ovakva vrsta otpadnih voda odlikuje se visokim sadržajem zagađujućih materija i hemijski nestabilnih supstanici koje mogu, u interakciji sa drugim supstancama iz otpadnih voda, dovesti do promjene hemijskog sadržaja otpadnih voda.

19

Osobina nestabilnog hemijskog sadržaja tehnoloških otpadnih voda dodatno usložnjava proces obrade prije ispuštanja u recipijente.Ispuštanje tehnoloških otpadnih voda u recipijente bez predtretmana nije moguće zbog velike koncentracije zagađujućih supstanci koje premašuju maksimalne dozvoljene količine (MDK) za ispuštanje u kanalizacionu mrežu. Posljedice neprimjenjivanja dodatnih zaštitinih mjera se manifestuju u vidu lokalnog zagađenja vode recipijenta ili kratkotrajne kontaminacije u obliku globalnog zagađenja.

Tehničke otpadne vode

Ova vrsta otpadnih voda nastaje u procesu pranja sirovina, mašina, uređaja i sudova za sirovine, repromaterijala, pranja podova i platoa u proizvodnim objektima, pomoćnim procesima u proizvodnji - grijanje, hlađenje, kvašenje i slično.Tehničke otpadne vode se odlikuju stabilnim hemijskim sadržajem i nižom koncentracijom zagađujućih materija, koje ne potiču iz hemijskih sinteza i relativno su stabilnog karaktera. Ne upuštaju se u siteme kanalizacija niti u prirodne recipijente bez prethodnog tretmana, jer značajno prelaze MDK za evakuaciju u recipijent. Posljedice ispuštanja tehničkih otpadnih voda u recipijente rezultuje lokalnim zagađenjem preko MDK ili smanjenjem kapaciteta vode recipijenta na zagađenje.

Sanitarne otpadne vode

To su komunalne otpadne vode iz restorana, kupatila, neproizvodnih hala, perionica, skladišta, od pranja platoa oko proizvodnih objekata, saobraćajnica i slične infrastrukture.Sanitarne otpadne vode povremeno imaju uvećan sadržaj zagađujućih supstanci, koje mogu biti stabilnog i nestabilnog karaktera.Treba izbjegavati ispuštanje sanitarnih otpadnih voda u recipijente zbog sdržaja velikog broja različitih zagađujućis supstanci koje mogu preći maksimalnu dozvoljenu količinu i za prirodne recipijente i za kanalizacione mreže.Ispuštanje ovakvog zagađivača u recipijente rezultuje kontaminacijom vode organskim supstancama preko MDK. To su prvenstveno biodegreabilne materije u čijem procesu raspadanja se troši rastvoreni kiseonik. Moguće su posljedice po živi svijet u obliku lokalnog zagađenja, dok na globalno zagađenje nemaju većeg uticaja zbog autoregregacije prirodnog prijemnika.

Slivne (atmosferske) otpadne vode

Slivne otpadne vode nastaju oticanjem atmosferskih padavina sa javnih površina, puteva i druge infrastrukture.Ove otpadne vode imaju malo uvećan sadržaj štetnih materija koje se odlikuju visokom stabilnošću. Slivne otpadne vode se smiju ispuštati u recipijente bez prethodnog tretmana, a donose nešto više zagađenja od MDK za prirodne recipijente i uvjek manje od MDK za kanalizacione mreže.Zimi, ove otpadne vode mogu imati povećanu koncentraciju soli, zbog posipanja kolovoza i preduzimanja mjera protiv zaleđavanja.Ispuštanje atmosferskih otpadnih voda u prirodne recipijente ne izaziva veće posljedice po živi svijet.

20

4. ZAKONSKA REGULATIVA

Donošenju i primjeni zakona o regulisanju i upravljanju otpadnim vodama, kod nas i u svijetu se pridaje veliki značaj. Primjena ovih zakona važna je zbog pravilnog funkcionisanja sistema za zaštitu voda, čuvanja zaliha pitke vode, očuvanja prirodnih izvora pitke vode, zaštite površinskih i podzemnih tokova i uopšte regulisanja i upravljanja vodnim resursima.

U Srbiji su oneseni Zakon o vodama, Zakon o zaštiti životne sredine i Zakon o komunalnim djelatnostima, koji regulišu zaštitu voda. Zaštita voda se osigurava zakonskim propisima,vodoprivrednom osnovom, vodoprivrednom saglasnošću za objekte i pstrojenja koja mogu uticati na kvalitet i količinu voda, vodoprivrednom dozvolom, izgradnjom uređaja za prečišćavanje zagađenih voda, ekonomskim,, administreativnim kaznenim i drugim zaštitnim mjerama. Zaštitne mjere su:

1. Određivanje zaštitnih zona ili pojaseva u kojima je zabranjemo ili ograničeno vršenje određenih djelatnosti,

2. Zabrana unošenja u vode određenih opasnih materija,3. Zabrana ili ograničenje unošenja u veode određenih štetnih materija ili ispuštanje

zagađenih voda,4. Izgradnja objekata ili postrojenja za prečšćavanje zagađenih voda,5. Zabrana deponovanja ili unošenja otkopanih otpadnih ili drugih sličnih materija na

obale i u korita vodotoka, jezera i akumulacija,6. Zabrana ispuštanja vode sa tempraturom koja bi mogla naškoditi biljkama ili

životinjama u vodi,7. Zabranjena uvođenja u podzemne vode svih materija koje mogu izazvati

zagađivanje,8. Zabrana unošenja u vode radioaktivnih materija iznad dozvoljene granice,9. Zabrana ispuštanja i izbacivanja mineralnih ulja,10. Zagađivaje ledenih pokrivača prirodnih i vještačkih vodotoka i jezera,11. Zabrana korištenja napuštenih bunara kao septičkih jama i druge slične mjere, radi

sprečavanja promjene osobine vode, ako su te promjene opasne ili štetne za život zdravlje ljudi, riba i životinja ili za biljni svijet.

21

5. ZAKLJUČAK

Problem prečišćavanja komunalnih otpadnih voda je sve veći problem urbanih sredina kod nas. Problematiku voda na jednom području je potrebno kompleksno sagledavati. Nije ni ekonomski, a ni ekološki opravdano parcijalno rješavati evakuaciju prečišćenih otpadnih voda i navodnjavanje u poljoprivredi, kada se ova problematika prelama na istom području. Takođe, nije ni ekološki podobno ovakvo parcijalno sagledavanje, pošto se nepotrebno opterećuje recipijent otpadnom vodom, da bi se ona kasnije ponovo zahvatala iz recipijenta i vraćala za navodnjavanje obradivih površina, preko kojih je i prevedena do recipijenta. Po pitanju odabira postojenja za prečišćavanje otpadnih voda, preporučuju se sledeća opredjeljenja: 1. Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda planirati i postavljati na principima tehnologije biološkog tretmana sa aktivnim muljem u bioaeracionim basenima; 2. Postrojenja koristiti kao dvije do tri paralelne linije, sa jedinstvenim ulaznim i izlaznim objektima i jedinstvenom opremom iz djela primarne i završne obrade otpadne vode; 3. U svakom projektu obavezno treba razrješiti problematiku tretmana, skladištenja i konačnog odlaganja, odnosno upotrebe, otpadnog mulja sa postojenja za prečišćavanje otpadnih voda; 4. Težiti da rješenje tretmana mulja bude završnog nivoa na samom postojenju, tako da se može direktno evakuisati i konačno odložiti sa samog postorjenja za tretman komunalnih otpadnih voda, bez značajnih postupaka dorade van postrojenja; 5. Prilikom projektovanja uzeti u obzir specifičnost lokaliteta, uslijed klimatskih uticaja, uticaja kulture odlaganja otpada, uticaja atmosferskih padavina na mjesnu kanalizaciju, problema sezonskih udara sa nanosom, problema sa enormnom količinom plivajućeg otpada i slično; 6. Prilikom projektovanja razmatrati mogućnosti iskorištenja efluenata sa postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u neposrednom okruženju ( korišćenje efluenata za navodnjavanje, ribnjake... ); 7. Prilikom projektovanja predvidjeti maksimalno korištenje sistema za automatsko praćenje i upravljanje radom postrojenja. Problem komunalnih otpadnih voda predstavlja značajno pitanje našeg životnog okruženja, tako da bi se, u opštem interesu svih stanovnika, trebala posvetiti velika pažnja ovom problemu i što boljem rješavanju istog.

22

23